O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT TRANSPORT
UNIVERSITETI
«Transportda axborot tizimlari va
texnologiyalari» kafedrasi
Mustaqil ish
Fanning nomi: Elektronika asoslari, raqamli texnika va mikroprotsessorlar
SAT-3 guruh
F.I.SH.
Bajardi:
Axmedov B.B.
Qabul qildi:
Aliyev M.M.
SANA
Toshkent – 2023
BAHO
IMZO
Elektronika asoslari,raqamli texnika va mikroprostessorlar fanidan
mustqil ish topshirigʻi
(3 semestr)
Variant № 5
SAT-3 talabasi Axmedov Bexruz Burhonbek o’g’li ga berildi
Kirish
Elektronika asoslari,raqamli texnika asoslari
1.Sanok tizimlari(o’tish qoidalari va jadvali):
1. Xisoblang. Natijani 10 lik, 2 lik va 16 lik sanok tizimlarida chikaring..
2.Mantikiy elementlar(kombinastiyalari va ko’rinishlari):
Kuyidagi tenglama y=
uchun tuzing:
1.Mantikiy elementlarning birikma sxemasini;
2.Xakikiylik jadvalini;
3.Tranzistorli sxemasini;
4.1,3-bandlarni Proteus dasturida tekshiring va sxemalarini hisobotda keltiring.
3. Kombinastion qurilmalar
1.5:1 multipleksor sxemasini tuzing va Proteus dasturida tekshiring.
2.Natijalarni tenglama va jadval tarzida bayon eting.
3.10 razryadli sonni qo’shish. 4008 seriya asosida summator mantiqiy
sxemasini tuzing va Proteus dasturida
tekshiring.
4. 10 razryadli komparator sxemasi tuzing va Proteus dasturida
tekshiring.
4.Ketma - ketlik qurilmalar (ta’riflari va turlari):
1.JK triggerini mantiqiy elementlar bilan yig’ing va Proteus dasturida
tekshiring.
2. Xakikiylik jadvalini va vaqt diagrammasini keltiring
Topshiriqni topshirish muddati:
Topshiriq berildi:
Topshiriqni berdi: dotsent Aliyev M.M.
2
Mundarija:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Kirish_________________________________________________4
Sanok tizimlari(o’tish qoidalari va jadvali)__________________6
Mantikiy elementlar(kombinastiyalari va ko’rinishlari)________7
Kombinastion qurilmalar_________________________________11
Ketma - ketlik qurilmalar (ta’riflari va turlari)_______________15
Foydalanilgan adabiyotlar________________________________18
Xulosa_________________________________________7, 11, 14, 18
3
Kirish
Elektron elementlarning bazasini rivojlantirish tezligi kundan-kunga oshib
bormoqda. Elektron mahsulotlari avlodini ishlab chiqarish ularning ishonchliligi va
xizmat muddatini oshirish, umumiy o'lchamlarni kamaytirish, massaviy, iqtisodiy
va iste'mol qilinadigan energiyani tejash, texnologiyani soddalashtirish va elektron
uskunalar parametrlarini takomillashtirish yo'nalishlarini kengaytiradi.
Mikroelektronika mahsulotlari: turli darajadagi integral mikrosxemalar,
mikroprosessorlar, mini-va mikro-kompyuterlar - ilgari avlodlardan oldingi
avlodlardan farqli, funktsional jihatdan murakkab radio va hisoblash uskunalarini
ishlab chiqarishga imkon berdi, bu esa yaxshi ko'rsatkichlar: ishonchliligi va
xizmat muddati oshdi, energiya va sarf-xarajatlar tejaldi. Mikroelektronik
mahsulotlar asosidagi uskunalar inson faoliyatining barcha sohalarida keng
qo'llaniladi.
Avtomatlashtirilgan
tizimlarda,
sanoat
robotlari,
avtomatika
va
avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish tarmoqlarida, kommunikatsiya uskunalari va
boshqa ko'plab tizimlar yaratilishida mikroelektronika katta ahamiyatga ega.
Xo’jalik faoliyatining turli sohalariga va avvalo, loyihalashga, asbobuskunalarni va texnologiya jarayonlarini boshqarishga avtomatlashtirilgan
tizimlarni joriy qilish. Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish darajasini taxminan ikki
baravar oshirish. Tez va tejamli qayta quriladigan kompleks avtomatlashtirilgan
ishlab chiqarishni barpo etish ko’zda tutilgan.
Xalq xo’jaligi sohalarida hisoblash texnikasi birinchi navbatda katta
integrally sxema asosida qurilgan mikroprotsessor texnikasini qo’llash bilan
bunday masalalar echiladi.
Mikroprotsessor (MP) lar va kompyuterlarda foydalaniladigan dastur
vositasida boshqarish universal qurilmalar xususiyatiga ega bo’lgani uchun ulardan
ma’lumotlarni raqamli qayta ishlash va raqamli boshqarish usullaridan ilgari
4
foydalanish iqtisodiy jihatdan o’zini oqlamagan texnika va xalq xo’jaligi
sohalariga qo’llash imkonini beradi.
MP va kompyuterlarni keng ko’lamda ishlab chiqarish, ularning texnik
ko’rsatkichlarini yaxshilanishini hamda arzonlashishi tufayli yaqin yillarda MP va
kompyuterlar avtomatika, telemexanika va aloqa tizimlari qurilmalarida
foydalaniladi. MP va kompyuterlarni avtomatika local qurilmalari va texnologik
jarayonlar hamda ob’ektlarni boshqarish tizimlarida qo’llash tajribasi MP lardan
foydalanish sifat jihatdan yangi intellectual xususiyatlarga ega bo’lgan avtomatika
tizimlarini yaratish va bu qurilma hamda tizimlarning nihoyatda yuqori texnikiqtisodiy ko’rsatkichlarini ta’minlash va funktsional imkoniyatlarini
kengaytirishdan dalolat beradi
Elektron qurilma ko’plab elektron komponentlardan (rezistorlar, induktiv
g’altak, kondensator, tranzistor, mikrosxema, mikroprotsessor va boshqalar )tashkil
topgan. Ular bir-biri bilan elektr energiyasi manbalari va kirish signallari
manbaalari orqali bog’langan.
Biz har kuni har xil elektron asbob va qurilmalardan foydalanamiz. Shuning
uchun elektrotexnika, elektronika, mikroprotsessor texnikasi asoslarini bilish, va
shuningdek paydo bo’ladigan maishiy muommolarni texnik to’g’ri yechish har bir
ma’lumotli inson uchun zarur.
5
1. Sanok tizimlari(o’tish qoidalari va jadvali):
1.1
(540)8 = (5 × 82) + (4 × 81) + (0 × 80) = (352)10
(1000111)2 = (1 × 26) + (0 × 25) + (0 × 24) + (0 × 23) + (1 × 22) + (1 × 21) + (1 × 20)
= (71)10
(DC5)16 = (13 × 162) + (12 × 161) + (5 × 160) = (3525)10
5408+10001112+8010+ DC516=352+71+80+3525=402810
402810=FBC16
402810=FBC16=1111101111002
6
1.2
(11110)2 = (1 × 24) + (1 × 23) + (1 × 22) + (1 × 21) + (0 × 20) = (30)10
(53)8 = (5 × 81) + (3 × 80) = (43)10
(FA)16 = (15 × 161) + (10 × 160) = (250)10
111102+538+5110+FA 16=30+43+51+250=37410
37410=17616
37410=17616=0011011101002
Xulosa:
Sanoq sistemelarini bajarish tartibini o’rganib chiqdik. 2,8,10,16 lik sanoq
sistemalaridan bir biriga o’tish uchun qanday amallar bajarishni ko’rib chiqdik.
Yig’indini hisoblash uchun har bir qo’shiluvchini 10 lik sanoq sistemasiga
o’tkazgan holda oddiy qo’shish amalini bajardim. Chiqqan yig’indini 2 lik va 16
lik sanoq sistemalariga o’tkazdim. Yig’indini hisoblash uchun sanoq
sistemalaridan bir biriga o’tish uchun qoida va amallarni ko’rib o’rgandim va
topshiriqni shular asosida bajardim.
2.Mantikiy elementlar(kombinastiyalari va ko’rinishlari)
Mantiqiy elementlar va funksiyalar
7
Integral mikroelektronika zamonaviy diskret texnikaning asosiy element bazasi
hisoblanadi.
Amaliyotda quyidagi integral sxemalar farqlanadi: KIS – kichik integral
sxemalar ( 10 ta element); O’IS – o’rta integral sxemalar (100 ta gacha); KIS –
katta integral sxemalar (100-1000) va O’KIS – o’ta katta integral sxemalar (
1000 ta dan ko’p elementlar).
Xozirda raqamli mikrosxemaning faol elementlari sifatida ikkita tranzistorlar
qo’llaniladi: biopolyar va unipolyar (polevoy). Oxirgisi metall- okiselyarimo’tkazgichli (MOY) strukturaga egadir, yoki ,
metall-dielektryarimo’tkazgich (MDY) deb ataladi.
Tranzistorlarni bitta element orqali o’zaro ulash usullari ularning mantiqini
aniqlaydi .Biopolyar tranzistorlar asosidagi mantiqiy integral sxemalardan
hozirgi kunda ko’p qo’llaniladigani quyidagilar hisoblanadi: tranzistortranzistorli mantiq (TTM) bir qancha ko’rinishda, emitter-aloqali mantiq (EAM),
yoki, boshqacha nomlanishi, to’k almashtiruvchi mantiq (TAM), va kam
ishlatiladigani diod-tranzistorli mantiq (DTM).
Funksiya:
Y=
Bu funksiyaning yig’ish uchun 1ta AND, 2ta OR, 1ta NOT Mantiqiy elementlari
kerak bo’ladi.
8
9
Rostlik jadvali
1-jadval
10
No
X4
X3
X2
X1
Y
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
0
0
1
0
1
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
Xulosa:
Mantiqiy elementlar o’rganib chiqish davomida ular yordamida turli hil
amallarni bajardim.
Topshiriqni bajarish uchun kerakli bo’lgan mantiqiy elementlar AND mantiqiy
ko’paytirish ya’ni konyuksiya, OR mantiqiy yoki elementi, NOR mantiqin yoki
elementining teskarisi bo’lib yoki emas elementidir. Bu elementlardan foydalanib
Proteus dasturida topshiriq shartidagi vazifani bajarib chiqdim va ishlashini bir
nechta kombinatsiyalar bajarib ishlashini o’rganib chiqdim. Proteus dasturi va
amallarni bajarish orqali xaqiqiylik jadvalini tuzib chiqdim. Mantiqiy
elementlarning hammasi tranzistorlardan tashkil topgan bo’lib mantiqiy
elementlarning qurilishi tranzistorlardiz. Shuning uchun mantiqit elementning
tranzistorli sxemasini tuzib chiqdim va ikkala sxemani tekshirib tahlil qildim.
3.Kombinatsion qurilmalar:
a). 5:1 multipleksor sxemasini tuzing va Proteus dasturida tekshiring
11
Tushuntirish:
5:1 multipleksor sxemasini tuzish uchun 3ta NOT, 5ta 4 kirishli AND,1ta 5 kirishli
OR kerak bo’ladi.
5:1 multipleksor
12
5:1 multipleksor
9:1 multipleksor
13
Komparator
Summator
14
Xulosa:
Kombinatsion qurilmalardan biri multipleksor bo’lib bu qurilma bir nechta
kirish va bitta chiqishdan iborat bo’lib uning vazifasi signal va ma’lumot
uzatishdir. Bu multipleksor yozdamida yuborilgan habarni qabul qilish uchun
maxsus yaratilgan va multipleksorning teskarisi demultipleksor qurilmasi
bo’lib, u bitta kirishdan va bir nechta kirishdan tashkil topgan. Mustaqil ish
bajarish davomida multipleksor qurilmasini Proteus dasturida yig’ib chiqdim
va uning ishlash prinsipini o’rgandim.
Kombinatsion qurilmaning yana bir turi Summator bo’lib u yig’indi amalini
bajaradi. Summatorlar qo’shish amalini bajaradi. Summator qurilmasini yig’ib
chiqdim va amallarni bajarish orqali uning ishlashin i tekshirib chiqdim. Bir
nchta amallarni bajardim.
Kombinatsion qurilmaning 3- turi bu comparator bo’lib u taqqoslash amalini
bajaradi. Agar berilgan qiymatlar teng bo’lsa tenglikga tegishli qiymat 1 ga aks
holda 0 ga teng bo’ladi. Shu kabi taqqoslash amallari katta > va kichik <
amallari bajarilsa 1 ga aks holda 0 ga teng bo’ladi. Mustaqil ish topshiriqini
bajarish yordamida comparator sxemasini tuzib chiqdim va bir nechta
qiymatlarni taqqoslab ishlash prinspini o’rgandim.
4. Ketma - ketlik qurilmalar (ta’riflari va turlari):
Triggerlar sodda ketma-ket qurilmalarni namoyish etadi. Ulardan
elektron uskunalarning ko’pgina tizimlarida mustaqil
yoki boshqa
mahsulotlarni hosil qilish uchun bazaviy element sifatida foydalaniladi
(hisoblagich, registr, xotira
qurilmasi). Triggerlarga
ko’p
turdagi
qurilmalarni kiritish mumkin.
Ularning umumiy xususiyati shundan iboratki, ular uzoq vaqt mobaynida
kerakli holatdan bittasida turadi va tashqi signallar ta’siri natijasida
holatini almashtira oladi. Triggerning asosiy vazifasiga ma’lumotlarni
saqlash kiradi.
Triggerning xotirasi deganda belgilangan xolatda turish hususiyati nazarda
tutiladi. Holatlarning birini 1, ikkinchisini 0 deb qabul qilinadi. Trigger
ikkilik kodida yozilgan sonning bitta razryadini saqlab (eslab) qoladi deb
hisoblash mumkin.
a).T triggerini mantiqiy elementlar bilan yig’ish va Proteus dasturida
tekshirish.
15
Mantiqiy elementlardan tuzilgan T – triggeri quyida keltirilgan.
Trigger
Triggerlar oddiy seriyali qurilmalardir. Ular ko'plab elektron uskunalar
tizimlarida mustaqil yoki boshqa mahsulotlarni yaratish uchun asosiy element
sifatida ishlatiladi (hisoblagich, registr, xotira).
16
17
18
Xulosa:
Ketma ketlik qurilmalar safiga kiruvchi quri;madan biri trigger bo’lib uning
vazifasi ko'plab elektron uskunalar tizimlarida mustaqil yoki boshqa mahsulotlarni
yaratish uchun asosiy element sifatida ishlatiladi (hisoblagich, registr, xotira).
Triggerlarning asosiy vazifalaridan biri bu ma’lumotlarni xotiraga saqlash va ularni
ko’rsatishdan iborat. Mustaqil ish davomida T triggerining mantiqiy elementlarini
yig’ib chiqdim va uni tahlil qildim. Proteus dasturi yordamida sxemasini yig’ib
chiqgan uni vazifasini o’rganib chiqdim.
19
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. D. M. Harris and S. L. Harris, ‘Digital Design and Computer Architecture,’
Morgan Kaufmann, 2007. – p.1619 Издательство Morgan Kaufman © English
Edition 2013
2. Muhammad Ali Mazidi,Janice Gillispie Mazidi,Rolin D. McKinlay The 8051
Microcontroller and Embedded Systems.Using Assembly and C
Second
Edition.2014. – page – 617. ISBN-13: 978-0131194021,ISBN-10: 013119402X.
3. Suresh P. Naiz [AIE,ME,(PhD)] MIEE. Professor & Head Department of
Electronics and Communication Engineering Royal Colleg of Engineering and
Technology. Digital electronics basics.2013. – p.135.
4. Алиев М.М. Цифровая вычислительная техника и микропроцессоры.
Учебное пособие. –Т.: «Fan va texnolog’ya», 2009.
5.Aliyev
M.M.,Tulaganova
mikroprotsessorlar.T.2006.115 b.
Z.X.Raqamli
20
hisoblash
texnikasi
va