(Hozirgi kecha-kunduzda kiberhujumlar ta’lim tizimlariga kirib kelmoqda). Ta’lim muassasalarida axborotni
muhofaza qilish - axborot xavfsizligining muhim o’rinlaridan biri hisblanadi. Axborot xavfsizligini ta’minlash
axborotga boʻlgan salbiy ta’sirlarni aniqlash va ushbu ta’sirlarni bartaraf etish ma’nosini anglatadi. Oliy ta’lim
muassasasida axborot xavfsizligi boʻyicha kadrlarni ko’nikma va malakalarini oshirish o’rinlidir.
Statistik testlar yordamida ilmiy-pedagogik tadqiqot natijalarini tahlil qilish va samaradorligini baholash
uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Taʼkidlab oʻtish joizki, tadqiqotda qoʻllaniladigan testlarga tadqiqot natijalari bilan
bogʻliq sharhlar taʼsir qiladi. [8] maqolada muvofiqlik, bir xillik va Xi kvadrat testlari oʻrtasida taqqoslash ishlari
amalga oshirilgan va natijalar olingan. Tadqiqot natijalari 3 turdagi statistik testlar yordamida tekshirish metodikasi
keltirilgan. Ushbu statistik testlar yordamida ta’lim jarayonidagi tadbiqlar bayoni keltirilgan.
Ilmiy ish mobaynida, oliy taʼlim muassasalarining 60610204 – Axborot tizimlari va texnologiyalari (tarmoqlar
va sohalar bo‘yicha) tahsil olayotgan, masofaviy taʼlimda talabalarning kasbiy kompetensiyani rivojlantirishga
qaratilgan faoliyat jarayonlariga oid, innavatsion metodlarning nazariy asoslaridan foydalangan holda tajriba-sinov
ishlarini tashkil etilishiga alohida eʼtibor qaratildi.
Tajriba-sinov ishlarini tashkil etishdan koʻzlangan maqsad – 60610204 – Axborot tizimlari va texnologiyalari
(tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) yoʻnalishida ta’lim olayotgan ikkita guruhda ikki xil masofaviy taʼlim kurslari tashkil
qilinib, talabalarning oʻzlashtirish darajasiga qarab samarali kurslarni tashkil qilishga doir ilmiy-metodik tavsiyalar
ishlab chiqishdan iborat.
Birinchi guruh (nazorat guruhi) uchun masofaviy taʼlim jarayonini oddiy (anʼanaviy) yaʼni, maʼruza
mashg’ulotini yuklab olish va berilgan topshiriqlarni amalga oshirish va ularni yuklash, oraliq va yakuniy nazoratini
test orqali yoki biletga javob yozib, natijalarni yuklash kabi elementar resurslardan tashkil topgan taʼlim jarayoni tashkil
qilindi. Ikkinchi guruh (tajriba guruhi) uchun esa masofaviy taʼlim jarayonini innavatsion pedagogik texnologiyalardan
foydalangan holda (multimediya, ekspress-testlar, impuls-plakat, forum, chat, seminar, Venn diagrammalari, klaster va
hokazo) holda tashkil qilinib, talabalarning natijalari tahlil qilib borildi.
Pedagogik tadqiqotlarda taklif etilayotgan metodikaning samaradorligi tajriba-sinov ishlari yakunida qayd
etilgan koʻrsatkichlarni oʻzaro taqqoslash orqali ko’rildi. Natijalarni qayta tahlil etishga oid matematik-statistik
metodlarda ilgari surilayotgan gʻoyalarga koʻra, qayta tahlil aynan tajriba va nazorat guruhlari tajriba-sinovida
qatnashayotgan talabalarning tajriba yakunidagi koʻrsatkichlari oʻrtasidagi farqni belgilash orqali tadqiqot
samaradorligiga q i yo s i y baho berib borildi. Ana shu maqsadda K.Pirsonning 𝝌𝟐 mezoniga muvofiq tajriba va
nazorat guruhlari talabalarining birinchi bosqich yakuniy koʻrsatkichlari bilan ikkinchi, uchinchi va yakuniy bosqich
koʻrsatkichlari oʻzaro qiyosiy tahlil qilib borildi va natijalar olib borildi.
K.Pirsonning 𝜒 2 mezoni har bir toifaga kiruvchi tanlanmaning haqiqiy (tadqiqot natijasida aniqlangan)
natijalari soni yoki sifat koʻrsatkichlari va kutilishi mumkin boʻlgan nazariy son oʻrtasidagi farqlarning ahamiyatini
baholash imkonini beruvchi parametrik boʻlmagan usuldir. Tajriba-sinov o’tkazilayotgan guruhlarda agar nol gipoteza
toʻgʻri boʻlsa, ya’ni usul ikki yoki undan ortiq nisbiy koʻrsatkichlar (chastotalar, ulushlar) oʻrtasidagi tafovutlarning
statistik ahamiyatini baholashga imkon beradi.
Bunda 𝑯𝟎 gipoteza sifatida tajriba va nazorat guruhlaridagi kuzatuv davrida baholash turlari boʻyicha
kutilayotgan ehtimollik teng deb, muqobil 𝑯𝟏 , gipotezada teng emas deb olinadi. Yaʼni 𝑯𝟎 – tajriba-sinov va nazorat
guruhlarida tajriba-sinov ishlari oʻtkazilgandan soʻng, talabalarning bilim darajalarida oʻzgarishlar sezilarli darajada
oshmaydi.
𝑯𝟏 - tajriba va nazorat guruhlarida sezilarli oʻzgarishlar kuzatiladi.
Mazkur statistik gipotezani tekshirish uchun, birinchidan empirik qiymatni kritik qiymat bilan taqqoslash
uchun ahamiyatlik darajasi 𝜶 aniqlab olinadi. Pedagogik tadqiqotlarda (𝜶) ning qiymati 0,05 ga teng deb olinadi. Bu
holda ishonchlilik ayirmasi 𝟏 − 𝜶 ning 1 - 0.05=0,95 (yaʼni 95 % ishonchlik darajasi)ga teng ekanligi aniqlandi.
𝝌𝟐𝒊 ning 𝜶 = 𝟎, 𝟎𝟓 boʻlgandagi kritik qiymati (1-jadval) berilgan.
𝝌𝟐𝒊 ning 𝜶 = 𝟎, 𝟎𝟓 boʻlgandagi kritik qiymati
1- jadval
M-1
1
2
3
4
5
𝟐
3,84
5,99
7,81
9,49
11,07
𝝌𝒊
Yuqorida taʼkidlab oʻtilganidyek, talabalarning dastlabki oʻzlashtirish darajalari oʻrganildi. Tajriba va nazorat
guruhlarda tajriba-sinov fanlarda oʻquv mashgʻulotlarini samaradorligini aniqlash uchun olingan tyest va topshiriqlar
natijalari orqali aniqlandi va talabalar bilim darajasining, yakuniy tahlil natijalari quyidagicha ifodalandi (2-jadvalga
qarang).
“60610204 – Axborot tizimlari va texnologiyalari (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha)” taʼlim yoʻnalishi oʻquv
mashgʻulotlari boʻyicha masofaviy taʼlimda tajriba-sinov ishlarida qatnashgan talabalarning boshlang’ich va so’ngi
natijalari
2-jadval
Baholar
Guruhlar
Talabalar soni
TB
TO
TB
TO
TB
TO
TB
TO
“2”
Tajriba
Nazorat
39
35
1
0
“3”
0
1
18
20
“4”
13
22
19
14
“5”
21
11
1
1
5
1
Bu natijalar asosida har uchala oliy taʼlim muassasasi uchun alohida empirik qiymatlar tekshirilib, matematikstatistik tahlillar olib borildi. Olib borilgan tadqiqot ishlari Buxoro davlat universiteti talabalaridan shakllantirilgan
nazorat va tajriba guruhlari masofaviy taʼlim tizimida oʻtkazilgan test va topshiriqlar natijalari 2-jadvalda keltirib
o’tilgan.
Tajriba va nazorat guruhlari uchun emperik qiymatlarni hisoblashda, tajriba guruhining koʻrsatkichlarini 𝑀𝑖
lar, mos talabalar sonlarini 𝒎𝒊 , xuddi shu kattaliklarni nazorat guruhlari uchun 𝑵𝒊 , 𝒏𝒊 lar bilan belgilab olinib, 1 formuladan foydalanildi.
𝝌𝟐𝒆𝒎𝒑 = 𝑻 ⋅ 𝑵 ⋅ ∑𝑴
𝒊=𝟏
𝒎 𝒏
( 𝒊− 𝒊)
𝑻
(1)
𝑵
𝒎𝒊 +𝒏𝒊
Tajriba-sinov ishlarining tajriba va nazorat guruhlaridagi oʻrta arifmetik qiymatlar hamda natijaviylik
koʻrsatkichi quyidagicha hisoblandi:
̅
𝟏
𝟏
𝒙
𝒙 = ⋅ ∑𝑴
𝒚 = ⋅ ∑𝑴
𝜼=̅
𝒊=𝟏 𝑴𝒊 ⋅ 𝒎𝒊 ,
𝒊=𝟏 𝑵𝒊 ⋅ 𝒏𝒊 ,
𝑻
olindi.
𝑵
𝒚
Tajribada 𝑴 = 𝟒 boʻlganligi uchun, 𝑴 − 𝟏 = 𝟑 ga teng boʻlib, unga mos keluvchi 𝝌𝟐𝟎,𝟎𝟓 = 𝟕, 𝟖𝟏 kritik qiymat
Ushbu formula orqali oliy taʼlim muassasasi boʻyicha qiymatlar hisoblandi.
Buxoro davlat universiteti talabalarning tajriba-sinov ishlari boʻyicha umumiy statistikalari
3-jadval
Tajriba guruhlarida
OTM nomi
Buxoro davlat
universiteti
Koʻrsatkichi
Tajriba
boshida
talaba soni
Aʼlo
1
Yaxshi
19
Qoniqarli
18
Qoniqar
siz
1
2
𝜒𝑒𝑚𝑝
%
2,6
48,
7
46,
1
2,6
Nazorat guruhlari
Tajriba
oxirida
talaba soni
%
Tajriba
boshida
talaba soni
%
Tajriba
oxirida
talaba soni
%
5
12,8
1
2,8
1
2,8
21
53,9
14
40
11
31,5
13
33,3
20
57,2
22
62,9
0
0
0
0
1
2,8
Talabalarning tajriba boshidagi natijalari:
1
0
18 20
19 14
1
1
( − )2 ( − )2 ( − )2 ( − )2
39
35
39
35
39
35
39
35
= 39 ⋅ 35 ⋅ [
+
+
+
] ≈ 1,65
1+0
18 + 20
19 + 14
1+1
1
⋅ [2 ⋅ 1 + 3 ⋅ 18 + 4 ⋅ 19 + 5 ⋅ 1] ≈ 3,51
39
1
𝑦=
⋅ [2 ⋅ 0 + 3 ⋅ 20 + 4 ⋅ 14 + 5 ⋅ 1] ≈ 3,46
35
3,51
𝜂=
≈ 1,02
3,46
Olingan emperik qiymat kritik qiymatdan kichik, yaʼni 𝟏, 𝟔𝟓 < 𝟕, 𝟖𝟏. Bu esa tajriba boshida 𝑯𝟎 - gipotezani
qabul qilish mumkinligini koʻrsatadi. Yaʼni, tajriba va nazorat guruhlarida tajriba-sinov oʻtkazilishidan oldin
talabalarning bilimlarida katta oʻzgarish sezilmaydi.
Talabalarning tajriba oxiridagi natijalari:
𝑥=
2
𝜒𝑒𝑚𝑝
0
1
13 22
21 11
5
1
( − )2 ( − )2 ( − )2 ( − )2
39
35
39
35
39
35
39
35
= 39 ⋅ 35 ⋅ [
+
+
+
] ≈ 8,92;
0+1
13 + 22
21 + 11
5+1
1
⋅ [2 ⋅ 0 + 3 ⋅ 13 + 4 ⋅ 21 + 5 ⋅ 5] ≈ 3,79
39
1
𝑦=
⋅ [2 ⋅ 1 + 3 ⋅ 22 + 4 ⋅ 11 + 5 ⋅ 1] ≈ 3,34
35
𝑥=
3,79
≈ 1,14
3,34
Olingan emperik qiymat kritik qiymatdan katta, yaʼni 8,92 > 7,81. Demak, tavsiya etilayotgan metodika
natijaviy ekanligi, bu esa, 𝑯𝟏 gipotezani qabul qilish mumkinligini koʻrsatadi. Tajriba va nazorat guruhlarida tajribasinov ishlari oʻtkazilgandan keyin talabalarning bilim darajalaridagi oʻzgarishlar katta ekanligi ko’rinib turdi.
Yuqoridagi natijalardan, tajriba-sinov guruhidagi koʻrsatkichlar nazorat guruhidagiga nisbatan 12% (𝟏, 𝟏𝟒 −
𝟏, 𝟎𝟐 = 𝟎, 𝟏𝟐) yuqori ekanligi maʼlum boʻldi.
Olingan ilmiy natija asosida talabalarning dars jarayoniga texnologik yondashuvi ularning bilim, koʻnikma va
malakalarining shakllanganlik koʻrsatkichlarining qiyosiy tahlili quyidagi gistogrammalarda berilgan.
𝜂=
Название оси
100
80
60
48,7
46,1
20
Аъло
40
33,3
40
62,9
57,2
53,9
31,5
Яхши
12,8
2,6
2,6
0
2,8
0
2,8
2,8
0
Тажриба
бошида
Тажриба
охирида
Тажриба синови гуруҳи
Тажриба
бошида
Қониқарли
Қониқарсиз
Тажриба
охирида
Назорат гуруҳи
1-rasm. BuxDU tajriba-sinov ishlarida qatnashgan talabalarning oʻzlashtirish koʻrsatkichlari diagrammasi.
Mazkur diagrammadan koʻrinib turibdiki, “60610204 – Axborot tizimlari va texnologiyalari (tarmoqlar va
sohalar bo‘yicha)” taʼlim yoʻnalishi masofaviy taʼlimda oʻquv mashgʻulotlari talabalarning koʻnikma va
malakalarining shakllanganlik koʻrsatkichlari “Tajriba” guruhida 51,3% dan 66,7% ga oshdi, “Nazorat” guruhida esa
42,8% dan 34,3% ga pasaydi. Yuqoridagi olib borilgan tajriba-sinov ishlarining holati shuni koʻrsatadiki masofaviy
taʼlim jarayonini innovatsion pedagogik texnologiyalarni qoʻllagan (multimediya, ekspress-testlar, impuls-plakat,
forum, chat, seminar, Venn diagrammalari, klaster va hokazo) holda tashkil qilingan darslar talabalarning bilim
darajalarini oshiribgina qolmay dars jarayonlarining sifatini ham yuqori darajaga olib kelishini ta’minlashini ko’rib
chiqishimiz mumkin.