LATINA
MEDICINALIS
УЧЕБНИК ПО
ЛАТИНСКИ ЈАЗИК
ЗА I ГОДИНА
ЗДРАВСТВЕНА
СТРУКА
Весна Димовска-Јањатова
Светлана Кочовска-Стевовиќ
LINGUA LATINA
MEDICINALIS
УЧЕБНИК ПО
ЛАТИНСКИ ЈАЗИК
ЗА I ГОДИНА
ЗДРАВСТВЕНА
СТРУКА
Издавач:
Министерство за образование и наука на Република Северна Македонија
Автори:
Весна Димовска-Јањатова
Светлана Кочовска-Стевовиќ
Рецензенти:
Валериј Софрониевски
Ивица Весов
Лидија Гелевска
Лектура:
Дејан Василевски
Компјутерски обработка и дизајн:
Марија Смилевска
Стручна редакција :
Фљорим Сељмани
Графичко и техничко уредување:
Арбериа Десигн - Тетово (Куштрим Арифи)
Со одлука за одобрување на учебник по предметот Латински јазик за I година
средно стручно четиригодишно образование СЕКТОР/СТРУКА ЗДРАВСТВО И
СОЦИЈАЛНА ЗАШТИТА/ЗДРАВСТВЕНА заеднички предмети на
квалификација/ образовни профили: медицинска сестра,
гинеколошко-акушерска сестра, забен техничар, дентален асистент,
фармацевтски техничар, медицински лабараториски-санитарен техничар,
физиотерапевтски техничар, бр. 26-2023/1 од 09.11.2020 година донесена од
Националната комисија за учебници.
CIP - Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
811.124(075.3)
ДИМОВСКА, Весна
Учебник по латински јазик за I година здравствена струка :
Електронски извор : latina medicinalis : [медицинска сестра,
гинеколошко-акушерска сестра, забен техничар, дентал асистент,
фармацевтски техничар, медицински лабораториски-санитарен техничар,
физиотерапевтски техничар, ] / Весна Димовска, Светлана Кочовска
Стевовиќ. - Текст во ПДФ формат, содржи 226 стр., илустр. - Скопје :
Министерство за образование и наука на Република Северна Македонија, 2021
Начин на пристапување (URL): https://www.e-ucebnici.mon.gov.mk/. Наслов преземен од екран. - Опис на изворот на ден 21.09.2021. - Речник:
стр. 202-225
ISBN 978-608-273-013-4
1. Кочовска Стевовиќ, Светлана [автор]
COBISS.MK-ID 55003141
СОДРЖИНА
CAPUT I
CAPUT II
CAPUT III
CAPUT IV
CAPUT V
CAPUT VI
ПРЕДГОВОР
СКРАТЕНИЦИ
LINGUA LATĪNA:
За латинскиот јазик
Латинско писмо
PENSA
VITA ROMĀNA: Развој на писменоста
LINGUA LATĪNA:
Поделба на гласовите
Изговор на гласовите
Акцент
PENSA
VITA ROMĀNA: Медицината во Рим
LINGUA LATĪNA:
Видови зборови
Деклинација
Глагол
PENSA
VITA ROMĀNA: Основањето на градот Рим
LINGUA LATĪNA:
I (a) деклинација
Индикатив на презентот од помошниот глагол sum, esse, fui
Предлози
LECTIŌNES: Lingua Latīna, In Pharmacia
DICTA ET SENTENTIAE
PENSA
VITA ROMĀNA: Римска култура
LINGUA LATĪNA:
II (o) Деклинација
Индикатив на презентот активен
LECTIŌNES: Morbus Marci, De morbis oculōrum et nasi
In officīna, De pharmaceutis
DICTA ET SENTENTIAE
PENSA
VITA ROMĀNA: Римска религија и митологија
LINGUA LATĪNA:
III деклинација – консонантски основи
Заповеден начин – императив на презентот
Императив на презентот од помошниот глагол sum, esse, fui
Прилози
7
9
11
12
12
13
15
16
19
20
20
20
22
23
26
29
30
30
30
32
34
35
37
38
38
39
40
42
43
44
47
49
50
50
52
54
55
56
60
63
64
64
65
66
67
CAPUT VII
CAPUT VIII
CAPUT IX
CAPUT X
CAPUT XI
LECTIŌNES: Corpus humānum, De muscŭlis, Sententiae
DICTA ET SENTENTIAE
PENSA
VITA ROMĀNA: Јавниот живот во Рим
LINGUA LATĪNA:
III деклинација – вокални основи
Придавки од III деклинација
Сврзници
LECTIŌNES: Partes corpŏris humāni, De trunco
De brucellose, De tussi
DICTA ET SENTENTIAE
PENSA
VITA ROMĀNA: Образованието во Рим
LINGUA LATĪNA:
IV (u) деклинација
V (e) деклинација
Грчка деклинација
LECTIŌNES: In hospitāli, Plantae medicātae, De verbis graecis
DICTA ET SENTENTIAE
PENSA
VITA ROMĀNA: Римска куќа
LINGUA LATĪNA:
Индикатив на презентот пасивен
Броеви
LECTIŌNES: De remediis, Caput humānum
DICTA ET SENTENTIAE
PENSA
VITA ROMĀNA: Римско семејство
LINGUA LATĪNA:
Конјунктив на презентот активен и пасивен
Конјунктив на презентот од помошниот глагол sum, esse, fui
Глаголи со посебна (неправилна) конјугација
- fio, fiēri, factus sum
- edo, edere (ēsse), edi, esum
- possum, posse, potui
- fero, ferre, tuli, latum
LECTIŌNES: Praecepta de pharmaceutis et medicis, Sententiae
DICTA ET SENTENTIAE
PENSA
VITA ROMĀNA: Начин на исхрана
LINGUA LATĪNA:
Заменки
Лични заменки
Лично-повратна заменка
Посвојни заменки
Посвојно-повратна заменка
68
70
71
75
77
78
78
79
81
82
83
84
87
89
90
90
91
92
94
96
97
101
103
104
104
106
108
110
111
115
117
118
118
119
120
120
120
120
121
122
124
125
128
129
130
130
130
131
131
132
CAPUT XII
CAPUT XIII
CAPUT XIV
APPENDIX
RECEPTURA
- Рецептура
- Скратеници во рецептурата
LECTIŌNES: Tullius Attico suo salūtem dicit, De formŭlis remediōrum
DICTA ET SENTENTIAE
PENSA
LINGUA LATĪNA:
Показни заменки
Односни заменки
Прашални заменки
NOMINA MEDICINALIA: Медицинска терминлогија
LECTIŌNES: De Hippocrăte et Galēno, Amīci nobis necessārii sunt,
Qui sunt boni medĭci
DICTA ET SENTENTIAE
PENSA
LINGUA LATĪNA:
Компарација на придавки и прилози
- Компаратив кај придавките
- Суперлатив кај придавките
- Описна компарација
- Компарација од различни основи
- Компарација на прилози
- Посебна (неправилна) компарација на прилозите
LECTIŌNES: De quattuor aetatĭbus, De carminĭbus Homēri,
Aliquid de vasis sanguineis, Aliquid de muscŭlis
DICTA ET SENTENTIAE
PENSA
VITA ROMĀNA: Општествени должности и забава
LINGUA LATĪNA:
Партицип на презентот активен
Герунд
Герундив
LECTIŌNES: Participia praesentis in medicīna
DICTA ET SENTENTIAE
PENSA
ХИПОКРАТОВА ЗАКЛЕТВА
ОДБРАНИ ТЕКСТОВИ
- Cornelius Celsus, De medicīna
- Regimen sanitatis salernitanus sive flos medicīnae
- De brevitate vitae sive Gaudeamus igitur
ПРЕГЛЕД НА ЛАТИНСКАТА ГРАМАТИКА
- Име
- Глагол
LEXICON LATINO-MACEDONICUM
132
132
136
138
140
141
145
146
146
147
148
149
152
153
154
159
160
160
160
161
163
163
164
164
166
168
169
173
175
176
176
177
178
180
181
182
186
189
190
190
192
194
197
197
199
201
LINGUA LATĪNA
6
ПРЕДГОВОР
Учебникот LINGUA LATINA MEDICINALIS e наменет за учениците во средните
стручни училишта од здравствена струка, за образовните профили: Медицинска
сестра, Гинеколошко акушерска сестра, Забен техничар, Дентален асистент, Фармацевтски техничар, Медицински лабораториско санитарен техничар, Физиотерапевтски техничар. Застапени се содржини од фонетика, морфологија (на името и
на глаголот), основна и соодветна стручна лексика, рецептура, како и содржини од
одделни аспекти на римската цивилизација и култура. Изборот на содржините
соодветствува на содржините и поимите предвидени во модуларните единици
во наставната програма за предметот Латински јазик за прва година. Методологијата применета при презентацијата и разработката на овие содржини настојува да
укаже на цврстата меѓусебна поврзаност меѓу граматичката и лексичката компонента,
како и на комуникациската функција на латинскиот јазик, кој реално сè уште е во
употреба. Учебникот има за цел да овозможи стекнување на елементарни знаења од
латински јазик и компетенции во употребата на стручната, медицинска и фармацевтска терминологија и рецептура, како и проширување на општите знаења за
римската култура, во обем и ниво доволни за да се постигнат очекуваните резултати од учење. Граматичката компонента е сведена на потребниот минимум, без
наведување на исклучоците, ретките употреби и други слични специфики, а акцентот
е ставен на стручната терминологија и лексика, на нејзино правилно разбирање и коректна практична примена. Изборот на текстовите, речениците, примерите и вежбите
е целесообразен на намената на овој учебник.
Сите содржини се структурирани во четиринаесет поглавја (Caput I - XIV) и дополнителен прилог (Appendix). Поглавјата содржат дел од областа на јазикот (Lingua
Latīna), зад кои следуваат одбрани четива, текстови или реченици (Lectiōnes). Во
повеќето од поглавјата во учебникот одбрани се и одреден број латински поговорки,
изрази или цитати (Dicta et sententiae), сообразени со односните граматички единици,
како и соодветни вежби, односно задачи (Pensa) за примена и проверка на предвидените за усвојување знаења од граматика, рецептура или лексика. На крајот од
поглавјата се распределени содржини од римската култура, секојдневниот јавен и
приватен живот (Vita Romāna). Прилогот (Appendix) е составен од содржини што треба
да помогнат во стекнување на предвидените знаења и способности: повеќе куси одбрани текстови, што учениците можат да ги преведуваат на час или самостојно, како
и кус преглед на латинската граматика застапена во учебникот. На крајот на учебникот, како дополнителна помош за учениците, има латинско-македонски речник
(Lexĭcon Latīno-Macedonĭcum), кој ја содржи севкупната лексика застапена во учебникот. За полесно користење на учебникот, на почетокот се дадени скратениците што
се употребуваат во него. Ваквата поделба на содржините не го ограничува
корисникот или наставникот, туку овозможува комбинирање на одделни
компоненти од различни поглавја, според потреба или афинитет.
7
LINGUA LATĪNA
8
СКРАТЕНИЦИ ЗАСТАПЕНИ
ВО УЧЕБНИКОТ
abl.
acc.
act.
adi.
adv.
бот.
comp.
coni.
conict.
dat.
f.
gen.
грч.
imper.
impers.
ind.
indecl.
inf.
interi.
m.
n.
nom.
num. card.
num. ord.
part.
pass.
pl.
praep.
praes.
прен.
pron. indef.
pron. interr.
pron. demonstr.
pron. pers.
pron. poss.
pron. relat.
sg.
subst.
superl.
v.
verb.
verb. defect.
voc.
ablativus, аблатив
accusativus, акузатив
activum, актив
adiectivum, придавка
adverbium, прилог
ботанички, botanicum
comparativus, компаратив
coniunctivus, конјунктив
coniunctio, сврзник
dativus, датив
feminini generis, од женски род
genitivus, генитив
грчки
imperativus, императив
impersonale, безлично
indicativus, индикатив
indeclinabile, неменлив збор
infinitivus, инфинитив
interiectio, сврзник
masculini generis, од машки род
neutrius generis, од среден род
nominativus, номинатив
numerale cardinale, главен број
numerale ordinale, реден број
participium, партицип
passivum, пасив
pluralis, множина
praepositio, предлог
praesens, презент
преносно, во преносно значење
pronomen indefinitum, неопределена заменка
pronomen interrogativum, прашална заменка
pronomen demonstrativum, показна заменка
pronomen personale, лична заменка
pronomen possessivum, посвојна заменка
pronomen relativum, односна заменка
singularis, еднина
substantivum, именка
superlativus, суперлатив
vide, види
verbum, глагол
verbum defectivum, непотполн глагол
vocativus, вокатив
9
LINGUA LATĪNA
10
I
Caput
I
ЗА ЛАТИНСКИОТ
ЈАЗИК
ЛАТИНСКО
ПИСМО
РАЗВОЈ НА
ПИСМЕНОСТА
LINGUA LATĪNA
ЗА ЛАТИНСКИОТ ЈАЗИК
Латинскиот јазик (lingua Latīna) го добил своето име според Латините (Latīni),
племе што ја населувало областа Лациј (Lātium), која се наоѓа во централниот дел на Апенинскиот полуостров, по течението на реката Тибар. Во оваа
област, денес позната под името „Лацио“, бил и градот Рим (Roma), па затоа
латинскиот јазик бил нарекуван уште и римски јазик (lingua Romāna). Со
јакнењето и ширењето на римската власт на соседните народи латинскиот
јазик ја потиснувал употребата на другите јазици и ја презел доминацијата
како јазик на власта. Неговата употреба се проширила од Лациј на територијата на цела Италија, Галија, Хиспанија, Британија, Норик, Северна Африка, Балканот и Дакија.
Латинскиот јазик ѝ припаѓа на индоевропската група јазици, во која спаѓаат
јазици со заедничко потекло. Најстарите зачувани индоевропски текстови
датираат од средината на второто илјадалетие пред нашата ера (околу 1500
година п.н.е.). Во индоевропската група јазици спаѓаат повеќе јазични семејства, како индо-иранското, балтичкото, словенското, италското, романското,
келтското и германското семејство, а како одделни јазици, спаѓаат и грчкиот, албанскиот, ерменскиот и други. Значи, класичните јазици, старогрчкиот и латинскиот јазик, исто како и македонскиот, албанскиот, англискиот
или германскиот јазик, се во некое подалечно сродство, па оттаму, во нив се
среќаваат меѓусебно слични зборови со исто или блиско значење. На пример:
латински: старогрчки: македонски: српски: старословенски: англиски: германски:
mater
μήτηρ
мајка
мајка
мати
mother
mütter
Најстарите натписи напишани на латински јазик потекнуваат од VII-VI век п.н.е. Од
третиот век пред нашата ера почнува интензивно да се развива и римската литература, литературата пишувана на латински
јазик, што својот зенит го достигнала во I
век п.н.е. Во делата на класичните автори се
огледа совршенството на изразот и угладеноста на латинскиот јазик. Но, латинскиот
литературен јазик со кој се служеле поетите
и писателите сè повеќе се оддалечувал од
латинскиот јазик со кој говорел обичниот
граѓанин во секојдневниот живот. Говорниот (sermo cotidiānus) и книжевниот латински сè повеќе се раслојувале во зависност
од образованоста на оние што го употребувале, според покраините во кои се говорел и
се мешал со јазикот на потчинетите народи
или народите што подоцна ги населувале
тие покраини како чувари на римското царство или како негови разурнувачи.
12
I
Од вулгарниот (народен) латински со текот на времето се развиле романските јазици (италијанскиот, францускиот, шпанскиот, португалскиот, ретороманскиот, романскиот и др.). Со прелевањето на латинскиот во романските
јазици тој не изумрел, туку и понатаму грижливо се негувал во католичката
црква, на дворовите на европските владетели, во науката. Од овие оази тој
повторно ќе заживее во литературата, во научните и философските расправи за време на хуманизмот и ренесансата, кога интересот за античката
култура воопшто, па и за класичните јазици, доживува вистински препород.
Во одредени периоди новолатинскиот бил посилен и поплодотворен од националните јазици на одделните европски држави, станал важно средство
за меѓународна комуникација во Западна Европа, а како интернационален
јазик на науката и како книжевен јазик се употребувал сè до крајот на XVIII
век.
Денес, латинскиот јазик се говори во Католичката црква, во Ватикан, се користи во научната терминологија, а латинската лексика (зборови од латинско потекло) е застапена во голем процент во модерните европски јазици,
најмногу во италијанскиот, шпанскиот и францускиот, но исто така и во англискиот и германскиот јазик. Голем број латинизми се присутни и во македонскиот јазик.
ЛАТИНСКО ПИСМО
Најстарото писмо на територијата на Европа потекнува од Средоземноморието, од Феникија. Од Феникијците писмото (phoinikeia grammata) го примиле
и Грците помеѓу 1000-та и 800-та година п.н.е. Подоцна, од Грците го презеле
Латините, а од нив (во текот на средниот век преку христијанството) и сите
оние народи што основале свои држави на територијата на поранешната
римска империја. Римјаните не ги презеле имињата на буквите од Грците,
туку им дале свои имиња, следејќи го принципот секое име да одговара или
да биде што послично на гласот што се означува со таа графема.
Латинското писмо (scriptūra Latīna) спаѓа во гласовните или фонетски
писма, што значи дека се состои од знаци, графеми или букви (littĕrae), од
кои секоја одделна буква е знак за определен глас. Во I век п.н.е. латинската
абецеда имала 21 знак, а последна буква била буквата X (сложен
или двоен консонант за означување на гласовите к и с, односно, c
и s). Подоцна биле додадени уште
две букви Y y и Z z, за да се овозможи соодветно пренесување на
зборовите преземени од грчкиот
јазик (zona, zephyrus, Byzantium,
pyramis, Cyrus).
Феникиско писмо
13
LINGUA LATĪNA
Во класично време, римското писмо имало 23 букви, додека писмениот знак или
графемата U u се јавила подоцна (за да се разликува од V), па така, бројот на знаците или буквите нараснал на 24:
ГОЛЕМА БУКВА
A
B
C
D
E
F
G
H
I
K
L
M
N
O
P
Q
R
S
T
U
V
X
Y
Z
МАЛА БУКВА
a
b
c
d
e
f
g
h
i
k
l
m
n
o
p
q
r
s
t
u
v
x
y
z
ИМЕ
а
бе
це
де
е
еф
ге
ха
и
ка
ел
ем
ен
о
пе
ку
ер
ес
те
у
ве
икс
ипсилон
зет
ИЗГОВОР
а
б
к, ц
д
е
ф
г
х
и, ј
к
л
м
н
о
п
к
р
с, з
т, ц
у, в
в
кс, гз
и
з
Во латинскиот јазик со голема почетна буква се пишуваат:
1. Првиот збор во реченицата и првиот збор во стихот.
2. Личните имиња (Gaius, Iulia).
3. Придавките и прилозите изведени од лични имиња (Anglicus).
4. Имињата на билки во ботаниката (Mentha).
5. Имињата на животните во зоологијата (Canis).
6. Хемиските елементи (Argentum)
7. Називите на лековите во фармацијата (Analginum).
14
I
PENSA
1. На која територија почнал да се говори латинскиот јазик?
2. Од кој век се првите натписи на латински јазик?
3. На која група јазици ѝ припаѓа латинскиот јазик?
4. Во кој век се лоцира настанувањето на латинското писмо?
5. Кои јазици се развиле од говорниот латински јазик?
6. Од колку букви се состои латинската абецеда и кои се тие?
7. Кои зборови во латинскиот јазик се пишуваат со голема буква?
8. Од кој век почнала да се развива римската литература?
9. До кога латинскиот се употребувал како книжевен јазик?
10. Кои јазици спаѓаат во групата романски јазици?
15
Римската империја
во 476 година
од нашата ера
VITA ROMĀNA
РАЗВОЈ НА ПИСМЕНОСТА
Појавата на писмото претставува исклучително значајна пресвртница во
историјата на човештвото. Пишувањето е единствениот медиум преку кој
старите народи можат да ни соопштат информации за нивниот начин на живот, за нивното поимање на светот, за нивните верувања или ставови.
Од создавањето на првите писма биле запишани безброј текстови: натписи врежани на камен, секојдневни приватни соопштенија, писма, записи и
службени документи, наредби, закони, стручни и училишни текстови, трговски сметки, книжевни дела. Сите овие записи, текстови од најразличен вид,
долго време, сè до пронаоѓањето на Гутенберговата печатница во петнаесеттиот век, биле пишувани исклучиво на рака, значи во облик на манускрипт
(терминот доаѓа од латинскиот збор manu-scriptum напишано со рака, што
соодветствува на нашиот збор ракопис) и на најразлични материјали.
Квалитетот и видот на материјалот на кој се пишувало го условувале и обликот на ракописот, па тој можел да биде: свиток (rotulus) или кодекс (codex), а
во поново време и печатена книга.
Како материјал за пишување најпрвин се користеле природни и необработени материјали, како листови од растенија или кора од дрво (лико). Во Индија
и на Истокот се пишувало на листови од палма, а во Хелада и во Италија листовите од маслинка се користеле за гласање. Внатрешната страна на кората
од дрвото е мека, мазна и светла, што ја правело соодветна за пишување и за
виткање во свиток.
Првите поголеми по обем текстови биле запишани на платно и тоа се т.н.
платнени книги. Записи се пронајдени и на лентите од платно со кои Египќаните и Етрурците ги виткале своите починати (мумии).
Восочните таблички се употребувале
во Хелада и Рим од раната антика. Тие
најчесто биле дрвени таблички прекриени со слој од восок, но се изработувале и
од слонова коска, од метал, па дури и од
кристал. Врз восочната површина се пишувало со писалка (stilus) од метал, дрво,
слонова коска и сл. Едниот крај на писалката бил изострен и служел за врежување
на знаците во восокот, а другиот крај бил
плоснат, во облик на мало лопатче, и со
него се рамнел восокот за да се овозможи
повторно пишување или за да се исправат
грешките во пишувањето.
Табличките со восок можеле да бидат единечни, но и двојни, тројни или составени
од повеќе таблички. Споените таблички
се нарекуваат кодекс. Доколку кодексот
е составен од две таблички се нарекува
диптих, од три таблички триптих итн.
Восочна табличка и
писалка (stilus)
16
I
Се смета дека дури со појавата на папирусот (papyrus), како материјал за
пишување, реално почнува историјата на книгата. Папирусот го добил името
според еден вид на мочуришна трска од која се произведувал со специјална
технологија. Овој материјал, по потекло од Египет, во антиката бил единствен
вистински носител на класичната книжевност. Главниот центар за трговија
со папирус бил градот Александрија, бидејќи таму била развиена најголема
научна, филолошка и книжевна дејност, па и потребите од материјал за
пишување биле најголеми. Од Александрија папирусот се извезувал на сите
страни на тогаш познатиот свет.
Папирусните ракописи имаат облик на свитоци, а се нарекуваат уште
и волумени, според латинскиот збор за свиток. На нив се пишувало со
зашилено стебленце од трска каламус (calamus). Мастилото било црно, а се
произведувало од гареж, смола и вода. Во средниот век се правело и мастило
во други бои (жолта, зелена, црвена). Во Византија црвеното мастило било
одредено за употреба само на царскиот двор.
Но, свитоците од папирус се лесно подложни на уништување, бидејќи
материјалот е трошен и неотпорен. Зачуваните ракописи на папирус најчесто
опстојале заштитени од египетскиот песок или во слични услови (без влага,
сонце, чести промени на температура и сл.). Затоа папирусот постепено се
заменувал со новиот, потраен материјал за пишување – пергамент.
Писарите во писарските работилници, кои ги умножувале ракописите,
веќе од четвртиот век почнале систематски да ги пренесуваат, препишуваат
текстовите од папирус на пергамент, така што, благодарение на оваа нивна
дејност, од пропаѓање се зачувал најголем дел од книжевните дела што го
сочинуваат античкото културно и историско наследство.
Пергаментот се изработувал од обработена животинска кожа од овци, кози, јагниња или телиња, а
името го добил според малоазискиот град Пергам,
каде што најмногу се произведувал. Тој бил потраен
од папирусот, но и значително поскап материјал. Ракописите на пергамент, споени како кодекс, веќе го
добиле обликот на книга што и денес го користиме.
Пергаментот најчесто се боел со пурпур, а поретко
со шафран или со црна боја. За пишување се користела трска или перо од птица, а поретко метално
перо или тенка четкичка. Мастилото се изработувало по различни рецептури, а секоја скрипторија (писарница) ја чувала тајната за начинот на изработка
на своето мастило.
Особено раскошни биле кодексите од пергамент испишани со мастило во златна или сребрена боја на
пергамент потопен во пурпур. Кориците и страниците можеле да бидат украсени со слонова коска,
со релјефни слики, со цртежи и шари на почетните
букви или на маргините на страницата. Овие орнаменти имале растителни, животински или геометриски мотиви.
Фреска од
Помпеи,
I век н.е.,
Национален
археолошки
музеј, Неапол
17
VITA ROMĀNA
Хартијата е пронајдок што им се припишува на Кинезите. Најстарите зачувани примероци ракописи на хартија потекнуваат од четвртиот век. Во Европа хартијата ја донеле Арапите и почнала да се употребува во деветтиот век,
и тоа во Шпанија.
Суровината за производство на хартија повторно е од растително потекло:
лико, лен, дудинка, трска. Растителните влакненца се ситнеле на најситни
парчиња и се правела каша, во која се додавало гипс, желатин и лепило. Од
оваа смеса по механички пат се излевале, тенчеле и сушеле блокови хартија,
што потоа се сечеле на помали листови. Испишаните или испечатените листови со шиење или лепење се подврзувале и укоричувале во книги.
Заради предностите и поради ниската цена, употребата на хартијата бргу се
распространила низ Европа и таа станала единствен материјал за пишување
на Стариот континент. По пронаоѓањето на печатницата, во „ерата на Гутенберг“, печатењето книги станало побрз и поевтин процес, а книгата најпосле
го добила својот денешен изглед.
18
Caput II
ПОДЕЛБА
НА ГЛАСОВИТЕ
ИЗГОВОР
АКЦЕНТ
МЕДИЦИНАТА
ВО РИМ
LINGUA LATĪNA
ПОДЕЛБА НА ГЛАСОВИТЕ
Јазикот е систем од гласови и знаци со помош на кои се остварува комуникација
меѓу луѓето како членови на заедницата, а таа комуникација првично се одвивала
исклучиво преку говор, значи со гласови, а подоцна преку пишување со систем од
знаци – писмо. Науката што се занимава со проучување на говорот и на гласовите, нивните артикулациски и акустични својства, се нарекува фонетика, а науката
што ги проучува функционалните својства на гласовите се нарекува фонологија.
За еден просечен корисник на латинскиот јазик неопходно е да ги знае основните
особености на гласовите: нивниот вид и квалитет, квантитетот, начинот на изговор и правилното акцентирање, односно нагласок.
Во латинскиот јазик гласовите се делат на:
ÎÎ vocāles
(самогласки)
a, e, i, o, u, y
ÎÎ consonantes
(согласки)
b, d, g, p, t, c, k, q, v, h, l, r, f, s, m, n, z, x
ÎÎ diphtongi
(двогласки)
ae, oe, au, ei, eu, ui
ИЗГОВОР НА ГЛАСОВИТЕ
Постојат два начина на изговор на латинскиот јазик:
А. Традиционален изговор и
Б. Класичен изговор
Може да се каже дека класичниот начин на изговор е начин на кој говореле оние
на кои латинскиот им бил мајчин јазик (sermo patrius), додека традиционалниот
начин е подоцнежен и тој е начин на изговор приспособен на гласовните можности на оние народи на кои латинскиот не им бил мајчин јазик.
А. Традиционален изговор
Традиционалниот изговор се користи при читање текстови од средновековниот
период и во медицината, во фармацијата, во ветерината, во биологијата, во хемијата и, воопшто, во стручната терминологија. Одликите на традиционалниот
изговор се следните:
се чита:
ае и ое
ē
aeger егер, aetas етас, lagoena лагена, oedēma едема
c пред e, ae, oе, i, y
ц
cerebrum церебрум, caecum цекум
coena цена, medicĭna медицина, cysta циста
cс пред а, о
к
vacca вака, bucca бука
сс пред e, i, ae, oe, u, y
кц
vaccae вакцe, buccaе букце
i во почетна позиција пред
вокал и меѓу два вокали
ј
iōdum јодум, ieiunum јејунум, iniectio инјекцио
20
II
s меѓу две самогласки и пред или по l, m, n
з
rosa роза, narcōsis наркозис, incisio инцизио
Celsus Целзус, plasma плазма, mensis мензис
слогот ti кога е пред вокал и кога е кус
ци
operatio операцио, functio функцио
слогот ti зад s, t, x и кога ti е нагласено и долго
ти
combustio комбустио, Brattia Братиа,
mixtio микстио, totĭus тотиус
ch, ph, th, rh
х, ф, т, р schola схола, pharmacia фармациа
thorax торакс, rhizoma ризома
qu
кв
quantum квантум, equus еквус
ngu
нгв
lingua лингва, sanguis сангвис
su пред вокали и кога е ненагласено
св
suavium свавиум
Вокалите ае и ое се изговараат одделно кога над вториот вокал во дифтонгот има
дијареза (две точки). На пример, aër аер, poëta поета. Аспирираните консонанти,
групирани во диграфи (ch, ph, th, rh) често се среќаваат во медицинската
терминологија, особено во зборовите од грчко потекло. Нив секогаш ги изговараме
како еден глас: chronĭcus хроникус, thrombus тромбус, rhaphe рафе. Геминати
се двојни консонанти, што ги изговараме како единечни: pp (suppositorium
супозиториум), mm (mamma мама), rr (terra тера), ll (stella стела), tt (gutta гута),
ss (necessarius нецесариус) и cc (vacca вака), но кога зад него следи e, i, u, y, ae, oe
се изговара како кц (ecce екце, buccae букце). Гласовни групи се два или повеќе
гласови што се изговараат специфично. Такви гласовни групи во латинскиот се
qu и ngu. Гласот q секогаш стои заедно со u, a гласовната група qu се изговара
како кв (aqua аква, quinque квинкве). Гласовната група ngu се изговара како нгв
(lingua лингва). Групата sch правилно ја изговараме како сх (ischias исхиас, schema
схема), а не како ш, како што понекогаш погрешно се изговара под влијание на
германскиот јазик.
Б. Класичен изговор
Класичниот изговор се употребува при читање текстови од класичниот период.
Се разликува од традиционалниот во овие случаи:
се чита:
ае, ое
ae, oe
aeger aeгер, lagoena лагoeна
c, cc
к
cerebrum керебрум, caecum каекум, buccae букае
s
с
ti
ти
operatio оператио, functio функтио
ch, ph, th
кх, пх, тх
schola скхола, pharmacia пхармакиа, thorax тхоракс
21
LINGUA LATĪNA
АКЦЕНТ
Положбата на акцентот во латинскиот јазик е условена од квантитетот на
вокалите. Секој вокал по квантитет може да биде долг (ā, ē, ī, ō, ū) или кус (ă, ě,
ĭ, ŏ, ŭ). Должината на вокалот се бележи со ¯, а краткоста со ˘. Вокалите можат
да бидат долги или куси по природа (flōs, vīta, cădo, popŭlus) и по позиција.
Вокалот е секогаш долг по позиција
кога се наоѓа пред два или повеќе
консонанти или пред сложен консонант:
Вокалот е секогаш кус по позиција
кога зад него следи друг вокал или
h и вокал:
e.g. ārbor, vāllis, redēmptus, Mezēntius, dūx
e.g. ligněus, audĭo, věho, trăho
Квантитетот на вокалите (слоговите) е многу важен, не само поради
правилното акцентирање на зборовите, туку и затоа што понекогаш го
менува и нивното значење (mălum зло или mālum јаболко, lĭber книга или līber
слободен, věnit доаѓа или vēnit дојде).
Дифтонзите се образувани од два вокала, а по квантитет се секогаш долги.
Слогот се состои од вокал или од вокал со еден или повеќе консонанти. Зборот
се состои од онолку слогови, колку што има вокали или дифтонзи: pa-ter, Caesar, co-ro-na. Поделбата на зборот на слогови се врши на следниов начин:
ÎÎ Консонант помеѓу два вокала оди во слогот со следниот вокал.
e.g. a-mi-ci-ti-a, me-di-cus
ÎÎ Двојните консонанти (геминати) и консонантската група st се
разделуваат во два слога. e.g. stel-la, has-ta.
ÎÎ Група консонанти помеѓу вокали преминува целосно во следниот
слог, ако со неа вообичаено може да почнува збор.
e.g. dis-ci-pli-na, fa-bri-ca, но останува: for-tu-na, pro-vin-ci-a
ÎÎ Сложенките (composita) се делат на нивните составни делови.
e.g. dis-tri-buo, red-eo.
Слоговите можат да бидат отворени и затворени. Oтворен е слогот што
завршува на вокал: me-di-ci-na, a затворен е слогот што завршува на
консонант: ex-em-plum. Слогот што содржи кус вокал (по природа или по
позиција) е кус слог, а слогот што содржи долг вокал (по природа или по
позиција) или дифтонг е долг слог. На пример: flōs, vīs-cě-ra, pŏ-pŭ-lus.
Кај едносложните зборови акцентот паѓа секогаш на вокалот од единствениот слог: vír, lúx, réx, dúx, nóx.
Двосложните зборови во латинскиот јазик секогаш се акцентираат на
вториот слог, броејќи од крајот на зборот, без оглед на тоа дали е тој долг или
кус: ró-sa, rá-dix, stél-la, hás-ta, cá-nis.
Кај трисложните и повеќесложните зборови акцентот паѓа на вториот слог
од крајот ако тој е долг: for-tú-na, na-tú-ra, me-di-cí-na, co-ró-na.
Ако вториот слог е кус, тогаш се акцентира третиот слог, броејќи од крајот на
зборот: lác-tě-us, pó-pŭ-lus, a-mi-cí-tĭ-a.
22
II
1. Прочитајте ги следниве зборови и запишете како се изговараат според
традиционалниот, а како според класичниот изговор:
ТРАДИЦИОНАЛЕН:
КЛАСИЧЕН:
haematōma
caesārea
cysta
lagoena
chole
iecur
emulsio
therapia
rheumatīsmus
medĭcus
carcinōma
viscěra
coena
incisūra
lymphadenītis
radix
inflammātio
larynx
mixtio
Penicillīnum
Apium
Gentiāna
23
PENSA
PENSA
2. Поделете ги на слогови следниве зборови, а потоа определете го местото
на акцентот:
gingīva
citreum
grammăta
mensūra
pulvěres
glandŭla
aneurysma
emplastrum
ornamеntum
3. Следејќи го посочениот пример, прочитајте ги според традиционалниот
изговор зборовите што ги означуваат деловите на телото:
cranium череп
facies лице
nasus нос / cavitas
nasi носна шуплина
maxilla горна вилица
dentes заби
caput глава
ocŭlus око
facies лице
аuris уво
lingua јазик
mandibŭla долна вилица
collum врат
clavicŭla клучна коска
scapŭla лопатка
vertebra cervicālis вратен прешлен
costa ребро
columna столб
columna vertebrālis ‘рбетен столб
extremitas superior горен екстремитет
manus dextra десна рака
digĭtus прст
pelvis карлица
extremitas inferior долен екстремитет
os коска
pes dexter десна нога, стапало
24
cor срце
pulmo белодробно крило
ulna лакот
thorax граден кош
corpus тело
truncus труп
manus sinistra лева рака
manus рака
extremitas inferior долен екстремитет
pes нога
pes sinister лева нога
II
e. g. cranium
крáниум
facies
os
nasus
pes dexter
cavitas nasi
caput
maxilla
ocŭlus
dens
auris
pes sinister
lingua
digĭtus
mandibŭla
vertebra
collum
vertebra lumbālis
cor
clavicŭla
pulmo
scapŭla
pulmōnes
vertebra cervicālis
ulna
costa
thorax
columna
corpus
columna vertebrālis
truncus
extremitas superior
manus sinistra
25
VITA ROMĀNA
МЕДИЦИНАТА ВО РИМ
Зачетоците на медицинската наука и медицинската пракса во Рим се поврзуваат со еден настан од почетокот на третиот век пред нашата ера. Во
293 г. п.н.е. во градот Рим се проширила епидемија на чума. Како што обично
се случувало во моменти на голема опасност по градот, Сенатот побарал помош во Сибилските книги, кои претставувале збирка на пророштва и прописи против уроци, донесени, главно, од градот Куми (грчка колонија во јужна
Италија).
Според препораките од толкувањето на Сибилските книги, во градот бил воведен култот на Асклепиј, кого Грците го сметале за исцелител и син на Аполон. Така, Римјаните во 291 г. п.н.е. на островот во реката Тибар подигнале
храм посветен на овој бог, кој тие го нарекувале Ескулап. Новиот култ кон
овој бог помогнал во развојот на римската медицина. Првите лекари во Рим
биле Хелени. Плиниј Постариот во своето дело Naturālis historia го споменува спартанскиот хирург Архагат кој дошол во Рим во 219 г. п.н.е. Тој во почетокот предизвикувал восхит кај Римјаните со својата вештина и сигурност во
вршењето операции, но ширењето и новините на неговите интервенции им
влевале страв на оние што верувале во примитивната домашна хирургија.
Така, по извесно време Архагат бил прогласен за „џелат“.
Долго време потоа, лекарската дејност според „грчките вештини“ во Рим ја
практикувале исклучиво странци. Плиниј споменува дека шест века Римјаните немале свои лекари. Лекарите во Рим доаѓале од Magna Graecia, Јужна
Италија, каде што „цутеле“ медицински школи, потоа од Хелада, па дури и
од Исток. Овие лекари имале различно образование и им припаѓале на различни општествени слоеви. Покрај научници, какви што биле Асклепијад и
Гален, имало и лекари-аристократи, лекари-робови итн.
Лекарите имале свои стручни здруженија (collegia) со
седишта – scholae medicōrum, но во нив не се изведувала настава. За наставата се грижеле самите лекари
приватно. Во Атенеј, кој во Рим го основал Веспазијан,
се држеле јавни часови по медицина, од платени професори.
Постоеле амбуланти (tabernae medicae) во кои лекарите ги примале пациентите за совет и вршеле хируршки интервенции, а понекогаш тие претставувале некој
вид приватни клиники. Висината на платата на лекарот зависела од неговиот општествен статус, како и од
неговата популарност меѓу пациентите. Лекарите во
римското општество имале привилегирана положба.
Цезар им дал римско државјанство на сите странци кои
се занимавале со медицина во Рим. Хадријан ги ослободил лекарите од задолжителните јавни должности,
бидејќи со својата професија веќе ѝ служеле на државата. На најугледните лекари им била давана титулата
archiatrus.
Гален
26
II
Некои од лекарите биле поставувани на високи функции или биле испраќани да управуваат со некаква римска провинција. Лекарите биле ослободени
и од плаќање данок. Единствено бројот на лекарите бил ограничен: еден законик од последните години на владеењето на Антонин Пиј дозволува најмногу пет лекари во малите градови, а најмногу десет во главните градови на
провинциите.
Асклепијад бил еден од најбараните лекари во Рим и учител со врвен авторитет. Во медицината ја применувал теоријата на атомската физика. Според
него, здравјето зависело од правилното движење на атомите, а болеста го
спречувала тоа движење. Затоа, лекарот морал да интервенира, дури и со
гимнастичка терапија. За Асклепијад постои и една анегдота според која,
кога тој присуствувал на еден погреб, видел дека мртвиот е само привидно
мртов и го вратил во живот.
Најпрочуен од сите лекари кои живееле во стариот Рим бил Гален (130-200 година). Тој ги завршил студиите во Хелада и Александрија, а во Рим за првпат
дошол во 162 година, но набргу го напуштил. Потоа, по покана на Марк Аврелиј и Вер, во 169 година се вратил во Рим и таму останал сè до својата смрт.
Неговите дела се засноваат врз оригинални размислувања за анатомијата
и физиологијата, патологијата, фармацевтската и хируршката терапија. Тој
му посветил големо внимание и на толкувањето на делата на Хипократ. Неговите списи претставувале енциклопедија на медицината до средниот век.
Но, и покрај развојот на медицинската наука, сепак не се намалила верата во исцелителската моќ на боговите, пред сè, на Ескулап. Верниците минувале цели ноќи во
храмовите посветени на овој бог со надеж
дека ќе оздрават. Така, еден грчки епиграф од Рим од II век од н.е. наведува многу чудотворни оздравувања што се случиле во храмот на Eскулап: еден слеп човек
прогледал, откако Eскулап му се јавил на
сон, на некој Луциј (кој имал воспаление
на белите дробови), Eскулап му кажал да
земе пепел од три олтари, да го измеша со
вино и да го стави на градите – овој оздравел и јавно му се заблагодарил на богот и
славел со народот. Сепак, ваквите народни
верувања не го спречиле развојот на медицинската наука.
Ескулап, богот
на лекарската
вештина
27
LINGUA LATĪNA
28
I
Caput III
ВИДОВИ
ЗБОРОВИ
ДЕКЛИНАЦИЈА
ГЛАГОЛ
ОСНОВАЊЕТО
НА ГРАДОТ РИМ
29
LINGUA LATĪNA
ВИДОВИ ЗБОР ОВИ
Во латинскиот јазик има девет видови зборови:
ÆÆ МЕНЛИВИ
ЗБОРОВИ
DECINABILIA
ИМЕНКИ (substantīva)
ПРИДАВКИ (adiectīva)
ЗАМЕНКИ (pronomina)
БРОЕВИ (numeralia)
ИМИЊА (nomina)
ГЛАГОЛИ (verba)
ÆÆ НЕМЕНЛИВИ
ЗБОРОВИ
INDECLINABILIA
ПРИЛОЗИ (adverbia)
ПРЕДЛОЗИ (praepositiōnes)
СВРЗНИЦИ (coniunctiōnes)
ИЗВИЦИ (interiectiōnes)
Именките, придавките, заменките и броевите се нарекуваат имиња (nomina).
Промената на имињата по падежи се нарекува деклинација (declinatio), а
промената на глаголите по лица – конјугација (coniugatio). Во латинскиот јазик има пет деклинации и четири конјугации.
ДЕКЛИНАЦИЈА
(D eclinatio)
Зборовите што се деклинираат, односно имињата, разликуваат: род (genus),
број (numerus) и падеж (casus).
1. Род (genus). Во латинскиот јазик, исто како и во македонскиот, постојат
три рода: машки (genus masculīnum, скратеница m.), женски (genus
feminīnum, скратеница f.) и среден род (genus neutrum, скратеница n.).
Именките во речникот секогаш се цитираат во првите два падежи –
номинатив и завршокот за генитив еднина, а покрај нив секогаш стои
скратеницата со која се означува од кој род е таа именка. На пример:
oculus, -i, m., herba, -ae, f., remedium, -i, n.
Oд машки род се секогаш машките лични имиња и именките што означуваат машки лица (Gaius, -i m. Гај, pater, -tris m. татко), имињата на
народи (Persa, -ae m. Персиец), на реки (Tiberis, -is m. Тибар), на ветрови
(aquilo, -onis m. северец) и на месеци (Aprilis, -is m. aприл). Oд женски род се
женските лични имиња и именки што означуваат женски лица (Gaia, -ae
f. Гаја, mater, -tris f. мајка, soror, -oris f. сестра), имињата на земји (Italia,
-ae f. Италија, Аegyptus, -i f. Египет), острови (Delus, -i f. Делос), градови
(Roma, -ae f. Рим, Еphĕsus, -i f. Ефес) и дрвја-стебла (mālus, -i f. јаболкница),
а од среден род се имињата на плодовите на дрвјата (mālum, -i n. јаболкo).
Имињата на животните имаат одделен збор за мажјакот, а одделен за
женката: taurus, -i m. бик, vacca, -ae f. крава; aries, -etis m. овен, ovis, -is f.
овца.
30
III
2. Број (numĕrus). Во латинскиот јазик, како и во македонскиот, имињата
разликуваат два броја – еднина (singulāris, скратеница sg.) и множина
(plurālis, скратеница pl.).
3. Падеж (casus). Односите меѓу човекот или предметот и она што го оп-
кружува се изразуваат со помош на шест различни падежи: номинатив,
генитив, датив, акузатив, вокатив и аблатив, во еднина и во множина.
Основните соодноси лесно можат да се совладаат ако се замисли дека
определената падежна форма е одговор на определено прашање:
ФУНКЦИЈА
ВО РЕЧЕНИЦА
ПРИМЕР
Кој? Што?
подмет,
именски дел од прирок
Amor ornat.
Uva pomum est.
ГЕНИТИВ
Genitīvus
Чиј? На кого? На што?
Од кого? Од што?
припаѓање,
дел од целина
Odor florum delectat.
ДАТИВ
Datīvus
Кому? На што?
индиректен предмет
Scribo fratri.
АКУЗАТИВ
Accusatīvus
Кого? Што?
директен предмет
Mater puĕro fabŭlam
narrat.
ВОКАТИВ
Vocatīvus
еј!
о!
повикување,
обраќање
Ave, amīce!
AБЛАТИВ
Ablatīvus
Со кого? Со што? Од кого? друштво, средство,
Од што? Каде? Кога?
почетна точка, место,
Како?
време, начин
ПАДЕЖ
ПРАШАЊЕ
НОМИНАТИВ
Nominatīvus
Cum amīco ambulo.
Hamo pisces capĭmus.
Athēnis habĭto.
Hieme fulmĭna rara sunt.
Зборовите што се менуваат по падежи (се деклинираат) се образувани од
основа и наставка. Основата е непроменливиот дел од зборот (од именката,
придавката, заменката или бројот), на којшто за различен падеж се додава
различна падежна наставка. На пример: номинатив den-s, генитив dent-is,
датив dent-i, акузатив dent-em, аблатив dent-e etc.
Според тоа како завршува основата на именката, имињата се деклинираат по една од петте деклинации. По I-та деклинација се менуваат имињата
чијашто основа завршува на –а, по II–та деклинација се менуваат имињата
чијашто основа завршува на –о, по III–та оние со основа на консонант или на
вокалот -i. По IV-та деклинација се менуваат имињата со основа што завршува на -u, а по V–та имињата чијашто основа завршува на вокалот –е. Според
завршокот на основата се именувани и деклинациите, па првата деклинација уште се нарекува и а деклинација, втората о деклинација, третата мешана – консонантска и вокална или i деклинација, четвртата u деклинација, а
петтата се нарекува и е деклинација.
Лесно може да се определи на која деклинација ѝ припаѓа некоја именка
според нејзиниот завршок за генитив еднина, бидејќи заедно со номинативот и со родот, завршокот за генитив секогаш е наведен во речник.
31
LINGUA LATĪNA
I деклинација
aqua, -ae f. вода
nom. aqua, gen. aquae
II деклинација
morbus, -i m. болест
ager, -i m. нива
collum, -i n. врат
nom. morbus, gen. morbi
nom. ager, gen. agri
nom. collum, gen. coli
III деклинација
cortex, -cis m. кора
avis, -is f. птица
nom. cortex, gen. corticis
nom. аvis, gen. аvis
IV деклинација
sensus, -us m. чувство
cornu, -us n. рог
nom. sensus , gen. sensus
nom. cornu, gen. cornus
V деклинација
dies, -ei m. ден
nom. dies, gen. diei
Значи, според завршокот за генитив еднина се препознава по која од петте
деклинации се менува некоја именка: ако формата зе генитив завршува на
–ае, таа се менува по првата деклинација, ако завршува на –i по втората, ако
завршува на -is, по третата, ако завршува на –us, по четвртата, а ако завршува на -ei, се менува по петтата деклинација.
Основата не именките е секогаш најлесно видлива во формата на именката
за генитив множина: aquā-rum, morbō-rum, agrō-rum, colō-rum, cortic-um, avium, sensu-um, cornu-um, die-rum.
Во останатите падежи основата не е секогаш видлива поради фонетските
промени што се случуваат при спојувањето на основата со падежните наставки.
ГЛАГОЛ
(Verbum)
Латинскиот глагол влегува во категоријата на менливи зборови. Разликува:
ÎÎ ТРИ ЛИЦА (persōnae): прво, второ и трето лице.
ÎÎ ДВА БРОЈА (numĕri): еднина и множина.
ÎÎ ШЕСТ ВРЕМИЊА (tempŏra):
презент (praesens) – сегашно време,
имперфект (imperfēctum) – минато определено несвршено време,
футур I (futūrum I) – идно време,
перфект (perfēctum) – минато неопределено свршено време,
плусквамперфект (plusquamperfēctum) – предминато време и
футур II (futūrum II) – идно време што означува дејство што ќе се
случи пред некое друго идно дејство.
ÎÎ ТРИ НАЧИНИ (modi):
индикатив (indicatīvus) – начин на објективно искажување, начин со
кој се искажува дејство што реално се вршело, се врши или ќе се врши;
конјунктив (coniunctīvus) – начин на субјективно искажување,
начин со кој се искажува дејство што посакуваме, заповедаме,
поттикнуваме, допуштаме или забрануваме да се врши, и
императив (imperatīvus) – заповеден начин, начин со кој се искажува
дејство што треба, мора или не смее да се изврши.
32
III
ÎÎ ДВЕ СОСТОЈБИ (genera):
актив (genus actīvum) – состојба на глаголот во која вршителот на
дејството се совпаѓа со граматичкиот подмет на реченицата. Пример:
Маgister discipulum laudat. Учителот го фали ученикот.
пасив (genus passīvum) – состојба на глаголот со која се искажува
дејство на кое му е подложен граматичкиот подмет во реченицата,
додека логичкиот подмет (вистинскиот вршител на дејството) стои во
аблатив. Пример: Discipulus a magistro laudātur. Ученикот е фален од
учителот.
ÎÎ ПЕТ ГЛАГОЛСКИ ИМИЊА (nomina verbālia):
инфинитив (infinitīvus),
супин (supīnum),
герунд (gerundium),
глаголски именки
партицип (participium),
герундив (gerundīvum).
глаголски придавки
Инфинитивот, супинот и герундот се глаголски именки, а партиципот и герундивот – глаголски придавки. Глаголските именки се, всушност, именки
изведени од глагол. Тие го зачувале значењето на глаголот, а добиле карактеристики на именка. Глаголските придавки се придавки изведени од глаголи.
Партиципот е активна или пасивна глаголска придавка. Латинскиот глагол
има три партиципи: партицип на презентот активен, партицип на перфектот
пасивен и партицип на футурот активен.
Глаголите кога се во лична форма во индикатив, конјунктив или императив
се нарекуваат одредени глаголи (verbа finītа). Глаголските имиња не претставуваат лични форми, односно немаат ознака на лицето коешто го врши дејството, па оттаму се нарекуваат неодредени глаголи (verba infinīta).
Римски мозаик
од III век н.е.
33
PENSA
1. Кои се менливи, а кои неменливи видови зборови во латинскиот јазик?
а. менливи
б. неменливи
2. Поврзете го секој падеж со соодветното прашање:
Генитив
кому? на што?
Акузатив
кој? што?
Датив
падеж за обраќање
Номинатив
со кого? со што?
Аблатив
кого? што?
Вокатив
чиј? на кого? на што?
3. Поврзете така што ќе соодветствува падежот со функцијата:
подмет
Датив
директен предмет
Номинатив
индиректен предмет
Акузатив
именски дел од прирокот
Номинатив
4. Обидете се според значењето да го определите родот на следниве именки:
34
frater, -tris
брат
mater, -tris
мајка
Tertia, -ae
Терција
Publius, -ii
Публиј
Macedo, -onis
Македонец
Hispania, -ae
Хиспанија
Rhodus, -i
о. Родос
Carthagо, -inis
Картагина
Ianuarius, -ii
јануари
prunum, -i
слива
III
ОСНОВАЊЕТО НА ГРАДОТ РИМ
За основањето на градот Рим и за неговата најрана историја постојат повеќе историски сведоштва од различен карактер. Разбирливо е дека зачетокот на една огромна империја и високоразвиена цивилизација и култура
претставувал предмет на интерес, истражување, но и тема за инспирација,
креативност, па дури и мистифицирање. Затоа, неретко се испреплетуваат
историјата и легендата, фактите и митовите. Од античките историографски
сведоштва (пишаните историски извори) најчесто ползувани и најпопуларни
се Од основањето на градот Рим на Тит Ливиј, Историската библиотека на
Диодор од Сицилија, како и Римската археологија, чијшто автор е Дионисиј
од Халикарнас. Сите тие се создадени во првиот век пред и првиот век од нашата ера, значи, со временска дистанца од неколку стотини години од периодот на кој се однесуваат. Авторите на овие дела имале можност да ги користат постарите историски извори, најчесто делата на римските аналисти, но
истовремено не ѝ одолеале на традицијата, па во своите истории инкорпорирале многубројни легенди, преданија и непроверливи податоци. Впрочем,
за античките народи историографските дела биле пред сè уметнички дела
создавани според одредени уметнички книжевни норми, иако се очекувало
да ги запазат и основните начела на историското прикажување на настаните
и да манифестираат непристрасност и објективност.
Но, она во што се совпаѓаат традицијата, историографијата и наодите на археолошката наука е дека Рим настанал во осмиот век пред нашата ера (753та г.п.н.е.), а првобитната населба од медитерански тип се наоѓала на ридот
Палациј, на брегот на реката Тибар, во областа Лациј. Потеклото на неговите
основачи и први жители веројатно не е единствено. Имено, постои тенденција тоа да се објасни со „спојување“ на Латините, кои според легендарните преданија биле потомци на Ромул, а тој, пак, бил сметан за потомок на
Тројанците, со Сабините, население предводено од нивниот крал Тит Тациј.
За волја на вистината, археолошките материјални наоди потврдуваат коегзистенција на населенија со различни обреди.
Од друга страна, несомнено е дека некои од седумтемината римски кралеви
биле Етрурци и дека во периодот на основање на градот во средишна Италија се случувала силна етрурска експанзија, за разлика од јужниот дел на
полуостровот, каде што била во тек интензивна грчка колонизација. Овие
факти ги потврдуваат трагите од силно етрурско и грчко влијание во подоцнежниот развој на севкупната римска култура.
Според традицијата, првата престолнина на Лациј бил градот Алба Лонга, за
чијшто основач се сметал Асканиј, синот на Енеј, херој од Тројанската војна.
По падот на Троја, Енеј допловил до брегот на Лациј, а Асканиј по првичните
борби успеал да ги обедини Латините и го подигнал нивниот главен град.
Подоцна, во борбата за превласт над кралството помеѓу браќата Нумитор и
Амулиј, Амулиј како победник насилно го зазел тронот. Сакајќи да го лиши
својот брат од машки потомок кој би можел да го симне од власт, ќерката
на Нумитор – Реа Силвија ја направил свештеничка на божицата Веста, а
35
VITA ROMĀNA
VITA ROMĀNA
Весталките не се мажеле и не раѓале деца. Но, богот Марс ѝ пристапил на
Реа Силвија и таа ги зачнала и ги родила близнаците Ромул и Рем. Амулиј ги
одзел новороденчињата и заповедал да ги стават во кошница и да ги фрлат
во реката Тибар, но водата ја исфрлила кошницата на копно, каде што една
волчица, слушајќи ги како плачат, им пристапила и ги нахранила, со што им
помогнала да преживеат и да закрепнат. Ги нашле овчарот Фаустул и неговата жена, ги одгледале момчињата како свои сè до мигот кога Нумитор ги
препознал поради нивната сличност со мајка им и им го открил нивното потекло. Младите принцови го казниле Амулиј, симнувајќи го од власт и го вратиле својот дедо Нумитор на тронот на Алба Лонга, а тие решиле да основаат
нов град на едно од соседните ритчиња. Откако го одбрале местото, меѓу нив
избила расправија за името на новиот град – Ромул сакал да го нарече по
сопственото име, а Рем се спротивставил. Не помогнало ниту гатањето, не
помогнала ниту насобраната толпа, од која еден дел го поддржувал Ромул,
а другиот дел го поддржувал Рем. Така, во жарот на расправијата, дошло
до братоубиство и Ромул, убивајќи го својот брат, градот сепак го нарекол
Roma, според сопственото име.
Римската волчица,
Капитолински
музеј, Рим
36
III
Caput IV
I ДЕКЛИНАЦИЈА
ИНДИКАТИВ НА
ПРЕЗЕНТОТ ОД SUM,
ESSE, FUI
ПРЕДЛОЗИ
РИМСКА КУЛТУРА
37
LINGUA LATĪNA
I (a) ДЕКЛИНАЦИЈА
D eclinatio (a) prima
По прва или a-деклинација се менуваат именките, заменките, придавките
и броевите што имаат основа што завршува на ā. Овие имиња во номинатив
еднина имаат завршок -a, а во генитив еднина -ae. На истиот начин се наведени и во речник, на пример, vita, -ae f. живот; medicina, -ae f. медицина.
Најголем број од именките што се менуваат по оваа деклинација се од женски род. На пример, именките rosa, -ае f. роза, aqua, -ае f. вода, gingiva, -ае f.
непце, gutta, -ае f. капка; придавките alba бела, destillata превриена, amara горчлива; броевите una една, tertia трета, quinta петта; заменките mea моја,
tua твоја, nostra наша. Сепак, по I деклинација се менуваат и некои именки
од машки род што означуваат машко лице (професија) или националност. На
пример, poēta, -ae, m. поет; agricŏla, -ae m. земјоделец; collēga, -ae m. колега,
соработник; pharmaceuta, -ae m. аптекар или Persa, -ae m. Персиец.
По прва деклинација се менува и формата за женски род од придавките што
имаат три форми, една за машки, една за женски и една за среден род, како
на пример albus, alba, album бел, бела, бело или pulcher, pulchra, pulchrum убав,
убава, убаво. Имињата од I деклинација ги имаат следниве падежни завршоци:
Sg.
Pl.
N.
-ă
-ae
G.
-ae
-ārum
D.
-ae
-īs
Acc.
-ăm
-ās
V.
-ă
-ae
Abl.
-ā
-īs
Промената по падежи на една именка и придавка од прва деклинација изгледа вака:
38
Sg.
Pl.
N.
vena cava
venae cavae
G.
venae cavae
venārum cavārum
D.
venae cavae
venis cavis
Acc.
venam cavam
venas cavas
V.
vena cava
venae cavae
Abl.
venā cavā
venis cavis
IV
И Н Д И К АТ И В Н А П РЕ З Е Н Т О Т
ОД ПОМОШНИОТ ГЛАГОЛ
SUM,ESSE, FUI
Indicatīv us praesentis verbi
auxiliāris sum, esse, fui
Помошниот глагол во латинскиот јазик се цитира во три форми:
sum
–
прво лице еднина од индикативот на презентот активен
esse
–
инфинитив на презентот, и
fui
–
прво лице еднина од индикативот на перфектот активен
Помошниот глагол може да се преведе со сум, постојам, има.
Сегашното време (tempus praesens) искажува дејство што се случува или се
повторува во сегашноста. Формите за индикатив на презентот активен се
образуваат од презентската основа на глаголот и личните наставки за формите од презентската основа.
Помошниот глагол има две форми на презентската основа: s- и es-. Во индикатив на презент се менува на следниот начин:
Singularis
Pluralis
1.
sum
сум
sumus
сме
2.
es
си
estis
сте
3.
est
е
sunt
се
Помошниот глагол во латинскиот јазик може да претставува:
ÎÎ самостоен прирок во реченицата:
Sunt herbae ad scatulam.
Во кутијата има тревки. / Тревките се во кутијата.
ÎÎ глаголски дел од именскиот прирок:
Publius est pharmaceuta. Публиј е аптекар.
Именскиот дел од именскиот прирок (именката, придавката, заменката или
бројот) се согласува во род, број и падеж со подметот во реченицата. На пример, во горната реченица двете именки (Publius - подмет во реченицата, и
pharmaceuta - именски дел од именскиот прирок) се во машки род еднина и
стојат во номинатив.
39
LINGUA LATĪNA
ПРЕДЛОЗИ
Praepositiōnes
Предлозите во латинскиот јазик се неменливи зборови што стојат пред определени падежи. Ако јазикот нема падежи (како македонскиот), тогаш предлогот служи за определување на падежниот однос.
Најголем број од предлозите во латинскиот јазик стојат пред име во акузатив или аблатив, а само два од предлозите стојат зад име во генитив.
ÎÎ предлози со акузатив:
ante
пред
ante operationem пред операцијата
apud
кај, до, при
apud parentes кај родителите
ad
кон, за,
ad inhalationem за инхалација
extra
вон, надвор од
extra officinam надвор од лабораторијата
inter
помеѓу, меѓу
inter animalia domestica меѓу домашните животни
infra
под
infra collum под вратот
intra
во, внатре во
intra musculum во мускулот
post
по
post transfusionem по трансфузијата
propter поради
propter myoma uteri поради миом на матката
prope
блиску
prope officinam блиску до лабораторијата
supra
над
supra caput над главата
trans
преку, низ, меѓу trans mare преку море
ÎÎ предлози со аблатив:
a (ab, abs)
од
a pharmaceutā од аптекарот
ab urbe condita oд основањето на градот (Рим)
abs te од тебе
e (ex)
од
e scholā од училиштето
ex tempore веднаш, ex herbis од тревки
cum
со
cum rubore et calore со вцрвување и топлина
de
за, од
de morbis за болестите, de ea causa од таа причина
pro
за
pro narcosi за наркоза
sine
без
sine dolore без болка
Предлогот a доаѓа пред зборови што почнуваат со консонант, ab пред зборови што почнуваат со вокал и некои консонанти, а abs пред зборови што
почнуваат со t.
Предлогот e стои само пред консонанти, а ex пред вокали и пред консонанти.
40
IV
ÎÎ предлози со акузатив и со аблатив - in и sub
Предлогот in стои со акузатив кога одговара на прашањето кон каде? или со
аблатив, кога покажува место и кога одговара на прашањето каде?.
in (со акузатив)
кон каде?
во, кон
venio in patriam одам во/кон татковината
venio in Romam одам во/кон Рим
in (со аблатив)
каде?
во
in urbe habito живеам во градот
sub (со акузатив)
под
sub terram под земја
sub (со аблатив)
под
sub terrā под земја
ÎÎ предлози со генитив - causa и gratia
Аблативот од именките causa и gratia се употребува како предлог што оди
со генитив. Тогаш се преведува со поради и стои зад именката на која се однесува:
causa
поради
honōris causa поради почест
gratia
поради
exēmpli gratia поради пример, како пример
41
LECTIŌNES
LINGUA LATINA
Lingua Latīna lingua antiqua est. Patria linguae Latīnae Italia est. Italia terra Eurōpae est.
Incŏlae Italiae plerumque agricŏlae sunt. Sed in Italia multae insŭlae sunt. Incŏlae insulārum
et orārum Italiae nautae sunt. In Italia Roma est. In viis Romae arae et statuae deārum sunt.
Multis pugnis et multis victoriis Roma clara est. Lingua Latīna lingua poetārum Romae
antiquae et lingua medicīnae est.
Scientia linguae Latīnae medicīnaе necessaria est. Non est medicīna sine lingua Latīna.
IN PHARMACIA
Cum collēgis in pharmacia sumus. Pharmacia prope scholam est. In via
apud pharmaciam Betŭla alba et Tilia grandifolia sunt. Betŭla alba et Tilia
grandifolia plantae sunt. Ad Betŭlam albam Rosae et Viŏlae odorātae
sunt. Ante portas pharmaciae Tulĭpae et Paeoniae sunt. Pharmaceuta cum
collēgis intra pharmaciam est. Ubi pharmaceuta, ibi multae epruvettae,
lagoenae, ollae, scatŭlae et pillŭlae. Nunc tinctūra Valeriānae ad lagoenam
est. Tinctūra Menthae ad scatŭlam est. Valeriāna et Mentha herbae sunt.
Atque Chamomilla et Urtīca dioica herbae sunt.
Scientia pharmaceutae herbārum magna est. Tinctūrae, mixtūrae et
pillŭlae necessariae sunt aegrōtis.
Valeriana officinalis
42
Urtica dioica
Matricaria chamomilla
IV
VOCABŬLA:
ad praep. со acc. во, до, близу, кон
aegrōta adi. f. болна
agricŏla, -ae m. земјоделец
antiqua adi. f. стара, древна
apud praep. со acc. кај
ara, -ae f. жртвеник, олтар
atque conict. и, уште и
Betŭla, -ae f. бот. Betŭla alba бреза
Chamomilla, -ae f. камилица
clara adi. f. славна
collēga, -ae m. колега
cum praep. со abl. со
de praep. со abl. за
dea, -ae f. божица
epruvetta, -ae f. епрувета
et conict. и
etiam conict. исто така, дури
Eurōpa, -ae f. Европа
herba, -ae f. тревка
hodie adv. денес
ibi adv. таму
in praep. со abl. и acc. во, кон
incŏla, -ae m. жител
insŭla, -ae f. остров
intra praep. со acc. во, внатре во
Italia, -ae f. Италија
lagoena, -ae f. сад со тесно грло
Latīna adi. f. латинска
lingua, -ae f. јазик
magna adi. f. голема
medicīna, -ae f. медицина
Mentha, -ae f. нане
mixtūra, -ae f. мешавина
multa adi. f. многу, многубројна
nauta, -ae m. морнар
necessaria adi. f. неопходна, потребна
nunc adv. сега
olla, -ae f. лонче
ora, -ae f. брег
patria, -ae f. татковина
Peaonia, -ae f. бот. божур
pharmaceuta, -ae m. аптекар
pharmacia, -ae f. аптека
pillŭla, -ae f. пилула
planta, -ae f. дрво, билка
plerumque adv. најчесто, обично
poeta, -ae m. поет
porta, -ae f. врата, порта
prope praep. со acc. близу до, крај
pugna, -ae f. битка
Roma, -ae f. Рим
Rosa, -ae f. роза
scatŭla, -ae f. кутија
schola, -ae f. училиште
scientia, -ae f. знаење
sed conict. но, туку
statua, -ae f. кип
terra, -ae f. земја
Tilia, -ae f. бот. Tilia grandifolia липа
tinctūra, -ae f. тинктура, алкохолен или
хидроалкохолен раствор од биолошки
екстракти од ткива на животни,
растенија или лековити супстанции
Tulĭpa, -ae f. лале
ubi adv. каде, каде што
Urtīca, -ae f. бот. Urtīca dioica коприва
Valeriāna, -ae f. бот. валеријана
Viŏla, -ae f. бот. Viola odorāta
темјанушка
via, -ae f. пат, улица
victoria, -ae f. победа
Dicta et sententiae
„„ Pro forma. Навидум.
„„ Honoris causa. Поради почест.
„„ Persona grata (non grata). Пожелно (непожелно) лице.
„„ Eloquentiae unda, sapientiae gutta. Бран
речитост, капка мудрост.
„„ Ubi concordia, ibi victoria. Каде што има
слога, таму е победата.
„„ Fortuna caeca est. Судбината е слепа.
„„ Tabula rasa. Празна, неиспишана табла.
Изразот се употребува кога се мисли на
човек кој е без никакво познавање или сѐ
уште не се здобил со какво и да е знаење.
„„ Terra incognita. Непозната земја. Изразот се
употребува за нешто непознато во областа на
науката.
„„ Aurora musis amica. Зората им е пријателка на
музите. Музите во преносна смисла значат творечка работа. Смислата е: за творење се најпогодни утринските часови. Имало девет музи,
заштитнички на уметноста и науката кај старите
Грци и Римјани: Клио – муза на историјата, Мелпомена – на трагедијата, Терпсихора – на танцот,
Талија – на комедијата, Евтерпа – на лирската
поезија, Ерато – на љубовната поезија, Уранија –
на астрономијата, Полихимнија – на химните, и
Калиопа - на епската поезија.
43
PENSA
PENSUM A
1. Менувајте ги по падежи именките aqua, -ae f. , Rosa, -ae f. ,
clavicŭla, -ае f. и ulna, -ae f. :
Vo c a b ŭ l a :
acūta adi. f. остра, акутна
aorta, -ae f. аорта
aqua, -ae f. вода
aphthaе, -ārum f. млечница,
листик, афта
capsŭla, -ae f. капсула
clavicŭla, -ae f. клучна коска
columna, -ae f. столб
costa, -ae f. ребро
embolia, -ae f. зачепување, емболија
formŭla, -ae f. пропис
fractūra, -ae f. скршеница
gelatinōsa adi. f. желатинска
gingīva, -ae f. непце
glandŭla, -ae f. жлезда
hernia, -ae f. кила, протуреница,
хернија
insufficientia, -ae f. недостиг
linea, -ae f. линија;
linea alba белата линија на
абдоменот
mandibŭla, -ae f. долна вилица
maxilla, -ae f. горна вилица
pneumonia, -ae f. пневмонија,
воспаление на белите дробови
ruptūra, -ae f. напукнување
ulna, -ae f. лакот
valvŭla, -ae f. залисток
vena, -ae f. вена
vertebra, -ae f. прешлен
Sg.
N.
Sg.
Pl.
Rosa
aqua
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
Sg.
N.
clavicŭla
Pl.
Sg.
ulna
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
2. Преведете ги на македонски следните изрази:
fractūra ulnae
valvŭla aortae
embolia aortae
hernia lineae albae
columna vertebrārum
fractūra costae
aphthae gingivārum
glandŭla linguae
fractūra vertebrārum
embolia venārum
fractūra clavicŭlae
44
Pl.
Pl.
IV
PENSUM B
1. Допишете ги формите за индикатив на презентот од помошниот глагол sum, esse, fui:
sg.
pl.
sumus
est
2. Именката во заградата ставете ја во падежот што следи зад предлогот:
in
(maxilla, -ae f. )
ad
(olla, -ae f. )
sub
(terra, -ae f. )
cum
(formŭla, -ae f. )
in
(mandibŭla, -ae f. )
ad
(lagoena, -ae f. )
ante
(ruptūra, -ae f. )
post
(pneumonia, -ae f. acūta, -ae adi.)
intra
(vena, -ae f.)
proper
cum
(insufficientia, -ae f.)
(capsŭla, -ae f. gelatinōsa, -ae adi.)
3. Пронајдете ги во речникот латинските зборови за следните интернационализми:
агрономија
анатомија
анорексија
артерија
ботаника
гинекологија
зоологија
Columna
vertebralis
45
PENSA
PENSUM C
Пронајдете ги латинските зборови дадени во речникот, барајќи хоризонтално и вертикално во двете насоки:
C
O
L
U
M
B
A
D
E
X
T
R
A
A
M
A
V
G
A
L
L
I
N
A
A
V
L
U
R
A
U
G
L
A
N
D
U
L
A
V
C
T
L
T
A
U
C
A
V
A
U
C
A
O
S
U
T
N
C
O
R
E
O
L
C
R
S
I
P
A
I
I
M
O
N
A
L
A
I
A
N
A
R
T
R
A
N
A
G
E
L
A
R
I
C
A
E
U
N
A
T
U
C
A
F
I
S
S
U
R
A
A
E
N
R
O
C
ala, -ae f. крило
auricula, -ae f. ушна школка
calvaria, -ae f. черепен покрив, калварија
capra, -ae f. коза
cellula, -ae f. клетка
cera, -ae f. восок
cicada, -ae f. штурец
cava adi. f. шуплива
columba, -ae f. гулабица
coma, -ae f. коса
cornea, -ae f. рожница на око
fascia, -ae f. фасција, мускулна обвивка
dextra adi. f. десна
fissura, -ae f. пукнатина
gallina, -ae f. кокошка
gutta, -ae f. капка
Coronea
mucosa, -ae f. слузница
rana, -ae f. жаба
retina, -ae f. ретина
ruga, -ae f. брчка
scapula, -ae f. лопатка
sinistra adi. f. лева
uva, -ae f. грозје
vacca, -ae f. крава
46
IV
VITA ROMĀNA
РИМСКА КУЛТУРА
Поимот римска култура подразбира и вклучува повеќе традиции, што учествувале во создавањето и обликувањето на едно мошне комплексно, содржајно и слоевито наднационално културно наследство, врз кое се темели
севкупната европска култура во непрекинат развоен тек од антиката, па сè
до денес. Тој поим ги обединува и испреплетува не само книжевноста, ликовната уметност и архитектурата, туку и религиската пракса, забавата, секојдневните навики, културата на живеењето.
Римската книжевност почнала да се развива како подражавање на веќе развиените книжевни родови на хеленската традиција, за да го достигне врвот
на својот развој во времето на императорот Август, страстен поддржувач
(мецена) на надарените римски автори. Под негов патронат настанале херојскиот еп Енеида на Вергилиј и митолошкиот еп Метаморфози на Овидиј.
Во Енеидата Вергилиј пее за патешествијата на јунакот Енеј од паднатата и
опожарена Троја до бреговите на Италија, како и за борбите на дојденците
со италското домородно население, а структурата на епот и поетската постапка јасно упатуваат на моделот на угледување: Одисеја и Илијада на Хомер. Римската лирика, пак, манифестира повисок степен на автентичност во
однос на хеленската, а поетите како Катул или Овидиј, во своите елегии или
посланија, им се обраќаат на љубените, вистински, имагинарни или митолошки ликови, отворено и недвосмислено индивидуализирајќи ги емоциите.
Римското драмско творештво никогаш не успеало да ги достигне естетските
височини на хеленската драма, но бележити и инспиративни за подоцнежните поколенија уметници се комедиите на Плаут и Теренциј, со нивните секојдневни теми, сложени заплети и типични сатирично-обликувани карактери (скржавец, војник, хетера, паразит). Во прозната книжевност создадена
на латински јазик се издвојуваат историографските дела на Тацит, Ливиј,
Салустиј, философските списи на Сенека, античките романи на Апулеј или
Петрониј. Но, секако, говорништвото како книжевен род и како пракса најсоодветно ја отсликува природата на римската реалност, а името што неодминливо асоцира на овој род и го симболизира е Цицерон.
Дострелите на римската ликовна уметност
најавтентично се манифестирани преку вајарството (во облик на статуи и релјефи), мозаикот, вазо-сликарството и фреско-сликарството. Мотивите се, главно, инспирирани од
митологијата, религиската пракса, атлетските
натпревари, а поретко од славни историски
настани или личности. Статуите и релјефите
примарно биле наменети за декорирање на
храмовите, а подоцна се нашле и на плоштадите и улиците. Мозаиците со флорални и животински мотиви ги краселе подовите или ѕидовите на некои јавни градби, но и на домовите и
вилите на побогатите граѓани.
Римскиот поет
Вергилиј
47
VITA ROMĀNA
Сите овие облици на ликовна уметност се првенствено и нераскинливо поврзани со најтипичниот антички архитектонски облик – храмот. Естетската
обработка на столбовите уште во Хелада се развила во три стила (дорски,
јонски и коринтски), а гредите што почиваат на столбовите биле богато
украсени со релјефи – фризови. Друг вид градба што Римјаните ја презеле
од хеленското градителство биле театрите и амфитеатрите, што ги подигале
ширум покорените области – провинции, од северна Африка и Хиспанија,
сè до Мала Азија. Автентично римски архитектонски објекти и елементи со
кои ја задолжиле европската градителска традиција, секако, се јавните бањи
(терми), аквадуктите и триумфалните порти. Јавните бањи имале совршено
осмислен систем за загревање на водата, но и на подовите во просториите, а
претставувале не само место за одржување на личната хигиена, туку и место
за средби и состаноци на пријатели и деловни партнери. Оригиналниот градителски елемент – лакот – Римјаните го вградиле во величествените триумфални порти, што се подигале во чест на некои големи воени победи и во
слава на војсководците, но и во аквадуктите, водоводни системи од лаци и
канали, понекогаш со импресивна големина и должина.
Триумфалната
порта на
Константин
во Рим
48
V
Caput V
II ДЕКЛИНАЦИЈА
ИНДИКАТИВ
НА ПРЕЗЕНТOT
АКТИВЕН
РИМСКА РЕЛИГИЈА
И МИТОЛОГИЈА
49
LINGUA LATĪNA
II (о) ДЕКЛИНАЦИЈА
D eclinatio (o) secunda
По II деклинација се менуваат имиња (именки, придавки, заменки, броеви)
главно од машки и среден род, чијашто основа завршува на -о.
Имињата од машки род во номинатив еднина го имаат завршокот -us или
-er, а оние од среден род завршуваат на -um. Постои мал број именки на -us,
коишто се од женски род (methodus, -i). Во генитив еднина имињата од сите
три рода имаат завршок -i. На пример: amīcus, -i m., ager, -gri m., oppidum, -i n.
Промената по падежи кај имињата од машки род со завршокот -us и кај оние
што завршуваат на -er се разликува единствено во вокатив еднина: кај првите вокативот во еднина завршува на -e, a кај вторите вокативот е еднаков на
номинативот.
Кај некои од имињата
на –er вокалот e oд
завршокот за номинатив
-er се задржува и во
останатите падежи,
а кај повеќето се
губи. На пример: puer,
puěri, но magister,
magistri (спореди во
македонскиот јазик
ветер: ветрот).
Имињата од втората деклинација од машки род ги
имаат овие падежни завршоци:
Sg.
Pl.
N.
-us
-er
-i
G.
-i
-i
-ōrum
D.
-o
-o
-is
Acc.
-um
-um
-os
V.
-e
-er
-i
Abl.
-ō
-ō
-is
Кај имињата од среден род треба да се запомни дека падежите номинатив,
акузатив и вокатив во еднина имаат исти завршоци. Во множина овие падежи се, исто така, еднакви меѓу себе и завршуваат на -a. Во сите останати падежи завршоците за машки и среден род се исти со завршоците на имињата
од машки род.
50
Sg.
Pl.
N.
-um
-a
G.
-i
-ōrum
D.
-o
-is
Acc.
-um
-a
V.
-um
-a
Abl.
-ō
-is
Придавките што се менуваат по I и II
деклинација имаат одделна форма
за секој род, и тоа: во номинатив еднина формата за машки род завршува на -us или на -er, за женски род на
-a и за среден род на -um. На пример:
bonus, bona, bonum добар, добра, добро;
frugifer, frugifera, frugiferum плоден,
плодна, плодно; niger, nigra, nigrum
црн, црна, црно. Затоа, овие придавки уште се нарекуваат и придавки со
три форми или со три завршоци.
V
Формите за машки и среден род се менуваат по II деклинација, а за женски
род по I деклинација.
Во речник овие придавки се обележуваат на два начина:
ÎÎ bonus 3 (бројот 3 покажува дека придавката има три форми, за секој
род одделно: bonus m., bona f. и bonum n.)
ÎÎ niger, -gra, -grum (се наведува формата за машки род во номинатив
еднина, а за женски и среден род се наведуваат само завршоците за
номинатив еднина).
Промената на именка и придавка од машки род од втора деклинација изгледа вака:
Sg.
Pl.
N.
medicus bonus
medici boni
G.
medici boni
medicōrum bonōrum
D.
medico bono
medicis bonis
Acc.
medicum bonum
medicos bonos
V.
medice bone
medici boni
Abl.
medico bono
medicis bonis
Sg.
Pl.
N.
ager frugifer
agri frugiferi
G.
agri frugiferi
agrōrum frugiferōrum
D.
agro frugifero
agris frugiferis
Acc.
agrum frugiferum
agros frugiferos
V.
ager frugifer
agri frugiferi
Abl.
agro frugifero
agris frugiferis
Или вака:
Промената на именка и придавка од среден род од втора деклинација изгледа вака:
Sg.
Pl.
N.
acidum citricum
acida citrica
G.
acidi citrici
acidōrum citricōrum
D.
acido citrico
acidis citricis
Acc.
acidum citricum
acida citrica
V.
acidum citricum
acida citrica
Abl.
acido citrico
acidis citricis
Од примерите можеме да видиме дека именките се согласуваат со придавките по род, број и падеж. Во сите примери прикажани досега и именката
и придавката се менуваат по иста деклинација. Но, тие можат да бидат и
од различни деклинации. Пример за тоа е промената на pharmaceuta notus,
каде што именката е од I деклинација (pharmaceuta, -ae m.), а придавката
(notus) од II деклинација.
51
LINGUA LATĪNA
ИНДИКАТИВ НА
ПРЕЗЕНТОТ АКТИВЕН
Indicatīv us praesēntis actīvi
Kако што веќе знаеме, формите за индикатив на презентот активен се образуваат од презентската основа на глаголот и личните наставки за формите од презентската основа.
Глаголите се поделени во четири конјугации, токму според завршокот на
презентската основа. Во речникот, секогаш покрај првото лице еднина индикатив на презент (laudo, moneo, duco, audio) е означена и конјугацијата
(laudo, 1, moneo, 2, duco, 3, audio, 4). Првата конјугација уште се нарекува и а
конјугација – затоа што глаголите што припаѓаат на оваа конјугација имаат презентска основа што завршува на -ā; втората конјугација се нарекува е
конјугација – во неа припаѓаат глаголи што имаат презентска основа што
завршува на -ē; третата конјугација се нарекува консонантска конјугација,
затоа што најголем број од глаголите што ѝ припаѓаат имаат презентска основа на консонант, иако еден помал број од нив, всушност, има основа што
завршува на ŭ или на ĭ; четвртата конјугација се нарекува i конјугација – затоа што во неа припаѓаат глаголи чијашто презентска основа завршува на -ī.
Презентската основа се добива кога од инфинитивот на презентот ќе се отфрли завршокот -re. На пример:
1 л. ПРЕЗЕНТ
ИНФИНИТИВ
sano 1
misceo 2
solvo 3
nutrio 4
sanā-re
miscē-re
solv-ĕ-re
nutrī-re
Лични наставки за актив на формите
од презентската основа:
ПРЕЗЕНТСКА
ОСНОВА
sanāmiscēsolvnutrī Sg.
Pl.
1.
-o
-mus
2.
-s
-tis
3.
-t
-nt
Кај глаголите од I и II конјугација личните наставки се додаваат директно на
презентската основа, при што во прво лице еднина кај глаголите од I конјугација крајното а од основата се контрахира со наставката (sana-o > sano).
I или a- конјугација
sano 1 = sano, sanā-re лекувам
Sg.
Pl.
II или e- конјугација
misceo 2 = misceo, miscē-re мешам
Sg.
Pl.
1.
sano лекувам
sanā-mus лекуваме
1. miscē-o мешам
miscē-mus мешаме
2.
sana-s лекуваш
sanā-tis лекувате
2. miscē-s мешаш
miscē-tis мешате
3.
sana-t лекувам
sanā-nt лекуваат
3. miscē-t мешаш
misce-nt мешаат
52
V
Kај глаголите од III конјугација меѓу презентската основа и личната наставка се вметнува еден сврзувачки (тематски) вокал. Во инфинитивот тоа е вокалот -ě (solv- ě -re), во 2. и 3. лице еднина и во 1. и 2. лице множина се вметнува вокалот -i (solv-i-s, solv-i-t, solv-i-mus, solv -i-tis), a во трето лице множина
вокалот -u (solv-u-nt):
III или консонантска конјугација
solvo 3 = solvo, solv-ĕ-re растворам
IV или i- конјугација
nutrio 4 = nutrio, nutrī-re хранам
Sg.
Pl.
Sg.
1.
solv-o растворам
solv-i-mus раствораме
2.
solv-i-s раствораш solv-i-tis растворате
2. nutri-s храниш nutrī-tis храните
3.
solv-i-t раствора
3. nutri-t храни
solv-u-nt раствораат
1. nutri-o хранам
Pl.
nutrī-mus храниме
nutri-u-nt хранат
Во IV конјугација во трето лице множина меѓу презентската основа и наставката, исто така, се вметнува тематскиoт вокал u (nutri-u-nt), исто како и во
III конјугација. Во другите лица, личните наставки се додаваат директно на
основата:
Во третата конјугација има една група глаголи што во прво лице еднина завршуваат на -ĭo или -ŭo (facio, inficio, cupio, capio, tribuo, diluo).
Овие глаголи се менуваат на
III или консонантска конјугација
следниов начин:
cupio 3 = cupio, cup-ĕ-re посакувам
Sg.
Pl.
1.
cupi-o сакам
cupi-mus сакаме
2.
cupi-s сакаш
cupi-tis сакате
3.
cupi-t сака
cupi-u-nt сакаат
Глаголите се цитираат во прво лице еднина, по што следува арапски број што
ја означува конјугацијата на која ѝ припаѓа глаголот. Потоа се наведува формата за прво лице индикатив на перфект активен и формата за партицип
перфект пасивен среден род во номинатив еднина. На пример:
amo 1, -āvi, -tum
ÎÎ се чита:
amo, amāre, amavi, amatum
doceo 2, -ui, -tum
ÎÎ се чита:
doceo, docēre, docui, doctum
facio 3, feci, factum
ÎÎ се чита:
facio, facěre, feci, factum
sentio 4, sensi, sensum
ÎÎ се чита:
sentio, sentīre, sensi, sensum
53
LINGUA
LECTIŌNES
LATĪNA
MORBUS MARCI
Hodie collēga meus Marcus non est in schola. Aegrōtus est. Bronchopneumoniā acūtā
labōrat. Medĭci morbum Marci cum antibiotĭcis sanant. Marcus antibiotĭca recipĕre, sirūpum
bibĕre et acquiescĕre debet. De morbo suo legit et consiliis medicōrum paret.
D E MO R B I S O C U L Ō RUM E T NA S I
Magister de morbis oculōrum et nasi discip lis narrat. Termĭnos novos in
tabŭla scribit. Discip li verba magīstri diligenter audiunt et termĭnos in
charta scribunt. Magister ad morbos nervi optĭci venit, et ruptūram ocŭli
et atrophia nervi optĭci explĭcat. Deinde discip lis de pol pis nasi et de
cancro nasi narrat. Hodie medĭci morbos oculōrum et nasi methŏdo nova
sanant.
IN OFFICĪNA
Hodie discip li et discip lae in officīna sunt. Magister libĕris de remediis narrat. Sirūpos,
tinctūras et antibiotĭca enumĕrat. Libĕri verba magīstri auscultant et deinde cum magistro
remedia praepărant. Puellae ad lagoenam tinctūram Thymi filtrant, puĕri mixtūras agitant.
Magister puellis et puĕris unguentum Zinci et Acĭdum borĭcum monstrat.
DE PHARMACEUTIS
In pharmacia sumus. Multas lagoenas, ollas, sacc los et scat las
vidēmus. Pharmaceutae de remediis suis herbas varias adhibent: Mentha,
Chamomilla, Urtīca dioica, Valeriāna etc. Tinctūras, mixtūras et unguenta
miscent. Unguenta ad ollas servant. Pillŭlas et tabulettas aegrōtis ad
scat las dant.
54
V
VOCABŬLA:
acĭdum, -i n. киселина;
acĭdum boricum борна киселина
acquiesco 3 одморам
antibioticum, -i n. . антибиотик
adhibeo 2 применувам
aegrōtus 3 adi. болен
agĭto 1 мешам, протресувам
atrophia, -ae f. атрофија, намалување
на обемот и размерот на клетките
audio 4 слушам
ausculto 1 внимателно слушам
bibo 3 пијам
bronchopneumonia, -ae f.
бронхопневмонија
cancer, -cri m. рак, канцер
charta, -ae f. хартија
consilium, -ii n. совет
debeo 2 треба
deinde conict. потоа
diligenter adv. внимателно
discipŭla, -ae f. ученичка
discipŭlus, -i m. ученик
do 1 давам
enumĕro 1 набројувам
explico 1 објаснувам
filtro 1 цедам, процедувам
labōro 1 (со abl.) страдам
lego 3 читам
libĕri, -ōrum m. деца
magister, -tri m. учител
Marcus, -i m. Марк, лично име
medĭcus, -i m. лекар
methodus, -i f. метод
meus 3 pron. poss. мој
misceo 2 мешам
monstro 1 покажувам
morbus, -i m. болест
narro 1 раскажувам
nasus, -i m. нос
nervus, -i m. нерв
novus 3 нов
pareo 2 се покорувам
puella, -ae f. девојка
puer, -i m. дете, момче
ocŭlus, -i m. око
officīna, -ae f. лабораторија
optĭcus 3 виден, оптички
praepăro 1 подготвувам
pol pus, -i m. полип, петелчест
израсток на слузницата
recipio 3 земам, примам
remedium, -ii n. лек
sano 1 лекувам
sacc lus, -i m. вреќичка, ќесичка
scribo 3 пишувам
servo 1 чувам
sirūpus, -i m. сируп
suus 3 pron. poss. свој
tab la, -ae f. табла
tabullēta, -ae f. таблета
termĭnus, -i m. термин
Thymus -i m. Тимјан
unguentum, -i n. маст
venio 4 доаѓам, пристигнувам
verbum, -i n. збор
video 2 гледам
Zincum, -i m. цинк
Dicta et sententiae
„„ Ad verbum. До збор, буквално.
„„ Ab ovo. Од јајцето, од почетокот.
„„ Ab initio. Од почеток.
„„ Аd oculos. Пред очи, очигледно.
„„ Aquila non captat muscas. Орелот не лови
муви. Смислата е дека луѓе на висока позиција не се занимаваат со ситници.
„„ De facto. Всушност.
„„ Ex officio. Службено.
„„ Pro et contra. За и против.
„„ Post factum. По свршената работа. Доцна.
„„ Aquilam volare doces. Учиш орел да лета.
Спореди со нашата поговорка: „Учиш
риба да плива“.
„„ Ad arbitrium. На просудување, на оценка.
„„ Curriculum vitae. Тек на животот, биографија.
„„ Ad exemplum/Exempli causa/ Exempli gratia
(e.g.). На пример.
„„ Multa paucis. (Да се каже) многу со малку (зборови). Концизно.
„„ Doctus cum libro. Учен, со книга (пред себе).
Изразот се употребува за лице коешто нема свој
став.
„„ Lupus in fabula. Волкот во приказната. Спореди
со нашата поговорка „Ние за волкот, а волкот на
врата“.
55
LINGUA
PENSA
LATĪNA
PENSUM A
1. Менувајте ги по падежи именките muscŭlus, -i m.,
cancer, -cri m., humĕrus, -i m. и cerebrum, -i n.:
Vo c a b ŭ l a :
bonus 3 adi. добар
cavum, -i n. шуплина, празнина
cerebrum, -i n. голем мозок
chronĭcus 3 adi. хроничен
collum, -i n. врат
critĭcus 3 adi. критичен
cysta, -ae f. меур, ќесе, циста
destilātus 3 adi. дестилиран
dexter, -tra, -trum adi. десен
digĭtus, -i m. прст
dorsum, -i n. грб
dystrophia, -ae f. дистрофија
fundus, -i m. дно
haemorrhagia, -ae f. крвавење,
хеморагија
humĕrus, -i m. надлакот,
рамена коска
hypertonicus 3 adi. хипертоничен,
што има висок крвен притисок
ictĕrus, -i m. жолтица
latus 3 adi. широк
ligamentum, -i n. врска, лигамент
locus, -i m. место
longus 3 adi. долг
mamma, -ae f. дојка
musc lus, -i m. мускул
neonātus, -i m. новороденче
noster, -tra, -trum pron. poss.
наш
ovarium, -ii m. јајчник,
женска полова жлезда
periŏdus, -i f. период
rectus 3 adi. прав
sinister -tra, -trum adi. лев
utĕrus, -i m. матка
Sg.
N.
Pl.
Pl.
cancer
muscŭlus
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
Sg.
N.
Pl.
humĕrus
Sg.
cerebrum
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
2. Преведете ги на македонски следните изрази:
cancer mammae
ruptūra utĕri
fundus ocŭli dextri
fractūra digĭti
ligamenta dorsi
muscŭlus colli longus
haemorrhagia cerebri
cavum nasi
ictĕrus neonatōrum
cysta ovarii sinistri
dystrophia musculōrum
56
Sg.
Pl.
V
PENSUM B
1. Допишете ги формите за индикатив на презент од глаголите labōro 1,
debeo 2, bibo, 3 и venio 4:
Sg.
1.
Pl.
Pl.
Sg.
Pl.
1.
labōro
2.
2. debes
3.
3.
Sg.
Pl.
1.
1.
2.
2.
3.
Sg.
bibunt
3. venit
2. Именката во заградата ставете ја во падежот што следи зад предлогот:
cum
(methŏdus, -i f. novus, -a, -um)
post
(ictĕrus, -i m.)
intra
(muscŭlus, -i m.)
propter
(morbus, -i m., hypertonĭcus,-a,-um)
3. Покрај наведените именки напишете ги соодветните форми од придавката, така што именката и придавката ќе се согласуваат по род, по
број и по падеж:
muscŭlō
ligamenta
(rectus, -a, -um)
(latus, -a, -um)
ovarium
(sinister, -tra, -trum)
morbis
(chronĭcus, -a, -um)
aqua
(destilātus, -a, -um)
medĭce
collegārum
periŏdus
(bonus, -a, -um)
(noster, -tra, -trum)
(critĭcus, -a, -um)
57
PENSA
4. Менувајте ги именката и придавката по падежи:
Sg.
N.
Pl.
pharmaceuta notus
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
PENSUM C
1. Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од имињата дадени
во заградата:
А.
amo 1 љубам, сакам
contagiōsus 3 adi. заразен
fungus, -i m. габа
medĭcus dat. (tabulētta, -ae f.)
B. Agricolae
(vacca, -ae f. / capra, -ae f.)
C. Parvus numĕrus
habeo 2 имам
et
habent.
in aqua vivit. (fungus, -i m.)
D. Medĭci
praescribunt.
(multus, -а, -um; remedium, -ii n.)
numĕrus, -i m. број
parvus 3 adi. мал
praescribo, 3 препишувам
veterinarius 3 ветеринарен
vivo 3 живеам
E. Marcus ruptūram
(ocŭlus, -i m. dexter, -tra, -trum)
habet.
2. Дополнете ги речениците со соодветниот облик од глаголот
даден во заградата:
А. Medĭci veterinarii morbos contagiōsos vaccārum
(sano 1).
B. Pharmaceuta tinctūram Menthi ad lagoenam
(misceo 2).
C. Discip li anatomiam
D. Puĕri et puellae sirūpum
E. Aegrōti praecepta medicōrum
58
(amo 1).
(bibo 3).
(audio 4).
V
3. Наведете ги латинските зборови од коишто потекнуваат следните латинизми:
фармацевт
сируп
мускул
колега
хроничен
лигамент
церебрален
дигитален
назален
филтрира
4. Пронајдете ги именките од прва и втора деклинација, барајќи хоризонтално и вертикално во двете насоки:
C
A
V
U
M
S
U
C
O
L
O
E
V
I
T
A
R
A
T
S
Y
C
R
E
C
E
M
E
O
A
L
A
U
E
R
T
R
M
C
V
E
N
A
L
B
B
E
U
A
N
A
S
U
S
U
R
U
R
S
Q
A
R
U
G
A
S
U
M
U
V
A
C
I
D
U
M
X
M
U
S
C
U
L
U
S
V
O
S
N
E
R
V
U
S
M
R
A
N
A
59
LINGUA
VITA ROMĀNA
LATĪNA
РИМСКА РЕЛИГИЈА
И МИТОЛОГИЈА
Како и останатите народи во периодот на антиката, така и Римјаните верувале во постоењето на натприродни сили, кои на различни начини биле
присутни во природата и опкружувањето, влијаеле на историските и секојдневните настани или дури и управувале со нив. Римската политеистичка
(многубожечка) религија се одликувала со антропоморфизам (божествата
имале човечки облик), а светот на боговите, кои „живееле“ на небото и во
подземниот свет, го сочинувале божества од хеленско (грчко) потекло, етрурски божества, автентични римски божества, божества и култови од Истокот,
семејни божества - заштитници на домашното огниште.
Во најраниот период на римската историја на религијата, боговите биле заеднички, хеленски и римски, бидејќи и концепцијата на верувањата била
слична, подоцна некои од нив се диференцирале, се адаптирале или се востановиле нови, специфични за римскиот пантеон.
ХЕЛЕНСКИТЕ И РИМСКИТЕ БОГОВИ
Ѕевс
Јупитер
врховен бог, „татко на боговите и на луѓето“, заштитник на Римјаните
Хера
Јунона
сопруга на Јупитер, заштитничка на жените
Хестија
Веста
божица на домашното огниште
Аполон
Аполон
бог на пророштвата, стрелаштвото
Посејдон
Нептун
бог на морето и заштитник на морепловците
Арес
Марс
бог на војната, на пролетта и на вегетацијата
Афродита
Венера
божица на убавината и на љубовта, родена од морската пена
Хермес
Меркур
гласник на боговите, заштитник на патниците, бог на трговијата
Атена
Минерва
божица на мудроста, поезијата, медицината
Деметра
Церера
божица на плодноста, на семињата (жетвата, плодовите)
Артемида
Дијана
божица на ловот и на шумите
Хефајст
Вулкан
бог на огнот, ковач на оружје за боговите и хероите
Хад
Плутон
бог на подземјето, светот на мртвите
Секое од овие божества имало моќ и влијание врз определен сегмент од животот, а со точно определени ритуали, обреди и религиска пракса му се искажувала почит, му се упатувале молитви, му се принесувале жртви или му се
изразувала благодарност.
60
V
Севкупните верувања и манифестации на побожност на Римјаните, условно, можат да се поделат на државна (колективна, официјална) и домашна
(семејна) религија. Во рамките на државната религија, култот кон боговите
понекогаш вклучувал целодневни или повеќедневни култни активности и
празнувања, утврдени со верскиот календар. Од ваквите верски празници
и свечености во Рим особена важност имале Сатурналиите, празнувања во
чест на Сатурн (едно од најстарите италски божества, бог на жетвата и земјоделството) што се одржувале во средината на декември и првин траеле еден
ден (17 декември), а подоцна и цела седмица. Големите Римски игри се одржувале во средината на септември, Луперкалиите се празнувале на 15 февруари во чест на богот Фаун, а Паренталиите од 13 до 21 февруари, кога им се
изразувала почит на починатите предци, на родителите и се посетувале нивните гробови. Римските семејства, пак, негувале особен пиетет кон предците и го манифестирале и преку почитувањето на т.н. гении, виши суштества
или божествени духови на предците, заштитници на одредени простори и
на одделни аспекти на приватниот и семејниот живот. Маните биле заштитници на душите на мртвите, Ларитe ги заштитувале домаќинствата и имотот – обработливото земјиште, а Пенатите биле заштитници на домашното
огниште, благосостојбата на семејството и државата.
Во суштина, храмовите биле простори наменети за одржување обреди, ритуали и
свечености во чест на одреден бог или божица. Но, се доживувале како живеалишта
на божествата, свети места, а свештениците или свештеничките се грижеле да не
биде повредена светоста на просторот и
на ритуалите што се изведувале во него.
Свештениците не претставувале одделна
општествена класа, како во други заедници, немало верски училишта, а некои од нив
едновремено се занимавале и со друга професија. Постоеле и свештеници кои служеле на едно определено божество, т.н. Фламини, а најпочитувани биле свештениците
на Јупитер, Марс, Квирин и свештеничките
на Веста.
Религијата неизбежно се поврзува со митологијата, што, всушност, претставува збир
од приказни, митови, најчесто поврзани со
настанокот или крајот на светот, на небесните тела или промените во природата. Митовите преземени од усната раскажувачка
традиција станале доминантни содржини
на хеленската и римската книжевност и
уметност. Оттаму, пак, прераснале во неисцрпна и неизбежна инспирација за севкупната европска култура.
Врховниот римски
бог Јупитер
61
LINGUA LATĪNA
62
VI
Caput VI
III ДЕКЛИНАЦИЈА
– КОНСОНАНТСКИ
ОСНОВИ
ЗАПОВЕДЕН
НАЧИН
ПРИЛОЗИ
ЈАВНИОТ ЖИВОТ
ВО РИМ
63
LINGUA LATĪNA
III ДЕКЛИНАЦИЈА –
КОНСОНАНТСКИ ОСНОВИ
D eclinatio tertia
По III деклинација се менуваат најголем број имиња во латинскиот јазик од
сите три рода.
Основата на овие имиња завршува на:
ÎÎ консонант (консонантски основи) или на
ÎÎ вокалот i (i-основи).
Тие во номинатив еднина имаат различни завршоци, а генитив еднина кај
сите нив завршува на -is. Разликата во основата е највидлива во формата
за генитив множина, што кај консонантските основи завршува на -um, а кај
вокалните основи на -ium.
За образување на другите падежи на основата ѝ се додаваат следниве наставки:
Sg.
Pl.
N.
=основа / -s
-ēs
G.
-is
-um
D.
-i
-ĭbus
Acc.
-em
-es
V.
основа / -s
-es
Abl.
-e
-ĭbus
Во консонантски основи спаѓаат именки од сите три рода чијашто основа
завршува на различни консонанти. Основата се добива кога од формата
за генитив еднина ќе се отфрли падежната наставка -is. Основата често се
разликува од номинативската форма, односно, во номинатив не може да
се види чистата основа на именката. На пример: pes, pedis m. (основа ped-);
homo, hominis m. (основа homin-); flos, floris f. (основа flor-); radix, radicis f. (основа radic-); vulnus, vulneris n. (основа vulner-); caput, capitis n. (основа capit-).
Промената на именките од машки и женски род од III деклинација е сосема
иста и изгледа вака:
64
Sg.
Pl.
Sg.
Pl.
N.
pulvis
pulvĕres
N.
operatio
operatiōnes
G.
pulvĕris
pulvĕrum
G.
operatiōnis
operatiōnum
D.
pulvĕri
pulverĭbus
D.
operatiōni
operationĭbus
Acc.
pulvĕrem
pulvĕres
Acc.
operatiōnem
operatiōnes
V.
pulvis
pulvĕres
V.
operatio
operatiōnes
Abl.
pulvĕre
pulverĭbus
Abl.
operatiōne
operationĭbus
VI
За именките од среден род важат
општите правила, дека формите за
номинатив, акузатив и вокатив еднина се еднакви, како и формите
за номинатив, акузатив и вокатив
множина, што завршуваат на -а.
По III консонантска деклинација
се менуваат и именки од женски
род што означуваат воспаление на
некој орган и во номинатив еднина
завршуваат на -itis (суфикс што потекнува од старогрчкиот јазик), а во
генитив еднина на -idis. На пример:
Sg.
Pl.
N.
corpus
corpŏra
G.
corpŏris
corpŏrum
D.
corpŏri
corporĭbus
Acc.
corpus
corpŏra
V.
corpus
corpŏra
Abl.
corpŏre
corporĭbus
bronchītis, bronchitĭdis f. воспаление на душникот
gastrītis, gastritĭdis f. воспаление на желудникот
laryngītis, laryngitĭdis f. воспаление на гркланот
meningītis, meningitĭdis f. воспаление на мозочната кора
rhinītis, rhinitĭdis f. кивавица
tonsillītis, tonsilitĭdis f. воспаление на крајниците
ЗАПОВЕДЕН НАЧИН –
ИМПЕРАТИВ НА ПРЕЗЕНТОТ
Modus imperativ us I
Со заповедниот начин се искажува дејство што некој треба да го изврши. Во
латинскиот јазик постојат два заповедни начина, односно, два императива:
императив на презентот – што уште се нарекува прв императив и императив
на футурот или втор императив.
Кај првиот императив заповедта се искажува во второ лице еднина и множина и се очекува таа веднаш да биде извршена.
Кај глаголите од I, II и IV конјугација формата за второ лице еднина од заповедниот начин е еднаква на презентската основа на глаголот. Кај глаголите
од III конјугација второто лице еднина од императивот има наставка -e. Во
второ лице множина кај глаголите од I, II и IV конјугација на презентската
основа се додава наставката -te, (исто како и во македонскиот литературен
јазик), а кај глаголите од III конјугација на презентската основа се додава тематскиот вокал -i- и наставката -te:
ИМПЕРАТИВ НА ПРЕЗЕНТ
sano 1
misceo 2
solvo 3
nutrio 4
sanā-re
miscē-re
solv-ĕ-re
nutri-re
лекувам
мешам
растворам
хранам
sg.
2. sana!
лекувај!
2. misce! мешај!
2. solve! раствори!
2. nutri! храни!
pl.
2. sanāte!
лекувајте!
2. miscēte!
мешајте!
2. solvĭte!
растворете!
2. nutrīte!
хранете!
65
LINGUA LATĪNA
Кај некои глаголи од III конјугација, како и кај глаголот fero, ferre, забележуваме форми на заповедниот начин во второ лице еднина без наставката -e:
dico 3
duco 3
facio 3
fero, tuli, latum
dic-ĕ-re
duc-ĕ-re
fac-ĕ-re
fer-re
2. dic!
2. duc!
2. fac!
2. fer!
зборувам
водам
правам
носам
sg.
зборувај!
води!
прави! врши!
носи! поднесувај!
Императив на презентот од
помошниот глагол sum, esse, fui
Кај помошниот глагол sum, esse, fui формата за императив I во второ лице еднина е еднаква на презентската основа oд глаголот, а во второ лице множина
на презентската основа ѝ се додава наставката –te:
sum, esse, fui през. основа: es-
sg.
2. ĕs!
Леонардо да Винчи,
Витрувијански
човек, Галерија
на академијата,
Венеција
66
биди!
pl.
es-te!
бидете!
VI
ПРИЛОЗИ
Adverbia
Прилозите се неменливи зборови, додатоци на глаголот, што објаснуваат
кога, каде, како или во која мера се врши глаголското дејство. Според тоа, во
латинскиот, како и во македонскиот јазик, постојат прилози за: време, место,
начин и количество.
Некои од нив се нарекуваат „вистински прилози“, како на пример:
nunc
сега
hodie
денес
procul
далеку
prope
блиску
ita
така
valde
мошне, прилично
Поголемиот дел од прилозите за начин се образувале од придавките (со отфрлање на генитивската наставка за еднина од формата за машки род) со
додавање на наставките -e, -iter или -er. На пример:
ПРИЛОГ
ПРИДАВКА
G. sg. m
iucund-e
пријатно
iucundus
iucund-i
пријатен
amār-e
горчливо
amārus
amār-i
горчлив
pulchr-e
убаво
pulcher
pulchr-i
убав
celer-ĭter
брзо
celer
celĕr-is
брз
grav-ĭter
тешко
gravis
grav-is
тежок
acr-ĭter
остро
acer
acr-is
остар
sapient-er
мудро
sapiens
sapient-is
мудар
recent-er
неодамнешно, свежо
recens
recent-is
неодамнешен
dulcĭt-er
слатко
dulcis
dulc-is
сладок
Извесен број прилози, всушност, се падежни форми од придавки: multum
многу, tantum само, primum најпрвин, cito брзо, sero доцна, subĭto ненадејно,
facĭle лесно, difficĭle тешко, statim веднаш.
67
LECTIŌNES
CORPUS HUMĀNUM
Corpus humānum e capĭte, trunco et extremitatĭbus composĭtum est. In capĭte frons, buccae,
aures, ocŭli, nasus, os, mentum et cerebrum siti sunt.
Collum sive cervix caput trunco iungit. Collum multa membra contĭnet: oesophāgum,
tracheam, arterias, venas, nervos et cetera.
In trunco pectus sive thorax, dorsum, pulmōnes, renes et venter sive abdŏmen sunt. Pectus
inter collum et abdŏmen est. Pulmōnes respiratiōnem perficiunt. In abdomĭne ventrĭculus,
iecur et viscĕra siti sunt.
Extremitātes sunt: superiōres et inferiōres. Extremitātes superiōres e humĕris, brachiis,
palmis et digĭtis composĭtae sunt.
DE MUSCŬLIS
Corpus humānum circĭter sescentos et quadraginta (640) muscŭlos
contĭnet. Propter contractiōnem muscŭli membra interna et externa
corpŏris movent. Praecipui muscŭli capĭtis, cervĭcis, thorăcis, abdomĭnis,
dorsi, brachii et cruris sunt. Termĭna anatŏmica musculōrum sunt:
muscŭlus abductor, muscŭlus adductor, muscŭlus extensor, muscŭlus
flexor, muscŭlus pronātor, muscŭlus rotātor, muscŭlus supinātor et cetĕra.
Termĭna autem anatomĭca per motiōnes articulatiōnum sunt: abductio,
adductio, extensio, flexio, pronatio, rotatio, supinatio et cetĕri.
SENTENTIAE
1. Nota bene! ( = N. B.) 2. Statim! ( = Stat.) 3. Tuto, cito, iucunde! 4. Valetudĭnem tuam cura
diligenter! 5. Natūram mutāre facĭle non est. 6. Mala herba cito crescit. 7. Sat cito, si sat bene.
8. Satis eloquentiae, sapientiae parum. 9. Pulchre, bene, recte! 10. Festīna lente! 11. Felicĭter
vade! 12. Prudenter age! 13. Honeste vive! 14. Raro senex mutat sententiam. 15. Venit mors
velocĭter, rapit nos* atrocĭter.
* nos - нас нѐ, acc. од личната заменка за 1 лице множина.
68
VI
VOCABŬLA:
abdomen, -ĭnis n. стомак
abductio, -ōnis f. одвојување,
aбдукција, оддалечување од
средната линија на телото
abductor, -ōris m. muscŭlus
abductor мускул одвојувач,
абдуктор, мускул што одвојува од
средната линија на телото
adductio, -ōnis f. доведување,
адукција на дел од телото кон
средната линија
adductor, -ōris m. muscŭlus
adductor мускул доведувач, адуктор
ago 3 водам, гонам, вршам,
дејствувам
anatomĭcus 3 adi. анатомски
articulatio, -ōnis f. зглоб
atrocĭter adv. немилосрдно, жестоко,
свирепо
auris, -is f. уво
bene adv. добро
brachium, -ii n. рака, надлакот
bucca, -ae f. образ
caput, -ĭtis n. глава
cervix, -ĭcis f . врат
cetĕrus 3 adi. обично pl. cetĕri -ae, -a
други, останати
circĭteradv. со acc. околу, близу
cito adv. брзо
composĭtus 3 adi.составен
contineo 2 се состојам
contractio, -ōnis f. грчење,
скратување (на мускул),
контракција
corōna, -ae f. круна, корона, венец
corpus, -ŏris n. тело
cresco 3 растам
crus, cruris n. потколеница
extensio, -ōnis f. истегнување,
растегнување
eloquentia, -ae f. речитост
extensor, -ōris m. muscŭlus
extensor мускул истегнувач
externus 3 adi. надворешен
respiratio, –ōnis f. дишење
extremĭtas, -ātis f.
екстремитет, рака или нога
facĭle adv. лесно
felicĭter adv. среќно
festīno 1 брзам
flexio, -ōnis f. свиткување
flexor, -ōris m. muscŭlus flexor
мускул свиткувач, флексор
fortĭter adv. храбро
frons, -ntis m. чело
honeste adv. чесно
humānus 3 adi.човечки
iecur, -ŏris n. црн дроб
inferiōres adi.долни
internus 3 adi. внатрешен
iucunde adv. пријатно
iungo 3 поврзувам
latus, -ĕris n. страна
lente adv. полека
malus 3 adi. лош
mentum, -i n. брада, подбрадник
modus, -i m. начин
mors, -rtis f. смрт
motio, -ōnis f. движење
moveo, 2 движам
muto 1 менувам
natūra, -ae f. природа
noto 1 забележувам,
запаметувам
oesophāgus, -i m. хранопровод,
езофагус
ōs, ōris n. уста
palma, -ae f. дланка
parum adv. малку
pectus, -ŏris n. гради
perficio 3 извршувам
praecipuus 3 особен
pronatio, -ōnis f. свртување
на раката навнатре, движејќи
го палецот кон телото,
пронација
pronātor, -ōris m. muscŭlus
pronātor мускул што врши
пронација на подлакотот
prudenter adv. разборито
pulchre adv. убаво
pulmo, -ōnis m. бел дроб
rapio 3 грабам, зграпчувам
raro adv. ретко
recte adv. исправно
ren, renis m. бубрег
rotatio, -ōnis f. свртување,
завртување, вртење
rotātor, -ōris m. muscŭlus
rotator мускул вртач, ротатор
sanguis, –ĭnis m. крв
sat / satis adv. доволно
senex, sĕnis adi. стар / subst.
старец, старица
sententia, -ae f. мислење, став,
реченица
si conict. ако
situs 3 adi.сместен
statim adv. веднаш
suavĭter adv. благо
superiōres adi. горни
supinatio, -ōnis f. свртување
нанадвор, супинација
supivnātor, -ōris m. muscŭlus
supivnātor мускул свртувач
нанадвор, супинатор
trachea, -ae f. душник, трахеја
thorax, -ācis m. граден кош,
торакс
truncus, -i n. труп
tuto adv. безбедно
vado 3 одам, поаѓам
valetūdo, -ĭnis f. здравје
velocĭter adv. бргу
venter, -tris m. стомак, мев
ventric lus, -i m. желудник;
комора
viscĕra, -ōrum n. pl. tant.
утроба, внатрешни органи
69
DICTA
ET SENTENTIAE
LINGUA
LATĪNA
Dicta et sententiae
„„ Ab immo pectore. Од сè срце, најсрдечно, најискрено.
„„ Nomina sunt odiosa. Имињата се непожелни. Без имиња. Се мисли: кога се критикуваат нечии постапки не треба да се
споменуваат имињата на луѓето.
„„ Ad hominem. Според човекот, т.е.
субјективно, а не објективно.
„„ Corpus delicti. Доказ за прекршокот, очигледен доказ за извршено кривично дело.
„„ Alieno nomine. Во туѓо име.
„„ Corpus iuris. Зборник на правото.
„„ De iure. Според законот, правно.
„„ Аlma mater. Мајка хранителка. Така
обично се нарекува универзитетот.
„„ Ab origine. Од почетокот.
„„ In pace. Во мир.
„„ In vino veritas. Во виното е вистината.
„„ Aurea mediocritas. Златна средина.
Хорациј го употребува овој израз
кога говори за душевната хармонија што човекот ја постигнува ако
нема прекумерни желби и надежи.
Денес изразот се употребува повеќе во преносна смисла: „Средниот пат е најдобар“ или „Вистинска
мера“.
„„ Urbi et orbi. За градот и за светот, т.е. за
сите.
„„ Vade mecum! Појди со мене! Најчесто
вака се нарекуваат малите прирачници,
водичи и слични книжиња што можат да
се носат во џеб.
„„ A tuo Lare incipe! Почни од твојот Лар!
Почни од својата куќа!
„„ Confer! (Cf.) Спореди!
„„ Vide infra! Види подолу!
„„ О tempora, o mores! О времиња, о
обичаи! О какво време, о каков морал. Овој израз многу често го употребува Цицерон во своите говори
„Против Катилина“ и „Против Вер“.
Денес го употребуваме кога сакаме
да го осудиме моралот на нашето
време и да го споредиме со старите
добри времиња.
70
„„ Surge et ambula! Стани и оди! Зборови
што Исус му ги упатил на еден парализиран човек, кој веднаш потоа станал и
проодел.
„„ Nunc aut nunquam. Сега или никогаш.
„„ Nunc et semper. Сега и секогаш.
„„ Nec timide, nec tumide! Ни срамежливо,
ни надмено.
VI
PENSA
PENSUM A
1. Менувајте ги по падежи именките coagulatio, -ōnis f. ,
cortex, -ĭcis m f., tumor, ōris m. и vulnus, ĕris n.:
Sg.
N.
Pl.
Sg.
Vo c a b ŭ l a :
amārus 3 adi. горчлив
bonus 3 adi. добар
coagulatio, -ōnis f.
засирување
citus 3 adi. брз
cortex, -ĭcis m. кора
divĭdo 3 разделувам, поделувам
do 1 давам
malus 3 adi. лош
misceo 2 мешам
multus 3 adi. многуброен, многу
pulcher, -chra, -chrum adi. убав
rectus 3 adi. прав
rarus 3 adi. редок
tumor, -ōris m. тумор
venio 4 доаѓам, пристигам
vulnus, -ĕris n. рана
Pl.
cortex
coagulatio
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
Sg.
N.
Pl.
Sg.
Pl.
vulnus
tumor
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
2. Образувајте императив од глаголите do 1, misceo 2, dividо 3 и venio 4:
Sg.
Pl.
2.
Sg.
Pl.
Sg.
Pl.
2.
Sg.
2.
Pl.
2.
3. Кои прилози им соодветствуваат на посочените придавки:
malus, -a, -um
bonus, -a, -um
amārus, -a, -um
pulcher, -chra, -chrum
rarus, -a, -um
rectus, -a, -um
multus, -a, -um
citus, -a, um
71
PENSA
PENSUM B
1. Преведете ги на македонски следните изрази:
Vo c a b ŭ l a :
agĭto 1 мешам, протресувам
aliēnus 3 adi. туѓ
benignus 3 adi. доброкачествен,
бенигнен
chirurgĭcus 3 adi. хируршки
chirurgus, -i m. хирург
combustus 3 adi. изгорен
commōtio, -ōnis f. потрес
congenĭtus 3 adi. вроден
conspergo 3 попрскувам, посипувам
contusio, -ōnis f. нагмечување на
меките ткива, контузија, општо
растројство на организмот како
последица на механичко дејство врз
телото
contūsus 3 adi. смачкан, контузен
curatio, -ōnis f. грижа
dolor, -ōris m. болка
extrauterīnus 3 adi. надвор од матката
flavus 3 adi. жолт
flos, -ōris m. цвет
functio, -ōnis f. функција
gravidĭtas, -ātis f. бременост
infans, -antis m. бебе, дете до две години
iniectio, -ōnis f. инјекција
interruptio, -ōnis f. прекин
laesus 3 adi. нарушен, повреден
luxatio, -ōnis f. исчанчување
malaria, -ae f. маларија, барска треска
malignus 3 adi. злокачествен
minūtus, -i m. минута
odor, -ōris m. мирис
operatio, -ōnis f. операција
peto 3 барам
post lo 1 барам
regio, -ōnis f. област, предел
sanguineus 3 adi. крвен
transfusio, -ōnis f. преточување,
трансфузија
ulcus, -ĕris n. нагриз, чир, улкус
vas, -is n. сад
Vaselīnum, -i n. вазелин
72
ulcus ventricŭli
commotio cerebri
interruptio graviditātis
transfūsio sanguĭnis
contractiōnes utĕri
coagulātio sanguĭnis
cortex cerebri
2. Покрај секоја од наведените именки напишете ги
соодветните форми од придавките во заградата, така
што именката и придавката ќе се согласуваат по род,
по број и по падеж:
vulnus
(contūsus, -a, -um)
(extrauterīnus, -a, -um)
gravidĭtas
(sanguineus, -a, -um)
vas
corpus
(aliēnus, -a, -um)
tumor
(benignus, -a, -um)
(congenĭtus, -a, -um)
luxatiōne
(malignus, -a, -um)
tumōres
3. Дополнете ја табелата:
МУСКУЛ
НАЧИН НА ДВИЖЕЊЕ
НА ЗГЛОБОТ
muscŭlus abductor
adductio
muscŭlus extensor
flexio
pronatio
muscŭlus rotātor
supinatio
VI
4. Имињата во заградата ставете ги во падежот што следи зад предлогот:
post
(contusio, -ōnis f.)
ante
(operatio, -ōnis f.)
pro
(infans, -antis m.)
(functio, -ōnis f. laesus, -a, -um)
cum
ad
(iniectio, -ōnis f.)
in
(regio, -ōnis f.)
PENSUM C
1.
Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од имињата дадени
во заградата:
A.
medicīnam a philosophia peto. (dolor, -ōris f.)
B. Odor multōrum
iucundus est. (flos, -ōris m.)
C. Chirurgus
facit. (operatio, -ōnis f. chirurgĭcus, -a, -um)
D. Vulnĕra combusta
(pes, pedis m.)
E. Solve
longam curatiōnem postŭlant.
in aqua. (pulvis, -ĕris n.)
2. Преведете ги на македонски следните реченици:
A. Collēga, mixtūram agĭta!
B. Filtrāte medicīnam, per minūtum, tum bene servāte!
C. Consperge mixtūram in ollam!
D. Sume remedium contra malariam!
E. Miscēte acĭdum borĭcum cum Vaselīno flavo!
73
PENSA
3. Пронајдете ги зборовите што ги означуваат деловите на телото,
барајќи хоризонтално и вертикално!
K
E
E
U
U
P
S
G
Z
T
O
P
E
S
J
A
F
J
G
C
N
S
C
A
P
U
T
A
H
U
M
E
R
U
S
C
O
R
P
U
S
U
A
O
C
U
L
U
S
4. Од кои латински зборови потекнуваат следните латинизми:
трансфузија
инјекција
бенигнен
функција
коагулација
операција
орален
малигнен
морталитет
74
VI
VITA ROMĀNA
ЈАВНИОТ ЖИВОТ ВО РИМ
Јавниот живот на жителите на римската држава се одвивал, главно, во неколку фокални точки од градот: плоштадите, објектите на државните институции, храмовите на нивните божества и просторите во кои го минувале
слободното време и се забавувале, а тоа се театрите, вежбалиштата, јавните бањи и циркусите. Овие простори и објекти се мошне препознатливи и
впечатливи, а нивната величественост требало да ги изразува моќта и величието на државата. Во голем број од европските градови се користени градителските искуства од антиката и во планирањето на градскиот простор
(урбанизам), но и во стилското обликување на градбите. Но, уште позначајна
е социјалната функција на овие простори и објекти за граѓаните од сите сталежи: тука се носеле одлуки важни за државата и сите нејзини жители, тука
се влијаело на некои процеси и случувања во пошироката заедница, се изведувале верски обреди, се тргувало, се склопувале пријателства и се договарале бракови. Старовековните народи не го делеле духовното од световното,
верата и државата биле неделиви.
Во градовите во текот на годината повеќепати се одржувале верско-државни
празнувања, што едновремено ги зајакнувале и побожноста и патриотизмот
на населението. Римските граѓани со задоволство учествувале во овие активности и голем дел од своето време, а понекогаш и целата своја кариера, го
посветувале на вакви и слични општествени должности. Тоа било возможно
зашто сите други работи ги извршувале работниците и робовите. Благородниците дури се однесувале со презир кон физичката работа, што се сметала за недостојна за припадниците на повисоките класи, што ја потврдува
строгата класна подвоеност во општеството. Тие се стремеле кон државните
служби (магистрати) и напредувањето во државната хиерархија на власта.
Градските плоштади во римските градови биле исклучително живи места
исполнети со различни содржини, но, пред сè и над сè, биле свртувалишта
на кои граѓаните се среќавале со своите пријатели, деловни партнери, клиенти или патрони, места на кои се дискутирало и се воделе дебати по различни прашања и на кои се донесувале значајни одлуки. Секој римски град
имал плоштад (forum), а во Рим, покрај најпознатиот римски плоштад (Forum
Romanum или Forum Augustum) од времето
на доцната Република, во периодот на царството постоеле повеќе плоштади, односно
речиси секој римски владетел градел „свој“
плоштад: Трајановиот форум, форумот на
Нерва и сл. На главниот римски форум се
случувале сите поважни работи во градот –
тој бил центар на општествениот, политичкиот, деловниот и верскиот живот на градот, а на него и околу него, покрај зградите
на државните институции (архив, Kуријата
– зградата во која се одржувале седниците
на Сенатот, затвор), се наоѓале голем број
храмови и Регијата (седиштето на врховни-
Остатоци од
некогашниот римски
форум, Рим, Италија
75
VITA ROMĀNA
от свештеник), базилики, триумфални порти (на Тит и на Септимиј Север),
споменици и јавната говорница – ростра. Низ плоштадот поминувала најстарата улица на светот – Светата улица (Via Sacra), што водела до ритчето Капитолиј, каде што се наоѓал и храмот на Јупитер.
Сенатот (Senātus) бил највисоката државна институција во времето на Републиката што продолжила да дејствува и во периодот на царството, иако контролирана од царот. Имал клучна улога во управувањето и раководењето со
државата, ги контролирал внатрешната и надворешната политика, финансиите, назначувал воени команди и управници на провинциите и решавал
за сите други важни државни прашања. Во различни периоди од римската
историја броел од 100 до 600 сенатори, магистрати (државни службеници) и
поранешни магистрати, сите од редот на патрициите. Седниците на Сенатот
се одржувале во зградата наречена Курија (Curia). На многубројни документи
и акти стои симболот SPQR (SENATUS POPULUSQUE ROMANUS), што значи
дека одлуката или прогласот е донесен од „Сенатот и римскиот народ“. Амфитеатрите (тркалезни театри) се веројатно вид градба што најмногу асоцира и упатува на Римската империја. Флавиевиот амфитеатар, попознат како
Римски колосеум, е една од најпознатите и најпрепознатливите градби од
античко време, а воедно е и најголемиот амфитеатар во светот. Тој претставува своевидно архитектонско ремек-дело, поради вешто проектираните и
изведени системи од ходници, лакови и столбови и имал капацитет за 50.000
гледачи. По потреба можел и да се покрие со огромна платнена натстрешница, па и да се осветли за ноќни претстави. Арената (борилиштето) можела
да се наполни со вода и во неа се изведувале инсценирани поморски битки
со помали бродови. Посетителите и овде седеле според општествениот статус, владетелот седел во раскошно украсена и удобна ложа, во првиот ред се
сместувале сенаторите, витезите, амбасадорите и други достоинственици.
Жените можеле да ги следат настаните во арената од најгорните редови.
Римскиот колосеум
76
VII
Caput VII
III ДЕКЛИНАЦИЈА –
ВОКАЛНИ ОСНОВИ
ПРИДАВКИ ОД III
ДЕКЛИНАЦИЈА
СРЗНИЦИ
ОБРАЗОВАНИЕТО
ВО РИМ
77
LINGUA LATĪNA
III ДЕКЛИНАЦИЈА
– ВОКАЛНИ ОСНОВИ
D eclinatio tertia – nomĭna vocalia
По оваа деклинација се менуваат именки од сите три рода, чијашто основа
завршува на вокалот -i, па затоа се нарекуваат вокални или -i основи. Тука
спаѓаат:
ÎÎ именки со еднаков број слогови во формите за номинатив и генитив
еднина, кои затоа се нарекуваат еднаквосложни именки, како, на
пример: febris, febris f. треска; auris, auris, f. уво; canis, canis m./f. куче;
nubes, nubis f. облак;
ÎÎ именки со различен број слогови во номинатив и генитив еднина, т.е.
нееднаквосложни именки, како, на пример: dens, dentis m. заб; pars,
partis f. дел; os, ossis n. коска; cor, cordis n. срце, и
ÎÎ именки од среден род што во номинатив еднина завршуваат на -e, -al
или -ar: еднаквосложни, како mare, maris n. море; rete, retis n. мрежа,
и нееднаквосложни, како anĭmal, animālis n. животно; exemplar,
exemplāris n. примерок; cochlear, cochlearis f. лажица.
Именките со -i основи од III деклинација имаат исти падежни наставки и исти
падежни завршоци како именките од консонантските основи. Разликата
меѓу нив е највидлива во генитив множина: именките од -i oсновите имаат
завршок -ium, во кој се препознава основата на именката. Специфично за -i
основите е и тоа што именките од среден род во аблатив еднина завршуваат
на -i, а во номинатив, акузатив и вокатив множина завршуваат на -ia. Некои
еднаквосложни именки од женски род во акузатив еднина имаат завршок
-im ( tussim, febrim, dosim).
78
Sg.
Pl.
Sg.
Pl.
N.
dens
dentes
N.
febris
febres
G.
dentis
dentium
G.
febris
febrium
D.
denti
dentĭbus
D.
febri
febrĭbus
Acc.
dentem
dentes
Acc.
febrem
febres
V.
dens
dentes
V.
febris
febres
Abl.
dente
dentĭbus
Abl.
febre
febrĭbus
Sg.
Pl.
N.
rete
retia
G.
retis
retium
D.
reti
retĭbus
Acc.
rete
retia
V.
rete
retia
Abl.
reti
retĭbus
VII
ПРИДАВКИ ОД
III ДЕКЛИНАЦИЈА
Adiectīva declinatiōnis tertiae
Придавките коишто ѝ припаѓаат на третата деклинација имаат
вокални основи и се менуваат исто како и именките, со тоа што сите
во аблатив еднина завршуваат на –i.
По III деклинација се менуваат три вида придавки:
ÎÎ Придавки со три форми (одделна форма за секој род): acer, acris, acre
остар, остра, остро; celer, celeris, celere брз, брза, брзо; saluber, salubris,
salubre здрав, здрава, здраво. Овие придавки ги цитираме на следниов
начин: acer, -cris, -re; saluber, -bris, -bre.
машки род
Sg.
женски род
Sg.
среден род
Sg.
N.
ventus salūber
aetas salubris
mare salubre
G.
venti salubris
aetātis salubris
maris salubris
D.
vento salubri
aetāti salubri
mari salubri
Acc.
ventum salubrem
aetātem salubrem
mare salūbre
V.
vente salūber
aetas salubris
mare salūbre
Abl.
vento salubri
aetāte salubri
mari salubri
Pl.
Pl.
Pl.
N.
venti salubres
aetātes salubres
maria salubria
G.
ventōrum salubrium
aetātum salubrium
marium salubrium
D.
ventis salubrĭbus
aetatĭbus salubrĭbus
marĭbus salubrĭbus
Acc.
ventos salubres
aetātes salubres
maria salubria
V.
venti salubres
aetātes salubres
maria salubria
Abl.
ventis salubrĭbus
aetatĭbus salubrĭbus
marĭbus salubrĭbus
79
LINGUA LATĪNA
ÎÎ Придавки со две форми (едната за машки и женски род, а другата за
среден род): brevis кус, куса, breve кусо; frontalis челен, челна, frontale
челно; pectoralis граден, градна, pectorale градно; utilis полезен, полезна,
utile полезно. Цитираме: brevis, -e; utilis, -e.
машки род
Sg.
женски род
Sg.
среден род
Sg.
N.
cibus utĭlis
herba utĭlis
consilium utĭle
G.
cibi utĭlis
herbae utĭlis
consilii utĭlis
D.
cibo utĭli
herbae utĭli
consilio utĭli
Acc.
cibum utĭlem
herbam utĭlem
consilium utĭle
V.
cibe utĭlis
herba utĭlis
consilium utĭle
Abl.
cibo utĭli
herbā utĭli
consilio utĭli
Pl.
Pl.
Pl.
N.
cibi utĭles
herbae utĭles
consilia utilia
G.
cibōrum utilium
herbārum utilium
consiliōrum utilium
D.
cibis utilĭbus
herbis utilĭbus
consiliis utilĭbus
Acc.
cibos utĭles
herbas utĭles
consilia utilia
V.
cibi utĭles
herbae utĭles
consilia utilia
Abl.
cibis utilĭbus
herbis utilĭbus
consiliis utilĭbus
Придавки со една форма (за сите три рода): на пример, felix, -icis среќен, среќна,
среќно; sapiens, -entis умен, мудар, мудра, мудро. Овие придавки се цитираат
во номинатив и генитив еднина. Сепак, и овие придавки во акузатив еднина
и во номинатив, акузатив и вокатив множина имаат по две форми (едната за
машки и женски, а другата за среден род).
машки род
Sg.
Sg.
среден род
Sg.
N.
homo felix
femĭna felix
anĭmal felix
G.
homĭnis felĭcis
femĭnae felĭcis
animālis felĭcis
D.
homĭni felĭci
femĭnae felĭci
animāli felĭci
Acc. homĭnem felĭcem
femĭnam felĭcem
anĭmal felix
V.
femĭna felix
anĭmal felix
femĭna felĭci
animāli felĭci
homo felix
Abl. homĭne felĭci
Pl.
Pl.
Pl.
N.
homĭnes felĭces
femĭnae felĭces
animalia felicia
G.
homĭnum felicium
feminārum felicium
animalium felicium
D.
hominĭbus felicĭbus
femĭnis felicĭbus
animalĭbus felicĭbus
Acc. homĭnes felĭces
femĭnas felĭces
animalia felicia
V.
femĭnae felĭces
animalia felicia
femĭnis felicĭbus
animalĭbus felicĭbus
homĭnes felĭces
Abl. hominĭbus felicĭbus
80
женски род
VII
СВРЗНИЦИ
Coniunctiōnes
Сврзниците во латинскиот јазик се неменливи зборови што можат да стојат
самостојно или како енклитики. Најчесто се среќаваат следниве сврзници:
et, atque (ac) и, па, а
etiam, quoque исто така
neque, nec ниту
aut, sive, seu или
sed, vero, autem но, пак, туку
ităque, igĭtur поради тоа, и така, значи
tamen сепак
interosseus dorsalis
digastricus et stylohyoideus
sternocleidomastoideus
eminentia hypothenaris
eminentia thenaris
tractus iliotibialis
extensores breves
digitorum pedum
Musculi in corpore
humāno
81
LINGUA
LECTIŌNES
LATĪNA
PA RT E S C O RP Ŏ R I S H UM Ā N I
Corpus humānum cute tectum est. In cute gland lae sudoripārae et supra cutem naevi sunt.
Intra corpus ossa sunt. Ossa corpus coniunctim sustĭnent et membra inferiōra protĕgunt. In cavo
oris lingua et dentes locāti sunt.
Partes dentium sunt: corōna, radix, collum et apex radĭcis. Intra corōnam dentis cavum et canālis
radĭcis dentis sunt. In laterĭbus capĭtis aures sunt – auris dextra et auris sinistra. Auris e tribus
partĭbus composĭta est: auris interna, auris media et auris externa. Auric la pars auris externae
est. Cor in latĕre sinistro pectŏris situm est. Sanguis e corde per arterias in diversas partes
corpŏris fluit, per venas autem ad cor redit.
Extremitātes inferiōres corpŏris humāni e femorĭbus, crurĭbus et pedĭbus composĭtae sunt. Partes
pedis sunt: dorsum pedis, planta, calx, digĭti. Ossa digitōrum pedis phalanges nomināta sunt.
D E T RU N C O
Ut scimus, collum caput trunco iungit. Partes trunci sunt: pectus, venter
sive abdŏmen, dorsum. In medio dorso columna vertebrālis est; in columna
vertebrāli medulla spinālis est. Pars thorăcis costae sunt. In cavo thorācali
cor et pulmōnes sunt. Cor in latĕre sinistro cavi thoracālis situm est. In cavo
abdomināli intestīna et alia viscĕra sunt, ut: ventric lus, iecur sive hepar,
lien, vesīca fellea, renes, pancrēas etc.
D E B RU C E L L Ō S E
Brucellōsis est morbus contagiōsus animalium domesticōrum et homĭnum. Causa morbi sunt
microorganismi brucellae. Orīgo brucellōsis animalia infecta, lac et secrētum animalium
aegrotōrum sunt. Penetratiōne in organismum Brucēllae in nod lis lymphatĭcis et postea trans
lympham, in sanguĭnem adveniunt. Medĭci veterinarii anal si sanguĭnis morbum dignoscunt.
DE TUSSI
Utĭlis etiam in omni tussi est peregrinatio, navigatio longa, loca maritĭma, natatiōnes. Cibus
interdum mollis, ut malva, ut urtīca, interdum acer, ut lac et allium.
82
VII
VOCABŬLA:
abdominālis, -e adi. стомачен
advenio 4 доаѓам, пристигнувам
allium, -i n. бел лук
anal sis, -is f. анализа
anĭmal, -ālis n. животно
apex, -ĭcis m. врв
arteria, -ae f. артерија
Brucella, -ae f. бруцела
Brucelōsis, -is f. бруцелоза
canālis, -is m. канал
calx, calcis f. петица
causa, -ae f. причина
cibus, -i m. храна
coniunctim adv. заедно, во заедница
cor, cordis n. срце
cremo 1 запалувам, спалувам
cutis, -is f. кожа
dens, -ntis m. заб
dignosco 3 распознавам, разликувам,
дијагностицирам
diversus 3 adi. различен
domestĭcus 3 adi. домашен
felleus 3 adi. жолчен
femur, -ŏris n. бедрена коска, бутна коска
fluo 3 течам
hepăr, hepătis f. црн дроб
infectiōsus 3 adi. заразен
infectus 3 adi. заразен
interdum adv. понекогаш
intestinālis, -e adi. цревен
lac, lactis n. млеко
lien, -ēnis m. слезина
locātus 3 adi. сместен
locum, -i n. место
lympha, -ae f. лимфа
lymphatĭcus 3 adi. лимфен
malva, -ae f. црн слез
maritĭmus 3 adi. морски
medius 3 adi. среден
medulla, -ae f. срцевина, коскен
мозок, мозочник, ’рбетен мозок
mollis, -e adi. лесен
naevus, -i m. бенка, невус
natatio, -ōnis f. пливање
navigatio, -ōnis f. пловидба,
пловење со брод
nodŭlus, -i m. јазолче
nominātus 3 adi. наречен
omnis, -e adi. секоj pl. сите
ŏs, ossis n. коска
pancrēas, -ătis n. панкреас,
заджелудочна жлезда
pars, -rtis f. дел
penetratio, -ōnis f. навлегување,
пенетрација
peregrinatio, –ōnis f. патување
pes, pedis m. стапало
phalanx, -ngis f фаланга, една од
коските на прстите на рацете
и нозете
postea adv. потоа
primo adv. прво
pulmonālis, -e adi. пулмонален,
белодробен
radix, -ĭcis f. корен
secrētum, -i n. секрет, производ
на лачење
septĭcus 3 adi. септичен, што
се однесува на сепсата или е
предизвикан од сепса
spinālis, -e adi. ’рбетен
sudoripārus 3 adi. пототворен
sustĭneo 2 држам
tectus 3 adi. покриен
thoracālis, -e adi. торакален
tussis, -is f. кашлица
ut conict. како, како што
utĭlis, -e adi. полезен
vesīca, -ae f. меур, ќесе, vesīca
fellea жолчен меур, жолчно ќесе
vertebrālis, -e adi. ’рбетен
Dicta et sententiae
„„ Alba avis. Бела птица. Реткост.
„„ Vis vitalis. Животна сила.
„„ Ars longa, vita brevis. Уметноста е вечна, а животот
краткотраен.
„„ Civis Romаnus sum. Јас сум римски граѓанин. Секој
римски граѓанин имал право со овој израз да ги заштити своите права и обврски.
„„ Ferro ignique. Со меч и со оган, односно, со војна.
„„ Finis corоnat opus. Крајот го краси делото.
„„ Ius gentium. Меѓународно право.
„„ Mens sana in corpore sano. Во здраво тело, здрав дух.
„„ Sapienti sat. За мудриот доволно. На мудриот човек
му се доволни малку зборови за да разбере нешто.
„„ Amor non est medicabilis herbis. Љубовта не се лекува со тревки.
„„ Naturam mutare difficile est. Тешко е да се менува
карактерот.
„„ Similia similibus curantur. Сличното се лекува со слично. Принцип на хомеопатијата
за лекување на болестите со средства што
можат да го предизвикаат истото заболување
кај здрав човек.
„„ Naturalia non sunt turpia. Природните нешта
не се срамни.
„„ Fabas indulcat fames. Гладот и гравот го прави сладок.
„„ Magnum vectigal est parsimonia. Штедењето
е голем приход.
„„ Fortes fortuna adiuvat. Судбината им помага
на храбрите.
„„ Currit ferox aestas. Лета жестокото време.
„„ Venter caret auribus. Стомакот нема уши.
Зборовите не можат да го нахранат гладниот.
„„ Ad finem. До крај.
83
PENSA
PENSUM A
Vo c a b ŭ l a :
aequālis, -e adi. еднаков
aetas, -ātis f. доба
antrax, -ăcis f антракс
antiquĭtas, -ātis f. древност,
старина,
bacillus, -i m. бактерија, бацил
cadāver, -ěris n. леш, мртво
тело
capilāris, -e adi. капиларен
celer, -ris, -e adi. брз
certus 3 adi. сигурен
cervicālis, -e adi. вратен
dosis, -is f. доза
dulcis, -e adi. сладок
equus, -i m. коњ
extractio, -ōnis f. вадење
faciālis, -e adi. лицев, што се
однесува на лицето
genus, -ĕris n. вид
iam adv. веќе, уште
idcirco adv. затоа
immortālis,-e adi. бесмртен
infectio, -ōnis f. зараза
infesto 1 напаѓам
insalūber, -bris, -bre adi. нездрав
intolerabĭlis, -e adi. неподнослив
minuo 3 намалувам
mortālis, -e adi. смртен
mortuus 3 adi. мртов
nasālis, -e adi. носен
notus, 3 adi. познат
paluster, -tris, -tre adi. мочурлив
photosynthesis, -is f.
фотосинтеза
praesertim adv. особено
siccus 3 adi. сув
simĭlis, -e adi сличен
teres, -ētis adi. валчест
tropĭcus 3 adi. тропски
tuberculōsis, -is f. туберколоза
vaccinatio, -ōnis f. вакцинација
unguis, -is m. нокот
virgŭla, -ae f. гранче, стапче
virōsus 3 adi. вирозен
84
1. Менувајте ги по падежи именките pars, -rtis f. , tussis, -is f.,
ŏs, ossis n. и exemplar, -āris n.:
Sg.
N.
Pl.
Sg.
Pl.
tussis
pars
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
Sg.
N.
Pl.
Sg.
Pl.
exemplar
ŏs
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
2. Покрај наведените именки напишете ги соодветните форми
од придавката, така што именката и придавката ќе се согласуваат по род, по број и по падеж:
animalia
domestĭcus, -a, -um
dolōres
intolerabĭlis, -e
consilia
celer, -ris, -re
morbis
muscŭlum
cor
nervos
Amygdalārum
vasa
os
intestinālis, -e
teres, -ētis
pulmonālis, -e
faciālis, -e
dulcis, -e
capilāris, -e
nasālis, -e
VII
3. Наведете ги сврзниците што најчесто се среќаваат во латинскиот
јазик:
PENSUM B
1. Преведете ги на македонски следните изрази:
tussis sicca
columna vertebrālis
extractio dentis
paral sis oesophāgi
tubercolōsis renis
tubercolōsis pulmōnum
vertebrae cervicāles
caput ossis femŏris
2. Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од имињата дадени
во заградата:
A. Corpus humānum
(mortālis, -e / immortālis, -e)
est, animus
B. Infectiōnes virōsae plantārum
(photosynthesis, -is f.)
C. Praescrībe
.
minuunt.
medicamenti! (dosis, -is f. certus, -a, -um)
D. In regionĭbus
aqua
(paluster, -stris, -stre / insaluber, -bris, -bre)
E. Multa
F. Hodie medĭci
est.
unguĭbus infestant. (animal, -ālis n.)
bene curant. (febris, -is f. tropĭcus, -a, -um)
3. Имињата во заградата ставете ги во падежот што следи зад предлогот:
in
(pars, -rtis f. / dexter, -tra, -trum)
in
(pars, -rtis f. / aequālis, -e)
pro
(dosis, -is f.)
pro
(infans, -antis m.)
85
PENSA
PENSUM C
1. Преведете го следниот текст:
De anthrăce
Iam antiquitāte anthrax ut morbus contagiōsus notus est. Causa morbi est
bacillus anthrăcis. Bacillus anthrăcis virgŭlae simĭlis est. Tria genera morbi
nota sunt: anthrax septĭcus, anthrax pulmonālis et anthrax intestinālis. Anthrax
praesertim vaccas, equos et homĭnes invādit. Orīgo infectiōnis animalia
infectiōsa sunt. Idcirco homĭnes cadavĕra mortuōrum vaccārum equorumque
cremant. Nostra aetāte vaccinatio contra anthrăcem est, sed aegrōta animalia
seu aegrōtos homĭnes medĭci saepe non possunt* sanāre.
Забелешка: possunt можат (3 лице множина индикатив на презент од
глаголот possum, posse, potui можам)
2. Пронајдете ги придавките, сврзниците и предлозите, барајќи хори­
зонтално и вертикално!
F
A
C
I
A
L
I
S
C
A
M
E
V
E
R
O
I
U
C
A
R
U
S
X
E
C
M
I
R
V
T
D
I
T
C
N
L
U
I
T
U
L
E
U
A
I
S
C
E
L
E
R
S
S
S
O
A
N
C
F
E
E
A
A
R
L
E
I
N
S
U
L
D
E
I
C
S
A
U
T
I
U
V
S
I
M
I
L
I
S
I
N
F
A
N
S
I
V
E
E
I
N
B
R
E
V
I
S
P
R
O
A
D
E
T
N
A
U
T
I
L
I
S
A
U
T
Brucella
melitensis
86
VII VITA ROMĀNA
ОБРАЗОВАНИЕТО ВО РИМ
Образованието во римското општество не било привилегија само на богатите граѓани. Речиси сите деца, па дури и оние на робовите, од својата седма
година посетувале основно училиште. Постоеле скапи приватни училишта,
но и јавни основни училишта (ludi litterarii), во кои учеле момчињата и девојчињата до дванаесетгодишна возраст, додека децата на најбогатите почесто
имале приватен учител (paedagogus), кој ги подучувал во нивниот дом. Во
јавните училишта, кои во време на Царството ги имало во навистина голем
број, момчињата учеле да читаат и да пишуваат на латински и на старогрчки
јазик, а учеле и математика. Девојчињата повеќе се оспособувале да се грижат за домот, учеле да ткаат, да плетат, да готват. Училиштата биле скромно
опремени, покрај маса за учителот (magister) и столчиња за учениците, во
училницата имало уште и табла, мијалник и абакус. По дванаесеттата година вообичаено само машките деца од повидните семејства го продолжувале
образованието и ја изучувале класичната книжевност и митологија.
Релјеф пронајден во
Нојмаген на кој се
претставени учител
и тројца ученици
(180-185 година н.е.)
Момчињата кои го продолжувале образованието во реторските школи се
подготвувале да се вклучат во јавниот живот на тој начин што со особено
внимание ја изучувале теоријата и праксата на говорништвото. Говорниците
(ораторите) биле мошне влијателни и популарни личности, а политичкото и
судското говорништво играло исклучително значајна улога во јавниот живот
на римската империја.
Младите римски граѓани кои имале поголеми амбиции задолжително го изучувале старогрчкиот јазик и хеленската литература или, пак, филозофија
или медицина, и тоа кај приватни учители, кои најчесто доаѓале од Хелада.
87
VITA ROMĀNA
Девојките со навршени четиринаесет години се сметале зрели за мажење,
па нивните татковци им договарале брак и им барале ново семејство. Иако
не постоело законско полнолетство, момчињата по навршени петнаесет или
шеснаесет години, доколку не се школувале понатаму и доколку нивните татковци сметале дека се доволно созреани, можеле да почнат со нивната професионална кариера (да пристапат на служба во армијата, да се занимаваат
со адвокатура или со некое друго занимање), да добијат право на глас и да се
женат.
Прочуениот
говорник Марк
Тулиј Цицерон
88
VII
Caput VIII
IV ДЕКЛИНАЦИЈА
V ДЕКЛИНАЦИЈА
ГРЧКА
ДЕКЛИНАЦИЈА
РИМСКА КУЌА
89
LINGUA LATĪNA
IV (u) ДЕКЛИНАЦИЈА
D eclinatio (u) quarta
По IV деклинација се менуваат именки од машки, женски (мал број именки)
и среден род со основа на -u.
Именките од машки и женски род во номинатив еднина имаат завршок -ŭs,
а во генитив еднина -ūs. На пример: pulsus, -ūs m. пулс; senātus, -us m. сенат;
sensus, -us m. чувство; manus, -ūs f. рака. Именките од среден род во номинатив еднина завршуваат на -ū, a во генитив еднина на -ūs. На пример: cornū,
-ūs n. рог; genū, -ūs n. колено; gelu, -ūs n. мраз.
Тие ги имаат следниве падежни завршоци:
машки и женски род
среден род
Sg.
Pl.
Sg.
Pl.
N.
-us
-us
-u
-uа
G.
-us
-uum
-us
-uum
D.
-ui
-ĭbus
-u
-ĭbus
Acc.
-um
-us
-u
-uа
V.
-us
-us
-u
-uа
Abl.
-ū
-ĭbus
-ū
-ĭbus
Промената на именките по четвртата деклинација изгледа вака:
На пример: fructus, -us
плод, основа: fructŭ-
На пример: genu, -us
колено, основа: genŭ-
Sg.
Pl.
N.
fructus
fructus
G.
fructus
fructuum
D.
fructui
fructĭbus
Acc.
fructum
fructus
V.
fructus
fructus
Abl.
fructū
fructĭbus
Sg.
Pl.
N.
genu
genua
G.
genus
genuum
D.
genu
genĭbus
Acc.
genu
genua
V.
genu
genua
Abl.
genū
genĭbus
Именката domus, -us f. дом, куќа, има аблатив еднина и акузатив множина по
II деклинација: domo и domos. Некаде се среќава и формата domi, којашто е
стар локатив и одговара на прашањето каде?. Понекогаш има и генитив множина по II деклинација: domōrum.
90
VIII
V (е) ДЕКЛИНАЦИЈА
D eclinatio (e) quinta
По V деклинација се менуваат именки од женски род и две именки од машки
род. На пример: species, speciei f. вид, сорта; facies, faciei f. лице; caries, cariei
f. кариес. Номинативот еднина завршува на -ēs, a генитивот еднина на -ei. Основата им завршува на -ē.
Именките од V деклинација ги имаат следниве завршоци:
N.
Sg.
-еs
Pl.
-es
G.
-ei
-ērum
D.
-ei
-ēbus
Acc.
-em
-es
V.
-es
-es
Abl.
-ē
-ēbus
Промената на именките по петтата деклинација изгледа вака:
На пример: dies, -ei ден,
основа: diē-
Sg.
Pl.
N.
dies
dies
G.
diēi
diērum
D.
diēi
diēbus
Acc.
diem
dies
V.
dies
dies
Abl.
diē
diēbus
Целосна множина имаат само именките diēs и rēs. Именките aciēs острина,
spēs надеж, speciēs вид, ги имаат сите форми во еднина и форми за номинатив, акузатив и вокатив во множина. Другите именки имаат форми само во
еднина, зашто повеќето се апстрактни именки.
Именката rēs, rĕi работа, нешто, предмет може да има повеќе значења; најчесто се среќава заедно со некои придавки, при што добива различно значење. На пример, rēs gesta подвиг, rēs secundae среќа, rēs adversae несреќа, rēs
publĭca република, држава.
Единствени именки од машки род во петтата деклинација се diēs ден и
meridiēs пладне, но кога значи определен рок или определено време, diēs се
среќава како именка од женски род, на пример, diēs certa - определен ден.
91
LINGUA LATĪNA
ГРЧКА ДЕКЛИНАЦИЈА/
ДЕКЛИНАЦИЈА НА
ГРЧКИ ИМЕНКИ
Латинскиот јазик, но и медицинската наука на територијата на Римската
империја се развивале под влијание на старогрчкиот јазик и хеленската медицина. Така, голем број именки во латинскиот јазик (што се користат и во
медицинската терминологија) се од грчко потекло, па иако се менуваат по
правилата за прва, втора и трета деклинација, задржале некои особености
од грчките падежни завршоци.
ÎÎ Грчките именки од женски род на -е и од машки род на -es (поретко
на -as) се менуваат по прва деклинација: phlegmŏne, -ae f. воспаление;
systŏle, -es f. стегање; Aloë, -es f. алое; diabētes, -ae m. шеќерна болест;
psoas, -ae m. појасен мускул. Голем број од нив во генитив еднина
завршуваат на -ае.
Sg.
Pl.
Sg.
Pl.
N.
diabētes
diabētae
systŏle
systŏlae
G.
diabētae
diabetārum
systŏles
systolārum
D.
diabētae
diabētis
systŏlae
systŏlis
Acc.
diabēten / -am
diabētas
systŏlen
systŏlas
Abl.
diabēte / -a
diabētis
systŏle
systŏlis
ÎÎ Именките од среден род, што во номинатив еднина завршуваат на -on, а
во генитив еднина на -i, како и именките од машки род што завршуваат
на -eus, -ei, се менуваат по втора деклинација: pharmăcon, -i n. лек;
scelěton, -i n. скелет; colon, -i n. дебело црево; epistropheus, -ei m. вратен
прешлен.
Sg.
Pl.
Sg.
Pl.
N.
pharmăcon
pharmăca
epistropheus
epistrophei
G.
pharmăci
pharmacōrum
epistrophei
epistropheōrum
D.
pharmăco
pharmăcis
epistropheo
epistropheis
Acc.
pharmăcon
pharmăca
epistropheum epistropheos
Abl.
pharmăco
pharmăcis
epistropheo
epistropheis
ÎÎ По трета деклинација се менуваат именки од среден род што во
номинатив еднина завршуваат на -ma, а во генитив еднина на -ătis, како
и именки што завршуваат на -er, -eris и на -is, -is: oedēma, oedemătis n.
оток; asthma, asthmătis n. астма; carcinōma, carcinomătis n. рак; urēter,
uretēris m. уретер, мочен канал; dosis, dosis f. доза; diagnōsis, diagnōsis
f. дијагноза; anamnēsis, anamnēsis f. анамнеза, историја на болеста.
Еднаквосложните именки на -is во акузатив еднина завршуваат на –
im, а во аблатив еднина на –i.
92
VIII
Sg.
Pl.
Sg.
Pl.
N.
oedēma
oedemăta
dosis
doses
G.
oedemătis
oedemătum
dosis
dosium
D.
oedemăti
oedemătis
dosi
dosĭbus
Acc.
oedēma
oedemăta
dosim
doses
Abl.
oedemăte
oedemătis
dosi
dosĭbus
Именките на -ma, -ătis во датив и аблатив множина имаат наставка -is наместо -ĭbus.
Именките на -er, -ěris се менуваат правилно по трета деклинација.
Sceleton
humānum
93
LECTIŌNES
IN HOSPITĀLI
Hodie in hospitāli turba est. Vidēmus virum cum infarctu myocardii, puĕrum cum contusiōne
genus, puellam cum laesionĭbus plexus brachiālis et femĭnam in graviditāte. Vir pulsum tardum
sive bradycardiam, dolōrem in pectŏre et hypotensiōnem arteriālem habet. Status praesens viri
stabĭlis non est. Chirurgi ante operatiōnem manus lavant et instrumenta parant.
Puer cum contusiōne genus dolōrem sentit. Medĭci puĕro spicam ponant et puellam cum
laesionĭbus plexus brachiālis curant. Partus femĭnae serotīnus est, sed femĭna contractiōnes non
habet. Sectiōnem Caesaream timet et partum per vias naturāles sperat. Partus difficĭlis est, sed
post partum status femĭnae et neonāti stabĭlis est.
PL A N TA E M E DI C Ā TA E
Est prima hora post meridiem. Marcus cum avo suo in prato est. Avus Marci calvitiem
occipitālem habet. De calvitie remedium non est. Plantae medicātae quoque non
adiūvant. Etsi calvities congenĭta est, tamen Marcus calvitiem non timet. Nunc
extractiōnem dentis timet. Nam cariem incipientem habet. Etsi dolōrem intolerabĭlem
sentit, plantas collĭgit. Herbarium pro biologia facĕre debet. In superficie terrae variae
plantae sunt, multae medicātae.
Avus Marci remedia non amat, unguenta sua et species herbārum dilĭgit. Herbas apportat
et siccat. Nepōti suo semper dicit: “Herbae medicātae morbos multos sanant.” Domi
semper Althaeam, Belladōnam, Convallariam, Ipecacuanham, Mentham piperītam,
Terebinthĭnam, Urtīcam, Salviam et Rosam canīnam habet. Oc los suos cum Matricaria
chamomilla lavat, infectiōnem faciēi cum foliis Plantagĭnis lanceolātae sanat. Repente
canem vident. Marcus canes timet et avo suo dicit: “Cave canem! Rabiem canīnam
fortasse habet.” Herbas collĭgunt et domum eunt*.
* eunt си одат, 3 лице множина индикатив на презент од неправилниот глагол
eo, ire, ii, itum си одам, си заминувам.
DE VERBIS GRAECIS
Multa verba Graeca omnĭbus iam nota sunt: musĭce, poēsis, systēma, orgănon, scelĕton, gramma
et multa cetĕra. Praesentia verbōrum Graecōrum non solum in lingua Latīna, sed in multis aliis
linguis magna est. Nomĭna partium corpŏris saepe Graeca sunt: larynx, thorax, diaphragma, hepar,
pancreas, oesophāgus et multa cetĕra. Verba Graeca quoque partes cerebri sunt: encephălon,
mesencephălon, diencephălon. Medĭci etiam multas diagnōses cum verbis Graecis scribunt:
diabētes, carcinōma, asthma, aneurysma, sarcōma, melanōma, eczēma, herpes, oedēma. Hodie
homĭnes carcinomăte, diabēte aut asthmăte saepe labōrant. Carcinōma sive cancer pancreătis
morbus periculōsus est. Symptomăta carcinomătis pancreătis sunt: dolōres in abdomĭne, ictĕrus
gravis et absentia appetītus. Carcinōma pancreătis morbus difficĭle sanabĭlis est.
94
VIII
VOCABŬLA:
absentia, -ae f. отсуство
Althaea, -ae f. бел слез
anamněsis, -is f. анамнеза, историја
на болеста
aneurysma, -ătis n. аневризма,
ограничено проширување на артерија
appetītus, -us m. апетит
apporto 1 понесувам
arteriālis, -e adi. артериски
asthma, -ătis n. задув, астма
avus, -i m. дедо
Belladonna, -ae f. лудо билје,
помамница, див тутун
biologia, -ae f. биологија
bradycardia, -ae f. брадикардија,
забавена работа на срцето
brachiālis, -e adi. брахијален, што ѝ
припаѓа на раката
calvities, -ēi f ќелавост
canīnus 3 adi. кучешки
canis, -is m. f. куче
carcinōma, -ătis n. карцином, рак
caries, -ēi f. кариес / caries incipiens
почетен кариес
cerebrum, -i n. голем мозок, церебрум
Convallaria, -ae f. ѓурѓевче
caveo 2 се чувам (со acc.)
collĭgo 3 собирам
diabētes, -ae m. шеќерна болест,
дијабетес
diagnōsis, -is f. дијагноза
diaphragma, -ătis n. дијафрагма
diencephălon, -i n. диенцефалон,
среден мозок
difficĭle adv. тешко
difficĭlis, -e adi. тежок
eczēma, -ătis n. егзема, воспалително
заболување на кожата
encephălon, -i n. мозок
etsi conict. иако
facies, -ēi f. лице
folium, -i n. лист
fortasse adv. можеби
genu, -us n. колено
gramma, -ătis n. грам
gravis, -e adi. тежок
herbarium, -i n. хербариум
herpes, -ētis m. херпес,
стресница
hora, -ae f. час
hospitāle, -is n. болница
hypotensio, -ōnis f.
хипотензија, низок крвен
притисок
incipio 3 почнувам
infarctus, -us m. инфаркт
instrumentum, -i n.
инструмент
Ipecacuanha, -ae f. ипекакуана
laesio, -ōnis f. повреда, рана,
лезија
larynx, -gis m. грклан, ларинкс
lavo 1 мијам
manus, -us f рака
Matricaria, -ae f. бот.
Matricaria chamomilla
боливач, попадика,
вртипоп
medicātus 3 adi. лековит
melanōma, -ătis n. меланом,
вид тумор
meridies, -ēi m. пладне
mesencephălon, -i n.
мезенцефалон, среден мозок
musĭce, -es f. музика
myocardium, -i n. срцев
мускул, миокард
nepos, -ōtis m. внук
occipitālis, -e adi. тилен
oedēma, -ătis n. оток, едем
orgănon, -i n. орган
partus, -us m. раѓање,
породување
periculōsus 3 adi. опасен
Plantāgo, -ĭnis f. бот.
Plantāgo lanceolāta тегавец
plexus, -us m. сплет, плексус
poēsis, -is f. поезија
praesens, -entis adi. присутен,
сегашен
praesentia, -ae f. присуство
pratum, -i n. ливада
pulsus, -us m. биење, пулс
rabies, -ēi f. беснило, rabies
canīna кучешко беснило
repente adv. одненадеж,
неочекувано
Rosa, -ae f. бот. Rosa canina
дива роза, шипинка
Salvia, -ae f. жалфија, кадунка
sanabĭlis, -e adi. што може да се
излекува
sarcōma, -ătis n. сарком, вид
тумор
scelĕton, -i n. костур, скелет
sectio, -ōnis f. сечење, рез; sectio
Caesarea царски рез
semper adv. секогаш
serotīnus 3 adi. доцен
sicco 1 сушам
species, -ēi f. вид / pl. species,
-ērum чај
spero 1 се надевам
stabĭlis, -e adi. сигурен, стабилен
status, -us m. состојба
superficies, -ēi f. површина
systēma, -ătis n. систем
symptōma, -ătis n. симптом
tamen conict. сепак
tardus 3 adi. доцен
Terebinthĭna, -ae f. терпентин
timeo 2 се плашам
turba, -ae f. метеж
vir, -i m. маж
95
DICTA ET SENTENTIAE
Dicta et sententiae
„„ Lapsus linguae. Грешка во зборувањето. Изразот се употребува кога
некој ќе згреши во зборувањето.
„„ Lapsus calami. Грешка во пишувањето. Изразот се употребува кога
некој ќе направи грешка во пишувањето.
„„ Lapsus memoriae. Грешка на сеќавањето.
„„ Ad usum. Според обичајот.
„„ Aegroto dum anima est, spes est. Во болниот додека има душа, постои и надеж.
„„ Dies diem docet. Денот го подучува (следниот) ден.
„„ Amicos res adversae probant. Несреќата
ги става на проба пријателите.
„„ Unus dies gradus est vitae. Денот е еден
чекор од животот.
„„ In medias res. Во средината на предметот.
„„ Usus magister est optimus. Искуството е најдобар учител.
„„ Manu propria. Своерачно (скратено m.p.)
„„ Abusus non tollit usum. Злоупотребата не ја отстранува употребата.
„„ Mala fide. Злонамерно.
„„ Casus belli. Повод за војна. Со овој
израз се означува настан или повод
што може да предизвика војна.
„„ Casus delicti. Причина за престапот. Правен термин.
„„ Consensus omnium. Општа согласност.
„„ Carpe diem. Фати го денот.
„„ Albo lapido notare diem. Да се означи денот со бел камен, т.е. да се
вброи денот во среќни денови.
Althaea officinalis
96
„„ Bona fide. Добронамерно.
„„ Fluctus numerаre. Да се бројат бранови,
односно да се прави нешто бесмислено.
„„ In spe. Во надеж.
„„ Punica fides. Пунска верност. Изразот се
употребува иронично, а значи неискреност, измама.
„„ Domus propria, domus optima. Сопствениот дом е најдобриот. Спореди со англ.
Home sweet home.
„„ Spes decipit. Надежта лаже.
Belladona
Rosa canina
VIII
PENSA
PENSUM A
1. Менувајте ги по падежи именките fructus, -us m., gelu, -us n.,
domus, -us (-i) f. и species, -ei f.:
N.
Sg.
fructus
Pl.
Sg.
gelu
Pl.
abortus, -us m. пометнување,
прекинување на бременоста,
абортус
aromatĭcus 3 adi. ароматичен
G.
domus, -us (-i) f. дом
D.
exĭtus, -us m. излез, крај, смрт
Acc.
febrīlis, -e adi. трескав,
фебрилен
V.
foetus, -us m. плод
(по третиот месец)
Abl.
Sg.
N.
Vo c a b ŭ l a :
domus
Pl.
Sg.
Pl.
species
fractus 3 adi. скршен
fructus, -us m. плод
gelu, -us n. мраз
letālis, -e adi. смртен,
смртоносен
G.
D.
praematūrus 3 adi. предвремен
Acc.
superficiālis, -e adi.
површински
V.
usus, -us m. употреба
Abl.
2. Имињата во заградата ставете ги во падежот што следи зад предлогот:
ad
(usus, -us m. / externus, -a, -um)
ad
(usus, -us m. / internus, -a, -um)
ad
(usus, -us m. / veterinarius, -a, -um)
partus per
(sectio, ōnis f. / Caesareus, -a, -um)
status post
(abortus, -us m.)
3. Покрај наведените именки напишете ги соодветните форми од придавката, така што именката и придавката ќе се согласуваат по род, по
број и по падеж:
partibus
(serotīnus, -a, -um)
statum
(febrīlis, -e)
(fractus, -a, -um)
cariem
(superficiālis, -e)
species
(aromatĭcus, -a, -um)
foetus
(praematūrus, -a, -um)
calvitie
(occipitālis, -e)
exĭtu
(letālis, -e)
genua
manus
(dexter, -tra, -trum)
97
PENSA
PENSUM B
1. Менувајте ги по падежи именките diagnōsis, -is f., acne, -es f.,
orgănon, -i n. и asthma, -ătis n.:
Vo c a b ŭ l a :
acne, -es f. акна
Аloe, -es f. алое
anorexia, -ae f. безапетитност,
анорексија
aquaeductus, -us m. водопроводник,
канал
arānea, -ae f. пајак
cardiālis, -e adi. срцев, кардијален
cellŭla, -ae f. клетка
cirrhōsis, -is f. цироза
contentus 3 adi. задоволен
descensus, -us m. спуштање
diuretĭcus 3 adi. диуретичен
dyspnoë, -es f. диспнеја, отежнато
дишење
gustus, -us m. вкус
insipĭdus 3 adi. безвкусен, инсипиден
iuvĕnis, -e adi. младешки
mellītus 3 adi. сладок, шеќерен
membrāna, -ae f. ципа, мембрана
myōma, -ătis n. миом, тумор
составен од мускулно ткиво
nervōsus 3 adi. нервен
nucleus, -i m. јадро, нуклеус
obturatio, -ōnis f. затнување,
пломбирање, обтурација
olfactus, -us m. мирис, сетило за
мирис
orgănum, -i n. орган
protoplasma, -ătis n. протоплазма
psoas, -ae m. слабински мускул,
псоас
renālis, -e adi. бубрежен, ренален
rhizōma, -ătis n. подземно стебло
sensorius 3 adi. сетилен
spirĭtus, -us m. здив, алкохол
systŏle, -es f. систола, ритмично
грчење на срцевиот мускул
symptōma, -ătis n. симптом,
карактеристичен знак за болест
therapeutĭcus 3 adi. терапевтски
zoster, -ēris m. појас;
herpes zoster појасен херпес,
појасец, жив оган
valgus 3 adi. искривен нанадвор
varus 3 adi. искривен навнатре
visus, -us m. вид, гледање
98
Sg.
N.
Pl.
diagnōsis
Sg.
Pl.
acne
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
Sg.
N.
orgănon
Pl.
Sg.
Pl.
asthma
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
2. Имињата во заградата ставете ги во падежот што следи зад
предлогот:
propter
pro
post
myōma, -ătis n.
narcōsis, is f.
bronchītis, -ĭdis f.
3. Покрај наведените именки напишете ги соодветните форми
од придавката, така што именката и придавката ќе се согласуваат по род, по број и по падеж:
diabētes
(insipĭdus, -a, -um)
asthmăte
(cardiālis, -e)
оedemăta
(renālis, -e)
systēma
eczēma
acnae
diabēten
orgăna
nervōsus, -a, -um)
(acūtus, -a, -um)
(iuvĕnis, -e)
(mellītus, -a, -um)
(sensorius, -a, -um)
VIII
PENSUM C
1. Преведете ги на македонски следните изрази:
infarctus myocardii
genu varum
infarctus pulmōnis
genu valgum
sensus visus
carcinōma ventricŭli
sensus gustus
aneurysma aortae
obturatio cariei
asthma bronchiālis
aquaeductus cerebri
herpes zoster
descensus utĕri
eczēma acūtum
visus ocŭli sinistri
tinctūra alöes
spirĭtus vini
oedēma laryngis
orgănum olfactus
2. Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од имињата дадени
во заградата:
A. Medĭcus
aegrōti contentus non est.
(status, -us m. / praesens, -entis)
B. Homo duas manus habet:
(sinister, -tra, -trum / dexter, -tra, -trum)
C. Frons est pars
(facies, -ēi f., caput, -ĭtis n)
et
.
, facies pars
D. A herbis medicātis pharmaceuta
(species, -ērum f. / diuretĭcus, -a, -um)
.
praepārat.
E. Medĭcus dosim therapeutĭcam medicamenti pro
praescrībit. (dies, -ēi m.)
F. Medĭcus
pneumoniae scit. (symptōma, -ătis n.)
G. Cell la a
(protoplasma, -ătis n.)
, nucleo et membrānа constat.
H. Asthma cardiāle genus
I. Aegrōtus
L. Hodie homĭnes saepe
(carcinōma, -ătis n.)
est. (asthma, -ătis n.)
propter asthma bronchiāle habet. (dyspnoë, -es f.)
pulmōnum labōrant.
99
PENSA
PENSUM D
1. Наведете ги латинските зборови од коишто потекнуваат следните интернационализми:
хипотензија
дијафрагма
аневризма
карцином
астма
меланом
анамнеза
скелет
дијагноза
херпес
миокард
акна
егзема
дијабетес
сарком
поезија
симптом
систем
музика
фетус
2. Пронајдете ги именките што ѝ припаѓаат на грчката деклинација, барајќи хоризонтално и вертикално!
100
S
Y
S
T
O
L
E
S
T
C
A
R
C
I
N
O
M
A
E
P
S
O
A
S
A
Y
R
L
A
I
Q
U
E
M
O
O
E
R
S
A
P
O
H
M
E
T
R
O
T
E
L
T
A
M
O
E
D
E
M
A
S
Q
I
N
O
N
O
N
C
A
E
T
VIII VITA ROMĀNA
РИМСКА КУЌА
Изгледот, големината и местоположбата на приватните домови на римските
граѓани зависел, пред сè, од социјалниот статус на домаќините и од големината на населеното место. Урбаните и руралните живеалишта многу се разликувале.
Припадниците на пониските и посиромашни слоеви (плебејците) во градовите на римската империја, како и во самиот Рим, живееле во пренаселени,
бучни и валкани улици, во трошни повеќекатници (insulae) изѕидани од глина и варовник со рамни покриви од ќерамиди. Во нив изнајмувале скромни
и тесни станови или соби, што најчесто немале прозорци, туку само отвори.
Живеењето во вакви домови понекогаш било и ризично, бидејќи се случувало да се урнат поради неквалитетната градба, а лесно и често избувнувале
и пожари.
За разлика од нив, благородниците (патрициите) понекогаш поседувале и
повеќе куќи, една во градот и по една на село и на море. Тоа биле пространи
вили со едноставна надворешност, но со подови поплочени со мозаици и ѕидови декорирани со фрески, а мотивите биле позајмени од митологијата или
претставувале пејзажи, портрети на членови на семејството и сл. Влезниот
ходник (vestibulum) имал поплочен под и водел до централната просторија,
атриум (atrium), од која се влегувало во останатите: работни и спални соби и
се излегувало во внатрешниот двор (perist lum) опкружен со столбови. Атриумот бил осветлен од отвор што бил поставен централно на покривот. Под
овој отвор, на подот, се наоѓал плиток базен во кој се собирала дождовница, но кој исто така, ѝ давал поатрактивен изглед на просторијата. Овде се
Римска вила
101
VITA ROMĀNA
примале посети, се одржувале состаноци на патронот со неговите клиенти,
но овде се одвивале и сите поважни семејни настани. Спалните и работните
соби најчесто биле едноставно декорирани и опремени со најнеопходните
парчиња мебел. Затоа, пак, покриениот трем што го опкружувал перистилот
имал орнаментирани ѕидови и таму често се наоѓало домашното светилиште,
олтарот на домашните богови. Во средината, на отворениот дел, имало фонтана, декоративни растенија или по некоја статуа. Во дното на перистилот
се наоѓала просторијата што служела како трпезарија (triclinium), била опремена со лежалки за јадење и имала насликани ѕидови. Најрепрезентативна
просторија во целиот дом била екседрата, сместена до градината и богато
декорирана со поден мозаик и ѕидни слики со мотиви што претставувале
продолжение на мотивите од градината. Во неа се приредувале официјални забави и раскошни гозби. Кујната (cucīna) пак, обично била тесна, темна,
презатоплена просторија сместена во подзаскриен дел од куќата, каде што
работеле робови. За подготвување на храната се користеле големи печки и
декорирани садови.
102
VIII
Caput IX
ИНДИКАТИВ
НА ПРЕЗЕНТОТ
ПАСИВЕН
БРОЕВИ
РИМСКО
СЕМЕЈСТВО
103
LINGUA LATĪNA
ИНДИКАТИВ
НА ПРЕЗЕНТОТ ПАСИВЕН
Indicatīv us praesēntis passīvi
Активот и пасивот се две различни состојби на глаголот. Активот искажува дејство што го врши подметот на реченицата (граматичкиот подмет и вршителот на дејството се совпаѓаат), додека пасивот искажува дејство што се
врши врз подметот или дејство на коешто му е подложен подметот во реченицатa. На пример,
АКТИВ
ПАСИВ
Pharmaceuta emulsionem
praeparat.
Emulsio a pharmaceuta
praeparatur.
Аптекарот подготвува
емулзија.
Емулзијата се подготвува
од страна на аптекарот.
Во активната реченица pharmaceuta е во исто време и граматички и логички
подмет, односно реален вршител на глаголското дејство. Директниот објект
во активната реченица (emulsionem) во пасивната реченица станува подмет и стои во номинатив - emulsio. Во пасивната реченица велиме дека има
граматички подмет кој е во номинатив (emulsio) и логички подмет, т.е. реален вршител на дејството, кој е во аблатив, најчесто со предлогот a или ab (a
pharmaceutā).
Понекогаш во пасивната реченица не стои вршителот на дејството и тогаш
таа се преведува безлично: Remedia praeparantur in pharmacia. Лековите се
подготвуваат во аптека.
Со пасивот во латинскиот јазик се искажува и повратно (рефлексивно) дејство – кога вршителот на глаголското дејство истовремено е и предмет на
истото дејство. (Спореди со нашиот јазик: Се мијам.)
Индикатив на презентот пасивен се образува
кога на презентската основа ќе се додадат личните наставки за пасив (само за прво лице еднина се прави така што се додава личната наставка
за пасив -r на формата за актив на прво лице еднина, а не на презентската основа):
Sg.
Pl.
1.
-r
-mur
2.
-ris
-mini
3.
-tur
-ntur
Индикативот на презентот пасивен се образува на ист начин кај глаголите
од сите конјугации. Единствено кај глаголите од III конјугација меѓу основата и наставките се додава тематски вокал (e, i или u). Тематскиот вокал
-u- се среќава и во трето лице множина кај глаголите од IV конјугација (audiu-ntur).
104
IX
I или a- конјугација
sano 1 = sano, sanā-re лекувам
Sg.
II или e- конјугација
video 2 = video, vidē-re гледам
Pl.
Sg.
Pl.
1. sano-r лекуван сум
sanā-mur лекувани сме
1. video-r гледан сум
vidē-mur гледани сме
2. sanā-ris лекуван си
sanā-mĭni лекувани сте
2. vidē-ris гледан си
vidē-mĭni гледани сте
3. sanā-tur лекуван е
sanā-ntur лекувани се
3. vidē-tur гледан е
vidē-ntur гледани се
III или консонантска конјугација
solvo 1 = solvo, solv-ĕ-re растворам
Sg.
IV или i- конјугација
nutrio 4 = nutrio, nutrī-re хранам
Pl.
1. solvo-r растворен сум
Sg.
solv-ĭ-mur растворени сме
Pl.
1. nutrio-r хранет сум nutrī-mur хранети сме
2. solv-ĕ-ris растворен си solv-ĭ-mĭni растворени сте
2. nutrī-ris хранет си
nutrī-mĭni хранети сте
3. solv-ĭ-tur растворен е
3. nutrī-tur хранет е
nutrī-u-ntur хранети се
solv-ū-ntur растворени се
Инфинитивот на презентот пасивен кај глаголите од I, II и IV конјугација се
образува така што на презентската основа се додава наставката -ri, а кај глаголите од III конјугација на презентската основа се додава наствката -i. На
пример:
1 л. ПРЕЗЕНТ
ПРЕЗЕНТСКА ОСНОВА
sano 1
video 2
solvo 3
nutrio 4
sanāvidēsolvnutrī-
ИНФИНИТИВ НА
ПРЕЗЕНТОТ ПАСИВЕН
sanā-ri
vidē-ri
solv-i
nutrī-ri
Јапиг отстранува
стрела од ногата
на Енеј, фреска
од Помпеја
105
LINGUA LATĪNA
БР ОЕВИ
Numeralia
Во латинскиот јазик се разликуваат следните видови броеви:
ÎÎ Главни (cardinalia) одговараат на прашањето: колку?
ÎÎ Редни (ordinalia) кој по ред?
ÎÎ Делни (distributīva) по колку?
ÎÎ Прилошки (adverbia numeralia) колку пати?
Повеќето од главните броеви се неменливи. Менливи се само броевите unus,
-a, -um; duo, duae, duo; tres, tria, како и стотките од ducenti до nongenti (кои се
менуваат како придавки, по I и II деклинација множина) и milia (кој се менува како именка од среден род во множина, по III деклинација). Сите редни
броеви се менуваат како придавките од I и II деклинација на –us, -a, -um.
АРАПСКИ
ЗНАЦИ
РИМСКИ
ЗНАЦИ
ГЛАВНИ
БРОЕВИ
РЕДНИ
БРОЕВИ
ДЕЛНИ
БРОЕВИ
ПРИЛОШКИ
БРОЕВИ
1
I
unus, -a, -um
primus, -a, -um
singuli, -ae, -a
semel
2
II
duo, duae, duo
secundus, -a, -um
bini
bis
3
III
tres, tria
tertius, -a, -um
terni
ter
4
IV
quattuor
quartus, -a, -um
quaterni
quarter
5
V
quinque
quintus, -a, -um
quini
quinquies
6
VI
sex
sextus, -a, -um
seni
sexies
7
VII
septem
septĭmus, -a, -um
septēni
septies
8
VIII
octo
octāvus, -a, -um
octōni
octies
9
IX
novem
nonus, -a, -um
novēna
novies
10
X
decem
decĭmus, -a, -um
deni
decies
106
АРАПСКИ
ЗНАЦИ
РИМСКИ
ЗНАЦИ
ГЛАВНИ
БРОЕВИ
РЕДНИ
БРОЕВИ
11
XI
unděcim
undecĭmus
12
XII
duoděcim
duodecĭmus
13
XIII
treděcim
tertius decĭmus
14
XIIII (XIV)
quattuorděcim
quartus decĭmus
15
XV
quinděcim
quintus decĭmus
16
XVI
seděcim
sextus decĭmus
17
XVII
septenděcim
septimus decĭmus
18
XVIII
duodeviginti
duodevicesĭmus
19
XIX
undeviginti
undevicesĭmus
20
XX
viginti
vicesĭmus
30
XXX
triginta
tricesĭmus
40
XL
quadraginta
quadragesĭmus
IX
50
L
quinquaginta
quinquagesĭmus
60
LX
sexaginta
sexagesĭmus
70
LXX
septuaginta
septuagesĭmus
80
LXXX
octoginta
octogesĭmus
90
XC
nonaginta
nonagesĭmus
100
C
centum
centesĭmus
101
CI
centum (et) unus
centesĭmus prĭmus
102
CII
centum (et) duo
centesĭmus alter
200
CC
ducenti, -ae, a
ducentesĭmus
300
CCC
trecenti, -ae, -a
trecentesĭmus
400
CD (CCCC)
quadringenti, -ae, -a
quadringentesĭmus
500
D
quingenti, -ae, -a
quingentesĭmus
600
DC
sescenti, -ae, -a
sescentesĭmus
700
DCC
septingenti, -ae, -a
septingentesĭmus
800
DCCC
octingenti, -ae, -a
octingentesĭmus
900
CM (DCCC)
nongenti, -ae, -a
nongentesĭmus
1000
M
mille
milesĭmus
2000
MM( II)
duo (bina) milia
bis milesĭmus
Промената по падежи на unus, una, unum; duo, duae, duo и tres, tria гласи:
m.
f.
n.
m.
f.
n.
m.
f.
n.
N.
ūnus
ūna
ūnum
duo
duae
duo
trēs
trēs
tria
G.
unīus
unīus
unīus
duōrum
duārum
duōrum
trium
trium
trium
D.
ūni
ūnī
ūnī
duōbus
duābus
duōbus
trĭbus
trĭbus
trĭbus
Acc.
ūnum
ūnam
ūnum
duo(s)
duas
duo
trēs
trēs
tria
Abl.
ūnō
ūnā
ūnō
duōbus
duābus
duōbus
trĭbus
trĭbus
trĭbus
Бројот mille илјада e неменлив број, но кога се употребува во множина, се
користи формата milia. Milia е именка од i-основите, чија промена гласи: N. и
Acc. milia, G. milium, D. и Abl. milibus.
Хируршки
инстру­
менти од
стариот
Рим
107
LECTIŌNES
DE REMEDIIS
Aulus Celsus in libro suo De medicīna scribit: Morbi non eloquentia, sed remediis sanantur.
Nostra aetāte multi morbi, olim insanabĭles, remediis sive medicamentis bene curantur.
Medicamenta in officīnis a pharmaceutis lege artis praeparantur, signantur et postea aegrōtis
dantur. Genĕra medicamentōrum varia sunt: caps lae, pil lae, tabulettae, suppositoria,
glob li et cetĕra. Modi introductiōnis medicamentōrum in organismo varii sunt. Medicamenta
saepe per os, per rectum, per vagīnam et per iniectiōnem sumuntur. Caps lae et pil lae
cum liquido degluttiuntur, lingualētae autem sub lingua ponuntur. Suppositoria in rectum,
glob li in vagīnam inducuntur. Tria genĕra iniectiōnum sunt: subcutaneae, intravenōsae et
intramusculāres.
In officīnis a pharmaceutis pulvĕres, emulsiōnes, linimenta, species et emplastra praeparantur.
Scientia remediorum pharmacia nominātur.
CAPUT HUMĀNUM
Ut scimus, corpus homĭnis in partes tres dividĭtur: caput, truncus, membra.
Membra etiam artus sive extremitātes appellantur.
Pars anterior capĭtis facies est. Partes faciei sunt septem: una frons, duo
oc li, duae buccae, nasus, os et mentum. Duo labia sunt partes oris. In cavo
oris duo et triginta dentes habēmus. Apud infantes primi dentes a mense
aetātis sexto usque ad viginti quattuor mensem increscunt. Post autem
anno aetātis septĭmo dentes decidui seu lactei, qui numĕro ad viginti sunt,
in dentes permanentes mutantur. In maxilla sedĕcim dentes permanentes
sunt, totidemque in mandibŭla. In omni latĕre arcus dentālis superiōris
et inferiōris quaterni dentes incisīvi, bini dentes canīni, quaterni dentes
praemolāres et seni dentes molāres inseruntur.
Caput spina excĭpit. Spina constat ex vertebris quattuor et viginti. Septem
in cervĭce sunt, duodĕcim in costas, relĭquae quinque in proxĭmis costis
sunt. Cor sub sinistra mamma cavi thoracālis inter secundam et quintam
costam situm est.
108
IX
VOCABŬLA:
arcus, -us m. лак, свод
consto 1 се состојам
degluttio 4 голтам
deciduus 3 adi. што отпаѓа,
dens deciduus млечен заб
distinguo 3 разликувам
emplastrum, -i n. јакија, мевлем, фластер
emulsio, -ōnis f. емулзија, млековидна
течност што содржи мрсни,
балсамични, смолести и други материи
нерастворливи во вода
excipio 3 задржувам, потпирам
glob lus, -i m. топче
incisīvus 3 adi. што сече;
dens incisīvus секач
incresco 3 растам
indūco 3 воведувам, навлекувам
insĕro 3 ставам, наместувам
intramusculāris, -e adi.
внатрешно мускулен
intravenōsus 3 adi.
внатрешновенски, нтравенски
introductio, -ōnis f. увод
labium, -ii n. усна
lacteus 3 adi. млечен
lex, -gis f. закон, пропис
linimentum, -i n. течна маст
liquĭdum, -i n. течност
mensis, -is m. месец
molāris, -e adi. што меле;
dens molāris катник
nomĭno 1 нарекувам
organismum, -i n. организам
permaneo 2 останувам, траам
pono 3 ставам
praemolāris, -e adi. што
е пред катникот; dens
praemolāris заб што e
пред катникот
quia conic. бидејќи
rectum, -i n. право црево,
крајниот дел на дебелото
црево
relĭquus 3 adi. останат,
преостанат
seu conict. или
subcutaneus 3 adi.
поткожен
sumo 3 земам
suppositorium, -ii
n. свеќичка, чепче,
супозиториум
vagīna, -ae f. влагалиште,
вагина
CAVUM ORIS
УСНА ШУПЛИНА
LABIA
УСНА
GINGIVA
НЕПЦЕ
PALATUM DURUM
ТВРДО НЕПЦЕ
PALATUM MOLE
МЕКО НЕПЦЕ
UVULA PALATINA
НЕПЧЕНА РЕСИЧКА
TONSILLA PALATINA
КРАЈНИЦИ
PAPILLAE LINGUALES
ЈАЗИЧНИ ПАПИЛИ
DENTES MOLARES
КAТНИЦИ
DENTES PRAEMOLARES
ПРЕДКАТНИЦИ
LINGUA
ЈАЗИК
DENTES CANINI
ПЕСЈАЦИ
DENTES INCISIVI
СЕКАЧИ
109
DICTA ET SENTENTIAE
Dicta et sententiae
„„ Tertium non datur. Трето не е дадено, т.е. треба да се избере меѓу две
нешта.
„„ Aliter cum tyranno, aliter cum
amico vivitur. Поинаку се живее со
тиранин, поинаку со пријател.
„„ Amicus cognoscitur amore, more,
ore, re. Пријателот се познава според љубовта, карактерот, зборовите
и делата. Игра на зборови.
„„ Amicus certus in re incerta
cernitur. Вистинскиот пријател во
неволја се познава.
„„ Amicus diu quaeritur, vix invenitur,
difficile servatur. Пријателот долго
се бара, едвај се ноаѓа, тешко се
зачувува.
„„ Concordia parvae res crescunt,
discordia maximae dilabuntur. Со
слога и малите држави напредуваат, а со неслога и најголемите
пропаѓаат.
„„ Clavus clavo eicitur. Клинот се избива со клин.
„„ Contraria contrariis curantur.
Спротивностите се лекуваат со
спротивности. Девиза на т.н. алопетска школа.
„„ Similia similibus curantur. Сличните нешта се лекуваат со слични.
Девиза на приврзаниците на хомеопатската школа.
110
„„ Fortes creantur fortibus et bonis. Храбрите се раѓаат од храбри и чесни луѓе.
„„ Cras, cras, semper cras et sic dilabitur
aetas. Утре, утре, секогаш утре, и така поминува животот.
„„ Ferrum ferro acuitur. Железото се остри
со железо.
„„ Graeca sunt, non legitur. Грчки е, не се
чита. Така се вели за сè што е неразбирливо.
„„ Vespere laudatur dies. Денот се фали навечер.
„„ Duo cum faciunt idem, non est idem. Двајца кога прават исто, тоа не е исто.
„„ Prima felicitatis mater sapientia. Првата
мајка на среќата е мудроста.
„„ Testis unus, testis nullus. Еден сведок,
како ниеден сведок. За да се утврди нешто потребни се барем две сведоштва.
„„ Bis dat qui cito dat. Два пати дава оној
што дава бргу.
„„ Tres faciunt collegium. Тројца прават
друштво. Според правилата, за да се основа некое здружение потребно било да
има најмалку тројца членови.
„„ Tribus rebus vita tenetur: cibo, potione,
spiritu. Животот се одржува со три работи: со храна, со пиење и со дишење.
„„ Qui scribit, ter legit. Оној што пишува,
три пати чита.
IX
PENSA
PENSUM A
1. Допишете ги формите за индикатив на презентот пасивен од глаголите
labōro 1, debeo 2, lego 3 и punio 4:
Sg.
Pl.
Sg.
1.
1.
2.
2. debēris
3. laborātur
3.
Sg.
Pl.
Sg.
1.
1.
2.
2.
3.
Pl.
Pl.
3. punitur
leguntur
2. Менувајте ги по падежи дадените броеви:
N.
m.
f.
n.
m.
f.
n.
unus
una
unum
duo
duae
duo
G.
D.
Acc.
Abl.
N.
m.
f.
tres
tria
G.
D.
Acc.
Abl.
111
PENSA
PENSUM B
1. Дополнете ги речениците со соодветната форма од глаголот
даден во заградата:
Vo c a b ŭ l a :
aegre adv. мачно, тешко, горко
amygdăla, -ae f. бадем
annus, -i m. година
artic lus, -i m. зглоб, прешлен
aurantium, -ii n. портокал
biceps, -ĭtis m. бицепс, двоглав
мускул
centimetrum, -i n. сантиметар
circum praep. со acc. околу
comitiālis, -e adi. собраниски,
morbus comitiālis падавица,
епилепсија
custodio 4 чувам
ebrius 3 adi. пијан
excĭto 1 предизвикувам
gravĭdus 3 adi. бремен
hiems, -ĕmis f. зима
hydrag rum, -i m. (H) жива
inflammatio, -ōnis f. воспаление
latitūdo, -ĭnis f. широчина
linteum, -i n. ленено платно, газа
longitūdo, -ĭnis f. должина
luna, -ae f. месечина
multo adv. многу
orthopaedus, -i m. ортопед
ortus 3 adi. што се појавил,
што настанал
ovīle, -is n. трло, бачило
ovis, -is f. овца
ovum, -i m. јајце
pastor, -ōris m. овчар
soleo 2 имам обичај, имам
навика
solvo 3 растворам
somnus, -i m. сон
tibia, -ae f. писка, тибија,
внатрешната и поголемата од
двете коски на потколеницата
typhus, -i m. тифус, typhus
exanthematĭcus пегав тифус,
пегавец
vitellus, i m. жолчка
112
A. Fractūrae tibiae a medĭcis
(curo 1).
B. Аcĭdum borĭcum in aqua bene
(solvo 3).
C. Inflammātio pulmōnum pneumonia
1).
(voco
D. Glandŭlae cutis operatiōne chirurgĭca
(sano 1).
E. Typhus exanthematĭcus a bacillo
(excito 1)
2. Прочитајте ги следните броеви!
quadringentesĭmus
vicesĭmus alter
seni
sescenti duodetriginta
quinquies
3. Римските броеви заменете ги со арапски!
XLVI
DCXLII
LXIX
MDCCCXLV
XCII
MCMLXIII
DLXXIV
DXI
CCLVIII
IIMXX
IX
4. Преведете ги следните реченици!
1. Morbus comitiālis post annum quintum et vicesĭmum ortus aegre curātur.
2. Recĭpe: olei terebinthĭnae grammăta quattuor, vitellum ovi unīus,
emulsiōnis amygdalārum dulcium grammăta centum viginti, sirūpi cortĭcis
aurantii grammăta quindĕcim.
3. Orthopаedus fractūram secundi artic li digĭti sanat.
4. Anni ex duodēni mensĭbus seu trecēnis sexagēnis quinis diēbus; menses ex
tricēnis vel tricēnis sing lis diēbus constant.
5. Muscŭlus biceps e duōbus musc lis constat.
6. Notum est lunam circum terram movēri.
7. Homo ebrius somno sanāri solet.
PENSUM C
1. Преведете ги следните кратенки во рецептурата:
s. d. (semel die)
b. i. d. (bis in die)
b. t. d. (bis terve die)
q. i. d. (quater in die)
quin. vel sex. in d.
(quinquies vel sexies in die)
o. s. h. (omni sexta hora)
113
PENSA
2. Пронајдете ги броевите, барајќи хоризонтално и вертикално!
X
P
R
I
M
U
S
S
Q
U
A
T
E
R
E
E
S
E
I
T
C
O
M
X
B
I
N
I
E
T
E
R
I
Q
X
E
N
Q
L
X
S
E
P
T
E
M
O
R
S
E
X
Q
S
E
N
I
D
E
C
E
M
D
U
O
3. Наведете ги латинските зборови од коишто потекнуваат следните
латинизми:
дуо
декември
октет
цент
примарен
мензис
секундарен
дентален
бис
лабијал
септември
емулзија
октомври
бицепс
ноември
114
IX
РИМСКО СЕМЕЈСТВО
Создавањето семејство и потомство во стариот Рим се сметало за света
должност, а продолжувањето на родот ѝ давало смисла на брачната заедница, што ретко се склучувала поради љубов, а најчесто се договарала од страна
на родителите на идните сопружници. Постоеле неколку „видови“ на брачна
заедница, според статусот на сопругот и сопругата и според цврстината на
обврската, а склучувањето брак било најсвечениот момент во животот на
Римјаните, бидејќи семејството се сметало за темел на нивното општество.
Латинскиот поим фамилија (familia) не соодветствува во целост со нашиот
поим семејство, бидејќи подразбира економска, верска и општествена институција што ги обединувала не само мајката, таткото и децата, туку сите
оние што живееле под ист покрив: робовите, штитениците (клиентите), ослободениците, па дури и семејните божества – Лари и Пенати. Родот (gens),
пак, ги вклучувал и членовите на поширокото семејство, како и претходните
генерации што го носеле истото родовско име: дедовци, чичковци, браќа, кои
исто така имале свои фамилии.
Со раѓањето детето добивало лично име (praenomen), име на родот (nomen)
на кој му припаѓал таткото или мажот (и што соодветствува на нашето презиме) и прекарот на семејството (cognomen) што најчесто претставувал некоја физичка карактеристика (на пример, Barbatus – Брадест) или почесен
прекар стекнат од некој од предците во истиот род (на пример, Africanus –
Африкански е прекарот на родот на Сципионите, добиен од Сенатот поради освојувањата на Корнелиј Сципион во Африка). Значи, целосното име на
римскиот граѓанин имало ваков облик: Корнелиј Сципион Африкански, Гај
Јулиј Цезар, Марк Тулиј Цицерон и сл.
Таткото на семејството (pater familias) имал највисок углед и законска власт
над членовите на семејството, што значело дека тој можел да го признае или
да не го признае новороденото дете, да реши да го изложи или да го продаде,
имал право да одлучува за животот или смртта на своите деца и жена, право
да им го одбира животниот сопатник и сл. Со текот на времето овластувањата на таткото на семејството се редуцирале, односно се ублажувале, па така
115
VITA ROMĀNA
VITA ROMĀNA
во времето на Цицерон римското семејство веќе личело на денешните семејства во кои заедницата ја врзувала, пред сè, љубовта меѓу сопружниците и
заедничката грижа за децата.
На Римјаните денот им почнувал многу рано за да се искористи светлината
на денот: мажите заминувале од домот за да ја вршат својата работа (општествена, трговска или занаетчиска), а жените се грижеле за домашните работи и меѓусебно се посетувале. По работниот ден, мажите задолжително
заминувале во јавните бањи (thermae), каде што, покрај одржувањето на хигиената, уживале и во средби и разговори со своите сограѓани или деловни
партнери. Потоа заминувале дома на вечера, што била главниот оброк во денот.
116
X
Caput X
КОНЈУНКТИВ
НА ПРЕЗЕНТОТ
АКТИВЕН И
ПАСИВЕН
ГЛАГОЛИ СО
ПОСЕБНА
(НЕПРАВИЛНА)
КОНЈУГАЦИЈА
НАЧИН НА
ИСХРАНА
117
LINGUA LATĪNA
КОНЈУНКТИВ НА ПРЕЗЕНТОТ
АКТИВЕН И ПАСИВЕН
Conincitīv us praesentis
actīvi et passīvi
Конјунктивот е начин на субјективно изразување, односно, во независни реченици со него се искажува дејство што сакаме да се врши, што може, што се
колебаме дали да се изврши, што заповедаме, забрануваме, допуштаме или
поттикнуваме да се изврши.
Конјунктивот на презентот се образува од презентската основа на која се додава модален вокал е (за глаголите од I конјугација) или а (за глаголите од II,
III и IV конјугација) и личните наставки за актив или пасив.
Кај глаголите од I конјугација крајниот вокал од основата -а се контрахира
со карактеристичниот за конјунктив вокал е, при што се добива еден долг
вокал ē. На пример: aктив: lauda-е-m > laud-ē-m и пасив: lauda-е-r> laudēr.
Кај глаголите од II, III и IV конјугација, меѓу презентската основа и личните наставки за презент (актив и пасив) се вметнува карактеристичниот за
конјунктив вокал a. На пример: актив: habe-a-m, habe-a-s, habe-a-t и пасив
habe-a-r, habe-a-ris, habe-a-tur итн.
АКТИВ
I или a- конјугација
sano 1 = sano, sanā-re лекувам
Sg.
Pl.
II или e- конјугација
video 2 = video, vidē-re гледам
Sg.
Pl.
1. sanem да лекувам
sanēmus да лекуваме
1. videam да гледам
videāmus да гледаме
2. sanes да лекуваш
sanētis да лекувате
2. videas да гледаш
videātis да гледате
3. sanet да лекувам
sanent да лекуваат
3. videat да гледа
videant да гледаат
III или консонантска конјугација
mitto 3 = mitto, mitt-ĕ-re испраќам
Sg.
Pl.
IV или i- конјугација
nutrio 4 = nutrio, nutrī-re хранам
Sg.
Pl.
1. mittam да испратам
mittāmus да испратиме
1. nutriam да хранам
nutriāmus да храниме
2. mittas да испратиш
mittātis да испратите
2. nutrias да храниш
nutriātis да храните
3. mittat да испрати
mittant да испратат
3. nutriat да храни
nutriant да хранат
Конјунктивот на презентот активен обично се преведува со да, aко, кога би,
камо да пред значењето на глаголот. На пример: да фалам, кога би фалел, ако
фалам итн.
118
X
П АС И В
I или a- конјугација
sano 1 = sano, sanā-re лекувам
Sg.
II или e- конјугација
video 2 = video, vidē-re гледам
Pl.
Sg.
Pl.
1. saner да сум лекуван
sanēmur да сме лекувани
1. videar да сум виден
videāmur да сме видени
2. sanēris да си лекуван
sanemĭni да сте лекувани
2. videāris да си виден
videamĭni да сте видени
3. sanētur да е лекуван
sanentur да се лекувани
3. videātur да е виден
videantur да се видени
III или консонантска конјугација
mitto 3 = mitto, mitt-ĕ-re испраќам
Sg.
IV или i- конјугација
nutrio 4 = nutrio, nutrī-re хранам
Pl.
Sg.
Pl.
1. mittar да сум пратен
mittāmur да сме пратени
1. nutriar да сум хранет
nutriāmur да сме хранети
2. mittāris да си пратен
mittamĭni да сте пратени
2. nutriāris да си хранет
nutriamĭni да сте хранети
3. mittātur да е пратен
mittantur да се пратени
3. nutriātur да е хранет
nutriantur да се хранети
Конјунктивот на презентот пасивен обично се преведува со да сум/да бидам,
aко сум, кога би бил, камо да сум пред значењето на глаголот. На пример: да
сум/да бидам фален, кога би бил фален, ако сум фален итн.
КОНЈУНКТИВ НА ПРЕЗЕНТOТ
ОД ПОМОШНИОТ ГЛАГОЛ SUM, ESSE, FUI
Coniunctīvus praesēntis verbi auxiliāris sum, esse, fui
Помошниот глагол sum, esse, fui во конјунктив на презентот се менува вака:
Sg.
Pl.
1.
sim
да сум
simus
да сме
2.
sis
да си
sitis
да сте
3.
sit
да е
sint
да се
119
LINGUA LATĪNA
ГЛАГОЛИ СО ПОСЕБНА
(НЕПРАВИЛНА) КОНЈУГАЦИЈА
Одреден број глаголи во латинскиот јазик имаат посебна конјугација, односно, не се менуваат по ниту една од четирите конјугации, туку имаат некои
специфики.
Глаголoт fio, fiĕri, factus sum
Глаголот fio, fiĕri настанувам, се случувам се користи како пасив на глаголот
facio 3, feci, factum правам.
ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТ
Sg.
КОНЈУНКТИВ НА ПРЕЗЕНТ
Pl.
Sg.
Pl.
1. fio настанувам
-
1. fiam да настанам
fiāmus да настанеме
2. fis настануваш
-
2. fias да настанеш
fiātis да настанете
3. fit настанува
fiunt настануваат
3. fiat да настане
fiant да настанат
Глаголoт edo, edĕre (ēsse), edi, esum
Глаголот edo, edĕre јадам, покрај вообичаените облици по III конјугација, има
и некои облици (дублети, двојни облици) што се истородни со облиците на
помошниот глагол sum, esse, fui (се разликуваат од нив единствено по должината на почетниот вокал е-).
ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТ
Sg.
Pl.
1. edo јадам
edĭmus јадеме
2. edis (ēs) јадеш
edĭtis (ēstis) јадете
3. edit (ēst) јаде
edunt јадат
ИМПЕРАТИВ I
Sg.
2. еde! (ēs!) јади!
Pl.
edĭte (ēste!) јадете!
Сите други форми од овој глагол
се менуваат правилно по трета
конјугација.
Глаголoт possum, posse, potui
Помошниот глагол sum, esse, fui сврзувајќи се со некои префикси, образувал
повеќе сложенки. Една од нив е и глаголот possum, posse, potui можам, кој
настанал од придавката potis моќен, во нејзината скратена форма pote и глаголот sum. Крајното -е од pote отпаѓа и останува pot-. Ова t пред вокали останува непроменето, а кога стои пред s се изедначува со него и оттаму доаѓа ss.
120
X
ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТ
Sg.
Pl.
КОНЈУНКТИВ НА ПРЕЗЕНТ
Sg.
Pl.
1. possum можам
possŭmus можеме
1. possim да можам
possīmus да можеме
2. potes можеш
potestis можете
2. possis да можеш
possītis да можете
3. potest може
possunt можат
3. possit да може
possunt да можат
Глаголот fero, ferre, tuli, latum
Облиците на глаголот fero носам се образуваат од три различни основи: презентската fer-, перфектната tul- и партиципската lāto-. Некои облици од презентот се образуваат без додавање на тематски вокал меѓу основата и личната наставка.
ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТ АКТИВЕН
Sg.
Pl.
ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТ ПАСИВЕН
Sg.
Pl.
1. fero носам
ferĭmus носиме
1. ferror носен сум
ferĭmur носени сме
2. fers носиш
fertis носите
2. ferris носен си
ferrimĭni носени сте
3. fert носи
ferunt носат
3. fertur носен е
feruntur носени се
ИМПЕРАТИВ I
Sg.
2. fer! носи!
Pl.
ferte! носете!
Другите облици од презентската основа, како и сите облици од
перфектната и од партиципската основа се конјугираат правилно, по III конјугација.
121
LECTIŌNES
PRAECEP TA
DE PHARMACEUTIS
ET MEDĬCIS
Pharmaceutae bene docti et experti in arte sua sint. Remedia lege artis praepărent,
dent et signent. Tinctūras cito agĭtent, mixtūras in ollas conspergant, decocta bene
ebulliant, guttae ophthalmĭcae cum vitro guttatorio dent. Vitra, lagoenae et ollae
sterilisentur. Herbae medicātae recentes sint, plantae siccae in aqua calĭda stent.
Herbas et remedia secundum artem misceant ut fiant pulvĕres, species, suppositoria,
unguenta, linimenta, sapones. Remedia ad scat lam dent.
Medĭcus amīcus et servus aegrotōrum sit. De valetudĭne homĭnum curam magnam
habeat. Aegrōti attente audiantur, curentur et novis methŏdis sanentur. Primo
medĭcus anamnēsim morbi recipiat et diagnōsim accurātam scribat. Nam qui bene
dignoscit, bene sanat. Etsi errāre humānum est, tamen diagnōses malas vitet. Dosis
certa medicamenti praescribātur. Ante operatiōnem chirurgĭcam manus suas bene
lavet et instrumenta bene steriĭiset.
SENTENTIAE
1. Non fit sine pericŭlo facĭnus magnum nec memorabĭle. 2. Poetae
nascuntur, oratōres fiunt. 3. Fiat iustitia. 4. Natūra fit, ut libĕri a parentibus
amentur. 5. Ita fit, ut honesta vita beata vita sit. 6. Ita fit, ut mater omnium
bonārum rerum sit sapientia. 7. Nihil fiĕri sine causa potest. 8. Duōbus
modis fit iniuria: aut vi aut fraude. 9. Libenter mala piraque essēmus.
10. Est dulce ēsse et bibĕre. 11. Esse oportet, ut vivas, non vivĕre, ut edas.
12. Quas herbas pecŭdes non edunt, homĭnes edunt. 13. Quasi mures,
semper edĭmus aliēnum cibum. 14. Verum amīcum auro parāre non potes.
15. Vidēre nostra mala non poss mus. 16. Audi relĭqua et risum contĭne, si
potes. 17. Familiāres de forma iudicāre non possunt. 18. Mutāre non potest
pardus varietātes suas. 19. Fortis cadĕre, cedĕre non potest. 20. Non omnia
poss mus omnes. 21. Altĕra manu fert lapĭdem, panem ostentat altĕra.
22. Vineae Histriae bonum vinum ferunt. 23. Ferre exitium fortunae.
24. Feras quod* mutāre non potes.
* quod она што, среден род од односната заменка qui, quae, quod
122
X
VOCABŬLA:
accurātus 3 adi. точен
fortūna, -ae f. судбина, среќа
pardus, -i m. пантер
alter, -ĕra, -ĕrum adi. еден од
двајца, друг, alter ... alter еден
... друг
fraus, fraudis f. измама,
лага, итрина
parens, -entis m. f.
родител, родителка
guttatorium, -ii n. капалка;
vitrum guttatorium
шишенце со капалка
pecus, pecŭdis n.
животно, живинче
amīcus, -i m. пријател
Histria, -ae f. Истра
pericŭlum, -i n.
опасност
attente adv. внимателно
honestus 3 adi. чесен
pirum, -i n. крушка
beatus 3 adi. блажен, среќен
iniuria, -ae f. неправда
cado 3 паѓам
iudĭco 1 ценам, судам
praeceptum, -i n.
пропис, правило
calĭdus 3 adi. топол
iustitia, -ae f. правда,
праведност, справедливост
anamnēsis, -is f. анамнеза,
историја на болеста
cedo 3 отстапувам, си одам,
заминувам
quasi adv. како, како да
recens, -entis adi. свеж
risus, -us m. смеа
cura, -ae f. грижа
ita adv. така, на таков
начин
doctus 3 adi. учен
lapis, -ĭdis m. камен
sapientia, -ae f.
мудрост
ebullio 4 зовривам
mālum, -i n. јаболко
sapo, -ōnis m. сапун
erro 1 грешам
mălum, -i n. зло, несреќа
servus, -i m. роб, слуга
exitium, -ii n. исход,
несреќен крај
mater, -tris f. мајка
sto 1 стојам
vitrum, -i n. стакло,
шишенце, епрувета
varietas, -ātis f.
разноличност,
променливост,
непостојаност
expertus 3 adi. искусен, вешт
memorabĭlis, -e adi. достоен
за спомен
facĭnus, -ŏris n. дело,
постапка, чин
mus, muris m. глушец
familiāris, -e adi. близок,
родина
ophthalmĭcus 3 adi. очен
fio, fiĕri настанувам,
станувам, произлегувам
ostento 1 покажувам
forma, -ae f. облик, изглед,
убавина
nascor 1 се раѓам
oportet impers. треба
panis, -is m. леб
vinea, -ae f. лоза,
лозница, лозова
пенушка
vis f. (acc. vim, abl. vi)
сила
123
DICTA ET SENTENTIAE
Dicta et sententiae
„„ Audiаtur et altеra pars. Нека се
сослуша и другата страна. Основно
начело во судството.
„„ Sit saluti! На здравје!
„„ Sit venia verbo. Нека ми се прости
на зборот.
„„ Sit pro ratione voluntas. Нека постои волја наместо причина.
„„ Sit tibi terra levis. Нека ти е лесна
земја. Надгробен натпис.
„„ Sint quod sunt, aut non sint. Нека
бидат она што се или нека ги нема.
Зборови на папата Клемент Четиринаесетти упатени до францускиот кардинал Рошешуар, кога овој
побарал да се изменат правилата
на језуитскиот ред. Изразот се употребува кога не се сакаат промени.
„„ Saepe stilum vertas. Често врти ја
писалката. Поправај често!
„„ Ossa placide quiescant. Коските
мирно нека почиваат. Надгробен
натпис.
124
„„ Requiescat in pace (R. I. P.). Нека почива
во мир. Надгробен натпис.
„„ Fiat iustitia et pereat mundus. Нека се
врши правда, па нека пропадне светот.
Девиза на унгарскиот крал Фердинанд
Први.
„„ Fama semper vivat. Секогаш нека живее
славата.
„„ Di te ament. Нека те љубат боговите. Боговите нека бидат на твоја страна.
„„ Cedant arma togae! Оружјето нека отстапи пред тогата! Изразот се употребува
како повик проблемите да не се решаваат
со војна, туку со дипломатија.
„„ Qui e nuce nucleum esse vult, frangit
nucem. Тој што сака да го јаде јадрото од
оревот, го крши оревот.
„„ Relata refero. Раскажувам како што ми
е раскажано. Пренесувам како што ми е
пренесено.
X
PENSA
PENSUM A
1. Дополнете ги речениците со соодветниот глаголски облик на
посочените глаголи во конјунктив на презент:
А. Medĭci medicamenta contra bacteria
B. Vaccīnam puĕro
D. Amīca tua
agronōma, -ae m. агроном
! (do 1)
bacterium, -ii n. бактерија
! (do 1)
C. Utĭnam sani
disco 3 учам
! (sum, esse, fui)
donum, -i n. подарок, дар
modĭce adv. умерено
! (sum, esse, fui)
E. Plantas infectīvas ab agronōmis
G. Plantas prope viam
pomum, -i n. овошје
! (sano 1)
F. Libĕri de morbis plantārum
Vo c a b ŭ l a :
sanus 3 adi. здрав
! (disco 3)
specto 1 гледам
! (specto 1)
sterilĭso 1 стерилизирам
2. Префрлете ги речениците од индикатив на презент во конјунктив
на презент:
a. Instrumenta sterilisāmus.
sugo 3 смукам
tero 3 тријам, истривам
utĭnam conict. камо да
vaccīna, -ae f. вакцина
b. Vaccīnas damus.
c. Libĕri domi manent.
d. Poma lavas.
e. Cibum in loco frigĭdo servātis.
3. Индикатив, конјунктив или императив?
audiātur
recipĭmus
misce
fit
sugātur
sanēmur
misceat
solvātur
da
det
solvāntur
recĭpe
fiat
degluttiātur
sumātur
misceātur
sterilisāmus
sume
des
terātur
miscet
signētur
125
PENSA
PENSUM B
1. Дополнете ги глаголските форми што недостасуваат:
fio, fiēri
Sg.
edo, edere (ēsse)
Pl.
Sg.
1.
fiāmus
1. edo
2. fias
fiātis
2.
3.
Pl.
ēstis
3.
fero, ferre
Sg.
possum, posse
Pl.
Sg.
1. fero
1. possum
2.
2.
3.
Pl.
poss mus
3.
ferunt
2. Дополнете ги речениците со соодветниот глаголски облик на посочените глаголи во индикатив, конјунктив или императив на презент:
А. Misce ut
pulvis! (fio, fiēri)
B. Misce ut
unguenta! (fio, fiēri)
C. Medĭci multos morbos sanāre non
D. In natūra magna animalia
E.
. (possum, posse)
parva animalia. (edo, edere (ēsse))
et bibe modĭce! (edo, edere (ēsse))
F. Amīci saepe dona amīcis suis
. (ferro, ferre)
3. Пронајдете ги во речникот зборовите од коишто потекнуваат следните интернационализми:
анамнеза
сапун
експерт
форма
агроном
бактерија
вакцина
126
X
4. Пронајдете ги глаголските облици изведени од неправилните глаголи,
барајќи хоризонтално и вертикално во двете насоки:
P
O
T
E
S
T
R
E
F
O
R
E
F
E
S
E
D
E
S
Q
D
O
D
E
O
I
R
S
F
I
A
M
R
U
T
U
I
I
S
I
T
I
D
E
N
N
T
I
N
R
E
D
I
T
T
S
E
P
O
T
E
S
U
Y
R
E
F
E
R
T
U
R
F
I
U
N
T
S
A
I
F
127
VITA ROMĀNA
НАЧИН НА ИСХРАНА
Начинот на исхрана, како и изборот на продуктите бил прилично умерен
кај сите народи што го населувале средоземноморскиот басен, па и кај оние
што ја населувале широката територија под римска власт. Основни продукти биле разните видови житарки, риба, поретко месо, а сè уште не знаеле за
компир, пиперка, домат или пченка. Исхраната им се темелела на леб, разни
мешункасти зеленчуци, маслинки, леќа, риба и месо, а од овошје најчесто
јаделе смокви и грозје. Во готвењето користеле многу мед, афион и разни
зачински билки. Рибата најчесто ја консумирале претходно исушена, посолена или чадена, а речиси неизоставна состојка на секое јадење бил сосот
од риба, сол и зачински билки, што се нарекувал гарум. Виното се пиело задолжително разредено со вода и често засладено со мед. Садовите им биле
глинени или бронзени, лажиците дрвени, а за течности користеле бокали и
чаши изработени од глина, бронза и стакло. Во првиот и вториот век многу
биле модерни садовите од црвена сјајна керамика, т.н. самоска керамика, па
се увезувале од разни области.
Наутро Римјаните често набрзина и во многу мали количества каснувале од
остатоците од вечерата или само корка леб и чаша млеко (ientaculum), околу
пладне земале лесен ручек (prandium) што се состоел од топли јадења, но бил
умерен и едноставен и со него никогаш не се пиело вино. Главниот оброк во
денот (cena) следел по задолжителното капење, во раните вечерни или доцни
попладневни часови, а можел да трае многу долго. Често на него присуствувале и гости, а се уживало и во разни видови забава (музика, танци, читање
поезија, кловнови и др.), а ваквата гозба со пијанка се нарекувала comissatio.
Се јадело во полулежечка положба на големи лежалки поставени околу ниската трпеза. Сиромашните граѓани ретко готвеле дома, а се хранеле со евтина готова храна што ја купувале во киосци.
128
XI
Caput XI
ЛИЧНИ
ЗАМЕНКИ
ПОСВОЈНИ
ЗАМЕНКИ
ПОСВОЈНО
ПОВРАТНА
ЗАМЕНКА
РЕЦЕПТУРА
129
LINGUA LATĪNA
ЗАМЕНКИ
Pronomina
Во латинскиот јазик постојат следниве видови заменки:
ÎÎ Лични (personalia)
ÎÎ Лично-повратна (personāle reflexīvum)
ÎÎ Посвојни (possessīva)
ÎÎ Посвојно-повратна (possessīvum reflexīvum)
ÎÎ Показни (demonstratīva)
ÎÎ Односни (relatīva)
ÎÎ Прашални (interrogatīva)
ÎÎ Неопределени (indefinīta)
ЛИЧНИ ЗАМЕНКИ
Pronomina personalia
Личните заменки за прво и второ лице еднина и множина се:
Sg.
Pl.
1.
ego јас
nos ние
2.
tu ти
vos вие
Во латинскиот јазик нема одделна лична заменка за трето лице, па таква
улога имаат формите од показната заменка is, ea, id тој, таа, тоа.
Личните заменки за прво и за второ лице еднина, како и за прво и второ лице
множина, се менуваат на следниов начин:
N.
ego
јас
N.
tu
ти
G.
mei
од мене
G.
tui
од тебе
D.
mihi
мене ми/ми
D.
tibi
тебе ти/ти
Acc.
me
мене ме/ме
Acc.
te
тебе те/те
V.
-
-
V.
-
Abl.
(a) me/mecum
од мене/ со мене
Abl.
(a) te/tecum
(од) тебе/со тебе
N.
nos
ние
N.
vos
вие
G.
nostri/nostrum
од нас/наш
G.
vestri/vestrum
од вас/ваш
D.
nobis
нам ни/ни
D.
vobis
вам ви/ви
Acc.
nos
нас нè/нè
Acc.
vos
вас ве/ве
V.
-
-
V.
-
-
Abl.
(a) nobis/nobīscum
(од) нас, со нас
Abl.
(a) vobis/vobīscum
(од) вас, со вас
130
XI
Во аблатив еднина и множина личните заменки можат да стојат здружени
со прeдлогот cum, кој доаѓа зад нив и се сврзува во еден збор, што претставува и една акцентска целост (енклитика) – mecum, tecum, nobīscum, vobīscum
– со мене, со тебе, со нас, со вас.
ЛИЧНО -ПОВРАТНА ЗАМЕНКА
Pronōmen personāle reflexīv um
Облиците од оваа заменка се користат и за еднина и за множина, но само за
трето лице. Лично-повратната заменка има форми само за „косите (зависните) падежи“, односно нема номинатив и вокатив.
N.
-
-
G.
sui
од себе си/си
D.
sibi
себе си си/си
Acc.
se
себе си се/се
V.
-
-
Abl.
(a) se / secum
од себе си/со себе си
ПОСВОЈНИ ЗАМЕНКИ
Pronomina possessīva
Посвојни заменки се:
meus, mea, meum мој, моја, мое
noster, nostra, nostrum наш, наша, наше
tuus, tua, tuum твој, твоја, твое
vester, vestra, vestrum ваш, ваша, ваше
Овие заменки се менуваат како придавките од I и II деклинација на -us, -a,
-um и на -er, -a, -um.
Вокатив еднина од заменката за машки род (meus) гласи mi.
Во латинскиот јазик нема одделни посвојни заменки за 3. лице, ниту за еднина, ниту за множина, а се користат формите eius негов, нејзин, негово за еднина и eōrum, eārum, eōrum нивни за множина. На пример: eius pater негов/
нејзин татко, eōrum/eārum pater нивни татко.
131
RECEP TŪRA
ПОСВОЈНО -ПОВРАТНА ЗАМЕНКА
Pronōmen possessīv um reflexīv um
Посвојно-повратната заменка гласи suus, sua, suum свој, своја, свое и се менува како придавките од I и II деклинација на -us, -a, -um.
И оваа заменка, како и лично-повратната, се употребува само за трето лице
еднина и множина. На пример:
Habeo meum librum.
Имам (своја) моја книга.
Habet suum librum.
Има своја книга.
Habent suum librum.
Имаат своја книга.
RECEP TURA
Рецептура
Рецептурата е дел од фармакологијата што ги изучува правилата за подгот­
вување лекови и пишување рецепти.
Рецепт (од гл. recipio, recipěre земам, примам) е точно и прецизно формулирано писмено упатство од лекарот (praescriptio medĭci) за фармацевтот или
аптекарот, во кое се означува името и количеството на лекот што треба да се
издаде, но и начините како да се подготви лекот (постапката за обработка на
лековитите суровини и обликот на лекот) и како да се употребува.
Првите рецепти почнале да ги издаваат лекари-поединци и долго време се
пишувале исклучиво на латински јазик, а подоцна станале официјални документи (form lae remediōrum) што ги издава државата или градот и се пополнувале двојазично (на латински и на националниот јазик). Се пополнуваат на стандардизирани обрасци и се разликуваат два вида:
ÎÎ ОФИЦИЈАЛНИ РЕЦЕПТИ (form la remediōrum officinālis) – во
нив се запишуваат готови препарати и
ÎÎ МАГИСТРАЛНИ РЕЦЕПТИ (form la remediōrum magistrālis) – во
нив се запишуваат лекарства што треба да се подготват во самата
аптека, ex tempŏre (за тој случај). Затоа во нив се наведуваат сите
состојки на лекот со точно определното количество.
132
XI
colatio
Постапки за
обработка на
лековитите
суровини:
цедење
concisio
сечкање
contusio
толчење
cribratio
просејување
crystalisatio
кристализација
destilatio
дестилација
extractio
извлекување, екстракција
filtratio
процедување, филтрирање
fusio
топење
oxidatio
оксидација
praecipitatio
таложење
reductio
смалување
sterilisatio
стерилизација
sublimatio
пречистување
trituratio
триење
Видови и облици на лекови:
ТВРДИ ЛЕКОВИ
Pulvěres
Species
Tabulēttae
Caps lae
прашоци
чаеви
таблети
капсули
Pilŭlae
пилули
Granŭla
зрнца
Pastilli
Boli
Chartae
medicātae
Sapōnes
пастили
големи
пилули
медицински
хартии
сапуни
Cereoli
свеќички
Bacilli
стапчиња
МЕКИ ЛЕКОВИ
Electūria
каши,
пекмези
Linimenta
течни
масти
Unguenta
масти
Suppositōria
чепчиња
Glob li
топчиња
Emplastra
мевлеми
ТЕЧНИ ЛЕКОВИ
Infūsa
попарци
Emulsiōnes
емулзии
Decocta
уварци
Tinctūra
тинктури
Guttae
Solutiōnes
(liquōres)
Mixtūrae
iniectiōnes 
gargarismăta 
fomenta 
Mucilagĭnes
капки
раствори или
течности
мешавини
инјекции
мешавини за гаргара
мешавини за влажнење
слузави материи
133
RECEP TŪRA
Рецептот се состои од седум делови:
1. Inscriptio – го содржи името на лекарот (понекогаш), податоци за здравствената организација и датата на издавање. Кај нас, во овој дел од образецот се внесува името на болниот (Nomen aegroti) и возраст (особено за
деца до 15 години). Овој дел се пополнува на националниот јазик.
2. Praepositio или Invocatio – постојан дел од рецептот, што претставува
директно обраќање на лекарот кон аптекарот. Вообичаено е отпечатен
на образецот и се изразува со скратеницата Rp. (Recipe. Земи.)
3. Ordinatio – Ова е најважниот дел од рецептот и се пополнува на латин-
ски јазик, а ги содржи називите на лековитите супстанции или препарати (designatio materiārum) и количествата во кои треба да бидат застапени. Називите на лековитите состојки се пишуваат во генитив, a кога
се повеќе - секоја во нов ред и со голема почетна буква. Количествата се
означуваат со арапски цифри (во грамови) или доколку се пишуваат со
букви – стојат во акузатив. Доколку се препишуваат повеќе лековити состојки во еднакви количества, тогаш бројките што означуваат количес­
тво се ставаат само покрај последниот, а пред нив се става знакот aa
(скратено од ana partes aequāles во еднакви количества). Бројот на дозите
(прашоци, пилули, капсули итн.) и бројот на капки се означуваат со римски броеви. Имињата на лековите, галенските препарати и хемикалиите
се пишуваaт со голема почетна буква, а придавките што се сложуваат со
нив со мала.
4. Subscriptio – се пополнува на латински и претставува кусо упатство на
аптекарот во кој облик да се подготви лекот (прашок, пилула, маст итн.)
и како да го даде (во колку дози, во какво шише, кутија). Ова упатство
почнува со зборот Misce Промешај, да се помеша и се пишува скратено: М.
По зборот Misce се пишува fiat/fiant нека стане /станат, да се направи
/направат, со назначување каков облик на лекот треба да се постигне
(прашок, пилула, маст итн.). Се препорачува и начинот како да се издаде
лекот, што почнува со зборот Da, Detur или Dentur дај, нека се даде, да се
дадат, со назначување колкаво количество дози треба да се дадат, во каков сад итн.
5. Signatūra – Потоа следува скратеницата S. за зборот Signa или Signetur
Означи, да се означи. Односно, на пакувањето (садот или кутијата) да му
се даде упатство на пациентот (на неговиот национален јазик) како да го
употребува лекот.
6. Nomen medĭci – Името и презимето и своерачен потпис на лекарот, како
и неговата специјалност стојат во десниот долен агол од рецептот.
7. Nomen aegrōti – Името на болниот може да стои и во Inscriptio. Возраста
за пациент до две години се изразува во месеци, а за пациент до петнаесет години се пишува „за дете од __ години“. Лево од потписот на лекарот
стои датата (datum) или времето за кое се издава лекот.
134
XI
Покрај ова, ако е потребно лекот да
се направи веднаш, тогаш на рецептот се пишува Cito или Statim или
Citissime брзо, веднаш, многу итно.
Ова се пишува во горниот празен
дел на рецептот. Доколку лекарот си
препише лек за себе, мора на рецептот да напише Pro me или Ad usum
proprium. Repěte! Повтори! Означува
дека лекот од рецептот може да се
издаде повторно без опасност по пациентот.
Рецептот за лек што се состои од
една супстанција се смета за едноставен (receptum simplex), а рецептот
за лек од две или повеќе супстанции
се смета за сложен рецепт (receptum
composĭtum).
Доколку рецептот продолжува и на
другата страна од образецот, тогаш
најдолу на рецептот се пишува Verte
Сврти .
135
RECEP TŪRA
СКРАТЕНИЦИ ВО РЕЦЕПТУРАТА
СКРАТЕНИЦА
aa
ac.
ad lag.
ad lib.
ad man. med.
ad oll.
ad sacc.
ad scat. / ad sct.
ad us. ext.
ad. us. int.
ad us. prop.
ad us. vet.
ad vitr.
ad vitr. gutt.
addend.
adhib. / adhibend.
agit.
Аmp.
aq.
aq. bull.
aq. calid.
aq. comm.
aq. dest.
aq. ferv.
aq. frig.
a. c.
a. d.
a. m.
Bac.
bib.
bis d.
bol.
bull.
b. i. d.
b. t. d.
b. t. i. d.
cap.
caps.
D. / d.
D. s. / D. S.
D. t. d. / Dent. tal. dos.
decoct.
deglut.
div. in. dos. aeq.
div. in part. aeq.
emp.
emul. / emuls.
еpistom.
exact.
exhib.
ext. / extr.
F. / f. / ft.
136
ПРОЧИТАЈ
ana partes aequāles
acĭdum
ad lagoenam
ad libĭtum
ad manum medĭci
ad ollam
ad saccŭlum
ad scatulam
ad usum extērnum
ad usum intērnum
ad usum proprium
ad usum veterinarium
ad vitrum
ad vitrum guttatorium
addendus
adhibendus
agita / agitetur
ampulla
aqua
aqua bulliens
aqua calida
aqua communis
aqua destilata
aqua fervida
aqua frigida
ante cibum
aqua destilata
ante meridiem
bacillus
bibe
bis die
bolus
bulliat
bis in die
bis terve die
bis terve in die
capiat
capsula
da / detur/ dentur
da signa / detur signetur
da /dentur tales doses
decoctum / decoctio
degluttiatur
divide in doses aequales
divide in partes aequales
emplastrum / pl. emplastra
emulsio
еpistomium
exacte
exhibeatur
extractum
fiat / fiant
ЗНАЧЕЊЕ
на еднакви делови
киселина
во шише со тесно грло
според желба
на лекарот во раце
во лонче
во вреќичка
во кутија
за надворешна употреба
за внатрешна употреба
за лична употреба (на лекарот)
за ветеринарна употреба
во шишенце
во шишенце со капалка
треба да се додаде
треба да се употреби
протреси / да се протресе
широк
вода
вода што врие
врела вода
обична вода
дестилирана вода
топла вода
студена вода
пред јадење
дестилирана вода
претпладне
стапче
испиј
два пати на ден
голема таблета
да зоврие
два пати на ден
два или три пати на ден
два или три пати на ден
да се земе / земи
капсула
дади / да се даде / да се дадат
дади, обележи / да се даде, да се обележи
да се дадат такви дози
уварок (чај)
да се проголта
раздели на еднакви делови
подели на еднакви делови
мелем, лепенка, фластер
емулзија
чеп
точно
да се врачи / да се даде
екстракт, извадок
да стане / да станат
XI
СКРАТЕНИЦА
f. l. a. / F. L. A.
fil.
fruct.
g. / grm.
garg.
glob.
gtt. / gutt.
h.
hb.
i. m.
i. v.
inf.
inj.
l. a.
lat. dol.
lin.
liq.
M. / m.
M. D. S.
mens. / mensur.
mixt.
no. / No.
ol.
ol. ol. / o. o.
p. c.
p. m.
pil.
pro adult.
pro infant.
pulv.
q. i. d.
q. l. / q. lib.
q. s. / quant. sat.
Rp.
rep. / repet. / rept.
Rp. / r.
S. / s. / sign.
s. d. / sem. die
s. i. d. / S. I. D.
s. o. s. / si op. sit
sig.
sol.
solv.
ss. / sem.
st.
stat.
sug.
sum.
supp.
syr.
tab.
tinct. / tc.
ung. / ungut.
ПРОЧИТАЈ
fiat lege artis
filtra
fructus
gramma
gargarisma
globulus
gutta / pl. guttae
hora
herba
intra musculum
intra venam
infūsum
iniectio
lege artis
lateri dolenti
linimentum
liquidus
misce / misceatur
misce, da, signa
mensura
mixtura
numero
oleum
oleum olivae
post cibum
post meridiem
pilula / pl. pilulae
pro adultis
pro infantibus
pulvis
quater in die
quantum libet
quantum satis
recipe
repete / repetatur
recĭpe
signa / signetur
semel die
semel in die
si opus sit
signa / signetur
solūtio
solve / sovatur
semis
stet
statim
sugatur
sume /sumat
suppositōrium
syrupus
tabulētta
tinctūra
unguēntum
ЗНАЧЕЊЕ
да се направи според прописот
процеди
овошје
грам
гаргарење, вода за гаргара
топче
капка
час
билка
во мускул
во вена
попарок
инјекција
по пропис
на болната страна
течна маст
течен
помешај, да се помеша
помешај, издади, означи
мерка
мешавина
на број
масло
маслиново масло
по јадење
попладне
пилула
за возрасни
за деца
прашок
четири пати на ден
колку сакаш
колку што е доволно
земи
повтори / да се повтори
земи
означи / да се означи
еднаш на ден
еднаш на ден
ако е неопходно
означи / да се означи
раствор
раствори / да се раствори
половина
да отстои
веднаш
да се шмука
земи / да се земе
свеќичка, чепче
сируп
таблета
тинктура, раствор (алкохолен)
маст
137
LECTIŌNES
TULLIUS AT TĬCO SUO SALŪTE M DICIT
Valetūdo tua, mi Attĭce, me valde conturbat. Cur littĕris meis tu non rescrībis?
Silentium tuum me sollicĭtat. Cotidie magis et magis de te timeo. Еx amīcis meis tu
mihi certissĭmus es. Veni mecum ad villam meam rustĭcam. Ut tu bene scis, mea domus
tibi semper patet. Te expecto et quam primum te vidēre cupio.
Terentia mea tibi salūtem dicit. Ad littĕras meas statim mihi rescrībe. Ama nos et vale!
D E F O R M Ŭ L I S R E M E D I Ō RUM
Form lae remediōrum ex inscriptiōne, praepositiōne, praescriptiōne,
subscriptiōne, signatūra, nomĭne medĭci et nomĭne aegrōti composĭtae
sunt. Nomen medĭci in inscriptiōnе formulārum situm est. In latĕre
sinistro praepositiōnis legĭmus: Rp. Abbreviatio Rp. „Recĭpe!” signat.
Medicamenta praescripta in praescriptiōne sita sunt. Propter brevitātem
medĭci in subscriptionĭbus et signatūris formulārum saepe scribunt:
D. (Da!),
D. S. (Da, signa!),
M. (Misce!),
Div. (Divide!),
M. D. S. (Misce, da, signa!),
M. S. A. (Misce secundum artem),
Sum. (Sume!),
Fil. (Filtra!),
Solv. (Solve!),
Bib. (Bibe!) et cetĕra.
Signatūrae medĭci et aegrōti in fundo formulārum remediōrum esse
debent. Quondam medĭcus in formŭlis scribit: Repĕte! Nonnullis form lis
remediōrum legĭmus: Verte! Tum vertĕre pagĭnam formŭlae oportet.
138
XI
VOCABŬLA:
abbreviatio, -ōnis f.
скратеница
ars, -rtis f. уметност,
вештина
Attĭcus, -i m. Атик,
најдобриот пријател
на римскиот оратор и
државник Марк Тулиј
Цицерон
brevĭtas, -ātis f. краткост,
кусост
oportet 2 треба
signatūra, -ae f. потпис
pagĭna, -ae f. страница
signo 1 означувам
pateo 2 отворен сум
silentium, -ii n.
молчење, молк
praepositio, -ōnis f.
поставување напред,
предност, предлог
praescriptio, -ōnis f. пропис,
наредба;
sollcĭto 1
вознемирувам,
обеспокојувам
solvo 3 растворам
praescriptus 3 adi.
препишан
subscriptio, -ōnis f.
потпис
conturbo 1 загрижувам,
вознемирувам
quondam adv. понекогаш
statim adv. веднаш
cotidie adv. секојдневно
repĕto 3 повторувам
sumo 3 земам
cupio 3 посакувам
rescrībo 3 пишувам како
одговор, писмено одговарам
Terentia, -ae f.
Теренција, сопругата на
Марк Тулиј Цицерон
cur adv. зошто
divĭdo 3 разделувам,
поделувам
expecto 1 чекам
inscriptio, -ōnis f. заглавие,
наслов; дел од рецептот
littĕra, -ae f. буква, pl. писмо
nomen, -ĭnis n. име
rustĭcus 3 adi. селски
saepe adv. често
salus, -ūtis f. здравје,
поздрав salūtem dicĕre
поздравувам
secundum praep. со acc.
според, сообразно со
Tullius, -ii m. Тулиј,
родовото име на
Цицерон
valde adv. мошне
valeo 2 здрав сум
verto 3 вртам
villa, -ae f. вила
nonnullus 3 adi. некој
139
DICTA ET SENTENTIAE
Dicta et sententiae
„„ Ubi tu Gaius, ego Gaia. Каде што си
ти Гај, таму јас ќе бидам Гаја. Свечена формула при склучувањето
брак во стариот Рим.
„„ Per se. По себе, т.е. само по себе.
„„ Hodie mihi, cras tibi. Денес на
мене, утре на тебе.
„„ Se offere pro patria ad mortem. Да се изложиш на смрт за татковината.
„„ Ego sum, qui sum. Јас сум тој што
сум.
„„ Se abstinere a cibo. Да се воздржуваш од
храна.
„„ Еgo nihil timeo, quia nihil habeo.
Јас не се плашам од ништо, зашто
немам ништо.
„„ Sibi quisque peccat. Секој греши на своја
штета.
„„ Ego pretium ab stultitiam fero. Јас
носам награда за својата глупост.
„„ Perfice te. Усовршувај се!
„„ Aliena nobis, nostra plus aliis
placent. Нам повеќе ни се допаѓаат
туѓите работи, а на другите – нашите.
„„ Aliena vitia in oculis habemus, a
tergo nostra sunt. Туѓите мани ни
се пред очи, а нашите ни се зад грбот.
„„ Inter nos. Меѓу нас.
„„ Abdere se in litteras. Да се скрие во
книгите. Да се оддаде на наука.
„„ Modicus cibi, medicus sibi. Оној
што е умерен во храната, сам си е
на себе лекар.
140
„„ Accipe quod tuum, alteri da suum. Земи
го тоа што е твое, на другиот дај му го неговото.
„„ Sua tempora amare. Да се љуби своето
време.
„„ Sui generis. Од свој вид, своевиден.
„„ Tu quoque, Brute, mi fili. И ти исто така,
сине мој, Бруте. Овие зборови Цезар му
ги упатил на Брут, кога видел дека и тој е
учесник во заговорот за неговото убиство.
„„ Tibi gratias. Е баш ти благодарам. Речиси
секогаш иронично.
„„ Mea causa agitur. Станува збор за мојот
случај, т.е. за мене се работи.
„„ Sibi quisque proximus. Секој себе си си е
најблизок.
„„ Sibi non cavere et aliis consilium dare
stultum est. Глупаво е да не се чуваш самиот себе, а на други да им даваш совет.
„„ Mea culpa. Моја вина.
XI
PENSUM A
1. Дополнете ја табелата со формите на личните заменки што недостигаат:
N.
ego
G.
nos
tui
D.
nobis
Acc me
Abl.
vos
a te/ tecum
2. Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од заменката дадена
во заграда:
А. Res publĭca
B.
C. Pater
D. Omne anĭmal
E.
F. Medicamentum
vita carior est. (ego)
vipĕram sub ala nutris. (tu)
amat plus quam hos oc los. (tu)
ipsum dilĭgit. (sui)
bene facit, qui bene facit amīco. (sui)
da! (nos)
3. Прочитајте ги и преведете ги следните кратенки:
Rp.
s. i. d.
D.
q. s.
D. S.
ad us. propr.
D. t. d.
t. i. d.
aa
M. f. pulv.
f. l. a.
div. in dos. aeq.
M.
ad. us. int.
M. D. S.
ad scat.
141
PENSA
PENSA
PENSUM B
1.
Vo c a b ŭ l a :
acĭdum acetylsalycilĭcum
ацетилсалицилна киселина
acĭdum hydrochlorĭcum
хидрохлорна киселина
ala, -ae f. крило, пазува
Aminophenazōnum, -i n.
аминофеназон
amonium, -ii n. амониј, amonium
anisātum амониев анасон
ana praep. со acc. исто, подеднакво;
ana partes aequāles на еднакви делови
Atropīnum, -i n. атропин
calămus, -i n. трска; calămi rhizōma
исушен ризом на растението Acorus
Calamus или Araceae, ризом од иѓирот
centigramma, -ătis n. центиграм
Chlorĭdum, -i n. хлорид
Codeīnum, -i n. кодеин
coffeīnum, -i n. кофеин
decigramma, -ătis n. дециграм
decoctum, -i n. уварок, чај
destilātus 3 adi. дестилиран
dilūtus 3 adi. разблажен
foenic lum, -i n. сладок анасон
fructus, -us m. плод; foenic li
fructus плод од сладок анасон
Gentiāna, -ae f. сириштарка,
линцура
infūsum, -i n. инфузија
lactōsum, -i n. лактоза
liquor, -ōris m. течност
oleum, -i n. масло
oleum iecŏris Aselli рибино масло
Papāver, -ĕris n. афион
pateo 2 отворен сум
Phenacetīnum, -i n фенацетин
Pyramidōnum, -i n.
Пирамидон
purus 3 adi. чист
refrigĕro 1 разладувам
rhizōma, -ătis n. подземно стебло
semis, semissis m. половина
sulfas, -ātis f. сулфат
talis, -e adi. таков
vipĕra, -ae f. змија
142
Преведете ги следните рецепти!
1. Rp.
2. Rp.
Olei iecŏris Аselli 100, 0
(grammăta 100)
Olei Menthae piperītae guttas III
D. S
3. Rp.
Pyramidōni 2,0
Liquōris amonii anisāti 5,0
Sirūpi Altheae 30,0
Aquae destilātae ad 10,0
M. f. sol.
S. 1 лажица 3 пати на ден
4. Rp.
Acĭdi borĭci 2,0
Unguenti refrigerantis ad 90,0
M. f. ung.
S. Ad us. ext.
5 . Rp.
Decocti cortĭcis Chinae 10,0/170,0
Acĭdi hydrochlorĭci puri dilūti 8,0
Sirūpi simplĭcis ad 200,0
M. D. S. 3 пати на ден пред јадење
6. Rp.
Acĭdi acetylsalic. 10
Div. in dos. aeq. N0 XX
D. S. Еден прашок по потреба
XI
7. Rp.
Atrop. sulfātis 0,005
Papaverini chlorīdi 0,001
Lactōsi 0,3
M. f. pulv.
D. t. d. N0 VI
D. S. Еден прашок 3 пати на ден по
јадење
8. Rp.
Decocti radĭcis Gentiānae 4,0/120,0
Sirūpi simplĭcis ad 150,0
M. D. S. 3 пати на ден пред јадење
9. Rp.
Infūsi radĭcis Ipecacuanhae 0,25/175,0
Acĭdi hydrochlorĭci dilūti 8,0
Liquōris amonii anisāti 2,0
Sirūpi codeīni ad 200,0
10. Rp.
Coff. 0,05
Aminophenazōni
Phenacet. aa 0,2
M. f. pulv.
D. t. d. N0 X
D. S. 1 прашок 3 пати на ден
11. Rp.
Foenic. fruct.
Calămi rhiz. aa 2,5
Val. Rad. 7,5
Chamom. Floris
Menth. pip. fol. aa 10
M. f. species
Da ad scat.
143
PENSA
144
XII
Caput XII
ПОКАЗНИ
ЗАМЕНКИ
ОДНОСНИ
ЗАМЕНКИ
ПРАШАЛНИ
ЗАМЕНКИ
МЕДИЦИНСКА
ТЕРМИНОЛОГИЈА
145
LINGUA LATĪNA
ПОКАЗНИ ЗАМЕНКИ
Pronomĭna demonstratīvа
Показни заменки во латинскиот јазик се следниве:
ÎÎ hic, haec, hoc
овој, оваа, ова
ÎÎ ipse, ipsa, ipsum
сам, сама, само
ÎÎ ille, illa, illud
оној, онаа, она
ÎÎ is, ea, id
тој, таа, тоа
ÎÎ iste, ista, istud
тој, таа, тоа
ÎÎ idem, eadem, idem
ист, иста, исто
Показните заменки се менуваат на следниов начин:
Sg.
Pl.
m.
f.
n.
m.
f.
n.
N.
hic
haec
hoc
hi
hae
haec
G.
huius
huius
huius
hōrum
hārum
hōrum
D.
huic
huic
huic
his
his
his
Acc.
hunc
hanc
hoc
hos
has
haec
Abl.
hoc
hac
hoc
his
his
his
Sg.
Pl.
m.
f.
n.
m.
f.
n.
N.
ille
illa
illud
illi
illae
illa
G.
illīus
illīus
illīus
illōrum
illārum
illōrum
D.
illi
illi
illi
illis
illis
illis
Acc.
illum
Illam
illud
illos
illas
illa
Abl.
illo
illa
illo
illis
illis
illis
Sg.
Pl.
m.
f.
n.
m.
f.
n.
N.
iste
ista
istud
isti
istae
ista
G.
istīus
istīus
istīus
istōrum
istārum
istōrum
D.
isti
isti
isti
istis
istis
istis
Acc.
istum
istam
istud
istos
istas
ista
Abl.
isto
ista
istud
istis
istis
istis
Sg.
146
Pl.
m.
f.
n.
m.
f.
n.
N.
ipse
ipsa
ipsum
ipsi
ipsae
ipsa
G.
ipsīus
ipsīus
ipsīus
ipsōrum
ipsārum
ipsōrum
D.
ipsi
ipsi
ipsi
ipsis
ipsis
ipsis
Acc.
ipsum
ipsam
ipsum
ipsos
ipsas
ipsa
Abl.
ipso
ipsa
ipso
ipsis
ipsis
ipsis
XII
Sg.
Pl.
m.
f.
n.
m.
f.
n.
N.
is
ea
id
ii (ei)
eae
ea
G.
eius
eius
eius
eōrum
eārum
eōrum
D.
ei
ei
ei
iis (eis)
iis (eis)
iis (eis)
Acc.
eum
eam
id
eos
eas
ea
Abl.
eo
ea
eo
iis (eis)
iis (eis)
iis (eis)
Sg.
Pl.
m.
f.
n.
m.
f.
n.
N.
idem
eadem
idem
iidem/idem
eaedem
eadem
G.
eiusdem
eiusdem
eiusdem
eorūndem
earūndem
eorūndem
D.
eidem
eidem
eidem
isdem/eisdem
isdem/eisdem isdem/eisdem
Acc.
eundem
eandem
idem
eosdem
easdem
Abl.
eodem
eadem
eodem
isdem/eisdem
isdem/eisdem isdem/eisdem
eadem
Заменската флексија (промената на заменките) се разликува од именската
во генитив и во датив еднина со завршоците -ius и -i, а другите падежни форми имаат завршоци по I и II деклинација со незначителни фонетски промени. Вокалот i во генитивскиот завршок -īus е долг, иако стои пред друг вокал.
Заменката idem, eadem, idem е составена од is, ea, id и од непроменливата честичка -dem. Се менува само првиот дел (заменката is, ea, id, а -dem останува
непроменета) со тоа што m пред d преминува во n, па затоа падежните форми што завршуваат на -m гласат: eun-dem, ean-dem, eorun-dem, earun-dem.
ОДНОСНИ ЗАМЕНКИ
Pronomĭna relatīva
Во латинскиот јазик односната заменка гласи: qui, quae, quod (којшто, којашто,
коешто). Таа се менува вака:
Sg.
Pl.
m.
f.
n.
m.
f.
n.
N.
qui
quae
quod
qui
quae
quae
G.
cuius
cuius
cuius
quōrum
quārum
quōrum
D.
cui
cui
cui
quibus
quibus
quibus
Acc.
quem
quam
quod
quos
quas
quae
Abl.
quo
qua
quo
quibus
quibus
quibus
Дативската форма cui е едносложна, затоа што ui е дифтонг. Генитивите
cuius и quōrum/quārum често се преведуваат со нашето чиј, чија, чие.
147
LINGUA LATĪNA
ПРАШАЛНИ ЗАМЕНКИ
Pronomĭna interrogatīva
ÎÎ quis? quid?
кој? (за лица) што? (за предмети)
ÎÎ qui? quae? quod?
кој? која? кое?
Прашалната заменка qui, quae, quod се деклинира исто како и односната, додека заменката quis, quid има само еднина.
за лица
за предмети
N.
quis
quid
G.
cuius
cuius
D.
cui
cui
Acc.
quem
quid
Abl.
quo
quo
Формите на прашалните заменки можат да бидат засилени со честичката
-nam. На пример, quisnam, quidnam.
Gentiana
148
NOMĬNA MEDICINĀLIA
XII
М Е Д И Ц И Н С К А Т Е РМ И Н ОЛОГ И ЈА
Nomĭna medicinālia
Зборот термин означува научен или практичен поим што е определен или
омеѓен со развиена дефиниција. Или, со други зборови, термин е збор чиешто
значење е професионално дефинирано. Секој термин спаѓа во одредено
терминолошко поле, во рамките на коешто терминот ја остварува врската
со својата дефиниција, станува номен, име или назив во научен контекст,
односно, дел од некоја номенклатура. Своја номенклатура имаат одделните
научни области, како што се ботаниката, медицината, зоологијата, ветерината итн.
Терминологија (од лат. terminus – меѓа, граница, предел и грч. λόγος (lógos)
- наука) е изграден систем на специјалнен фонд на зборови, лексика, на одредена наука.
Медицинската терминологија на латински јазик се образувала под силно
влијание на грчката медицинска терминологија, затоа што и римската медицина се развивала под влијание на медицинската наука во Хелада, која била
постара и на повисок степен на развој. Оттаму, сосема разбирливо, значителен дел од латинските медицински термини потекнуваат од грчката лексика. Некои термини биле директно преземени, транслитерирани со латинско
писмо, други биле адаптирани, а во некои случаи биле користени само грчки
суфикси или префикси додадени кон латински основи. Се разбира, Римјаните создале и развиле и свои сопствени латински лексеми. Вака образуваната
медицинска терминологија, подоцна, со ширењето и развојот на медицинската наука и пракса, ја презеле и сите останати европски народи.
Севкупната медицинска терминологија ја сочинуваат, генерално, три поспецифични видови терминологии:
а) Анатомската терминологија речиси во целост е изградена од латински термини што се користат во областа на анатомијата, а секој
термин означува точно определен поим во науката. За првпат официјално е воведена, стандардизирана и издадена во 1895 година и позната е под името Базелска анатомска номенклатура – BNA (Baseliana
nomina anatomica). Во поново време се ползува Париската анатомска
номенклатура – PNA (Parisiensia nomina anatomica) од 1958 година.
б) Клиничката терминологија ја сочинуваат грчки термини или терми-
ни образувани со грчки елементи. И современата клиничка номенклатура ја продолжува традицијата и ги задржува и претпочита грчките
елементи поради зборообразувачките можности. Нејзина специфика
се сложените термини, образувани од два и повеќе елементи со голем
број префикси и суфикси.
149
NOMĬNA MEDICINĀLIA
в) Фармацевтската терминологија, поради специфичноста на фар-
мацијата како наука, главно е составена од ботаничка и хемиска номенклатура. Значи, тоа подразбира: називи на лековити растенија и
дроги (лековити суровини од растително, животинско или минерално
потекло), називи на хемиски елементи и соединенија (киселини, оксиди, соли) што се користат како лековити супстанции, називи на фармаколошки групи лекови, називи на лековити препарати.
Медицински термини од еден збор
(Termĭni unīus verbi)
Овие едночлени термини најчесто се именки во номинатив во анатомската
и фармацевтската номенклатура или основен поим со некој суфикс или префикс во клиничката:
а) caput глава, thorax граден кош, vertebra прешлен;
б) pulvis прашок, extractum екстракт;
в) tonsillectomia хируршко отстранување на крајниците, myelographia
рентгенографија на ’рбетниот мозок.
Медицински термини од повеќе зборови
(Termĭni plurium verbōrum)
Двочлените термини (составени од два збора) можат да бидат составени од:
1. именка (основен поим) и придавка во номинатив (одговара на прашањето: каков?); или 2. именка (основен поим) во номинатив и друга именка во
генитив, што поблиску ја определува првата (чиј?).
a) columna vertebrālis ’рбетен столб; nervus opticus оптички нерв; spina
scapulārum трн / бодеж на лопатката; caput ulnae глава на лакотната коска;
б) iodum purum чист јод; Acidum ascorbinicum аскорбинска киселина;
Extractum Convallariae екстракт од момина солза;
в) blepharitis ulcerōsa воспаление/чир на очниот капак; cystītis
haemoragica хеморагичен цистит; adenoma prostātae тумор на простатната жлезда.
Повеќечлените образувања можат да бидат сочинети и од три, па дури и повеќе зборови. Кај овие термини на прво место стои општиот термин, најчесто
именка, а зад него следат другите определби, според степенот на важност,
прво определбата што е најкарактеристична и најјасно го издвојува терминот од други еднородни поими, па потоа другите определби. На тој начин се
конкретизира терминот и се стеснува обемот на неговото значење:
а) vena cava inferior долна шуплива вена;
б) Tinctura Menthae piperitae тинктура од питомo нане;
в) phlebitis venae portae флебит на порталната вена.
150
XII
Медици
нска
термин
ологија
151
LECTIŌNES
DE HIPPOCRĂTE ET GALĒNO
Hippocrătes et Galēnus notissĭmi medĭci antiqui sunt. Hic anno centesĭmo undetricesĭmo post Christi
natum natus est, ille anno quadringentesĭmo sexagesĭmo ante Christi natum. Huius incunabŭla
Pergămus, illius – ins la Cos est. Huic prima cura anatomia humāna et circŭlus sanguĭnis est, illi
autem descriptio morbōrum, ut epilepsia, malaria, parotĭdis epidemĭca etc. Hunc maxĭmum medĭcum
antiquitātis, illum autem patrem medicĭnae appellant.
In libris suis hi de quattuor humorĭbus in corpŏre humāno scribunt: sanguis, cholĕra, phlegma et
melancholia. Memoria horum medicōrum etiam nunc viva est et etiam nunc his clarissĭmis viris
honōrem tribuimus.
AMĪCI NOBIS NECESSĀRII SUNT
Quintus Marci amīcus est. Marcus eum eiusque familiam amat et saepe
eos ad epŭlas invītat, ibique circum triclinium dies agunt. Amicitia eōrum
in dies* crescit. Filii quoque eōrum amīci sunt. Una labōrant, commūni
labōre calamitātes supĕrant. Iam parvi puĕri puellaeque amīcos amicasque
habent. Parvae puellae amīca necessaria est. Eam saepe quaerit. Ei occulta
sua tradit, cum ea ludit. Dies iuventūtis simĭles diēbus veris sunt. Quis
vestrum amīcos non habet? Cui amīci necessarii non sunt?
Omnĭbus nobis ii, non solum in rebus adversis, sed etiam in rebus secundis,
necessarii sunt. Nostrum est amīcos adiuvāre. Amīcos adiuvāre et colĕre
debemus.
Забелешка: in dies од ден на ден.
QUI SUNT BONI MEDĬCI?
Bonus medĭcus est, qui sanatiōnem homĭnum optat, cuius officīna aegrōtis omnĭbus patet et cui salus
omnium homĭnum prima cura est. Item bonus medĭcus est, qui de sanatiōne omnium curam magnam
habet.
Boni medĭci sunt qui bene dignoscunt et quorum arte medĭca vita homĭnum longа est. Boni medĭci sunt
quibus prima cura valetūdo homĭnum omnium est et quibuscum aegrōti semper communicāre cupiunt.
152
XII
VOCABŬLA:
adversus 3 adi. непријатен, несреќен;
res adversae несреќа, незгода,
неприлика
calamĭtas, -ātis f. невола, несреќа, пораз
Christus, -i m. Христос
cholĕra, -ае f. жолч, истекување жолч,
жолтица, колера
colo 3 почитувам
communĭco 1 се советувам, разговарам
commūnis, -e adi. заеднички
Cos, Coi f. Кос, остров во Егејско Море,
познат по почитувањето на Ескулап
descriptio, -ōnis f. опис
epŭlae, -ārum f. јадење, ручек, гозба
familia, -ae f. семејство, фамилија
filius, -ii m. син
Galēnus, -i m. Гален, грчки лекар од II
век н.е.
Hippocrătes, -is m. Хипократ, грчки
лекар од V п.н.е.
honor, -ōris m. чест, почест
humor, -ōris m. течност, влага, вода
ibi adv. таму, тука
incunabŭla, -ārum n. родно место
invīto 1 поканувам
iuventus, -ūtis f. младост
ludo 3 играм
melancholia, -ае f. црна жолч,
потиштеност, меланхолија
natus 3 adi. роден
occultum, -i n. тајна
parōtis, -ĭdis f. околуушна жлезда,
parōtis epidemĭca заушки
Pergămus, -i f. Пергам, град во
Мизија
phlegma, -ătis n. слуз
quaero 3 прашувам
Quintus, -i m. Квинт, лично име
sanatio, -ōnis f. лекување,
излекување
secundus 3 adi. втор, среќен,
успешен, res secundae среќа
supĕro 1 надминувам
trado 3 пренесувам, раскажувам
tribuo 3 доделувам
triclinium, -ii n. триклиниј,
трпезарија, просторија за јадење
ver, veris n. пролет
vivus 3 adi. жив
Dicta et sententiae
„„ Ad hoc. За оваа цел. За оваа прилика.
„„ Hominem non odi, sed eius vitia. Не го
мразам човекот, туку неговите маани.
„„ Cave quid dicas, quando et cui.
Внимавај што зборуваш, кога и кому!
„„ Ad calamitatem quilibet rumor valet.
Кој било глас може да причини невола.
„„ Nihil est turpius, quam bellum gerere
cum eo, quocum familiariter vixeris.
Ништо не е посрамно, отколку да
војуваш со оној со кој пријателски си
живеел.
„„ Haec fac, ut felix vivas. Направи ги
овие работи за да живееш среќно.
„„ Haec fortasse tua hora. Ова е можеби
твојот последен час. Натпис на сончев
часовник.
„„ Hoc facias homini, quod cupis esse tibi.
На човек прави му го она што сакаш да
ти се случи тебе.
„„ Id facere laus est, quod decet, non quod
licet. За пофалба е да се прави она што
е пристојно, а не она што е допуштено.
„„ Is amicus est, qui in re dubia te iuvat. Пријател ти е тој којшто ти помага во невола.
„„ Is est dives, qui sorte sua contentus est.
Богат е оној што е задоволен со својата судбина.
„
„ Id est (= i.e.). То ест (= т.е.).
„„ Ipso facto. Со самата постапка. Само по себе.
„„ Quid novi? Што има ново?
„„ Qui tacet, consentire videtur. Оној којшто
молчи се чини дека се согласува.
„„ Quid vesper ferat incertum est. Неизвесно е
што може да ни донесе вечерта.
„„ Quis pauper? Avarus. Quis dives? Qui nihil
cupit. Кој е сиромашен? Алчниот. Кој е богат? Оној што ништо не посакува.
„„ Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo,
quando? Кој, што, каде, со чија помош, зошто,
како, кога?
„„ Quod cito fit, cito perit. Она што бргу настанува, бргу и пропаѓа.
„„ Quod verum est, id merum est. Она што е
вистинито, тоа е и чисто.
153
PENSA
PENSUM A
1. Дополнете ги табелите со формите на показните заменки
што недостигаат:
Vo c a b ŭ l a :
abscessus, -us m. гнојница, мозол,
апцес
absolūtus 3 adi. целосен,
неограничен
adenōma, -ătis n. тумор од
жлездено ткиво, аденом
amplus 3 adi. широк
arrhythmia, -ае f. аритмија,
неправилна работа на срцето
axiālis, -e adi. оскин, аксијален
casus, -us m. случај
chronĭcus 3 adi. долготраен,
хроничен
colitis, -idis f. колит, воспаление на
слузницата на дебелите црева
cystītis, -ĭdis f. цистит, воспаление
на мочниот меур
extracellulāris, -e adi. вонклеточен,
ексрацелуларен
frigĭdus 3 adi. студен
gastrītis, -ĭdis f. гастрит,
воспаление на слузницата на
желудникот
habituālis, -e adi. обичен
haemoragĭcus 3 adi. хеморагичен,
кој содржи крв, кој предизвикува
крварење
infantīlis, -e adi. детски
inoperabĭlis, -e adi. кој не може да се
оперира
irregulāris, -e adi. неправилен
labialis, -e adi. усен, лабијален
lacrimālis, -e adi. солзен
linguālis, -e adi. јазичен
matrix, -ĭcis f. матица, основна
супстанца
Sg.
N.
Pl.
Pl.
N.
is, ea, id
G.
G.
D.
D.
Acc
Acc
Abl.
Abl.
huic
2. Преведете ги на македонски следните медицински термини:
murmur respiratorium
transfusio sanguĭnis
glandŭla mammae
pes planus
spina scapulārum
casus inoperabĭlis
contusio bulbi ocŭli
extracellulāris matrix
cystītis haemoragĭca
transplantatio cordis
pulsus irregulāris
os occipitāle
tonsillectomia
tonsilla linguālis
glandŭlae labiāles
gravidĭtas extrauterīna
154
Sg.
XII
oleum Ricīni
tinnītus aurium
scelěton axiāle
utěrus infantīlis
tonus musculāris
oleum iecŏris Aselli
oedēma renāle
plasma sanguĭnis
paralysis progressīva
phlebectasia
os lacrimāle
adenōma prostātae
papilla nervi optĭci
ossa digitōrum pedis
muscŭli capĭtis
vesĭca urinaria
abscessus hepătis
venae columnae vertebrālis
stenōsis oesophāgi
gastrītis chronĭca
obstipatio habitualis
colitis ulcerosa chronica
menstruatio, -ōnis f. месечница,
менструација
mobĭlis, -e adi. подвижен,
мобилен
murmur, - ris n. шум
musculāris, -e adi. мускулен
obstipatio, -ōnis f. запек,
затвор, опстипација
papilla, -ae f. брадавица
paral sis, -is f. фатеност,
парализа
phlebectasia, -ae f.
проширување на вена,
флебектазија
planus 3 adi. рамен
plasma, -ătis n. плазма,
течниот дел од крвта
praecox, -ocis adi. предвремен,
ран
progressīvus 3 adi. кој
напредува, напреден, прогресивен
pulsus, -us m. биење, пулс
respiratorius 3 adi. кој се
однесува на дишењето, дишен,
респирaторен
spina, -ae f. трн, гребен, бодеж
stenōsis, -is f. стеснување,
стеноза
tinnītus, -us m. ѕвон, ѕвекот,
ѕвечење
tonsilla, -ae f. крајник
tonsillectomia, -ae f. хируршко
отстранување на крајниците,
тонзилектомија
tonus, us m. напон, тонус
transplantatio, -ōnis f.
пресадување,
трансплантација
ulcerōsus 3 adi. кој нагризува,
улцерозен
urinarius 3 adi. мочен
arrhythmia absolūta
ren mobĭlis
menstruatio praecox
interruptio graviditātis
155
PENSA
PENSUM B
1. Преведете ги следните реченици:
Vo c a b ŭ l a :
1. Hi morbi difficulter diagnoscuntur.
cognosco 3 познавам, препознавам
condĭtor, -ōris m. основач
difficulter adv. тешко
gratus 3 adi. мил, драг
mane adv. наутро
pigritia, -ae f. мрзеливост
senectus, -ūtis f. старост,
старечка возраст
2. Hoc remedium in loco frigĭdo stet, illud in vitro nigro cum collo
amplo.
3. Hanc tabullētam mane sumĕre debes.
4. Quae est causa pigritiae tuae?
5. Quod vales mihi gratum est.
6. Qui sunt conditōres urbis Romae?
7. Quid est ei nomen?
8. Ipsa scientia potestas est.
9. Senectus ipsa est morbus.
10. Felix est qui potest rerum cognoscĕre causas.
156
XII
PENSUM C
1. Наведете ги латинските зборови од коишто потекнуваат следните интернационализми:
апцес
стеноза
опстипација
тинитус
нерв
аритмија
тонзила
уринарен
хеморагичен
цистит
парализа
трансплантација
аденом
гастритис
флебектазија
екстрацелуларен
2. Пронајдете ги показните заменки, барајќи хоризонтално и вертикално во двете насоки!
H
A
N
C
I
U
H
H
U
M
U
E
H
D
I
I
I
S
T
I
U
S
C
I
U
I
N
D
N
I
Q
S
S
O
E
E
C
O
H
T
O
E
A
M
U
L
L
I
Е
O
S
A
E
A
S
U
A
R
U
E
I
U
S
S
E
U
I
P
S
A
M
O
Q
M
E
D
S
I
H
I
157
158
XIII
Caput XIII
КОМПАРАЦИЈА
НА ПРИДАВКИ И
ПРИЛОЗИ
ОПШТЕСТВЕНИ
ДОЛЖНОСТИ И
ЗАБАВА
159
LINGUA LATĪNA
КОМПАРАЦИЈА НА
ПРИДАВКИ И ПРИЛОЗИ
Compratio adiectivōrum
et adverbiōrum
Придавките и прилозите во латинскиот јазик разликуваат три степени (како
и во македонскиот јазик) што изразуваат различна јачина или присуство на
својството/особината што ја изразува придавката:
ÎÎ gradus positīvus (позитив), го констатира својството;
ÎÎ gradus comparatīvus (компаратив), изразува повисок степен на својс­
твото (во однос на позитивот), и
ÎÎ gradus superlatīvus (суперлатив), изразува највисок степен на својс­
твото (во однос на други лица или предмети).
KOМПАРАТИВ
КАЈ ПРИДАВКИТЕ
Gradus comparatīv us
adiectivōrum
Компаративот се образува така што од формата за позитив во генитив еднина машки род ќе се отфрли наставката -i (кај придавките што се менуваат по
II деклинација) или -is (кај придавките што се менуваат по III деклинација)
и ќе се додаде наставката за компаратив: -ior за машки и женски род, а -ius
за среден род:
ПОЗИТИВ
КОМПАРАТИВ
N. sg. m. f. n.
G. sg. m.
clarus, clara, clarum
славен, славна, славно
clar-i
 clar-ior
пославен, пославна
clar-ius пославно
pulcher, pulchra, pulchrum
убав, убава, убаво
pulchr-i
 pulchr-ior
поубав, поубава
pulchr-ius поубаво
acer, acris, acre
остар, остра, остро
acr-is
 acr-ior
поостар, поостра
acr-ius поостро
felix
среќен, среќна, среќно
felic-is
 felic-ior
посреќен, посреќна
felic-ius посреќно
sapiens
мудар, мудра, мудро
sapient-is
 sapient-ior помудар, помудра
160
машки и женски род
среден род
sapient-ius помудро
XIII
Формите за компаратив се менуваат по III деклинација, консонантски основи.
Во реченица, лицето или предметот со којшто се врши споредбата стои во
аблатив (Lux est velocior sonĭtu. Светлината е побрза од звукот.) или во номинатив со quam (Lux est velocior quam sonĭtus. Светлината е побрза од звукот.).
Понекогаш компаративот се употребува и апсолутно, без да се наведе во однос на што се врши споредбата: Venit felicior aetas. Доаѓа посреќно време.
Некои латински придавки немаат форма за позитив, па формата за компаратив има значење и се преведува како позитив:
anterior, anterius
(gen sg. anteriōris)
преден, претходен
posterior, posterius
(gen.sg. posteriōris)
заден, следен
inferior, inferius
(gen.sg. inferiōris)
долен
superior, superius
(gen.sg. superiōris)
горен
СУПЕРЛАТИВ
КАЈ ПРИДАВКИТЕ
Gradus superlatīv us
adiectivōrum
I. Суперлативот се образува така што од формата за позитив во генитив ед-
нина машки род ќе се отфрли наставката -i (кај придавките што се менуваат по I и II деклинација) или -is (кај придавките што се менуваат по III
деклинација) и ќе се додадат завршоците -ĭssimus, -ĭssima, -ĭssmum:
ПОЗИТИВ
СУПЕРЛАТИВ
N. sg. m. f. n.
G. sg. m.
clarus, clara, clarum
славен, славна, славно
clar-i
dulcis, dulce
сладок, слатка, слатко
felix
среќен, среќна, среќно
машки род
женски род
среден род

clar-issĭmus
најславен
clar-issĭma
најславна
clar-issĭmum
најславно
dulc-is

dulc-issĭmus
најсладок
dulc-issĭma
најслатка
dulc-issĭmum
најслатко
felic-is

felic-issĭmus
најсреќен
felic-issĭma
најсреќна
felic-issĭmum
најсреќно
Суперлативот на придавките се менува по I или II деклинација (женскиот
род по I, a машкиот и средниот род по II).
161
LINGUA LATĪNA
II. Придавките што во номинатив еднина завршуваат на -er, -ra, -rum и -er,
-ris, -re градат суперлатив кога на формата за номинатив еднина за машки род ќе се додаде завршокот -rĭmus, -rĭma, -rĭmum:
ПОЗИТИВ
СУПЕРЛАТИВ
N. sg. m.
машки род
женски род
среден род
pulcher
убав
+
-rĭmus, -a, -um

pulcher-rĭmus
најубав
pulcher-rĭma
најубавa
pulcer-rĭmum
најубавo
liber
слободен
+
-rĭmus, -a, -um

liber-rĭmus
најслободен
liber-rĭma
најслободна
liber-rĭmum
најслободно
acer
остар
+
-rĭmus, -a, -um

acer-rĭmus
најостар
acer-rĭma
најостра
acer-rĭmum
најостро
III. Група од шест придавки што завршуваат на -ilis гради суперлатив така
што од формата за генитив еднина се отфрла генитивското -is и се додава -lĭmus, -lĭma, -lĭmum. Toa се придавките:
ПОЗИТИВ
СУПЕРЛАТИВ
N. sg. m.
машки род
женски род
среден род
facilis, facile
+
-lĭmus, -a, -um

facil-lĭmus
најлесен
facil-lĭma
најлесна
facil-lĭmum
најлесно
difficilis, difficile
+
-lĭmus, -a, -um

difficil-lĭmus
најтежок
difficil-lĭmа
најтешка
difficil-lĭmum
најтешко
similis, simile
+
-lĭmus, -a, -um

simil-lĭmus
најсличен
simil-lĭmа
најслична
simil-lĭmum
најслично
dissimilis, dissimile
+
-lĭmus, -a, -um

dissimil-lĭmus
најразличен
dissimil-lĭma
најразлична
dissimil-lĭmum
најразлично
gracilis, gracile
+
-lĭmus, -a, -um

gracil-lĭmus
најтенок
gracil-lĭmа
најтенка
gracil-lĭmum
најтенко
humilis, humile
+
-lĭmus, -a, -um

humil-lĭmus
најнизок
humil-lĭmа
најниска
humil-lĭmum
најниско
Лицето или предметот со којшто се споредува стои во генитив множина, на
пример sapientissĭmus omnium најмудар од сите.
Суперлативот во латинскиот може да стои и апсолутно (кога не се кажува во
однос на кого или на што се врши споредбата). Таквиот суперлатив се вика
elatīvus (елатив) и се преведува со мoшне, особено и позитив од придавката.
На пример, vir doctissimus мошне учен човек.
162
XIII
ОПИСНА КОМПАРАЦИЈА
Кај придавките на -us што пред овој завршок имаат вокал, односно кај придавките што завршуваат на -eus, -ius, -uus, степенувањето се врши со помош
на прилозите magis (за компаратив) и maxĭme (за суперлатив), што стојат
пред позитивот од придавката. Овој начин на степенување се нарекува описна компарација.
ПОЗИТИВ
КОМПАРАТИВ
СУПЕРЛАТИВ
idoneus 3 соодветен
magis idoneus посоодветен
maxime idoneus најсоодветен
necessarius 3 потребен
magis necessarius попотребен
maxime necessarius најпотребен
arduus 3 тежок
magis arduus потежок
maxime arduus најтежок
Magis и maxĭme се, всушност, компаративот и суперлативот на прилогот
magnopěre.
КОМПАРАЦИЈА
ОД РАЗЛИЧНИ ОСНОВИ
Неправилна компарација
Неколку придавки образувале форми за трите степени од различни основи:
ПОЗИТИВ
КОМПАРАТИВ
СУПЕРЛАТИВ
машки и женски род
среден род
машки, женски и среден род
bonus, -a, -um
добар, -бра, -бро
melior
подобар, подобра
melius
подобро
optĭmus, -a, -um
најдобар, -бра, -бро
malus, -a, -um
лош, -а, -о
peior
полош, полоша
peius
полошо
pessĭmus, -a, -um
најлош, -а, -о
magnus, -a, -um
голем, -а, -о
maior
поголем, поголема
maius
поголемо
maxĭmus, -a, -um
најголем, -а, -о
parvus, -a, -um
мал, -а, -о
minor
помал, помала
minus
помало
minĭmus, -a, -um
најмал, -а, -о
multus, -a, -um
многуброен, -јна,- јно
plus
помногуброен, -јна, -јно
plurĭmus, -a, -um
најмногуброен, -јна,- јно
Компаративот plus, pluris вo номинатив множина гласи plures, plura, нo во
генитив множина plurium. По тоа се разликува од останатите компаративи
што се менуваат како именките од консонантските основи.
163
LINGUA LATĪNA
КОМПАРАЦИЈА НА ПРИЛОЗИ
Comparatio adverbiōrum
Прилозите, како и придавките, можат да се степенуваат. Исто како и придавките, разликуваат три степени: позитив, компаратив и суперлатив. Формите
за компаратив и суперлатив на прилозите се неменливи форми.
Компаративот на повеќето прилози е еднаков на компаративот на придавката од која е оформен во номинатив еднина за среден род. Суперлативот на
прилогот се образува од суперлативот на придавката така што завршокот -us
за номинатив еднина од формата за машки род се заменува со завршокот -ē:
ПОЗИТИВ
КОМПАРАТИВ
СУПЕРЛАТИВ
clare славно
clarius пославно
clarissĭme најславно
pulchre убаво
pulchrius поубаво
pulcherrĭme најубаво
acrĭter остро
acrius поостро
acerrĭme најостро
dulcĭter слатко
dulcius послатко
dulcissĭme најслатко
ПОСЕБНА (НЕПРАВИЛНА)
КОМПАРАЦИЈА НА ПРИЛОЗИТЕ
Кај прилозите што се образувале од придавките што имаат компарација од
различни основи, компаративот на прилогот е еднаков на компаративот (во
номинатив среден род) на придавката од која е оформен. Суперлативот на
прилогот се гради кога од суперлативот на придавката во генитив еднина за
машки род ќе се отфрли -i и ќе се додаде -е:
164
ПОЗИТИВ
КОМПАРАТИВ
СУПЕРЛАТИВ
bene добро
melius подобро
optĭme најдобро
male лошо
peius полошо
pessĭme најлошо
multum многу
plus повеќе
plurĭmum најмногу
parum малку
minus помалку
minĭme најмалку
magnopĕre силно, прилично
magis повеќе
maxĭme најмногу
XIII
165
LECTIŌNES
DE QUAT T UOR A E TAT I BU S
Poetae antiqui de quattuor aetatĭbus genĕris humāni narrant. Primam aetātem auream nomĭnat.
Aetas aurea pulchrior et felicior est quam reliquae. Terra hominĭbus sine labōre alimenta iucundissĭma
et utilissĭma dat.
Altĕra aetas argentea est, amarior aetāte aurea, iucundior aetāte aenea. Iam agricultūrae homĭnes
opĕram dant et casas a frondĭbus arbōrum aedifĭcant.
Tertia aetas aenea est, infelicior et miserior aetatĭbus antecedentĭbus, felicior aetāte ferrea.
Miserrĭma et difficillĭma aetas de duro ferro est, aetas ferrea. Homĭnes divitias brevissĭmo tempŏre
parāre propĕrant.
DE CARMINĬBUS HOMĒRI
Homērus, ut scimus, non solum veterrĭmus, sed etiam clarissĭmus est poetārum Graecōrum.
Carmĭna Homēri Ilias et Odyssea cunctis nationĭbus nota sunt. In Iliăde Homērus de
certaminĭbus Graecōrum et Troianōrum narrat. Odyssea errōres et facinŏra clara Odyssei
celebrat. Tempŏra et patriam Homēri ignorāmus.
In Iliăde et in Odyssea pulchеrrĭma exempla fortitudĭnis, constantiae et sapientiae
invenīmus. Achillem celerrĭmum omnium Graecōrum appellāmus. Nemo acriōre ingenio
quam Ulixes est. Troianōrum dux praestantissĭmus Hector est.
A L Ĭ Q U I D D E VA S I S S A N G U I N E I S
Circŭlus sanguĭnis est motus sanguĭnis a corde per arterias ad omnes partes corpŏris et redĭtus
sanguĭnis per venas ad cor. Maxĭma omnium arteriārum in corpŏre humāno aorta est. Aorta
sanguĭnem e ventricŭlo sinistro cordis in omnes partes corpŏris fert. Venae sunt vasa sanguinea
quae sanguĭnem ad cor ferunt. Maxĭmae omnium venārum venae cavae sunt: vena cava superior et
vena cava inferior. Vena cava superior sanguĭnem e partĭbus corpŏris super diaphragma fert. Una
cum venis brachiocephalĭcis (dextra et sinsitra), venis iugularibus (interna et externa) et sinibus
durae matris vena cava superior inter venas cordis est. Vena cava inferior sanguĭnem e partĭbus
corpŏris infra diaphragma fert.
ALĬQUID DE MUSCŬLIS
Muscŭli, ut scimus, partes internas et externas corpŏris movent. Pars anatomiae quae de
muscŭlis in corpŏre humāno docet, myologia nominātur. Muscŭlus levātor labii superiōris
et muscŭlus depressor labii inferiōris muscŭli faciāles sunt. Muscŭlus trapezius, muscŭlus
levātor scap lae et muscŭlus latissĭmus dorsi muscŭli dorsi sunt. In pectŏre sunt muscŭlus
pectorālis maior et musc lus pectorālis minor. Muscŭlus serrātus anterior inter muscŭlos
thorăcis est. Muscŭli gluteales tres sunt: muscŭlus gluteus maxĭmus, muscŭlus gluteus
medius et muscŭlus gluteus minĭmus.
166
XIII
VOCABŬLA:
Achilles, -is m. Ахил
aedifĭco 1 градам
aeneus 3 adi. бронзен
alimentum, -i n. храна
antecedens, -entis adi. претходен
argenteus 3 adi. сребрен
arma, -ōrum n. оружје
Asia, -ae f. Азија
Atheniēnses, -ium m. f. Атињани
aureus 3 adi. златен
brachiocephalĭcus 3 adi.
брахиокефален
carmen, -ĭnis n. песна
carōtis, -tĭdis f. каротис, главната
вратна артерија
casa, -ae f. колиба, куќа
cavus 3 adi. шуплив
celebro 1 славам, прославувам
certāmen, -ĭnis n. натпревар, борба
circŭlus, -i m. круг; circŭlus
sanguĭnis крвоток
clarus 3 adi. славен
constantia, -ae f. постојаност,
истрајност, смелост
depressor, -ōris m. што влече
надолу, muscŭlus depressor мускул
што влече надолу, депресор
divitiae, -ārum f. богатствo
doceo 2 подучувам
exemplum, -i n. пример
felicĭtas, -ātis f. среќа
femoralis, -e adi. бедрен, феморален
ferreus 3 adi. железен
ferrum, -i n. железо
fortitūdo, -ĭnis f. храброст
frons, frondis f. лист
glutealis 3 adi. седален
gluteus, -i m. седален мускул,
глутеус
Graeci, -ōrum m. Хелени
Hector, –ŏris m. Хектор
hepatĭcus 3 adi.
црнодробен
Homērus, -i m. Хомер
ignōro 1 не познавам,
не знам
Ilias, -ādis f. епот Илијада
industria, -ae f.
работливост
infēlix, -īcis adi. несреќен
infěrus 3 adi. што се наоѓа
долу, долен
ingenium, -ii n. карактер,
дух
invenio 4 пронаоѓам
iucundus 3 adi. пријатен
iugulāris, -e adi. што
припаѓа на југулумот,
на горната страна на
вратот, југуларен
levātor, -ōris m.
подигнувач; muscŭlus
levātor мускулподигнувач, леватор
mesenterĭcus 3 adi.
салничен, мезентеричен
motus, -us m. движење
myologia, -ae f. миологија,
наука за мускулите
trapezius
natio, -ōnis f. народ
Odyssea, -ae f. епот Одисеја
opĕra, -ae f. работа, труд,
дејност
opĕram dare се занимавам со
нешто
paro 1 стекнувам
popliteus 3 adi. потколеничен
praestans, -antis adi.
извонреден одличен
propěro 1 брзам
redĭtus, -us m. враќање
serrātus 3 adi. забест, запчест
sinus, -us m. пазува, шуплина,
синус; sinus durae matris
синуси на тврдата мозочна
обвивка
subclavius 3 adi. потклучничен
supĕrus 3 adi. горен
trapezius 3 adi. трапезест,
со облик на трапез
Troia, -ae f. Троја
Troiāni, -ōrum m. Тројанци
Ulixes, -is m. Одисеј
una adv. заедно
vetus, -ĕris adi. стар
levator
scapulae
rhomboideus
minor
rhomboideus
minor
latissimus
dorsi
167
DICTA ET SENTENTIAE
Dicta et sententiae
„„ A priori. Однапред. Независно од
искуството.
„„ A posteriori. Според она што доаѓа
подоцна. Од искуството.
„„ Maximum remedium irae mora est.
Најголем лек за гневот е одложувањето.
„„ Imperare sibi maximum imperium.
Да се владее со себе е најголема
власт.
„„ Omnium artium medicina
nobilissima. Од сите вештини, медицината е најблагородната.
„„ Summa cum laude. Со највисок
успех. Изразот денес се употребува
во дипломите што се издаваат на
универзитетите во многу европски
градови.
„„ Tempus primus et optimus
medicus. Времето е прв и најдобар
лекар.
„„ Melior est canis vivus leone
mortuo. Подобро е живо куче отколку мртов лав.
„„ Optimum medicamentum quies
est. Најдобар лек е одморот.
„„ In maxima fortuna minima
licentia. На највисока положба има
најмалку слобода.
„„ Citius, fortius, altius. Побргу,
поснажно и повисоко. Девиза на
Олимписките игри.
„„ Optima citissime cadunt. Она што е
најдобро, најбргу загинува.
168
„„ A bovi maiore discit arare minor. Помладиот вол учи да ора од постариот.
„„ Aere perennius. Потрајно од бронза. Вечно.
„„ Aetate sapimus rectius. Со возраста стануваме помудри.
„„ Amor et melle et felle fecundissimus. Љубовта изобилува и со мед и со жолч.
„„ Amicus Plato sed magis amica veritas.
Мил ми е Платон, но помила ми е вистината.
„„ Аsinus asino, sus sui pulcherrimus. Магарето му е најубаво на магаре, а свињата
на свиња. Секому неговото му е најубаво.
„„ Audiens sapiens sapientior erit. Мудрецот слушајќи станува помудар.
„„ Beatius est dare, quam accipere. Поблажено е да даваш отколку да примаш.
„„ Bonarum rerum consuetudo pessima est.
Најлоша е навиката на среќа.
„„ Cedo maiori. Отстапувам пред постариот.
„„ Cupido atque ira pessimi consultatores.
Желбата и гневот се најлоши советници.
„„ Honeste pauperem esse melius, quam
iniuste divitem. Подобро е чесно да бидеш сиромав, отколку неправедно богат.
„„ Iudex non debet lege clementior esse.
Судијата не треба да биде поблаг од законот. Правна изрека.
„„ Da locum melioribus. Дај им место на подобрите.
„„ Ex malis elige minima. Од сите зла избери го најмалото.
XIII
PENSUM A
1. Образувајте компаратив и суперлатив од дадените придавки:
ПОЗИТИВ
КОМПАРАТИВ
СУПЕРЛАТИВ
longus, -a, -um
gravis, -e
simplex, -ĭcis
acer, -ris, -e
facĭlis, -e
varius, -a, -um
2. Менувајте гo по падежи компаративот anterior, anterius:
Sg.
N.
Pl.
anterior, anterius
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
3. Пополнете ја табелата со формите за позитив, компаратив и суперлатив што недостигаат!
ПОЗИТИВ
КОМПАРАТИВ
СУПЕРЛАТИВ
felicior, ius
gracĭlis, e
pulchrior, -ius
similior, -ius
durus 3
169
PENSA
PENSA
ПОЗИТИВ
КОМПАРАТИВ
СУПЕРЛАТИВ
minĭmus 3
necessarius 3
difficilior, -ius
bonus 3
peior, -ius
maxĭmus 3
varius 3
fidelissĭmus 3
celerior, -ius
facĭlis, -e
arduus 3
male
longissĭmus 3
plus
PENSUM B
1. Дополнете ги речениците со соодветните форми за компаратив или суперлатив од дадената придавка:
Vo c a b ŭ l a :
caro, carnis f. месо
curvatūra, -ae f. кривина
plenus 3 adi. полн
resistentia, -ae f. отпорност
Rubus, -i m. капина, малина
Rubus caesius капина,
Rubus idaeus малина
tubercŭlum, -i n. јазолче, мала
издаденост, туберкулум
170
А. Aestāte dies
(longus, -a, -um)
sunt quam noctes.
B. Dolōres capĭtis
sunt. (acūtus, -a, -um)
C. Non caro, sed panis cibus
(salūber, -bra, -brum)
D. Rubus caesius Rubo idaeo
E. Hepar
(magnus, -a, -um)
est.
est. (simĭlis, -e)
glandŭla corpŏris est.
XIII
2. Преведете ги на македонски следните изрази:
labium inferius oris
muscŭlus latissĭmus dorsi
curvatūra minor ventricŭli
locus minōris resistentiae
tubercŭlum posterius
vertebrae cervicālis
3. Преведете ги на латински следните реченици:
а. Песјаците се најдолги од сите заби..
b. Водата е понеопходна од виното.
c. Забите се поцврсти од коските.
d. Најдобар лек е одморот.
e. Очите се поверодостојни од ушите.
Речник:
веродостоен fidēlis, -e
вино vinum, -i n.
вода aqua, -ae f.
долг longus 3
заб dens, -ntis m.
коска ŏs, ossis n.
лек medicamentum, -i n.
неопходен necessarius 3
одмор quies, -ētis f.
око ocŭlus, -i m.
песјак dens canīnus
уво auris, -is m.
цврст durus 3
PENSUM C
1. Од кои латински зборови потекнуваат следните латинизми:
оптимист
пејоративен
максимален
инфериорен
минус
супериорен
лабијал
нација
индустрија
ветеран
минимализам
плус
171
PENSA
2. Пронајдете ги компаративите и суперлативите, барајќи хоризонтално
и вертикално во двете насоки:
A
P
E
I
O
R
O
I
C
I
L
E
F
C
R
C
L
A
R
I
O
R
O
M
A
A
E
O
L
O
N
G
I
S
S
I
M
A
C
R
I
A
N
T
E
R
I
O
R
I
B
I
R
A
N
A
M
I
S
E
R
I
O
R
L
I
M
A
G
I
S
V
A
R
I
U
S
L
M
A
N
E
N
U
A
M
I
N
O
R
I
A
N
A
B
U
L
B
U
S
U
N
I
M
M
A
I
U
S
P
U
R
I
U
S
D
E
A
C
R
I
U
S
Q
E
M
I
T
P
O
Rubus Idaeus
172
Rubus caesius
XIII VITA ROMĀNA
ОПШТЕСТВЕНИ
ДОЛЖНОСТИ И ЗАБАВА
Во римското општество со земјоделие, занаетчиство, трговија и слични занимања се занимавале робовите, ослободениците и најсиромашниот слој
граѓани. Благородниците ваквиот труд и работа ги гледале со презир, додека тие самите во градовите во аристократско бездејствие ги трошеле парите
кои ги остварувале од своите селски имоти, на кои работеле робови или наемни работници. Подобар третман имале т.н. слободни професии или интелектуални занимања, како што биле: писател, учител, философ, вајар или
лекар. Тие и кога работеле на имотот на некој богат благородник за финансиски надомест и стан и храна, не биле нарекувани наемни работници, туку
„пријатели на куќата“ (amici). Најпочитувани, секако, биле адвокатите, говорниците, воените заповедници и државните службеници, особено во времето на римската република. Пристап до овие служби имале само слободните
граѓани или припадниците на витешкиот сталеж, а напредувањето од пониските кон повисоките служби се одвивало по строга хиерархија.
Низ градовите во текот на годината повеќе пати се одржувале верско-државни празнувања, кои едновремено ги зајакнувале и побожноста и патриотизмот на населението. Римските граѓани со задоволство учествувале во овие
активности и голем дел од своето време, а понекогаш и целата своја кариера
ја посветувале на вакви и слични општествени должности. Богатите и угледни граѓани и на најмалите градови во римската империја сметале за своја
должност и чест, за прашање на достоинство и благородие да „му даруваат“
на градот, на народот и на империјата: парични средства во градската каса,
приредување на гладијаторски или друг вид игри и празнични чествувања,
општонародни гозби, изградба на некои објекти (амфитеатри, бањи, форуми
и сл.). Тоа било чин на патриотизам и граѓанска доблест, но и желба за слава
и популарност.
Во изразено класно обоеното римско општество и видовите забава се „класно и социјално“ поделени. Богатото градско благородништво уживало во
месеците поминати на своите селски имоти, во природа, во прошетки и лов.
Уживањето во обилните гозби им било заедничко и на повисоките и на пониските слоеви, иако се разбира раскошноста на трпезата и придружните
елементи се разликувале соодветно на финансиската моќ на домаќинот. Додека на гозбите на повисоките слоеви се приредувале актерски точки, песни,
рецитации и танци, учени расправи или философски дискусии, пониските
слоеви најчесто се дружеле со храна и пијалок, разговарале и се шегувале,
се организирале во колегии (инетересни заедници) и си приредувале забави.
Во честите посети на јавните бањи подеднакво уживале и богатите и посиромашните.
Практикувањето на религиските обреди и чествувањето на верските празници било повод и за приредување на одредени претстави и забавни манифестации, натпревари и трки со двоколки, па истовремено претставувало и
израз на побожност и облик на забава. Дури и во календарот на земјоделските празници имало денови кои се празнувале мошне весело – со гозби и по-
173
VITA ROMĀNA
дароци, со танци и музика. Но, секако најпрепознатлив и најмасовен облик
на забава карактеристичен за римската култура биле гладијаторските борби, што се одвивале во амфитеатрите и се приредувале по различни поводи,
како и меѓусебните борби на робови или воени заробеници и трките со двоколки – кои се организирале во циркусот. Во овие претстави навистина уживале сите: интелектуалци, необразовани, богати, сиромашни, аристократи
и витези, ослободеници и плебејци. Иако од денешен апсект се чинат како
многу сурови, овие борби биле особено популарни и посетени, се следеле не
само со задоволство туку и со страст. Посетителите се обложувале, навивале, се радувале или страдале. Целата структура на римските амфитеатри
била приспосбена за овие спектакли: со подземни ходници за ѕверовите и за
гладијаторите, со лифтови и кафези, а најголемите амфитеатри дури имале
технички можности арената да се исполни со вода, па се приредувале симулации на поморски битки.
Римски
гладијатори
174
XIV
Caput XIV
ПАРТИЦИП
НА ПРЕЗЕНТОТ
АКТИВЕН
ГЕРУНД
ГЕРУНДИВ
ХИПОКРАТОВА
ЗАКЛЕТВА
175
LINGUA LATĪNA
ПАР ТИЦИП НА
ПРЕЗЕНТОТ АКТИВЕН
Participium praesēntis actīvi
Партиципот на презентот активен е глаголска придавка, што се образува на
следниов начин:
a) кај глаголите од I и II конјугација, на презентската основа се додаваат
завршоците: -ns за номинатив еднина и -ntis за генитив еднина, т.е.:
sano 1
moveo 2
sanā-
+
-ns
=
N. sanans
sanā-
+
-ntis
=
G. sanantis
movē-
+
-ns
=
N. movens
movē-
+
-ntis
=
G. moventis
б) Кај глаголите од III и IV конјугација, на презентската основа се додава-
ат завршоците: -ens за номинатив еднина и -entis за генитив еднина
(тематскиот вокал е и наставките -ns и -ntis):
dico 3
sentio 4
dic-
+
-ens
=
N. dicens
dic-
+
-entis
=
G. dicentis
sentī-
+
-ens
=
N. sentiens
sentī
+
-entis
=
G. sentientis
Партиципот на презентот активен се менува како придавките од III деклинација со една форма за сите три рода, со таа разлика што во аблатив еднина
има наставка -e:
Sg.
m. f.
n.
m. f.
n.
sanantia
N.
sanans
N.
sanantes
G.
sanantis
G.
sanantium
D.
sananti
D.
sanantĭbus
Acc
sanantem
Acc
sanantes
sanantia
V.
sanans
V.
sanantes
sanantia
Abl. sanante
176
Pl.
sanans
Abl. sanantĭbus
XIV
Партиципот на презентот активен означува дејство што се врши во сегашноста или дејство што се врши истовремено со дејството на главниот глагол
во реченицата. Го преведуваме со оној што... или со глаголски прилог на -јќи.
Некои придавки што завршуваат на -ans и нa -ens пo постанок се, всушност,
партиципи на презентот (constans, -ntis oд глаголот constare; sapiens, -entis
oд глаголот sapio, sapěre). Овие придавки кога се употребуваат како вистински придавки во аблатив еднина имаат наставка -i (cum sapienti viro со мудриот маж), а кога се употребуваат како именки или партиципи имаат наставка -е (cum sapiente со мудрецот; cum homĭne patriam amante со човекот
што ја сака татковината).
ГЕРУНД
Gerundium
Герундот е глаголска именка со активно трајно значење. Се образува од
презентската основа на глаголот со додавање на -nd (и тематскиот вокал -емеѓу нив за глаголите од III и IV конјугација) и падежните наставки за втора
деклинација.
Оваа глаголска именка ги зачувала само формите во „косите“ (зависните) падежи во еднина.
sano 1
dico 3
N.
sanāre лекување
dicěre зборување
G.
sanandi од лекување
dicendi од зборување
D.
sanando на лекувањето
dicendo на зборувањето
Acc
ad sanandum за лекување
ad dicendum за зборување
Abl. sanando лекувајќи
dicendo зборувајќи
Наместо номинатив се користи инфинитив од глаголот од кој е направен герундот, а акузативот се употребува само со предлог (ако е без предлог, стои
инфинитив). Затоа, герундот не се употребува како подмет, како директен
предмет, ниту како именски дел од прирокот.
Герундот се преведува како глаголска или обична именка, акузативот со
предлогот ad може да се преведе и со намерна реченица, а аблативот со глаголски прилог на -јќи. На пример:
Modus vivendi.
Начин на живот (живеење).
Imāgo ad observandum idonea.
Слика пријатна за набљудување / да се
набљудува.
Homĭnis mens discendo alĭtur et cogitando.
Човековиот ум се храни учејќи и сознавајќи.
177
LINGUA LATĪNA
ГЕРУНДИВ
Gerundīv um
Герундивот е глаголска придавка со пасивно значење. Се образува кога на
презентската основа на глаголот се додаваат завршоците -ndus, -nda, -ndum.
Кај глаголите од I и II конјугација завршоците се додаваат директно на презентската основа, а кај глаголите од III и IV конјугација меѓу основата и
за­­вр­шокот се вметнува и тематскиот вокал -е:
презентска основа
m.
f.
n.
I конјугација
sano 1
sanā-
sana-ndus
sana-nda
sana-nda
II конјугација
misceo 2
miscē-
misce-ndus
misce-nda
misce-ndum
III конјугација
solvo 3
solv-
solv-e-ndus
solv-e-nda
solv-e-ndum
IV конјугација
nutrio 4
nitrī-
nutri-e-ndus
nutri-e-nda
nutri-e-ndum
Герундивот се менува по I и II деклинација, како придавките на -us, -a, -um.
Тој искажува дејство што треба да се изврши (поради што се нарекува и
participium necessitātis), а кога е негиран – дејство што не треба, не може или
не смее да се изврши:
laudandus, -nda, -ndum
оној/онаа/она што треба да се фали
non laudandus, -nda, -ndum
оној/онаа/она што не смее да се фали
Герундивот многу почесто се употребува како именски дел од предикатот,
односно во пасивната перифрастична конјугација.
178
XIV
179
LECTIŌNES
PA RT I C I P I A P R A E S E N T I S I N M E D I C Ī NA
a: Aorta ascendens, aorta descendens, aorta communĭcans.
b: Remedium purgans, remedium adi vans, remedium corrĭgens, remedium robŏrans, remedium
absorbens, remedium stim lans, remedium expectŏrans, remedium constituens.
c. Spica (pedis) ascendens, spica (pollĭcis) descendens.
d. nervus abd cens, muscŭlus oppōnens, vertebra septĭma promĭnens, ren migrans, delirium tremens,
paral sis agĭtans, periŏdus latens, costae fluctuantes, arteriae perforantes, dentes permanentes,
aqua bullĭens, homo reconvalescens.
SENTENTIAE
1. Modus sanаndi. 2. Dubitаndo ad veritātem pervenīmus. 3. Medĭcus est vir doctus,
sanаndi perĭtus. 4. Orātor est vir bonus, dicеndi perĭtus. 5. Acerrĭmus ex omnis nostris
sensĭbus est sensus vidеndi. 6. Gutta cavat lapĭdem non vi, sed saepe cadеndo. 7.
Optĭmus est orātor, qui discеndo anĭmos audientium et docet et delectat et permŏvet.
8. Hiems agricŏlis tempus quiescеndi est. 9. Nulla aetas ad discеndum sera est. 10.
Saepe nesciеndo iniuriae faciuntur. 11. Exercеndo corpus firmāmus. 12. Quot cuique
tempŏris ad vivеndum datur, eo debet esse contentus. 13. Quae causa iustior est belli
gerendi, quam servitūtis depulsio? 14. Libеrtas est potestas faciendi, quod iure licet. 15.
Solum arando renovātur. 16. Medĭcus laudаndus. 17. Remedia adhibenda. 18. Haec est
mixtūra aegrōto dаnda. 19. Laudēmus laudanda, vituperēmus vituperаnda! 20. Amor
crescit amando.
Aorta
ascendens
180
XIV
VOCABŬLA:
abdūco 3 одвојувам, оддалечувам
absorbeo 2 впивам, апсорбирам
adhibĭtus 3 кој се применува,
кој се употребува
adi vo 1 помагам
agĭto 1 движам, придвижувам
alo 3 се хранам
anĭmus, -i m. душа, дух
aro 1 орам
ascendo 3 се качувам, се искачувам
bellum, -i n. војна
bullio 4 зовривам
cavo 1 длабам, продупчувам
cogĭto 1 мислам, размислувам
communĭco 1 здружувам,
споделувам, делам, се советувам
со некого, разговарам
constituo 3 поставувам, ставам,
втемелувам, одредувам
corrĭgo 3 поправам
cresco 3 раснам
delecto 3 разонодувам, развеселувам
delirium, -ii n. бунило, делириум
depulsio, -ōnis f. одбивање,
отстранување
descendo 3 се спуштам
dubĭto 1 се двоумам
exerceo 2 вежбам
expectŏro 1 искашлувам
fluctuo 1 се бранувам, се колебам
ius, iuris n. право, закон
iustus 3 adi. праведен
lateo 2 сокриен сум, се кријам
libertas, -ātis f. слобода
licet impers. допуштено е
mens, -ntis f. ум, разум, памет
migro 1 се селам, се преселувам
nescio 4 не знам
oppōno 3 поставувам напред
orātor, -ōris m. говорник
perfŏro 1 пробивам
perĭtus 3 adi. опитен, вешт
permoveo 2 поттикнувам,
возбудувам
pollex, -ĭcis m. палец
potestas, -ātis f. можност
promineo 2 се издигнувам
purgo 1 чистам
reconvalesceo 2 оздравувам
renŏvo 1 обновувам
robŏro 1 зајакнувам,
закрепнувам
servĭtus, -ūtis f. ропство
serus 3 adi. доцен
solum, -i n. земјиште, почва
spica, -ae f. преврска
stim lo 1 поттикнувам
tremo 3 треперам,
се тресам
varius 3 adi. различен
verĭtas, -ātis f. вистина
vitupĕro 1 прекорувам
Dicta et sententiae
„„ Amantes amentes. Вљубени залудени.
„„ Homo sapiens. Човек, термин кој го означува човекот во денешната еволутивна
фаза.
„„ Alitur vitium vivitque tegendo. Со прикривање
порокот се храни и живее.
„„ Dolendi modus, timendi non item. Има начин за
тагување, но никако и за стравување.
„„ Timeo Danaos et dora ferentes. Се плашам од Данајците дури и кога носат дарови.
„„ Ad paenitendum properat cito qui iudicat. Кон
покајување ита оној кој бргу суди. Оној кој бргу
суди, бргу и се покајува.
„„ Facientis et conscientis poena par est.
Еднаква е казната и за оној што направил
престап и за оној што знаел за тоа.
„„ Agenda. Она што треба да се направи. Потсетник. Распоред на задачите.
„„ Tarde venientibus ossa. За оние што доаѓаат доцна – коски.
„„ De gustibus non est disputandum. За вкусовите
не треба да се расправа.
„„ Errando discimus. Грешејќи учиме. На
грешките се учиме.
„„ Ad referendum. На изјаснување.
„„ Addenda. Она што треба да се додаде. Додатоци.
„„ Mutatis mutandis. Кога ќе се измени она што
треба да се измени. Кога ќе се спроведат потребните промени.
„„ Aliis serviendo consumor. Служејќи им
на другите се топам. Натпис на свеќа.
181
PENSA
PENSUM A
1. Образувајте партицип на презент од глаголите migro 1, lateo
2, abdūco 3 и dormio 4:
Vo c a b ŭ l a :
affĕro, aferre носам
amb lo 1 шетам
arrŏgo 1 уште еднаш
прашувам, присвојувам,
посинувам, прибавувам
colon -i n. колон, главниот
дел од дебелото црево меѓу
слепото црево и правото црево
dormio 4 спијам
duodēnum, -i n.
дванаесетпрстното црево,
дуоденум
effĕro, effere изнесувам
emineo 2 се истакнувам
ignōro 1 не знам, не умеам
mediānus 3 adi. среден
palatīnus 3 adi. непчен,
палатален
refĕro, referre соопштувам,
се изјаснувам
migro 1
Sg.
lateo 2
Pl.
Sg.
N.
N.
G.
G.
abdūco 3
Sg.
dormio 4
Pl.
Sg.
N.
N.
G.
G.
Pl.
2. Менувајте ja по падежи синтагмата locus dolens:
Sg.
N.
Pl.
locus dolens
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
3. Преведете ги на македонски следните изрази:
arteria communĭcans anterior
vasa afferentia / efferentia
pars descendens aortae
colon ascendens
arteriae palatīnae descendentes
musc lus oppōnens digĭti minĭmi
pars descendens duodēni
182
Pl.
XIV
4. Од кои латински глаголски облици потекнуваат следните латинизми:
амбулантен
еминентен
игнорант
латентен
арогантен
PENSUM B
1. Образувајте герунд од глаголите amo 1, adhibeo 2, solvo 3 и bullio 4:
N.
amāre
adhibēre
solvĕre
bullīre
G.
D.
Acc.
Abl.
2. Преведете ги следните изрази:
ars sanandi
ad curandum
ad miscendum
ad legendum
bibendo vinum
modus vivendi
ars curandi
3. Образувајте герундив од следните глаголи:
m.
f.
n.
do 1
recipio 3
misceo 2
nutrio 4
solvo 3
sumo 3
dignosco 3
183
PENSA
4. Преведете ги на латински следните изрази:
болест што треба да биде
дијагностицирана
oперација што треба да
биде направена
лекари што треба да бидат
пофалени
прашоци што треба да
бидат растворени
таблети што не смеат да
бидат земени
рана што треба да биде
исчистена
5. Од кои латински глаголски облици потекнуваат следните латинизми:
легенда
агенда
реферерндум
184
XIV
185
HIPPOCRATIS
COI IUSIURANDUM
ХИПОКРАТОВА ЗАКЛЕТВА
Хипократ од Кос или Хипократ II бил потомок на
семејство во кое имало редица познати лекари, а
се родил во 460 г.п.н.е. на островот Кос и живеел
до приближо 370 г.п.н.е.. Во традицијата се нарекува „татко на медицината“ и се смета за автор на
повеќе куси и мошне практични прирачници, за
третирање на конкретни здравствени проблеми,
познати под заедничко име Хипократов корпус
(Corpus Hippocraticum). Самиот вршел успешна
лекарска пракса, но исто така и подучувал голем
број млади луѓе за лекарската професија, и тоа во
Хелада и Мала Азија, а секако најчесто во т.н. Хипократова медицинска школа на островот Кос. Хипократ едновремено бил лекар, учител и филозоф,
а особено голем придонес има во обликувањето на
етичките норми во лекарската професија, во развојот на системските истражувања во клиничката медицина, како и во прибирањето на знаењата
од претходните медицински учења. Со векови по
неговата смрт важел за идеал на одличен лекар,
неговите списи биле проучувани, преведувани и
ползувани во европските земји сè до 19. век.
Хипократ
од Кос
Најпозната секако е Хипократовата заклетва,
којашто е сочувана единствено во превод на латински јазик и којашто била подоцна додадена
во Корпусот, но којашто и денес е релевантна, се
ползува (во незначително изменет облик) и претставува завет, идеал и инспирација за секој лекар
и медицински работник, воопшто. Таа ги потенцира хуманиот и етичкиот аспект на лекарската
професија, препорачливите норми и стандарди на
однесување, вообличени како заклетва.
Во продолжение е текстот на заклетвата
на латински јазик:
Папирус со
фрагмент од
Хипократовата
заклетва
испишан на
старогрчки јазик
186
XIV
H I P P O C R A T I S
C O I
I U S I U R A N D U M
“Apollinem medicum et Aesculapium Hygeamque
ac Panaceam iuro deosque omnes itemque
deas testes facio me hoc iusiurandum et hanc
contestationem pro viribus et iudicio meo integre
servaturum esse.
Се колнам во лекарот Аполон, во Ескулап, во Хигеја
и во Панацеја и за сведоци ги повикувам сите богови
и божици дека целосно ќе се придржувам до оваа заклетва и до овој завет според моите сили и моето
расудување.
Praeceptorem, qui me hanc edocuit artem,
parentum loco habiturum vitam communicaturum
eaque, quibus opus habuerit, impertiturum;
eos item qui ex eo nati sunt, pro fratribus
masculis iudicaturum artemque hanc si discere
voluerint, absque mercede et pacto edocturum
praeceptionum ac auditionum reliquaeque totius
disciplinae participes facturum, tum meos, tum
praeceptoris mei filios, immo et discipulos, qui
mihi scripto caverint, et medico iureiurando
addicti fuerint, alii vero praeter hos nulli.
Учителот, кој ме научи на оваа вештина, ќе го
сметам за свој родител, со него ќе го делам животот и ќе му излегувам во пресрет за сѐ што ќе
му биде потребно. Неговите деца ќе ги сметам за
свои браќа, а ако сакаат да ја научат оваа вештина, без награда, ниту каков било надомест, на
неа ќе ги подучам; ќе дозволам моите деца, децата на мојот учител и, се разбира, учениците
кои со договор ќе се обврзат и ќе се заколнат во
лекарската заклетва и никому повеќе, да присуствуваат на часовите, на предавањата и да учествуваат во сѐ што се однесува на професијата.
Ceterum quod ad aegros attinet sanandos, diaetam
ipsis constitutam pro facultate et iudicio meo
commodam, omneque detrimentum et iniuriam ab
eis prohibebo.
Натаму, терапијата за лекување на болните ќе
им ја препишувам во склад со моите способности и
со моето расудување. Нив ќе ги штитам од секакво
зло и од неправда.
Neque vero ullius preces apud me adeo validae
fuerint, ut cuipiam venenum sim propinaturus
neque etiam ad hanc rem consilium dabo.
Никогаш нема никому, дури и ако настојчиво ме
моли, да му дадам да се напие каков било отров,
ниту, пак, ќе му дадам совет што се однесува за
оваа работа.
Porro caste et sancte vitam et artem meam
conservabo.
Отсега, побожно и благочестиво ќе живеам и ќе ја
извршувам мојата работа.
Nec vero calculo laborantes secabo, sed viris
chirurgiae operariis eius rei faciendae locum dabo.
Нема да употребувам нож дури ни кај тие што
страдаат од камчиња, туку за вршење на оваа работа ќе им дадам предност на тие што се занимаваат со хирургија.
In quascumque autem domos ingrediar, ob
utilitatem aegrotantium intrabo, ab omnique
iniuria voluntaria inferenda et corruptione
cum alia, tum praesertim operum veneriorum
abstinebo.
Во секоја куќа во којашто ќе влезам, ќе работам
во полза на болните. Ќе се воздржувам од намерно
нанесување неправда, како и од секакво недело, особено од сетилни задоволства.
Quaecumque vero inter curandum videro aut
audiero, immo etiam ad medicandum non adhibitus
in communi hominum vita cognovero, ea siquidem
efferre non contulerit, tacebo et tanquam arcana
apud me continebo.
За сѐ што ќе видам или ќе чујам за време на лекувањето, дури и за тоа што ќе го дознаам при секојдневните средби со луѓето, ако за него треба да се
молчи, ќе молчам и како тајна ќе го чувам во себе.
Hoc igitur iusiurandum mihi integre servanti et
non confundenti, contingat et vita et arte feliciter
frui, et apud omnes homines in perpetuum gloriam
meam celebrari. Transgredienti autem et peieranti,
his contraria eveniant.”
Ако верно се придржувам до оваа заклетва и ако не
ја прекршам, нека уживам во животот и во работата и сите луѓе вечно нека ме слават. Ако, пак,
ја прекршам или ако лажно се заколнам, нека ме
снајде спротивното.“
187
LINGUA LATĪNA
188
XIV
APPENDIX
ОДБРАНИ
ТЕКСТОВИ
ПРЕГЛЕД НА
ЛАТИНСКАТА
ГРАМАТИКА
189
ОДБРАНИ ТЕКСТОВИ
CORNELIUS CELSUS,
DE MEDICĪNA
De causis, quae implent corpus et
de his quae extenuant corpus
Implet autem corpus modĭca exercitātio, frequentior quies, unctio et,
si post prandium est, balneum; contracta alvus, modĭcum frigus hiěme,
somnus et plenus et non nimis longus, molle cubīle, anĭmi securĭtas,
assumpta per cibos et potiōnes maxĭme dulcia et pinguia; cibus et
frequentior et quantus plenissĭmus potest concŏqui. Extenuat corpus
aquă calĭda, si quis in eam descendit, magisque si salsa est; in ieiunio
balneum, inūrens sol, et omnis calor, cura, vigilia, somnus nimium
vel brevis vel longus; lectus per aestātem terra; hiěme durum cubīle;
cursus, multa ambulatio, omnisque vehĕmens exercitatio, vomĭtus,
deiectio, acĭdae res et austērae et semel die assumptae epŭlae et vini
non praefrĭgidi potio ieiūno in consuetudĭnem adducta.
De medicina, I, 3, 15
De resolutiōne linguae
At si lingua resolūta est, quod interdum per se, interdum ex morbo
alĭquo fit sic ut sermo homĭnis non explicetur, oportet gargarizāre
ex aquā, in quā vel thymum vel hyssōpum vel nepěta decocta sit;
aquam biběre; caput et os et ea, quae sub mento sunt, et cervicem
vehementer perfricāre; lasěre linguam ipsam liněre; manducāre quae
sunt acerrĭma, id est in sināpi allium, cepam; magna vi luctāri, ut
verba exprimantur; exercēri retento spirĭtu; caput saepe aquā frigĭda
perfunděre; nonnunquam multam esse radicŭlam, deinde voměre.
De medicina, IV, 4, 4
Adversus ictum scorpiōnis
In quibusdam etiam aliis serpentĭbus certa quaedam auxilia satis
nota sunt. Nam scorpio sibi ipse pulcherrĭmum medicamentum est.
Quidam contrītum cum vino bibunt. Quidam eōdem modo contrītum
super vulnus imponunt: quidam super prunam eo imposito vulnus
suffumigant, undĭque veste circumdata, ne is fumus dilabātur; tum
carbōnem eius super vulnus deligant. Biběre autem oportet herbae
solāris (quam heliotropion Graeci vocant) semen vel certe folia ex
vino. Super vulnus vero etiam furfŭres ex acēto vel ruta silvatĭca recte
imponĭtur vel cum melle sal tostus.
De medicina, V, 27, 5
dilabātur – 3 лице
еднина од глаголот
dilabor, lapsus sum,
глагол што има само
пасивни облици,
но значењето им е
активно.
190
De chirurgo
velit – 3 лице еднина
конјунктив на презент
од неправилниот
глагол volo, velle, volui
Esse autem chirurgus debet adulescens aut certe adulescentiae propior;
manu strenuā, stabĭli, nec unquam intremescente, eāque non minus
sinistrā quam dextrā promptus; aciē oculōrum acri clarāque; anĭmo
intrepĭdus, immiserĭcors sic, ut sanāri velit eum, quem accēpit, non ut
clamōre eius motus vel magis quam, quam res desiderat, propěret, vel
minus, quam necesse est, secet; sed perinde faciat omnia, ac si nullus
ex vagitĭbus alterius affectus oriātur.
De medicina, VII, 1, 4
oriātur – од глаголот
orior, ortus sum 4,
глагол што има само
пасивни облици,
но значењето им е
активно
Si naturālia feminārum non admittunt
concubĭtum, quomŏdo curāri conveniat
Et hoc quidem commune esse et marĭbus et femĭnis potest. Proprie
vero quaedam ad femĭnas pertĭnent, ut in primis quod eārum naturālia
nonnunquam inter se glutinātis oris concubĭtum non admittunt. Idque
interdum evěnit protĭnus in utěro matris interdum exulceratiōne
in his partĭbus factā et per malam curatiŏnem his oris sanescendo
iunctis. Si ex utěro est, membrāna ori vuluae opposĭta est; si ex ulcěre
caro id replēvit. Oportet autem membrānam duābus lineis inter se
transversis inciděre ad similitudĭnem litterae X, magnā cura habĭta,
ne urinae iter violētur; deinde undĭque eam membrānam exciděre. At
si caro incrēvit, necessarium est rectā lineā patefacěre, tum ab orā vel
vulsellā vel hamo apprehensam tamquam habenŭlam exciděre; intus
implicĭtum in longitudĭnem linamentum (lemniscom Graeci vocant) in
acēto tinctum demittěre, supraque succĭdam lanam acēto madentem
deligāre; tertio die solvere et vulnus sicut alia vulněra curāre. Cumque
iam ad sanitatem tendet, plumbeam fistŭlam medicamento cicatrĭcem
inducente illiněre eamque intus dare supraque idem medicamentum
inicěre, donec ad cicatrĭcem plaga perveniat.
De medicina, VII, 28, 1
incrēvit – 3 лице
еднина индикатив
на перфект (минато
свршено време) од
глаголот incresco,
-crevi, - 3
191
ОДБРАНИ ТЕКСТОВИ
REGĬMEN SANITĀTIS
SALERNITĀNUS SIVE
FLOS MEDICĪNAE
LXXXIV
De quattuor humoribus in corpore humano
Quatuor humores in humano corpore constant:
sanguis cum cholera, phlegma, melancholia.
Terra melancholia, aqua phlegma, aer sanguis, chole ignis.
LXXXV
De genere sanguinico
Natura pingues isti sunt atque iocantes,
semper rumores cupiunt audire frequentes,
hos Venus et Bacchus delectant, fercula, risus,
et facit hos hilares, et dulcia verba loquentes.
Omnibus hi studiis habiles sunt et magis apti.
Qualibet ex causa nec hos leviter movet ira.
Largus, amans, hilaris, ridens, rubeique coloris,
cantans, carnosus, satis audax atque benignus.
LXXXVI
De genere cholerico
Est humor cholerae, qui competit impetuosis.
Hoc genus est hominum cupiens praecellere cunctos;
hi leviter discunt, multum comedunt, cito crescunt.
Inde magnanimi sunt, largi, summa petentes:
hirsutus, fallax, irascens, prodigus, audax,
astutus, gracilis, siccus, croceique coloris.
LXXXVII
De genere phlegmatico
Phlegma vires modicas tribuit latosque brevesque;
phlegma facit pingues, sanguis reddit mediocres.
Sensus hebes, tardus motus, pigritia, somnus.
Hic somnolentus, piger, in sputamine multus.
Est huic sensus hebes, pinguis, facie color albus.
LXXXVIII
De genere melancholico
Restat adhuc tristis cholerae substantia nigrae,
quae reddit pravos, pertristes, pauca loquentes.
Hi vigilant studiis, nec mens est dedita somno,
192
servant propositum, sibi nil reputant fore tutum.
Invidus et tristis, cupidus dextraeque tenacis,
non expers fraudis, timidus luteique coloris.
LXXXIX
De humorum coloribus
Hi sunt humores, qui praestant cuique colores.
Omnibus in rebus ex phlegmate fit color albus.
Sanguine fit Rubeus; cholera rubea quoque rufus.
Corporibus fuscum bilis dat nigra colorem;
esse solent fusci quos bilis possidet atra.
XC
De abundantia sanguinis
Si peccet sanguis, facies rubet, extat ocellus,
inflantur genae, corpus nimiumque gravatur.
Est pulsusque frequens, plenus, mollis, dolor ingens
maxime fit frontis et costipatio ventris,
siccaque lingua, sitis et somnia plena rubore,
dulcor adest sputi, sunt acria dulcia quaeque.
XCI
De abundantia cholerae
Accusat choleram dextrae dolor, aspera lingua,
tinnitus vomitusque frequens, vigilantia multa,
multa sitis pinguisque eiectio, tormina ventris,
nausea fit morsus cordis, languescit onexia,
pulsus adest gracilis, durus veloxque, calescens.
aret amaretque os, incendia somnia fingunt.
XCII
De abundantia phlegmatis
Phlegma supergrediens proprias in corpore leges,
os facit insipidum, fastidia crebra, salivas,
costarum, stomachi simul occipitisque dolores,
pulsus adest rarus, tardus, mollis quoque inanis.
Praecedit fallax phantasmata somnus aquosa.
XCIII
De abundantia melancholiae
Humorum pleno dum faex in corpore regnat,
nigra cutis, durus pulsus tenuisque urina,
sollicitudo, timor, tristitia, somnia tetra.
Coacescunt ructus, sapor et sputaminis idem.
Levaque praecipue tinnit vel sibilat auris.
193
ОДБРАНИ ТЕКСТОВИ
DE BREVITATE VITAE SIVE
GAUDEAMUS IGITUR
Gaudeamus igitur
Iuvenes dum sumus.
Post iucundam iuventutem
Post molestam senectutem
Nos habebit humus.
habebit ќе нѐ има,
идно време од
глаголот habeo 2
finietur ќе биде
завршен, ќе заврши
идно време во пасив од
глаголот finio 4
Vita nostra brevis est
Brevi finietur.
Venit mors velociter
Rapit nos atrociter
Nemini parcetur.
nemini parcetur никого
нема да го поштеди,
parcetur идно време од
глаголот parco 3
Vivat academia!
Vivant professores!
Vivat membrum quodlibet;
Vivant membra quaelibet;
Semper sint in flore.
Vivant omnes virgines
Faciles, formosae.
Vivant et mulieres
Tenerae, amabiles,
Bonae, laboriosae.
Vivat et respublica
et qui illam regit.
Vivat nostra civitas,
Maecenatum caritas
Quae nos hic protegit.
pereat нека исчезне, нека
пропадне, конјунктив на
презент во 3 лице еднина
од неправилниот глагол
pereo, perire, perii, peritum
се изгубувам, исчезнувам,
пропаѓам;
Pereat tristitia,
Pereant osores.
Pereat diabolus,
Quivis antiburschius
Atque irrisores.
pereant нека исчезнат,
нека пропаднат,
конјунктив на презент
во 3 лице множина од
истиот глагол
194
195
LINGUA LATĪNA
196
ПРЕГЛЕД НА
ЛАТИНСКАТА ГРАМАТИКА
Grammatĭca latīna per tabŭlas
N.
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
Прва (а) деклинација
машки и женски род на -a
sg.
pl.
sg.
pl.
-ă
-ae
vena
venae
-ae -ārum
venae
venārum
-ae -īs
venae
venis
-ăm -ās
venam
venas
-ă
-ae
vena
venae
-ā
-īs
venā
venis
машки род на -er
pl.
sg.
-ī
puer
-ōrum
pueri
-īs
puero
-ōs
puerum
-ī
puer
-īs
puero
sg.
-us
-ī
-ō
-um
-e
-ō
Втора (о) деклинација
pl.
pueri
puerōrum
pueris
pueros
pueri
pueris
sg.
- um
-ī
-ō
-um
-um
-ō
Втора (о) деклинација
машки род на -us
pl.
sg.
pl.
-i
oculus
oculi
-ōrum
oculi
oculōrum
-is
oculo
oculis
-os
oculum
oculos
-i
ocule
oculi
-is
oculo
oculis
среден род на -um
pl.
sg.
-а
ovarium
-ōrum
ovarii
-īs
ovario
-а
ovarium
-а
ovarium
-īs
ovario
N.
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
sg.
-er
-ī
-ō
-um
-er
-ō
N.
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
Трета (консонантска) деклинација
машки и женски род
среден род
sg.
pl.
sg.
pl.
sg.
pl.
sg.
основа/ -s -ēs
ren
renes
основа/ -s -а
vulnus
-is
-um
renis
renum
-is
-um
vulneris
-i
-ĭbus
reni
renĭbus
-i
-ĭbus
vulneri
-em
-ēs
renem renes
основа/ -s -а
vulnus
основа/ -s -ēs
ren
renes
основа/ -s -а
vulnus
-e
-ĭbus
rene
renĭbus
-e
-ĭbus
vulnere
N.
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
Трета (вокална) деклинација
машки и женски род
sg.
pl.
sg.
pl.
sg.
pl.
основа/ -s -es
pars
partes
основа -iа
-is
-ium
partis partium
-is
-ium
-i
-ĭbus
parti
partĭbus
-i
-ĭbus
-em
-es
partem partes
основа -iа
основа/ -s -es
pars
partes
основа -iа
-e
-ĭbus
parte
partĭbus
-i
-ĭbus
среден род
sg.
animal
animalis
animali
animal
animal
animali
197
pl.
ovaria
ovariōrum
ovariis
ovaria
ovaria
ovariis
pl.
vulnera
vulnerum
vulnerĭbus
vulnera
vulnera
vulnerĭbus
pl.
animalia
animalium
animalĭbus
animalia
animalia
animalĭbus
GRAMMATĬCA LATĪNA
PER TABŬLAS
N.
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
sg.
-us
-ūs
-uī
-um
-us
-ū
машки и женски род
pl.
sg.
-us
sensus
-uum
sensus
-ĭbus
sensui
-ūs
sensum
-us
sensus
-ĭbus
sensū
Четврта (u) деклинација
pl.
sensus
sensuum
sensĭbus
sensus
sensus
sensĭbus
sg.
-u
-us
-u
-u
-u
-ū
N.
G.
D.
Acc.
V.
Abl.
N.
G.
D.
Acc.
Abl.
N.
G.
D.
Acc.
Abl.
sg.
-es / -as
-ae
-ae
-en / -am
-e / -a
-on
-i
-o
-on
-o
sg.
198
pl.
sceleta
sceletōrum
sceletis
sceleta
sceletis
среден род
sg.
cornu
cornus
cornui
cornu
cornu
cornū
pl.
cornua
cornuum
cornĭbus
cornua
cornua
cornĭbus
Петта (е) деклинација
женски и машки род на -es
sg.
pl.
sg.
pl.
-ēs
-ēs
rēs
rēs
-ēi
-ērum
rěi
rērum
-ei
-ēbus
rěi
rēbus
-em
-ēs
rěm
rēs
-ēs
-ēs
rēs
rēs
-ē
-ēbus
rē
rēbus
Грчка деклинација
машки род на -es/-as
pl.
sg.
pl.
-ae
diabētes
diabētae
-ārum
diabētae
diabētārum
-is
diabētae
diabētis
-as
diabēten /-am diabētas
-is
diabēte /-a
diabētis
среден род на –on
pl.
sg.
-a
sceleton
-ōrum
sceleti
-is
sceleto
-a
sceleton
-is
sceleto
pl.
-uа
-uum
-ĭbus
-uа
-uа
-ĭbus
sg.
-е
-es
-ae
-en
-e
sg.
-ma
-is
-i
-ma
-e
женски род на -е
pl.
sg.
pl.
-ae
systole
systolae
-ārum
systoles systolārum
-is
systolae systolis
-as
systolen systolas
-is
systole
systolis
среден род на -ma
pl.
sg.
pl.
-a
oedema
oedemata
-um
oedematis oedematum
-is
oedemati oedematis
-a
oedema
oedemata
-is
oedemate oedematis
ГЛАГОЛ
ИНФИНИТИВ И ПРЕЗЕНТСКА ОСНОВА
презентска
1 л. презент инфинитив
основа
I конјугација
sano 1
sanā-re
sanāII конјугација misceo 2
miscē-re
miscēIII конјугација solvo 3
solv-ĕ-re
solvIV конјугација nutrio 4
nutrī-re
nutrī-
ЛИЧНИ НАСТАВКИ ЗА АКТИВ И ПАСИВ
актив
1.
2.
3.
sg.
-o
-s
-t
ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТОТ
актив
пасив
sg.
pl.
sg.
1. sano
1. sanāmus
1. sanor
2. sanas
2. sanātis
2. sanāris
3. sanat
3. sanant
3. sanātur
pl.
II конјугација
1. misceo
2. misces
3. miscet
1. miscēmus
2. miscētis
3. miscent
1. misceor
2. miscēris
3. miscētur
1. miscēmur
2. miscēmĭni
3. miscēntur
III конјугација
1. solvo
2. solvis
3. solvit
1. solvĭmus
2. solvĭtis
3. solvunt
1. solvor
2. solvĕris
3. solvĭtur
1. solvĭmur
2. solvimĭni
3. solvuntur
IV конјугација
1. nutrio
2. nutris
3. nutrit
1. nutrīmus
2. nutrītis
3. nutrĭunt
1. nutriоr
2. nutrīris
3. nutrītur
1. nutrīmur
2. nutrimĭni
3. nutriuntur
I конјугација
pl.
-mus
-tis
-nt
1. sanāmur
2. sanamĭni
3. sanāntur
КОНЈУНКТИВ НА ПРЕЗЕНТОТ
актив
пасив
sg.
pl.
sg.
1. sanēm
1. sanēmus
1. sanēr
2. sanēs
2. sanētis
2. sanēris
3. sanēt
3. sanēnt
3. sanētur
pl.
1. sanēmur
2. sanēmĭni
3. sanēntur
II конјугација
1. misceam
2. misceas
3. misceat
1. misceāmus
2. misceātis
3. misceant
1. miscear
2. misceāris
3. misceātur
1. misceāmur
2. misceāmĭni
3. misceāntur
III конјугација
1. solvam
2. solvas
3. solvat
1. solvāmus
2. solvātis
3. solvant
1. solvar
2. solvāris
3. solvātur
1. solvāmur
2. solvāmĭni
3. solvāntur
IV конјугација
1. nutriam
2. nutrias
3. nutriat
1. nutriāmus
2. nutriātis
3. nutriant
1. nutriar
2. nutriāris
3. nutriātur
1. nutriāmur
2. nutriāmĭni
3. nutriāntur
I конјугација
пасив
199
sg.
-r
-ris
-tur
pl.
-mur
-mĭni
-ntur
GRAMMATĬCA LATĪNA
PER TABŬLAS
ИМПЕРАТИВ, ПАРТИЦИП НА ПРЕЗЕНТ АКТИВЕН, ГЕРУНД И ГЕРУНДИВ
императив
партицип на
герунд
герундив
презент активен
I конјугација
G. sanаndi
sanandus, -a, -um
2. sg. sana!
N. sanans
D. sanаndo
Acc. sanаndum
2. pl. sanāte!
G. sanāntis
Abl. sanаndo
II конјугација
III конјугација
IV конјугација
2. sg. misce!
N. miscens
2. pl. miscēte!
G. miscēntis
2. sg. solve!
N. solvens
2. pl. solvĭte!
G. solventis
2. sg. nutri!
N. nutriens
2. pl. nutrīte!
G. nutrientis
G. miscеndi
D. miscеndo
Acc. miscеndum
Abl. miscеndo
miscеndus, -a, -um
G. solvеndi
D. solvеndo
Acc. solvеndum
Abl. solvеndo
solvеndus, -a, -um
G. nutriеndi
D. nutriеndo
Acc. nutriеndum
Abl. nutriеndo
nutriеndus, -a, -um
SUM, ESSE, FUI
индикатив на презент
1.
2.
3.
200
sg.
sum
es
est
pl.
sumus
estis
sunt
конјунктив на презент
sg.
sim
sis
sit
pl.
simus
sitis
sint
императив
sg.
2. es!
pl.
este!
XIV
ЛАТИНСКОМАКЕДОНСКИ
РЕЧНИК
Lexicon LatinoMacedonicum
201
А
a (ab, abs) praep. (со abl.) од
abscessus, -us m. гнојница, мозол, апцес
abdo, -dĭdi, -dĭtum 3 отстранувам,
оддалечувам, сокривам
abdŏmen, -ĭnis n. стомак
abdominālis, -e adi. стомачен, -чна, -чно;
абдоминален, -лна, -лно
abdūco, -duxi, -ductum 3 одведувам,
одделувам, одвојувам, оттргнувам
abductio, -ōnis f. одвојување, абдукција,
оддалечување од средната линија на телото
abductor, -ōris m. одвојувач; (v. muscŭlus)
abortus, -us m. пометнување, прекинување на
бременоста, абортус
absentia, -ae f. отсуство
absolūtus 3 adi. целосен, -сна, -сно,
неограничен, -а, -о
absorbео, -sorbui, - 2 сркам, вшмукувам,
впивам, проголтнувам
abstineo, -tinui, -tentum 2 воздржувам,
држам далеку, одвраќам, се воздржувам,
стојам настрана
abundantia, -ae f. обилност, изобилие
abūsus, -us m. злоупотреба
academia, -ae f. академија
accēdo, -cessi, -cessum 3 пристапувам, се
приближувам, приоѓам
accipio, -cēpi, -ceptum 3 примам
accurātus 3 adi. точен, -чна, -чно
accūso, -āvi, ātum 1 обвинувам, се жалам на
нешто
acer, -ris, -cre adi. остар, -тра, -тро
acētum, -i n. оцет
Achīlles, -is m. Ахил, хеленски херој, син на
Пелеј и Тетида
acĭdum, -i n. киселина
acĭdum acetylsalicilĭcum
ацетилсалицилна киселина (аспирин)
acĭdum borĭcum борна киселина
acĭdum ascorbinĭcum аскорбинска
киселина
acĭdum citrĭcum лимонова киселина
acĭdum hydrochlorĭcum хидрохлорна
киселина
acĭdum lactĭcum млечна киселина
acĭdum tartarĭcum винска киселина
acies, -ei f. острина, боен ред, бој, битка
acne, -es f. (грч. κμή острица, крај, врв) акна
acquiesco, -quievi, -quietum 3 одморам
acrĭter adv. остро
acuo, -ui, -ūtum 3 острам, наострувам
acūtus 3 adi. остар, -тра, -тро; акутен, -тна,
-тно
ad praep. (со acc.) кон, за, до, близу, според
addictus 3 adi. посветен, -а, -о, оддаден, -а, -о
202
addo, -dĭdi, -dĭtum 3 додавам, придодавам
addūco, -duxi, -ductum 3 доведувам,
донесувам, поттикнувам, принудувам
adductio, -ōnis f. доведување, адукција на дел
од телото кон средната линија
adductor, -ōris m. доведувач (v. muscŭlus)
adenōma, -ătis n. тумор од жлездено ткиво,
аденом
adeo adv. дотаму, додека, така, толку, до
толку
adhibeo, -hibui, -hibĭtum 2 применувам
adhibĭtus 3 adi. кој, -a, -oe се применува, кој, -a
-oe се употребува
adhuc adv. дотука, досега, уште
adiectīvum, -i n. придавка
adiŭvo, -āvi, -ātum 1 помагам
admitto, -misi, -missum 3 пуштам, допуштам,
дозволувам
adsum, affui, adesse присутен сум, тука сум
advenio, veni, ventum 4 доаѓам,
пристигнувам
adverbium, -ii n. прилог
adversus praep. (со аcc.) кон, спроти, против
adversus 3 adi. непријатен, -тна, -тно,
несреќен, -ќна, -ќно
aedifĭco, -āvi, -ātum 1 градам
aeger, -gra, -grum adi. болен, -лна, -лно,
немоќен, -ќна, -ќно
aegre adv. мачно, тешко, горко
aegrōtus 3 adi. болен, -лна, -лно
Аegyptus, -i f. Египет
aeneus 3 adi. бронзен, -а, -о
aequālis, -e adi. еднаков, -ква, -кво
aër, aeris n. (acc. sg. aera) воздух, здив
aes, aeris n. бакар, бронза, туч
Aesculapius, -ii m. Ескулапиј, син на Аполон и
Коронида, бог на лекарската вештина
aestas, -ātis f. лето, година, време
aetas, -ātis f. доба
affectus, -us m. душевна состојба, волја,
страст, душевно расположение, афект, силна
возбуда
affĕro, attŭli, allātum aferre донесувам,
доведувам
ager, -gri m. поле, нива
agĭto, -āvi, -ātum 1 мешам, протресувам
ago, egi, actum 3 водам, гонам, вршам,
дејствувам
agricŏla, -ae m. земјоделец
agronōma, -ae m. агроном (v. agronomia, -ae f.)
agronomia, -ae f. (грч. γρός нива, поле, село,
νόμος обичај, правило, закон) агрономија
ala, -ae f. крило, рамо, пазува
albus 3 adi. бел, -а, о
aliēnus 3 adi. туѓ, -а, -о
alius, alia, aliud adi. pron. друг, -а, -о меѓу
повеќемина
alimentum, -i n. храна
alĭter adv. поинаку, на друг начин, инаку
allium, -i n. бел лук
almus 3 adi. хранителен, -лна, -лно,
плодороден, -дна, -дно
alo, alui, altum (alĭtum) 3 се хранам
Aloë, -es f. алое
alter, -ĕra, -ĕrum adi. еден од двајца, друг
Althaea, -ae f. бел слез
altus 3 adi. висок, -а, -о, прен. возившен, -а, -о
alvus, -i m. стомак, мев
amabĭlis, -e adi. мил, -а, -о, пријатен, -тна,
-тно, љубезен, -зна, -зно
amārus 3 adi. горчлив, -а, -о
ambulātio, -ōnis f. шетање, прошетка
ambŭlo, -āvi, -ātum 1 се шетам, одам
amens, -ntis adi. безумен, -мна,-мно,
залуден,-а,-о
amīca, -ae f. пријателка
amicitia, -ae f. пријателство
amīcus, -i m. пријател
aminophenazōnum, -i n. аминофеназон
amo, -āvi, -ātum 1 љубам, сакам
amonium, -ii n. амониум
amonium anisātum амониев анасон
amor, -ōris m. љубов
amplus 3 adi. широк, -а, -о
Аmygdăla, -ae f. бадем
ana (грч. νά исто, горе, над) еднакво, исто
ana partes aequales на еднакви делови
Analgīnum, -i n. Аналгин
analysis, -is f. (грч. νάλυσις расчленување)
разложување на составните делови, анализа
anamnēsis, -is f. (грч. νάμνησις припомнување,
потсетување) анамнеза, историја на болеста
anatomia, -ae f. (грч. νατομ расчленување,
сечење) анатомија, наука за составот и
формата на телото
anatomĭcus 3 adi. анатомски, -а, -о
aneurysma, -ătis n. (грч. νεύρυσμα
проширување) аневризма, ограничено
проширување на артерија
anĭmal, -is n. животно
anĭmus, -i m. душа, дух
annus, -i m. година
anorexia, -ae f. (грч. (ν)- префикс кој означува
отсуство и ὂρεξις апетит) безапетитност,
немање апетит, анорексија
ante praep. (со acc.) пред
anterior, -ius adi. comp. кој е понапред, кој е
напред, преден, -дна, -дно
anthrax, -ăcis f. (грч. ἂνϑραξ јаглен) црн пришт,
устрел, антракс
antibiotĭcum, -i n. антибиотик
antiquitas, -ātis f. древност, старина, дамнина
antiquus 3 adi. стар, -a, -o; древeн, -вна, -вно
aorta, -ae f. (грч. ορτ артерија) аорта,
главната артерија на големиот круг на
крвната циркулација
apex, -ĭcis m. врв
aphthaе, -ārum f. (грч. ἄφθαι) млечница,
листик, афта
Apium, -ii n. целер
бот. Apium graveolens целер
Apollo, -ĭnis m. (грч. Ἀπόλλων) Аполон, син
на Јупитер и Латона, брат на Дијана, бог
на сонцето, прорекувањето, на поетската,
музичката и лекарската вештина
appetītus, -us m. апетит
apporto, -āvi, -ātum 1 понесувам
apprehendo, -prehendi, -prehensum 3 фаќам,
зафаќам
Aprīlis, -is m. aприл
aptus 3 adi. приврзан, -а, -о, пригоден, -дна,
-дно, згоден, -дна, -дно, соодветен, -тна, -тно,
добар, -бра, -бро
apud praep. (со acc.) кај, до, при
aqua, -ae f. вода
aquaeductus, -us m. водопроводник, канал
aquōsus 3 adi. воден, -а, -о, изобилен со вода
aquĭla, -ae f. орел
aquilo, -ōnis m. северец, северен ветер
ara, -ae f. жртвеник, олтар
arānea, -ae f. пајак
arbitrium, -ii n. решение, одлука, суд, мнение,
просудување
arbor, -ōris f. дрво, стебло
arcānum, -i n. тајна
archiatrus, -i m. (грч. ρχιατρός) главен лекар,
титула која им се доделувала на лекарите во
времето на императорите
arcus, -us m. лак, свод
arduus 3 adi. тежок, -шка, -шко, мачен, -чна,
-чно
argenteus 3 adi. сребрен, -а, -о
Argentum, -i n. сребро
aries, -ĕtis m. овен
arma, -ōrum n. оружје
aro, -āvi, -ātum 1 орам, oбработувам земја, се
занимавам со земјоделство
aromatĭcus 3 adi. ароматичен, -чна, -чно
arrŏgo, -āvi, ātum 1 уште еднаш прашувам,
присвојувам, посинувам, прибавувам
arrhythmia, -ае f. аритмија, неправилна
работа на срцето
ars, -rtis f. умешност, вештина, уметност
arteria, -ae f. (грч. ρτηρία) артерија
arteriālis, -e adi. артериски, -а, -о
articulātio, -ōnis f. зглоб
articŭlus, -i m. зглоб, прешлен
ascendo, -scendi, scensum 3 се качувам, се
искачувам
203
Asia, -ae f. Азија
asĭnus, -i m. магаре
asper, -ĕra, -ĕrum adi. рапав, -а, -о, нерамен,
-мна, -мно, кисел, -а, -о, горчлив, -а, -о
assūmо, -sumpsi, -sumptum 3 земам, примам
asthma, -ătis n. (грч. ἆσθμα тешко дишење)
задув, астма
asthma bronchiāle бронхијална астма
asthma cardiāle срцева астма
astrum, -i n. (грч. στήρ) ѕвезда
astūtus 3 adi. лукав, -а, -о, подмолен, -лна,
-лно, итар, -тра, -тро
at conict. но, туку, ама, сепак
ater, -tra, -trum adi. црн, -а, -о, темен, -мна,
-мно; прен. тажен, -жна, -жно, жален, -лна,
-лно
Athenae, -ārum f. (грч. Ἀθῆναι) градот Атина
Atheniēnses, -ium m. f. (грч. Ἀθηναῖοι)
Атињани
atque conict. и, уште и
atrocĭter adv. немилосрдно, жестоко, свирепо
atrophia, -ae f. (грч. τροφία лишеност од
храна) атрофија, намалување на обемот и
размерот на клетките
atropīnum, -i n. атропин
attente adv. внимателно
Attĭcus, -i m. Атик, најдобриот пријател на
римскиот оратор и државник Марк Тулиј
Цицерон
attĭneo, -tinui, -tentum 2 се протегам, се
простирам, допирам, се однесувам на,
засегам
audax, -ācis adi. смел, -а, -о, решителен, -лна,
-лно, храбар, -бра, -бро, дрзок, -ска, -ско
audio, -īvi, -ītum 4 слушам
auditio, -ōnis f. слушање, зборување, глас
augustus 3 adi. свет, -а, -о, возвишен, -а, -о,
величествен, -а, -о
Aurantium, -ii n. портокал
aureus 3 adi. златен, -тна, -тно
auricŭla, -ae f. ушна школка
auriculāris, -e adi. ушен, -шна, -ушно, кој ѝ
припаѓа на аурикулата, на ушната школка
auris, -is f. уво
aurōra, -ae f. зора
Aurum, -i n. злато
ausculto, -āvi, -ātum 1 внимателно слушам
austērus 3 adi. горчлив, -а, -о, кисел, -а, -о,
остар, -тра, -тро
aut conict. или
autem conict. пак, а, а пак
auxilium, -ii n. помош, помагање, поткрепа,
средства за заштита; pl. помошни чети,
помошни војски, помош, војска, воени сили
avārus 3 adi. алчен, -чна, -чно
aveo, 2 само imper. ave!, avete! поздрав,
здраво, збогум
avis, -is f. птица
204
avus, -i m. дедо
axiālis, -e adi. кој, -а, -ое ѝ припаѓа на оската
B
Bacchus, -i m. Бакх, бог на пролетта, син на
Ѕевс и Семела; често Dionysus, -i m. Дионис,
бог на виното
bacilli, -ōrum m. стапчиња
bacillus, -i m. бактерија, бацил
bacterium, -ii n. (грч. βακτηρίον прачка)
бактерија, едноклеточни микроорганизми со
стапчеста, топчеста или спирална форма
balneum, -i n. бања
basis, -is f. (грч. βάσις) основа, база
beatus 3 adi. блажен, -а, -о; среќен, -ќна, -ќно
Belladonna, -ae f. лудо билје, помамница, див
тутун
bellum, -i n. војна
bene adv. добро
benignus 3 adi. добронамерен, -рна, -рно,
добродушен, -шна, -шно, доброкачествен, -а,
-о; бенигнен, -гна, -гно
bestia, -ae f. животно, звер
Betŭla, -ae f. бреза
бот. Betŭla alba бреза
bibo, bibi, - 3 пијам
biceps, -ĭtis m. бицепс, мускул бицепс,
двоглав мускул
bilis, -is f. жолч, жолчка, јад, гнев, срдитост,
лутина, незадоволство
biologia, -ae f. (грч. βίος живот; λόγος учење,
наука) биологија
bolus, -us m. болус, голема таблета
bonus 3 adi. добар, -бра, -бро
bos, bovis m. [gen. pl. boum, dat. и abl. bobus и
bubus] вол, говедо, бик
botanĭca, -ae f. (грч. βοτάνη трева, растение,
βοτάνική наука за тревките) ботаника, наука
за растенијата
brachium, -ii n. (грч. βραχίων) рака,
надлактица, мишка, рамо
brachiālis, -e adi. брахијален, -лна, -лно, кој ѝ
припаѓа на раката
brachiocephalĭcus 3 adi. брахиокефален, -лна,
-лно, кој се однесува на раката и на главата
brachioradiālis, -e adi. брахиорадијален, -лна,
-лно (v. muscŭlus)
bradycardia, -ae f. (грч. βραδύς adi. бавен;
καρδία срце) брадикардија, забавена работа
на срцето
Brattia, -ae f. Братија, латинското име на
островот Брач
brevis, -e adi. кус, -а, -о, краток, -тка, -тко
brevĭtas, -ātis f. краткост, кусост
bronchiālis, -e adi. бронхијален, -лна, -лно, кој
им припаѓа на бронхиите
bronchītis, -ĭdis f. бронхит, воспаление на
душникот
bronchopneumonia, -ae f. (лат. bronchi
m. душници, бронхии; грч. πνεύμων бел
дроб) бронхопневмонија, воспаление на
белодробното ткиво и на бронхијалните
гранки
Brucella, -ae f. Бруцела
Brucellōsis, -is f. Бруцелоза
Brutus, -i m. Брут
bucca, -ae f. образ
bulbus, -i m. булбус, клопчесто задебелување
bulbus оcŭli очно јаболкце
bullio, -īvi, -ītum 4 зовривам
C
cadāver, -ĕris n. леш, мртво тело
cado, cecĭdi, casūrus 3 паѓам
caecus 3 adi. слеп, -а, -о
Caesar, -is m. Цезар, Гај Јулиј
calamĭtas, -ātis f. невола, несреќа, пораз
calămus, -i m. (грч. κάλαμος) писалка, трска за
пишување, трска
calămi rhizōma исушен ризом на
растението Acorus Calamus или Araceae,
ризом од иѓирот
calvities, -ēi f. ќелавост
cancer, -cri m. рак, канцер
calcŭlus, -i m. камче
calesco, -lui, -3 се затоплувам, се загревам,
станувам врел
calĭdus 3 adi. топол, -пла, -пло, врел, -а, -о,
жежок, -шка, -шко
calor, -ōris m. топлина, горештина
calvaria, -ae f. черепен покрив, калварија
calx, calcis f. петица
canālis, -is m. канал
canīnus 3 adi. кучешки, -а, -о (v. dens)
canis, -is m. f. куче
canto, -āvi, -ātum 1 пејам
capilāris, -e аdi. капиларен, -рна, -рно
capra, -ae f. коза
capsŭla, -ae f. капсула
capto, -āvi, ātum 1 ловам, фаќам
caput, -ĭtis n. глава
carbo, -ōnis m. јаглен
carcinōma, -ătis n. (грч. καρκίνος рак)
карцином, рак
cardiālis, -e adi. (грч. καρδία срце) срцев, -а, -о;
кардијален, -лна, -лно
careo, carui, caritūrus 2 немам, лишен сум,
ми недостига
caries, -ēi f. кариес
caries incipiens почетен кариес
carĭtas, -ātis f. љубов, милосрдие
carmen, -ĭnis n. песна
carnōsus 3 adi. месест, -а, -о
caro, carnis f. месо
carotis, -ĭdis f. каротис, главната вратна
артерија
carpus, -i m. карпус, китка на раката од осум
ковчиња поставени во два реда
Carthāgо, -ĭnis f. Картагина, град во Африка
casa, -ae f. колиба, куќа
caste adv. чисто, невино, непорочно, побожно,
богоугодно
casus, -us m. случај
causa, -ae f причина; abl. causā (со gen.)
заради, поради
caveo, cavi, cautum 2 се чувам, претпазлив
сум, внимавам, се грижам, се погрижувам,
помагам, давам некому гаранција,
гарантирам
cavĭtas, -ātis f. шуплина, празнина
cavo, -āvi, -ātum 1 длабам, издлабувам,
продупчувам
cavum, -i n. шуплина, празнина
cavus 3 adi. шуплив, -а, -о; празен, -зна, -зно
cedo, cessi, cessum 3 отстапувам, си одам,
заминувам
celebro, -āvi, -ātum 1 славам, прославувам
celer, -ris, -e adi. брз, -а, -о
celerĭter adv. бргу
Celsus, -i m. Целс, римско лично име; А.
Cornelius Celsus познат римски писател со
трудови од областа на медицината
cellŭla, -ae f. клетка
centimetrum, -i n. сантиметар
cepa, -ae f. кромид
cera, -ae f. восок
cerebrum, -i n. голем мозок, церебрум
cereŏlus, -i m. свеќичка
Ceres, -ĕris f. Церера, ќерка на Сатурн
и Реа, мајка на Просерпина, божица на
земјоделието, плодноста и бракот
certāmen, -ĭnis n. натпревар, борба
certe adv. сигурно, навистина, бездруго,
секако
cervicālis, -e adi. вратен, -тна, -тно
cervix, -ĭcis f. врат
cervix utĕri грло на матката
certus 3 adi. определен, -а, -о, одреден, -а, -о,
сигурен, -рна, -рнo
cetĕrum adv. впрочем, имено, но, сепак,
отсега, во иднина
cetĕrus 3 adi. обично pl. други, останати
Chamomilla, -ae f. боливач, попадика,
вртипоп, камилица
charta, -ae f. (грч. χάρτης) хартија, лист, книга
chartae medicātae медицински хартии
cirrhōsis, -is f. (грч. κιρρός adi. портокаловокафен) цироза, заболување на паренхимните
органи
chirurgia, -ae f. (грч. χείρ рака, χειρουργία
работа извршена со раце) хирургија
205
chirurgĭcus 3 adi. (грч. χειρουργικός)
хируршки, -а, -о (v. chirurgia, -ae f.)
chirūrgus, -i m. (грч. χειρουργός) хирург
(v. chirurgia, -ae f.)
chlorĭdum, -i n. хлорид
Christus, -i m. Христос
chole, -es f. (грч. χολή) жолч
cholecystītis, -ĭdis f. холецистит, воспаление
на жолчниот меур (v. chole, -es f.)
cholĕra, -ае f. жолч, истекување жолч,
жолтица, колера
chronĭcus 3 adi. (грч. χρόνος време) хроничен,
-чна, -чно, кој трае долго време
cibus, -i m. храна, јадење
cicāda, -ae f. штурец
cicatrix, -īcis f. лузна, рана
cilium, -ii n. клепка, ресичка, цилија
circĭter praep. (со acc.) околу, близу
circŭlus, -i m. круг
circŭlus sanguĭnis крвоток
circumdo, -dĕdi, -dătum 1 ставам околу,
поставувам околу, опкружувам, опашувам
cito adv. бргу
citreus 3 adi. лимонов, -а, -о
citus 3 adi. брз, -а, -о
civĭtas, -ātis f. граѓанство, држава
clamor, -ōris m. вик, викотница, галама, бука,
врева
clarus 3 adi. славен, -вна, -вно
clavicŭla, -ae f. клучна коска
clavus, -i m. клинец, клин
coacesco, -cui, -, 3 скиснувам, се скиселувам;
прен. станувам неупотреблив
coagulātio, -ōnis f. засирување, коагулација
cochlear, -is f. лажица
coctus 3 adi. сварен, -а, -о
coedīnum, -i n. цедин
coena, -ae f. ручек, главен оброк кај
Римјаните околу 3-4 часот после пладне
coffeinum, -i n. кофеин
cogĭto, -āvi, -ātum 1 мислам, размислувам
cognosco, -novi, -notum 3 познавам,
препознавам
colātio, -ōnis f. цедење, колација,
процедување низ крпа
colītis, -ĭdis f. колит, воспаление на
слузницата на дебелите црева
collēga, -ae m. колега
collegium, -ii n. другарство, друштво,
здружение
collĭgo, -lēgi, lectum 3 собирам
collum, -i n. врат
colo, colui, cultum 3 обработувам, негувам,
почитувам
colon, -i n. (грч. κόλον дебело црево) колон,
главниот дел од дебелото црево меѓу слепото
црево и правото црево
206
color, -ōris m. боја, тен
columba, -ae f. гулабица
columna, -ae f. столб
columna vertebrālis ‘рбетен столб
coma, -ae f. (грч. κόμη) коса
combustus 3 adi. изгорен, -а, -о
comĕdo, -ēdi, -ēsum 3 изедувам, потрошувам
comitiālis, e adi. собраниски, -a, -o
morbus comitiālis падавица, епилепсија
commŏdo, -āvi, -ātum 1 услужувам, угодувам,
давам
commōtio, -ōnis f. засирување
communĭco, -āvi, -ātum 1 приопштувам,
споделувам, делам, здружувам, се советувам,
разговарам
commūnis, e adi. заеднички, -а, -о
compĕto, -petīvi, -petītum 3 се случувам во
исто време, се совпаѓам, соодветствувам,
доликувам, прилегам, тежнеам кон нешто,
сакам да добијам
composĭtus 3 adi. составен, -а, -о, сложен, -а,
-о
concisio, -ōnis f. сечкање, дробење
concŏquo, -coxi, -coctum 3 сварувам,
зготвувам, варам
concordia, -ae f. слога
concubĭtus, -us m. полов однос, водење љубов,
копулација
condĭtor, -ōris m. основач
confĕro, contūli, collātum, conferre собирам
на едно место, соединувам, споредувам
confundo, -fūdi, -fūsum 3 помешувам,
измешувам, збркувам, нарушувам
congenĭtus 3 adi. вроден, -а, -о
coniunctim adv. заедно, во заедница
coniunctio, -ōnis f. врска, сврзник
consentio, -sensi, sensum 4 се согласувам
conservo, -āvi, -ātum 1 сочувувам, спасувам,
чувам, пазам
consilium, -ii n. совет
conspergo, -spersi, -spersum 3 посипувам,
распрснувам
constantia, -ae f. постојаност, истрајност,
смелост
constipātio, -ōnis f. натрупување, навалица,
запек, констипација
constituo, -stitui, -stitūtum 3 поставувам,
ставам, втемелувам, одредувам
consto, -stiti, -staturus 1 стојам заедно, се
состојам, опстојувам, се согласувам; impers.
constat познато е, потврдено е, се состојам,
составен сум, имам
consuetūdo, -ĭnis f. обичај, навика
consumo, -sumpsi, -sumptum 3 потрошувам,
исцрпувам, изедувам, употребувам
contagiōsus 3 adi. заразен, -зна, -зно
contentus 3 adi. задоволен, -лна, -лно
contĕro, -trīvi, -trītum 3 иситнувам,
издробувам, истривам,
contestātio, -ōnis f. засведочување,
посведочување, заколнување
contineo, -tinui, -tentum 2 држам заедно, во
себе имам, сочувувам, задржувам, запазувам,
се состојам
contingo, -tīgi, -tactum 3 допирам, фаќам,
зафаќам, се однесувам на некого, осквернува,
окалувам, расипувам
contra praep. (со acc.) против
contractio, -ōnis f. грчење, скратување (на
мускул), контракција
contracus 3 adi. стегнат, -а, -о
contrarius 3 adi. спротивен, -вна, -вно,
спротивставен, -а, -о
conturbo, -āvi, -ātum 1 загрижувам,
вознемирувам
contusio, -ōnis f. нагмечување на меките
ткива, контузија, општо растројство на
организмот како последица на механичко
дејство врз телото; толчење
contūsus 3 adi. смачкан, -а, -о; контузен, -зна,
-зно
Convallaria, -ae f. ѓурѓевче
convenio, -vēni, -ventum 4 се собирам,
доаѓам, се согласувам, се договарам,
доликувам, прилегам; impers. доликува,
прилега, треба
coquo, coxi, coctum 3 готвам, варам
cor, cordis n. срце
cornea, -ae f. рожница на око, корнеја
cornu, -us n. копито, клун, крило на војска
corōna, -ae f. круна, корона, венец
corpus, -ŏris n. тело
corrĭgo, -rexi, -rectum 3 исправувам,
поправам, подобрувам
corruptio, -onis f. заведување, поткупување,
расипаност, лоша состојба, искривување
cortex, -ĭcis m. кора
Cos, Coi f. (грч. Κῶς ) Кос, остров во Егејско
Море, познат по почитувањето на Ескулап,
родно место на таткото на медицината
Хипократ
costa, -ae f. ребро
cottidie adv. секојдневно
coxa, -ae f. колк
cranium, -ii n. череп
cras adv. утре
creber, -bra, -brum adi. густ, -а, -о, многуброен,
-јна, -јно, чест, -а, -о
cremo, -āvi, -ātum 1 запалувам, спалувам,
изгорувам
creo, -āvi, ātum 1 создавам, раѓам
cresco, crevi, cretum 3 раснам
cribrātio, -ōnis f. просејување
critĭcus 3 adi. критичен, -чна, -чно
croceus 3 adi. шафранов, -а, -о, со шафранова
боја, прен. златест, -а, -о
crus, cruris n. потколеница
crystalisātio, -ōnis f. кристализација
cubīle, -is m. ложница, легло, постела
culpa, -ae f. вина, грешка
cum praep. (со abl.) со; conict. кога, бидејќи,
иако
cunctus 3 adi. цел, -а, -о, целокупен, -пна,
-пно; pl. сите
cupĭdus 3 adi. кој силно посакува, желен,
-лна, -лно, алчен, -чна, -чно, предаден, -а, -о,
ревносен, -сна, -сно
cupio, -īvi, -ītum 3 посакувам
cur adv. зошто
cura, -ae f. грижа
curātio, -ōnis f. грижа
curo, -āvi, ātum 1 се грижам, лекувам, лечам
curricŭlum, -i n. трк, трчање, пат
curro, cucurri, cursum 3 трчам, летам, брзам
cursus, -us m. трк, трчање, брзо движење
curvatūra, -ae f. кривина
custodio, -īvi, -ītum 4 чувам
cutis, -is f. кожа
cylindrus, -i m. грч. κύλινδρος) валјак, валец,
цилиндар
cysta, -ae f. (грч. κύστις) меур, ќесе, циста
cystītis, -ĭdis f. цистит, воспаление на
мочниот меур
D
Danai, -ōrum m. (грч. Δαναοί) Данајци, Грци
de praep. (со abl.) за
dea, -ae f. божица
debeo, -ui, -ĭtum 2 должам, морам, требам
decet, -cuit 2 impers. прилега
deciduus 3 adi. кој, -а, -е отпаѓа (v. dens)
decipio, -cēpi, -ceptum лажам, мамам
decoctum, -i n. одварок, изварок, уварок,
декокт
degluttio, -īvi, -ītum 4 голтам
deiectio, -ōnis f. протерување
deinde conict. потоа
delecto, -āvi, -ātum 1 разонодувам,
развеселувам
delictum, -i n. прекршок, престап, грешка
delĭgo -āvi, -ātum 1 приврзувам,
прицврстувам
deltoideus 3 adi. делтоиден, -дна, -дно, со
облик на буквата делта (v. muscŭlus)
delirium, -ii n. бунило, делириум
Delus, -i f. (грч. Δῆλος) Делос, остров во
Егејското Море, родно место на Аполон и
Дијана
dementia, -ae f. слабоумие, слабоумност,
деменција
207
dens, -ntis m. заб
dens canīnus песјак
dens deciduus/ lacteus млечен заб
dens incisīvus секач
dens molāris катник
dens permănens траен заб
dens praemolāris заб кој e пред катникот
dens serotĭnus умник
depressor, -ōris m. депресор (v. muscŭlus)
depulsio, -ōnis f. одбивање, отстранување
descendo, -scendi, -scensum 3 слегувам, се
спуштам
descensus, -us m. спуштање
descriptio, -onis f. нацрт, цртеж, опис
desidĕro, -āvi, -ātum 1 посакувам, копнеам по,
барам
destilātio, -ōnis f. дестилација, прочистување
на течностите преку претворање во пареа и
повторно во течност
destilātus 3 adi. дестилиран, -а, -о
detrimentum, -i n. штета, загуба, пораз
dexter, -tra, -trum adi. десен, -сна, -сно
dextra, -ae f. десница, десна рака
diabētes, -ae m. (грч. διαβήτης) шеќерна
болест, дијабетес
diabŏlus, -i m. (грч. διάβολος) ѓавол, зол дух
diaeta, -ae f. (грч. δίαιτα начин на живеење)
диета, од лекар препишан умерен начин на
живеење
diagnōsis, -is f. (грч. διάγνωσις разликување,
препознавање) дијагноза
Diana, -ae f. Дијана, ќерка на Јупитер и
Латона, сестра на Аполон, божица на ловот и
месечината
diaphragma, -ătis n. (грч. διάφραγμα преграда)
дијафрагма
diencephălon, -i n. (грч. διεγκέφαλος)
диенцефалон, среден мозок
dies, -ēi m. (f.) ден
difficĭle adv. тешко
difficĭlis, -e adi. тежок, -шка, -шко
difficulter adv. тешко
digĭtus, -i m. прст
dignosco, -nōvi, -nōtum 3 распознавам,
разликувам, дијагностицирам
dilabor, lapsus sum 3 се распаѓам, се
разурнувам, исчезнувам, се измолкнувам
diligenter adv. внимателно
dilĭgo, -lexi, -lectum 1 љубам
dilūtus 3 adi. разблажен, -a, -o, разреден, -а, -о
discipŭla, -ae f. ученичка
discipŭlus, -i m. ученик
disco, didĭci, - 3 учам
discordia, -ae f. неслога
dispŭto, -āvi, -ātum 1 расправам,
разгледувам, се препирам
dissimĭlis, -e adi. различен, -чна, -чно
208
distinguo, -stinxi, -stinctum 3 разликувам,
различувам
distribuo, -tribui, -tributum 3 разделувам,
поделувам, расцепувам
dives, -ĭtis adi. богат, -а, -о
divĭdo, -vīsi, -vīsum 3 разделувам, поделувам
divitiae, -ārum f. богатства
diversus 3 adi. различен, -чна, -чно
diu adv. долго, долго време
diuretĭcus 3 adi. диуретичен, -чна, -чно
do, dedi, datum 1 давам
doceo, docui, doctum 2 подучувам
dolor, -ōris m. болка
doctus 3 adi. учен, -а, -о
doleo, -ui, -itum 2 ме боли нешто, ме
разжалостува, ми причинува болка
domestĭcus 3 adi. домашен, -шна, -шно
domus, -us (-i) f. дом
donec conict. додека, дури
donum, -i n. дар, подарок
dorsum, -i n. грб, грбната страна на некој дел
dosis, -is f. (грч. δόσις давање, разделување)
доза
dubĭto, -āvi, -ātum 1 се двоумам
dubius 3 adi. сомнителен, -лна, -лно
duco, duxi, ductum 3 водам
dulcis, -e adi. сладок, -тка, -тко
dulcĭter adv. слатко
dum conict. додека, штом
duo, -ae, -o num. card. два, две
duodēnum, -i n. дванаесетпрстното цревно,
дуоденум
durus 3 adi. тврд, -а, -о, цврст, -а, -о, мачен,
-чна, -чно, тежок, -шка, -шко
dux, -cis m. водач
dyspnoë, -es f. (грч. δύσπνοος adi. задишан, кој
тешко дише) диспнеја, отежнато дишење
dystrophia, -ae f. (грч. δύστροφία гладување,
изгладнетост) дистрофија, растројство
во исхраната на ткивото на некој орган,
дефектно исхранување
E
е (ex) praep. (со abl.) од
ebullio, -īvi, -ītum 4 зовривам
ecce interi. еве, ете, ене
eczēma, -ătis n. (грч. ἔκζεμα) егзема,
воспалително заболување на кожата
edo, ēsse (edi), essum јадам
edoceo, -docui, -doctum 2 темелно поучувам,
упатувам, обучувам
effĕro, extŭli, elātum, effere изнесувам,
вадам, извадувам
ego pron. pers. [gen. mei, dat. mihi, acc. me, abl.
me, mecum] јас
eiectio, -ōnis f. изгонување, прогонство
electuarium, -i n. каша, пекмез
eloquentia, -ae f. речитост
embolia, -ae f. (грч. ἐμβόλιον нешто вметнато,
епизода, интермецо) зачепување, затнување
на крвоносен сад, емболија
emineo, -minui, - 2 се истакнувам, се
покажувам
emplastrum, -i n. јакија, мевлем, фластер
emulsio, -ōnis f. емулзија, млековидна
течност што содржи мрсни, балсамични,
смолести и други материи нерастворливи во
вода
encephălon, -i n. (грч. ἐγκέφαλος) мозок
enumĕro, -āvi, -ātum 1 набројувам
Еphĕsus, -i f. (грч. Ἔφεσος) Ефес, стар град во
Јонија, Мала Азија
epilepsia, -ае f. (грч. ἐπίληψις)
припадничавост, епилепсија
epistropheus, -ei m. вратен прешлен
epruvetta, -ae f. епрувета
epŭlae, -ārum f. јадење, ручек, гозба
equus, -i m. коњ
erro, -āvi, -ātum 1 скитам, лутам, грешам
essurio, -īvi, -ītum 4 гладен сум, гладувам
et conict. и
etiam conict. исто така, дури
etsi conict. иако
excīdo, -cīdi, -cīsum 3 исечувам, изрежувам,
отсекувам
excipio, -cēpi, -ceptum 3 задржувам,
потпирам
excĭto -āvi, -ātum 1 предизвикувам,
побудувам
exemplar, -āris n. пример, образец, урнек
exemplum, -i n. пример
exerceo, -cui, cĭtum 2 вежбам
exercitātio, -ōnis f. вежбање
exĭtus, -us m. излез, крај, смрт
expecto, -āvi, -ātum 1 очекувам, чекам,
исчекувам
expectĕro, -āvi, -ātum 1 искашлувам
expers, -tis adi. кој нема, лишен од, без
expertus 3 adi. искусен, -сна, -сно, вешт, -а, -о
explĭco, -āvi, ātum 1 размотувам, раширувам,
уредувам, средувам, исполнува, извршувам,
ослободувам, разложувам, објаснувам
exprĭmo, -pressi, -pressum 3 истиснувам,
истргнувам, принудувам, издигам, кревам
exstirpātio, -onis f. вадење од корен, корнење,
екстирпација
exto, -, -, 1 стрчам, излегувам надвор, се
подавам, се покажувам, се истакнувам
extensio, -ōnis f. истегнување, растегнување
extensor, -ōris m. истегнувач (v. muscŭlus)
extenuo, -āvi, -ātum 1 истенчувам,
разредувам, ослабувам
externus 3 надворешен, -шна, -шно
extra praep. (со acc.) вон, надвор од
extracellulāris, -e adi. вонклеточен, -чна, -чно
extractio, -onis f. вадење, извлекување,
екстракција
extrauterīnus 3 adi. кој, -а, -е е надвор од
матката
extremĭtas, ātis f. екстремитет, рака или нога
exulcerātio, -ōnis f. нагризливост,
разјадливост, егзулцерација
Eurōpa, -ae f. Европа
evenio, -veni, -ventum 4 се случувам,
настанувам, произлегувам, снаоѓам
eventus, -us m. исход
F
faba, -ae f. грав
fabrĭca, -ae f. работилница, ковачница
fabŭla, -ae f. приказна
faciālis, -e adi. лицев, -а, -о; фацијален, -лна,
-лно
facies, -ēi f. лице
facĭle adv. лесно
facĭlis, -e adi. лесен, -сна, -сно, пријатен, -тна,
-тно, љубезен, -зна, -зно, добар, -бра, -бро
facĭnus, -ŏris n. дело, постапка, чин
facio, fēci, factum 3 правам
factum, -i n. дело, чин, постапка
facultas, -ātis f. можност, пригода, згоден
случај, способност, вештина, дар
faex, faecis f. талог, тиња, нечистотија, измет,
ѓубре
fallax, -ācis adi. лажлив, -а, -о, лицемерен,
-рна, -рно, лукав, -а, -о
fames, -is f. глад, жед
familia, -ae f. семејство, фамилија
familiarĭter adv. пријателски, интимно
fascia, -ae f. фасција, тенка ципа која ги
обвива мускулите, мускулна обвивка
fastidium, -ii n. гадење, гнасење, мразење,
презирање, одвратност
febrīlis, -e adi. трескав, -а, -о; фебрилен, -лна,
-лно
febris, -is f. треска, грозница
felicĭtas, -ātis f. среќа
felicĭter adv. среќно
felix, -ĭcis adi. среќен, -ќна, -ќно
fel, fellis n. жолчка, отров; прен. жолч, чемер,
јад, гнев
felleus 3 adi. жолчен, -чна, -чно
femĭna, -ae f. жена
femorālis, -e adi. бедрен, -а, -о, феморален,
-лна, -лно
femur, -ŏris n. бедрена коска, бутна коска
fere
fercŭlum, -i n. носилка, послужавник, јастие,
јадење
ferreus 3 adi. железен, -зна, -зно
209
fero, tuli, latum, ferre, носам
ferox, -ōcis adi. жесток, -а, -о
ferrum, -i n. железо; прен. нож, меч
fervĭdus 3 adi. топол, -пла, -пло
festīno, -āvi, -ātum 1 брзам
ficus, -i (-us) m. смоква
fidēlis, -e adi. верен, -рна, -рно, веродостоен,
-јна, -јно
filius, -ii m. син
filtrātio, -ōnis f. цедење, процедување,
филтрација
fingo, finxi, fictum 3 образувам, обликувам,
творам, создавам, градам, правам
finio, -īvi, -ītum 4 омеѓувам, завршувам
finis, -is m. крај, цел, граница
fio, fiĕri, factus sum настанувам, станувам,
произлегувам
fistŭla, -ae f. цевка
fissūra, -ae f. пукнатина, фисура
flavus 3 adi. жолт, -а, -о
flexio, -ōnis f. свиткување
flexor, -ōris m. свиткувач (v. muscŭlus)
flos, -ōris m. цвет
fluctuo, -āvi, -ātum 1 се бранувам, се колебам
fluo, fluxi, fluctum 3 течам
foenicŭlum, -i n. сладок анасон
foetus, -us m. плод (по третиот месец)
folium, -ii n. лист
forma, -ae f. облик, изглед, убавина
fomentum, -i n. мешавина за влажнење,
формент
formōsus 3 adi. со убав лик, со убава става,
убав, -а, -о, личен, -чна, -чно, красен, -сна, -сно
formŭla, -ae f. пропис
fortasse adv. можеби
fortis, -e adi. храбар, -бра, -бро
fortĭter adv. храбро
fortitūdo, -ĭnis f. храброст
fortūna, -ae f. среќа, судбина
fractūra, -ae f. скршеница, фрактура
fractus 3 adi. скршен, -а, -о
frango, fregi, fractum 3 кршам
frater, -tris m. брат
fraus, fraudis f. измама, лага, итрина
frequens, -entis adi. често присутен, -тна, -тно
frigĭdus 3 adi. студен, -а, -о
frigus, -ŏris m. студ
frons, frondis f. лист
frons, -ntis m. чело
frontālis, -e adi. челен, -лна, -лно
fructus, -us m. плод
бот. Phoeniculi fructus плод од сладок
анасон
frugĭfer, -ĕra, -ĕrum adi. плоден, -дна, -дно
fruor, fructus sum 3 уживам, се насладувам
fulmen, -ĭnis n. молња, молкавица
fumus, -i m. чад, пареа, мирис
210
functio, -ōnis f. функција
fundus, -i m. дно
fungus, -i m. габа
furfur, -ŭris m. трици
fuscus 3 adi. темен, -мна, -мно, црн, -а, -о,
црномурен, -рна, -рно
fusio, -ōnis f. топење
G
Gaia, -ae f. Гаја, женско римско лично име
Gaius, -i m. Гај, машко римско лично име
Galēnus, -i m. (грч. Γαληνός) Гален, хеленски
лекар од II век н.е.
gallīna, -ae f. кокошка
gargarisma, -ătis n. (грч. γαργάρισμα)
гаргарење, жабуркање, мешавина за гаргара
gargarīzo, -āvi, -ātum 1 (грч. γαργαρίζω)
правам гаргара
gastrītis, -ĭdis f. (грч. γαστήρ стомак, утроба)
гастрит, воспаление на слузницата на
желудникот
gastrocnemius, ii m. (грч. γαστήρ стомак,
утроба; κνήμη лист на ногата) гастрокнемиј
(v. muscŭlus)
gaudeo, gavīsus sum 2 весел сум, се радувам
gelatinōsus 3 adi. желатински, -а, -о
gelu, -us n.мраз
gena, -ae f. образ, лице, очи, зеници, очни
капаци
genu, -us n. колено
Gentiāna, -ae f. сириштарка, лицура
genus, -ĕris n. вид, род
gero, gessi, gestum 3 водам, поминувам,
минувам
gingīva, -ae f. непце
glandŭla, -ae f. жлезда
globŭlus, -i m. топче
gloria, -ae f. слава
gluteālis 3 adi. седален, -лна, -лно
gluteus, -i m. глутеус (v. muscŭlus)
glutĭno, -āvi, -ātum 1 залепувам
glycerīnum, -i n. глицерин
glykaemia, -ae f. (грч. γλυκύς adi. сладок;
αἷμα крв) гликемија, присуство на зголемено
количество на шеќер во крвта
gracĭlis, -e adi. тенок, -нка, -нко, вит, -а, -о,
строен, -јна, -јно, нежен, -жна, -жно
Graeci, -ōrum m. Грци, Хелени
Graecus 3 adi. грчки, -чка, -чко
gramma, -ătis n. (грч. γράμμα) грам
granŭla, -ōrum n. зрна, зрнца, бобинки
gratia, -ae f. милина, љубов, услуга,
благодарност; abl. gratiā (со gen.) заради,
поради
gratus 3 adi. мил, -а, -о, драг, -а, -о
gravidĭtas, -ātis f. бременост
gravĭdus 3 adi. бремен, -а, -о
gravis, -e adi. тежок, -шка, -шко, сериозен,
-зна, -зно
gravĭter adv. тешко
gravor 1 се противам, се снебивам, не
поднесувам, не трпам
gustus, -us m. вкус
gutta, -ae f. капка
guttatorium, -ii n. капкалка
vitrum guttatorium шишенце со
капкалка
gynaecologia, -ae f. (грч. γυνή [gen. γυναικός]
жена, λόγος учење, наука) гинекологија
H
habenŭla, -ae f. парченце заболено месо
отсечено од телото
habeo, habui, habĭtum 2 имам
habĭlis, -e adi. пригоден, -дна, -дно, соодветен,
-тна, -тно, лесен, -сна, -сно, способен, -бна,
-бно, вешт, -а, -о, пргав, -а, -о, брз, -а, -о
habĭto -āvi, -ātum 1 живеам, населувам
habituālis, -e adi. обичен, -чна, -чно
haematōma, -ătis n. (грч. αἷμα крв; σῶμα тело)
крвен тумор, хематом
haemorrhagia, -ae f. (грч. αἷμα крв; ῥήγνυμι
истргнувам, излевам) крвавење, хеморагија
haemoragĭcus 3 adi. кој содржи крв, кој
предизвикува крварење
hallex, -ĭcis m. ножен палец, палец на ногата
hamus, -i m. кука, искривен меч, јадица
hebes, -ĕtis adi. тап, -а, -о, тромав, -а, -о,
млитав, -а, -о
Hector, -ŏris m. (грч. Ἕκτωρ) Хектор, син
на Пријам и Хекуба, сопруг на Андромаха,
најголемиот тројански јунак, убиен од Ахил
heliotropium, -ii n. (грч. ἡλιοτρόπιον)
хелиотропион (растение) бубаќарка
hepăr, -ătis f. (грч. ἧπαρ) црн дроб
hepatĭcus 3 adi. црнодробен, -бна, -бно (v.
hepăr, -ătis f.)
herba, -ae f. зеленото стебленце на требата и
житата, тревка, билка
herbarium, -ii n. хербариум
hernia, -ae f. кила, протуреница, хернија
herpes, -ētis m. (грч. ἓρπω лазам, ползам)
херпес, стресница
herpes labiālis лабијален херпес, усна
стресница
herpes zoster појасен херпес, појасец,
жив оган
hic, haec, hoc pron. demonstr. овој, оваа, ова
hiems, -ĕmis f. зима
hilăris, -e adi. весел, -а, -о, радосен, -сна, -сно,
насмеан, -а, -о
Hippocrătes, -is m. (грч. Ἡπποκράτης)
Хипократ, хеленски лекар од V п.н.е.
hirsūtus 3 adi. космат, -а, -о, груб, -а, -о, сиров,
-а, -о, необработен, -а, -о
Hispania, -ae f. Хиспанија, Пиринејскиот
Полуостров, Шпанија заедно со Португалија
hodie adv. денес
Homērus, -i m. (грч. Ὃμηρος) Хомер
homo, -ĭnis m. човек
honeste adv. чесно
honestus 3 adi. почитуван, -а, -о, угледен,
-дна, -дно, ценет, -а, -о
honor, -ōris m. чест, почест
hora, -ae f. час
hospitāle, -is n. болница
humānus 3 adi. човечки, -а, -о
humĭlis, -e adi. низок, -ска, -ско
humor, -ōris m. течност, влага, вода
humus, -i m. земја, почва
hydragyrum, -i m. жива
hypertonĭcus 3 adi. (грч. ὑπερτονία висок крвен
притисок) хипертоничен, -чна, -чно, кој, -а, -е
има висок крвен притисок
hypertrophia, -ae f. (грч. ὑπερτροφία)
хипертрофија, зголемување на орган
hypotensio, -onis f. (грч. ὑπό под, лат. tensio,
-onis f. напнување, растегнување) хипотензија,
низок крвен притисок
I
iam adv. веќе, уште
Ianuarius, -ii m. јануари
ibi adv. таму
ictĕrus, -i m. жолтица
ictus, -us m. удар, напад, убод
idcirco adv. затоа, заради тоа
idem, eadem, idem pron. demonstr. ист, иста,
исто
idoneus 3 adi. соодветен, -тна, -тно
iecur, -ŏris n. црн дроб
ieiunium, -ii n. постење, пост, глад
ieiūnus 3 adi. гладен, -дна, -дно
igĭtur conict. поради тоа, и така, значи
ignis, -is m. оган
ignōro, -āvi, -ātum 1 не познавам, не знам
ille, illa, illud pron. demonstr. оној, онаа, она
illĭno, -lēvi, lĭtum 3 намачкувам, мачкам
imāgo, -ĭnis f. слика
immo adv. напротив, секако, дури и
immiserĭcors, -ordis adi. безмилосен, -сна,
-сно, немилосрден, -дна, -дно
immortālis, -e adi. бесмртен, -тна, -тно
impĕro, -āvi, -ātum 1 заповедам
impertio(r), -īvi, -ītum 4 доделувам, давам,
снабдувам
impetiōsus 3 adi. жесток, -а, -о, брз, -а, -о
impleo, -plevi, -pletum 2 наполнува,
исполнувам, заситувам, задоволувам,
успокојувам, извршувам
211
implĭco, -āvi, -ātum 1 заплеткувам,
вплеткувам, приспојувам, сврзувам
impōno, -posui, -posĭtum 3 поставувам,
ставам, нанесувам
in praep. (со abl. и acc.) во
inānis, -e adi. празен, -зна, -зно, лишен, -а, -о,
сиромашен, -шна, -шно
incendium, -ii n. потпалување, опожарување,
пожар, палеж, несреќа, загуба, штета
incertus 3 adi. несигурен, -рна, -рно,
неизвесен, -сна, -сно
incīdo, -cīdi, -cīsum 3 врежувам, расекувам,
пресекувам, разделувам, отсекувам
incipio, -cēpi, ceptum 3 започнувам
incisīvus 3 adi. кој, -а, -е сече (v. dens)
incisūra, -ae f. засек, инцизура
inclūsus 3 adi. затворен, -а, -о, заклучен, -а, -о
incognĭtus 3 adi. непознат, -а, -о, неистражен,
-а, -о
incŏla, -ae m. жител
incresco, -crēvi, - 3 растам
incunabŭla, -ōrum n. родно место
inde adv. оттаму, оттука
indūco, -duxi, -ductum 3 воведувам,
навлекувам
indulco, -āvi, -ātum 1 правам сладок,
засладувам
industria, -ae f. работливост
infans, -antis m. adi. бебе, дете до две години
infantĭlis, -e adi. детски, -a, -o
infarctus, -us m. инфаркт, ограничен дел
од некротично ткиво умртвено поради
запирање на крвното снабдување како
последица на тромбоза, емболија или
подолготрајна спазма на артеријата која го
снабдува со крв
infectio, -ōnis f. зараза
infectiōsus 3 adi. заразен, -зна, зно
infectus 3 adi. заразен, -зна, зно
infēlix, -īcis adi. несреќен, -ќна, -ќно
inferior, -ius comp. inferus 3 горен
infĕro, -tŭli, illātum, inferre внесувам,
донесувам, причинувам, предизвикувам,
задавам, нанесувам
infĕrus 3 adi. долен, -лна, -лно
infesto, -āvi, -ātum 1 напаѓам
inflammātio, -ōnis f. воспаление
inflo, -āvi, -ātum 1 надувувам, издувувам,
возгордејувам, правам надмен
influenza, -ае f. грип, инфлуенца
infra praep. (со acc.) под
infūsum, -i n. попарок, инфузија
ingenium, -ii n. карактер, дух
ingens, -entis adi. огромен, -мна, -мно, многу
голем, -а, -о
ingredior, -gressus sum 3 влегувам,
пристапувам
212
inicio, -iēci, -iectum 3 фрлам, ставам, ставам
врз
iniectio, -ōnis f. инјекција
initium, -ii n. почеток
iniuria, -ae f. неправда
inoperabĭlis, -e adi. кој не може да се оперира
insalūber, -bris, -bre adi. нездрав, -а, -о
inscriptio, -ōnis f. заглавие, наслов; дел од
рецептот во кој се наведува името на лекарот,
адресата на здравствената установа и
датумот на издавање на лекот
insĕro, -serui, -sertum 3 ставам, наместувам,
турам
insipĭdus 3 adi. безвкусен, -сна, -сно;
инсипиден, -дна, -дно
instrumentum, -i n. инструмент
insufficientia, -ae f. недостиг
insŭla, -ae f. остров
integre adv. целосно, во целост
inter praep. (со acc.) помеѓу, меѓу
interdum adv. понекогаш
internus 3 adi. внатрешен, -шна, -шно
interruptio, -ōnis f. прекин
intestinālis, -e adi. цревен, -вна, -вно
intestīnum, -i n. црево
intestīnum caecum слепо црево, цекум
intestīnum crassum дебело црево
intestīnum duodēnum дванаесетпрсно
црево
intestīnum ieiūnum празно црево,
јејунум
intestīnum rectum право црево, ректум
intestīnum tenue тенко црево
intolerabĭlis, -e adi. неподнослив, -а, -о
intra praep. (со acc.) во, внатре во
intravenōsus 3 adi. внатрешновенски, -а, -о,
интравенски, -а, -о
intramusculāris, -e adi. внатрешно мускулен,
-лна, -лно
intremesco, -āvi, -ātum 1 почнувам да
треперам, затреперувам, се затресувам
intrepĭdus 3 adi. бестрашен, -шна, -шно,
спокоен, -јна, -јно
intro, -āvi, -ātum 1 влегувам
introductio, -ōnis f. увод
intus adv. внатре, во внатрешноста, одвнатре
inuro, -ussi, -ustum 3 изгорувам со оган,
причинувам, запалувам
invenio, -vēni, -ventum 4 пронаоѓам
invĭdus 3 adi. завидлив, -а, -о
invīto, -āvi, -ātum 1 поканувам, канам
iocor 1 се шегувам
iodum, -i n. јод
Ipecacuanha, -ae f. ипекакуана
ipse, ipsa, ipsum pron. demonstr. сам, сама,
само
ira, -ae f. гнев, лутина, срдба, бес
irascor, -, -, 3 се гневам, се срдам, се лутам
irregulāris, -e adi. неправилен, -лна, -лно
irrīsor, -ōris m. потсмевач, ругач, подбивач
is, ea, id pron. demonstr. тој, таа, тоа
ischias, -ădis f. (грч. ἲσχιας) исхијас
iste, ista, istud pron. demonstr. тој, таа, тоа
ita adv. така, на таков начин
Italia, -ae f. Италија
ităque conict. поради тоа, и така, значи
item adv. исто така
iter, itiněris n. пат
iucunde adv. пријатно
iucundus 3 adi. пријатен, -тна, -тно, угоден,
-дна, -дно, мил, -а, -о
iudicium, -ii n. суд, одлука, оценка, проценка,
мнение, мислење
iudĭco, -āvi, -ātum 1 ценам, судам, сметам
iugulāris, -e adi. што му припаѓа на југулумот,
на горната страна на вратот, југуларен, -рна,
-рно
iungo, iunxi, iunctum 3 поврзувам
Iuno, -ōnis f. Јунона, ќерка на Сатурн и Реа,
сестра и сопруга на Јупитер, царица на небото
и заштитничка на жените
Iuppĭter, Iovis m. Јупитер, син на Сатурн, брат
на Нептун и Плутон, брат и сопруг на Јунона,
господар на небото и врховен господар на
целата природа и на сите богови
iuro, -āvi, -ātum 1 се колнам, се заколнувам
ius, iuris n. право, закон
ius-iurandum, gen. iuris-iurandi n. заклетва
iustitia, -ae f. правда, праведност, справедли
iustus 3 adi. праведен, -дна, -дно
iuvĕnis, -e adi. млад, -а, -о; младешки, -а, -о
iuventus, -ūtis f. младост
iuvo, -āvi, -ātum 1 помогам
К
keratōma, -ătis n. (грч. κέρας рог) кератом,
рожест тумор
L
labiālis, -e adi. устен, -сна, -сно
labium, -ii n.усна
laboriōsus 3 adi. мачен, -чна, -чно, напорен,
-рна, -рно; трудољубив, -а, -о, работлив, -а, -о
labōro, -āvi, -ātum 1 (со абл.) страдам
lac, lactis n. млеко
lacrimālis, -e adi. солзен, -зна, -зно
lacteus 3 adi. млечен, -чна, -чно (v. dens)
lactōsum, -i n. лактоза
lagoena, -ae f. лагена, сад со тесно грло
laesio, -ōnis f. повреда, рана, лезија
laesus 3 adi. нарушен, -а, -о; повреден, -а, -о
lana, -ae f. волна
languesco, -gui, -, 3 ослабувам, омлитавувам,
малаксувам, се уморувам
lapis, -ĭdis m. камен
lapsus, -us m. грешка
largus 3 adi. штедар, -дра, -дро, дарежлив, -а,
-о
Lar, Laris m. Лар, римско божество,
заштитник на куќата
laryngītis, -ĭdis f. ларингит, воспаление на
гркланот (v. larynx, -gis m.)
larynx, -gis m. (грч. λάριγξ) грло, грклан,
ларинкс
laser, -ĕris n. течност од растението
ласерпикиј
lateo, latui, - 2 сокриен сум, се кријам
laterālis, -e adi. страничен, -чна, -чно
Latīnus 3 adi. латински, -а, -о
Latium, -ii n. Лациум
latitūto, -ĭnis f. широчина
latro, -āvi, -ātum 1 лаам
latus 3 adi. широк, -а, -о, ширен, -рна, -рно,
простран, -а, -о
latus, -ĕris n. страна
laudo, -āvi, -ātum 1 фалам, пофалувам
laus, laudis f. пофалба, фалба, слава
Laurus, -i f. ловор
бот. Laurus nobĭlis ловор
lavo, lavi, latum 1 мијам
lectus, -i m. кревет, легло, диван, канабе
lego, legi, lectum 3 читам
lemnisci, -ōrum m. шарени ленти кои висат
закачени на венецот или на другите одличија
на победникот, од липово лико или од волна,
а подоцна од златен или од сребрен лим
lente adv. полека
leo, -ōnis m. лав
letālis, -e adi. смртен, -тна, -тно, смртоносен,
-сна, -сно
levātor, -ōris m. подигнувач, леватор (v.
muscŭlus)
levis, -e adi. лесен, -сна, -сно
levĭter adv. лесно
lex, -gis f. закон
lege artis според прописот, според
правилата на вештината, беспрекорно
liber, -bri m. книга
liber, -ĕra, -ĕrum adi. слободен, -дна, -дно
libĕri, -ōrum m. деца
libertas, -ātis f. слобода
licentia, -ae f. слобода, самоволие
licet, licuit 2 impers. слободно е, допуштено е,
може, смее
ligamentum, -i n. врска, лигамент
lien, -ēnis m. слезина
ligneus 3 adi. дрвен, -а, -о
linamentum, -i n. ленено платно, ленена
облека
213
linea, -ae f. линија
linea alba белата линија на абдоменот
lingua, -ae f. јазик
linguālis, -e adi. јазичен, -чна, -чно
linimentum, -i n. течна маст
lino, levi, litum 3 мачкам, покривам
linteum, -i n. ленено платно, газа
liquidum, -i n. течност
liquor, -ōris m. течност
littĕra, -ae f. буква, pl. писмо, книжевност,
книги
locātus 3 adi. сместен, -а, -о
locum, -i n. место
locus, -i m. место
longitūdo, -ĭnis f. должина
longus 3 adi. долг, -а, -о
loquor, locutus sum 3 зборувам, говорам
luctor 1 се борам, се надбивам, се напрегам
ludo, lusi, lusum 3 играм
lumbricālis, -is adi. лумбрикалeн, -лна, -лно,
глистест, -а, -о (v. muscŭlus)
lupa, -ae f. волчица
lupus, -i m. волк
luteus 3 adi. златножолт, -а, -о, жолт, -а, -о,
блед, -а, -о
lux, -cis f. светлина
luxatio, -ōnis f. исчанчување
lympha, -ae f. лимфа
lymphadenītis, -ĭdis f. лимфаденит,
воспаление на лимфните јазли
M
Macĕdo, -ōnis m. Македонец
madeo, -ui, -, 3 мокар сум, влажен сум, капам
magister, -tri m. учител
magnanĭmus 3 adi. великодушен, -шна, -шно
magnopĕre adv. особено, многу, мошне силно,
прилично
magnus 3 adi. голем, -а, -o
malaria, -ae f. маларија, барска треска
malignus 3 adi. злокачествен, -а, -о; малигнен,
-гна, -гно
mălum, -i n. зло, несреќа
mālum, -i n. јаболко
mālus, -i n. јаболкница
malus 3 adi. лош, -а, -о
malva, -ae f. црн слез
mamma, -ae f. дојка
mandibŭla, -ae f. долна вилица
mandūco, -āvi, -ātum 1 џвакам
mane adv. наутро
maneo, mansi, mansum 2 останувам, траам,
истрајувам, опстојувам
manus, -us f. рака
Marcus, -i m. Марк, лично име
mare, -is n. море
214
maritĭmus 3 adi. морски, -а, -о; крајбрежен,
-жна, -жно
Mars, -rtis m. Марс, син на Јупитер и Јунона,
татко на Ромул и Рем, првично бог на
пролетта и летото, бог на земјоделието, а
потоа на војната
mas, maris m. маж, мажјак
mascŭlus 3 adi. машки, -а, -о
mater, -tris f. мајка
Matricāria, -ае f. камилица, боливач,
попадика, вртипоп
бот. Matricaria chamomilla камилица
matrix, -ĭcis f. матица, основна супстанција
maxilla, -ae f. горна вилица
mediānus 3 adi. среден, -дна, -дно
mediālis, e adi. медијален, -лна, -лно,
централен, -лна, -лно, средишен, -шна, -шно
medicabĭlis, -e adi. кој, -а, е се лекува
medicamentum, -i n. лек
medicātus 3 adi. лековит, -а, -о
medicīna, -ae f. медицина
medĭcus, -i m. лекар
mediocris, e adi. среден, -дна, -дно, умерен,
-а, -о, незначителен, -лна, -лно, мал, -а, -о,
скромен, -мна, -мно
medius 3 adi. среден, -дна, -дно
medulla, -ae f. срцевина, коскен мозок,
мозочник, ‘рбетен мозок, медула
medulla spinālis ’рбетен мозок
medulla ossium ’коскен мозок
mel, mellis n. мед
melancholia, -ае f. (грч. μέλας adi. црн; χολή
жолч) потиштеност, меланхолија
melancholĭcus 3 adi. црножолчен,-чна,-чно,
стушен,-а,-о, меланхоличен,-чна,-чно (v.
melancholia, -ae f.)
melanōma, -ătis n. (грч. μέλας adi. црн; σῶμα
тело) меланом, вид тумор
mellītus 3 adi. сладок, -тка, -тко; шеќерен,
-рна, -рно
membrāna, -ae f. ципа, мембрана
membrum, -i n. член, крак, дел
memorabĭlis, -e adi. достоен, -јна, -јно за
спомен
memoria, -ae f. сеќавање
meningītis, -ĭdis f. (грч. μῆνιγξ мембрана,
мозочна кора) менингит, воспаление на
мозочната кора
mens, -ntis f. ум, разум, памет
mensis, -is m. месец
menstruātio, -ōnis f. месечница,
менструација
Mentha, -ae f. нане
бот. Mentha piperīta питомо нане
mentum, -i n. брада
merces, -ēdis f. плата, награда, надомест
Mercurius, -ii m. Меркур, син на Јупитер
и Маја, гласник на боговите, бог на
трговијата, красноречивоста и итрината, на
пронајдоците, на патиштата, гимнастиката и
водач на душите на умрените во подземниот
свет
meridies, -ēi m. пладне
merus 3 adi. чист, -а, -о
mesencephălon, -i n. (грч. μέσος adi. среден;
κεφαλή глава) месенцефалон, среден мозок
mesentеrĭcus 3 adi. салничен, -чна, -чно,
мезентеричен, -чна, -чно
methŏdus, -i f. (грч. μέθοδος) пат, начин на
иследување, метод
meus 3 pron. poss. мој, -а, -ое
microorganismus, -i m. микроорганизам
migro, -āvi, -ātum 1 се селам, се преселувам
Minerva, -ae f. Минерва, ќерка на
Јупитер, божица на мудроста, вештините,
уметностите и науките
minuo, minui, minūtum 3 намалувам
minūtus, -i m. минута
misceo, miscui, mixtum 2 мешам
mixtio, -ōnis f. смеса, мешавина
mixtūra, -ae f. мешавина
mobĭlis, -e adi. подвижен, -жна, -жно
modĭce adv. умерено
modĭcus 3 adi. умерен, -а, о
modus, -i m. начин
molāris, -e adi. кој, -а, е меле (v. dens)
molestus 3 adi. тегобен, -бна, -бно, тежок,
-шка, -шко, мачен, -чна, -чно
mollis, -e adi. мек, -а, -о, лесен, -сна, -сно
moneo, monui, monitum 2 опоменувам
monstro, -āvi, -ātum 1 покажувам
morbus, -i m. болест
mors, -rtis f. смрт
morsus, -us m. гризнување, каснување, гриз,
напад, болка, жалост, јад
mortālis, -e adi. смртен, -тна, -тно
mortuus 3 adi. мртов, -тва, -тво
mos, moris m. обичај, навика; pl. карактер
motio, -onis f. движење
motus, -us m. движење
moveo, movi, motum 2 движам,
раздвижувам, помрднувам, растресувам,
поместувам, трогнувам, возбудувам,
поттикнувам
mucilāgo, -ĭnis f. мешавина за влажнење,
муцилаго, леплива каша која содржи
слузести состојки од растителни материи
mucōsa, -ae f. слузница
mulier, -ĕris f. жена, сопруга
multo adv. многу
multum adv. многу
multus 3 adi. многуброен, -јна, -јно
mundus, -i m. свет
mus, muris m. глушец
murmur, -ŭris n. шум
Musa, -ae f. (грч. Μοῦσα) Муза, една од деветте
ќерки на Јупитер и Мнемосина, божица на
уметностите
musca, -ae f. мува
muscŭlus, -i m. мускул
muscŭlus abductor мускул одвојувач,
абдуктор, мускул што одвојува од
средната линија на телото
muscŭlus adductor мускул доведувач,
аддуктор
muscŭlus brachioradiālis
брахиорадиален мускул, еден од
мускулите на надлакотот
muscŭlus deltoideus делтоид, делтоиден
мускул, еден од мускулите на рамото
muscŭlus depressor мускул кој влече
надолу, депресор
muscŭlus extensor мускул истегнувач
muscŭlus flexor мускул свиткувач,
флексор
muscŭlus gastrocnemius мускул
гастрокнемиј, двоглав мускул на листот
на ногата
muscŭlus gluteus седален мускул,
глутеус
muscŭlus levātor мускул подигнувач,
леватор
muscŭlus lumbricālis лумбрикален
мускул, мускули на екстремитетите
muscŭlus pronātor мускул кој врши
пронација на подлактицата
muscŭlus rotātor мускул вртач, ротатор
muscŭlus sartorius сарториј, терзиски
мускул, мускул од предната страна на
бедрото
muscŭlus soleus мускул солеус, широк
мускул на листот на ногата
muscŭlus supinātor мускул свртувач
нанадвор, супинатор
muscŭlus tensor мускул затегнувач
muscŭlus tibiālis тибијален, голеничен
мускул
muscŭlus trapezius трапезен мускул,
еден од мускулите на грбот
muscŭlus vastus вастус, широк мускул
musĭce, -es f. (грч. μουσική) музика
muto, -āvi, -ātum 1 менувам
myocardium, -ii n. (грч. μῦς [gen. μυός] мускул
и καρδία срце) срцев мускул, миокард
myologia, -ae f. (грч. μῦς [gen. μυός] мускул;
λόγος наука, учење) миологија, наука за
мускулите
myōma, -ătis n. миом, тумор составен од
мускулно ткиво
215
N
naevus, -i m. бенка, невус
nam conict. имено, зашто, оти
narcōsis, -is f. (грч. ναρκώσις обезболување)
наркоза, блокирање на интрацелуларните
функции со помош на наркотични средства
narro, -āvi, -ātum 1 раскажувам
nasālis, -e adi. носен, -сна, -сно; назален, -лна,
-лно
nascor, natus sum 3 се раѓам
nasus, -i m. нос
natātio, -ōnis f. пливање
natio, -ōnis f. народ
natūra, -ae f. природа
naturālis, -e adi. природен,-дна,-дно, вроден,а,-о
natus 3 аdi. роден, -а, -о
nausea, -ae f. морска болест, повраќање,
мачнина
nauta, -ae m. морнар
navigātio, -onis f. пловидба, пловење со брод
ne conict. за да не, да не
nec conict. ниту
necessarius 3 adi. непоходeн, -дна, -дно;
потребeн, -бна, -бно
neglegentia, -ae f. небрежност, немарност,
негрижа
nemo, ĭnis [gen. neminis, nullus] m. f. никој, -а,
-ое
neonātus, -i m. новороденче
nepĕta, ae f. италска мачја метвица, мачја
трева
nepos, -ōtis m. внук
Neptūnus, -i m. Нептун, бог на морето, син на
Сатурн, брат на Јупитер и Плутон
neque conict. v. nec
nervōsus 3 adi. нервен, -вна, -вно
nervus, -i m. нерв
nescio, -īvi, -ītum 4 не знам
niger, -gra, -grum adi. црн, -а, -о
nihil, nil n. indecl. ништо
nimis adv. многу, премногу, особено
nimius 3 adi. многу голем, -а, -о, преголем,
-а, -о; acc. nimium = nimis многу, премногу,
особено
nodŭlus, -i m. јазолче
nodus, - m. јазол
nomen, -ĭnis n. име
nominātus 3 adi. наречен, -а, -о
nomĭno, -āvi, -ātum 1 нарекувам
nonnullus 3 adi. некој, -а, -е
nonnunquam adv. понекогаш
nos pron. pers. [gen. nostri, nostrum, dat. nobis,
acc. nos, abl. nobis, nobiscum] ние
nosco, novi, notum 3 спознавам
noster, -tra, -trum pron. poss. наш, -а, -е
216
noto, -āvi, -ātum 1 забележувам, запаметувам
notus 3 adi. познат, -а, -о
novus 3 adi. нов, -а, -о
nubes, -is f. облак
nucleus, -i m. јадро, нуклеус
nullus 3 adi. никој, -а, е, ниеден, -дна, -дно
numĕrus, -i m. број
nunc adv. сега
nuncquam adv. никогаш
nutrio, -īvi, -ītum 4 одгледувам, отхранувам,
хранам
nux, nucis f. орев
O
oblīquus 3 adi. кос, -а, -о, наклонет, -а, -о
obstipātio, -ōnis f. запек, затвор, опстипација
obturātio, -ōnis f. затнување, пломбирање,
обтурација
occipitium, -ii n. тил, задната страна на
главата
occipitālis, -e adi. тилен, -лна, -лно
ocellus, -i m. окце; прен. радост
ocŭlus, -i m. око
occultum, -i n. тајна
odi, odisse verb. defect. мразам
odiōsus 3 adi. омразен, -а, -о
odor, -ōris m. мирис
oecologia, -ae f. (грч. οἶκος куќа, дом,
живеалиште; λόγος учење, наука) екологија
oedēma, -ătis n. (грч. οἴδημα) оток, едем
oesophāgus, -i m. (грч. οἰσοϕάγος)
хранопровод, езофагус
offĕro, obtŭli, oblātum, offerre носам пред
некого, изложувам, препуштам, изнесувам,
нудам
officīna, -ae f. лабораторија
officium, -ii n. служба, должност, задолжение
olea, -ae f. маслинка
бот. Olea Europaea маслинка
oleum, -i n. масло
oleum iecŏris Aselli рибино масло
olfactus, -us m. мирис, сетило за мирис
olla, -ae f. лонче
omnis, -e adi. секој, -а, -е; pl. сите
opĕra, -ae f. работа, труд, дејност
opĕram dare се занимавам со нешто
operarius 3 adi. работен, работнички; subst.
operarius, -ii m. работник
operātio, -ōnis f. операција
ophthalmĭcus 3 adi. (грч. ὀφθαλμός око) очен,
-чна, -чно
oppĭdum, -i n. град
oppōno, -posui, -posĭtum 3 поставувам
напред, спротивставувам
oportet, -uit 2 impers. треба, прилега
optĭcus 3 adi. виден, -дна, -дно; оптички, -а, -о
opus, -ěris n. работа, дејност, дело, труд
ora, -ae f. крај, меѓа, граница, раб, морски
брег, приморје
orātor, -ōris m. говорник, учител по реторика
orbis, -is m. круг
orbis terrae свет
organismum, -i n. организам
orgănon, -i n. (грч. ὂργανον орудие) орган
orgănum, -i n. орган
orīgo, -ĭnis f. потекло, почеток, зачеток.
orior, ortus sum 4 се кревам, се издигам,
станувам, изгревам, се раѓам
ornamentum, -i n. украс, орнамент
orno, -āvi, -ātum 1 украсувам
orthopaedus, -i m. (грч. ὀρθός adi. исправен,
прав; παιδίον дете) ортопед
ortus 3 adi. што се појавил, -а, -о, што
настанал,-а,-о
ōs, ōris n. уста
ŏs, ossis n. коска
osor, -ōris m. ненависник, кој мрази
otium, -ii n. почивка, безработица, време
слободно од службени работи и должности,
политички слободно време
ovarium, -ii m. јајчник, женска полова жлезда
ovīle, -is n. трло, бачило
ovis, -is f. овца
ovum, -i m. јајце
oxidatio, -ōnis f. оксидација
P
pactum, -i n. спогодба, погодба, договор
paeniteo, -ui, - 2 се каам за нешто
pagĭna, -ae f. страница
palatīnus 3 adi. непчен, -а, -о, палатинен, -а, -о
palma, -ae f. дланка
palmāris, -e adi. дланкин, -а, -о, палмарен,
-рна, -рно
palpebra, -ae f. клепка, очен капак, палпебра
paluster, -tris, -tre adi. мочурлив, -а, -о
Panacea, -ae f. Панацеја, волшебна билка со
која се лекуваат сите болести, лек за сѐ
pancreas, -ătis n. (грч. πάγκρεας) панкреас,
заджелудочна жлезда
panis, -is m. леб
Papāver, -ĕris n. афион
papaverīnus, -a, -um adi. афионов, -а, -о
papilla, -ae f. брадавица
par, paris adi. еднаков, -ква, -кво, рамен, -мна,
-мно
paralysis, -is f. (грч. παράλυσις) фатеност,
парализа
parco, pepĕrci (parsi), parsum 3 штедам,
поштедувам
pardus, -i m. пантер
parens, -entis m. f. родител, родителка
pareo, -ui, - 2 се покорувам
paro, -āvi, -ātum 1 подготвувам, стекнувам
parōtis, -ĭdis f. (грч. παρά до, блузу до, околу;
οὖς [gen. ὠτός] уво) околуушна жлезда
parotĭdis epidemĭca заушки
pars, -rtis f. дел
parsimōnia, -ae f. штедење, штедливост
particeps, -cĭpis adi. кој има дел во нешто, кој
учествува во нешто, учесник, другар
partus, -us m. раѓање, породување
parum adv. малку
parvus 3 adi. мал, -а, -о
pastor, -ōris m. овчар
pastili, -ōrum m. пастили
patefacio, -fēci, factum 3 отворам, правам
достапен, отворам пат
pateo, -ui, - 2 отворен сум
patria, -ae f. татковина
paucus 3 adi. мал, -а, -о; pl. малку
pauper, -ĕra, -ĕrum adi. сиромашен, -шна,
-шно
pax, cis f. мир
Peaonia, -ae f. бот. божур
pecco, -āvi, -ātum 1 грешам, збркувам, правам
престап
pectĭneus 3 adi. чешлест, -а, -о, гребеновиден,
-дна, -дно
pectorālis, -e adi. граден, -дна, -дно,
пекторален, -лна, -лно
pectus, -ŏris n. гради
pecus, pecŭdis n. животно, живинче
peiero, -āvi, -ātum 1 се колнам лажно, се
заколнувам лажно
penetrātio, -ōnis f. навлегување, пенетрација
Penicillīnum, -i n. Пеницилин
per praep. (со acc.) преку
peregrinātio, -ōnis f. патување
perennis, e adi. годишен, -шна, -шно, траен,
-јна, -јно
pereo, -ii, -itum, -ire пропаѓам, исчезнувам,
загинувам
perficio, -fēci, -fectum 3 извршувам,
довршувам, завршувам, достигнувам
perfŏro, -āvi, -ātum 1 продупчувам, пробивам
perfrĭco, -cui, -ctus 1 тријам
perfundo, -fūdi, -fūsum 3 полевам,
навлажнувам, се облевам
Pergămus, -i f. Пергам, град во Мисија
periculōsus 3 adi. опасен, -сна, -сно
pericŭlum, -i n. опасност
perinde adv. исто така, на истиот начин
periŏdus, -i f. (грч. περίοδος) период
perĭtus 3 adi. опитен, -тна, -тно, вешт, -а, -о
permaneo, -mansi, mansum 2 останувам,
траам, опстојувам
permanens, -entis adi. постојан, -а, -о, траен,
-јна, -јно (v. dens)
permoveo, -movi, -motum 2 поттикнувам,
возбудувам
217
peronaeus 3 adi. перонеален, -лна, -лно, кој ѝ
припаѓа на малата писка (фибулата)
perpetuus 3 adi. непрекинат, -а, -о, постојан,
-а, -о, вечен, -чна, -чно; in perpetuum
засекогаш
Persa, -ae m. Персиец
persōna, -ae f. лице
pertineo, -tenui, - 2 допирам, се однесувам
на, засегам
pertristis, -e adi. многу жален, -лна, -лно,
тажен, -жна, -жно, печален, -лна, -лно
pervenio, -vēni, -ventum 4 доаѓам,
пристигнувам
pes, pedis m. стапало
peto, petīvi (petii), petītum 3 брзам, одам,
итам, се упатувам, се устремувам, барам
phalanx, -ngis f. (грч. φάλαγξ) фаланга, една
од коските на прстите на рацете и нозете
phantasma, -ătis n. (грч. φάντασμα) призрак,
привидение
pharmaceuta, -ae m. (грч. φαρμακεύς)
апотекар
pharmacia, -ae f. (грч. φαρμακία) апотека
pharmăcon, -i n. (грч. φάρμακον) лек
phenacetīnum, -i n фенацетин
philosophia, -ae f. (грч. φιλοσοφία)
филозофија
phlebectasia, -ae f. проширување на вена,
флебектазија
phlegma, -ătis n. (грч. φλέγμα) слуз, лига,
рамнодушност
phlegmatĭcus 3 adi. рамнодушен, -шна, -шно,
флегматичен, -чна, -чно (v. phlegma, -ătis n.)
phlegmŏne, -ae f. воспаление
photosynthesis, -is f. (грч. φῶς [gen. φωτός]
светлина; σύνθεσις соединување) фотосинтеза
piger, -gra, -grum adi. мрзлив, -а, -о, бавен,
-вна, -вно, тром, -а, -о
pigritia, -ae f. мрзеливост
pillŭla, -ae f. пилула
pinguis, -e adi. дебел, -а, -о, мрсен, -сна, -сно,
богат, -а, -о, јак, -а, -о, цврст, -а, -о
pirum, -i n. крушка
piscis, -is m. риба
placeo, -ui, -ĭtum 2 се допаѓам, по волја сум
placĭde adv. мирно
plaga, -ae f. удар, прен. рана, штета, загуба
planta, -ae f. дрво, билка
Plantāgo, -ĭnis f. тегавец
бот. Plantāgo Lanceolāta тегавец
planus 3 adi. рамен, -мна, -мно
plasma, -ătis n. (грч. πλάσμα) плазма, течниот
дел од крвта
Plato, -ōnis m. Платон, прочуен грчки
философ, ученик на Сократ
plenus 3 adi. полн, -а, -о, силен, -лна, -лно
plerumque adv. најчесто, обично
218
plexus, -us m. сплет, плексус
plumbeus 3 adi. оловен, -вна, -вно
Pluto(n), -ōnis m. Плутон, син на Сатурн и
Реа, бог на подземното царство
pneumonia, -ae f. (грч. πνεύμων бел дроб)
пневмонија, воспаление на белите дробови
poena, -ae f. казна
poēsis, -is f. (грч. ποίησις) поезија, творештво
poēta, -ae m. (грч. ποιητής) поет
pollex, -ĭcis m. палец
polypus, -i m. (грч. πόλυπος) полип, петелчест
израсток на слузницата
pomum, -i n. овошје
pono, posui, positum 3 ставам, поставувам
popliteus 3 adi. потколеничен, -чна, -чно
popŭlus, -i m. народ
porta, -ae f. врата, порта
porta hepătis црнодробна порта
porro adv. натаму, понатаму
possīdo, -sēdi, -sessum 3 заземам, освојувам,
завладувам, запоседнувам
post praep. (со acc.) по, после
postea adv. потоа
postērus 3 adi. иден, -дна, -дно, следен, -дна,
-дно
postŭlo, -āvi, -ātum 1 барам
potestas, -ātis f. можност
potio, -ōnis f. пиење, питие
praecēdo, -cessi, -cessum 3 одам напред, одам
пред некого, надминувам
praecello, -, -, 3 се одликувам, се истакнувам,
надминувам, подобар сум
praeceptio, -ōnis f. поучување, учење, поука
praeceptor, -ōris m. учител, наставник, водач
praeceptum, -i n. пропис, правило
praecipitātio, -ōnis f. таложење
praecipue adv. особено
praecipuus 3 adi. особен, -а, -о, главен, -вна,
-вно
praecox, -cŏcis adi. предвремен, -a, -o, ран, -a,
-o
praefrigĭdus 3 adi. многу студен, -а, -о
praemolāris, -e adi. кој, -а, -е е пред катникот
(v. dens)
praepăro, -āvi, -ātum 1 однапред подготвувам,
приготвувам
praepositio, -ōnis f. поставување напред,
предност, предлог; во рецептите вториот дел
од рецептот во кој лекарот директно му се
обраќа на фармацевтот со скратеницата Rp.
(Recĭpe Земи)
praescribo, -scripsi, -scriptum 3 препишувам
praescriptio, -ōnis f. пропис, наредба;
суштинскиот и најважниот дел од рецептот
во кој се наведени името и количината на
лекот што фармацевтот треба да ги издаде
praescriptus 3 adi. препишан, -а, -о
praesentia, -ae f. присуство
praesertim adv. особено
praestans, -antis adi. извонреден, -дна, -дно;
одличен, -чна, -чно
praesto, -stiti, -stitum 1 стојам напред, стојам
на чело, се одликувам, се истакнувам
praeter praep. (со acc). покрај, освен
prandium, -ii n. закуска, ладно јадење околу
пладне
pratum, -i n. ливада
pravus 3 adi. крив, -а, -о, неправилен, -лна,
-лно, лош, -а, -о, опак, -а, -о
preces, -cum f. [oд sing. prex само dat., acc. и
abl.] молба, молитва, желба
pretium, i n. награда
primum adv. прво
primus 3 num. ord. прв, -а, -о
prior, prius, -oris adi. comp. прв, -а, -о од
двајца, преден, -дна, -дно
pro praep. (со abl.) за
probo, -āvi, -ātum 1 испитувам, одобрувам,
докажувам
procul adv. блиску
prodĭgus 3 adi. расипнички, -а, -о, штедар,
-дра, -дро
professor, -oris m. учител, професор
progressīvus 3 adi. кој, -а, -ое напредува,
напреден, -дна, -дно
prohibeo, -hibui, -hibitum 2 одбивам,
задржувам, оддалечувам, спречувам,
запирам, сопирам, забранувам
promineo, -minui, - 2 се издигнувам, се
издигам, се покажувам
promptus 3 adi. подготвен, -а, -о, брз, -а, -о,
лесен, -сна, -сно, решителен, -лна, -лно
pronātio, -ōnis f. свртување на раката
навнатре, движејќи го палецот кон телото,
пронација
pronātor, -ōris m. свртувач (v. muscŭlus)
prope praep. (со acc.) близу до, крај
propĕro, -āvi, -ātum 1 брзам
propior, -ius adi. comp. од prope поблизок,
-ска, -ско
proprie adv. одделно, самостојно, лично
proprius 3 adi. сопствен, -а, -о, личен, -чна,
-чно, свој, -а, -ое
proposĭtum, -i n. намера, план, основна
мисла, главен предмет, тема
propter praep. (со acc.) поради
protĕgo, -texi, -tectum 3 заштитувам,
закрилувам, бранам
protĭnus adv. напред, понатаму, непрекинато
protoplasma, -ătis n. (грч. πρωτοπλάσμα)
протоплазма, основната супстанција на
клетката
proxĭmus 3 superl. најблизок, -ска, -ско
prudenter adv. разборито
pruna, -ae f. жар
prunum, -i n. слива
psoas, -ae m. (грч. ψόα [gen. ψόας] слабина)
слабински мускул, псоас
Publius, -ii m. Публиј, римско лично име
pugna, -ae f. битка
puella, -ae f. девојка
puer, -i m. дете, момче
pulcher, -chra, -chrum adi. убав, -а, -о
pulchre adv. убаво
pulmo, -ōnis m. бел дроб
pulmonālis, -e adi. белодробен, -бна, -бно;
пулмонален, -лна, -лно
pulsus, -us m. биење, пулс
pulvis, -ĕris m. прашок
pupilla, -ae f. зеница, пупила, кружниот отвор
во центарот на ирисот
purgo, -āvi, -ātum 1 чистам
purus 3 adi. чист, -a, -o
Pyramidōnum, -i n. Пирамидон
Q
quaero, -sīvi, -sītum 3 прашувам
quam adv. како, колку, одошто
quando adv. interr. кога
quantus 3 pron. adi. колкав, -а, -о, колкав, -а, -о
што, колку што
quantum adv. колку, колку што
quasi adv. како, како да
quercus, -us m. даб, прен. венец од дабови
лисја
quia conict. бидејќи
quicumque, quaecumque, quodcumque pron.
relat. кој годе, која годе, кое годе, кој било,
која било, кое било
quidam, quaedam, quiddam pron. indef. некој,
-а, -е
quies, -ētis f. одмор
quiesco, -ēvi, ētum 3 се одморам, починувам
quilĭbet, quaelĭbet, quidlĭbet pron. indef. кој
сака, кој и да е, кој било
Quintus, -i m. Квинт, лично име
qui, quid pron. interr. кој, што
quis, quae, quod pron. relat. кој, -а, -е, којшто,
којашто, коешто
quispiam, quaepiam, quodpiam pron. indef. кој
и да е, која и да е, што и да е
quisque, quaeque, quodque pron. indef. секој,
-а, -ое
quivis, quaevis, quodvis pron. indef. кој, -а -е
сакаш, секој, -а, -е
quomŏdo adv. interr. како
quondam adv. понекогаш
quoque conict. и, исто така
219
R
rabies, -ēi f. беснило
rabies canīna кучешко беснило
radiālis, -e adi. радијален, -лна, -лно,
кој се однесува на радиусот (коска на
подлактицата); зрачест, -а, -о, зраковиден,
-дна, -дно
radicŭla, -ae f. коренче
radix, -ĭcis f. корен
rana, -ae f. жаба
rapio, rapui, raptum 3 грабам, зграпчувам
raro adv. ретко
rarus 3 adi. редок, -тка, -тко
rastrum, -i n. плуг
ratio, -ōnis f. разум, причина
recens, -entis adi. свеж, -а, -о
recenter adv. неодамнешно, свежо
recipio, -cēpi, ceptum 3 примам
reconvalesceo 2 оздравувам
recte adv. право, рамно, исправно
rectum, -i n. право црево, крајниот дел на
дебелото црево (v. intestinum)
rectus 3 adi. прав, -а, -о; исправен, -вна, -вно
redeo, -ii, -itum 2 одам назад, се враќам,
redĭtus, -us m. враќање
reductio, -ōnis f. смалување, редукција
refĕro, retŭli, relātum, referre носам назад,
враќам, соопштувам, се изјаснувам
refrigĕro, -āvi, -ātum 1 разладувам
regĭmen, -ĭnis n. управување
regio, -ōnis f. област, предел
regno, -āvi, -ātum 1 владеам, заповедам,
управувам
relātus, -us m. кажување, раскажување
reliquus 3 adi. останат, -а, -о преостанат, -а, -о
remedium, -ii n. лек
ren, renis m. бубрег
renālis, -e adi. бубрежен, -жна, -жно
renŏvo, -āvi, -ātum 1 обновувам
repente adv. одненадеж, неочекувано
repĕto, -petīvi (-petii), -petītum 3 повторувам
repleo, -plēvi, -plētum 2 наполнувам,
исполнувам
repŭto, -āvi, -ātum 1 пресметувам,
размислувам, обмислувам
requiesco, -ēvi, -ētum 3 почивам, се одморам
res, -ěi f. предмет, ствар, работа, имот, дело
res adversaе несреќа, незгода, неприлика
res secundaе среќа
res publĭca република
rescrībo, -scripsi, -scriptum 3 пишувам како
одговор, писмено одговарам
resistentia, -ae f. отпорност
resolūtio, -ōnis f. одврзување, ослабување,
омлитавеност
resolūtus 3 adi. слободен, -дна, -дно,
мекушлав, -а, -о, омлитавен, -а, -о
220
respirātio, -ōnis f. дишење
respiratorius 3 adi. кој, -а, -ое се однесува на
дишењето, дишен, -шна, -шно
resto, -stiti, -, 1 останувам, преостанувам, се
противам, се спротивставувам
rete, -is n. мрежа
rete capilāre капиларна мрежа
retento, -āvi, -ātum 1 задржувам, запирам
retĭna, -ae f. ретина
rhaphe, -es f. (грч. ῥαφή) шев
Rheum, -ei n. реум
бот. Rheum palmatum/officinale реум,
Рабарбара
rheuma, -ae f. (грч. ῥεῦμα течение, река) ревма,
катар
rheumatismus, -i m. ревматизам, општ
термин употребуван за заболувањата
кои се изразуваат со болки во мускулите,
зглобовите и фиброзните ткива (v. rheuma,
-ae f.)
rhinālis, -е adi. (грч. ῥίς, [gen. ῥινός] нос) носен,
-сна, -сно
rhinītis, -ĭdis f. (грч. ῥίς, [gen. ῥινός] нос)
воспаление на слузницата на носот
rhizōma, -ătis n. (грч. ῥίζωμα пуштање на
корен, вкоренување) подземно стебло
Rhodus, -i f. (Ῥόδος) Родос, прочуен остров на
брегот на Мала Азија
Ricinus, -i m. рицинус, маслодајно растение
rideo, risi, risum 2 се смеам
risus, -us m. смеа
robŏro, -āvi, -ātum 1 зајакнувам, закрепнувам
Roma, -ae f. Рим
Romānus 3 adi. римски, -а, -о; subst. Римјанин
Rosa, -ae f. роза
бот. Rosa canīna дива роза, шипинка
rosacea, -ae f. розацеа, кожно заболување
rotātio, -ōnis f. свртување, завртување,
вртење
rotātor, -ōris m. вртач (v. muscŭlus)
rubeo, -ui, -, 2 црвенеам, руменеам
rubeus 3 adi. капинов, -а, -о, капинлив, -а, -о,
со боја на капина, црвен, -а, -о
rubor, -ōris m. црвенило, руменило, црвена
боја
Rubus, -i m. капина, малина
бот. Rubus caesius капина
бот. Rubus idaeus малина
ructus, -us m. ригање, блуење
rufus 3 adi. жолтоцрвеникав, -а, -о
ruga, -ae f. брчка
rumor, -ōris m. шум, жубор, глас, гласина
ruptūra, -ae f. напукнување
rustĭcus 3 adi. селски, -a, -o
ruta, -ae f. бот. седеф
S
Saccharomyces, -cetis m. квасна габа,
шеќерна габа, сахаромицет
saccŭlus, -i m. вреќичка, ќесичка
sacer, -cra, -crum adi. свет, -а, -о; проклет, -а,
-о
saepe adv. често
sal, -is m. сол, морска солена вода, море, прен.
остроумност, фина досетка, шега
salīva, -ae f. плунка, плувачка
salsus 3 adi. солен, -а, -о
salūber, -bris, -bre adi. здрав, -а, -о
salus, -ūtis f. здравје, поздрав
salūtem dicĕre поздравувам
Salvia, -ae f. жалфија, кадунка
sanabĭlis, -e adi. излечлив, -а, -о, кој може да
се излекува
sanātio, -ōnis f. лекување, излекување
sancte adv. свето, благочестиво, возвишено,
посветено
sanesco, -āvi, -ātum 1 почнувам да лекувам
sanguineus 3 adi. крвен, -вна, -вно
sanguinĭcus 3 adi. сангвиничен, -чна, -чно,
прен. темпераментен, -тна, -тно
sanguis, -ĭnis m. крв
sanĭtas, -ātis f. здравје, здрав ум, здрав разум
sano, -āvi, -ātum 1 лекувам
sanus 3 adi. здрав
sapientia, -ae f. мудрост
sapienter adv. мудро
sapio, -ii, - 3 разборит сум, разумен сум,
мудар сум
sapo, -ōnis m. сапун
sapor, -ōris m. вкус
sarcōma, -ătis n. (грч. σάρξ месо, тело) сарком,
вид тумор
sartorius, -ii m. сартрориј (v. muscŭlus)
sat adv. доволно
satis adv. v. sat
scapŭla, -ae f. лопатка
scatŭla, -ae f. кутија
scelĕton, -i n. (грч. σκέλετον) костур, скелет
schema, -ătis n. (грч. σχῆμα) надворешност,
фигура, вид, схема
schola, -ae f. (грч. σχολή) училиште, школо
scientia, -ae f. знаење
scorpio, -onis m. (грч. σκορπίος) чкрапја,
шкрапја, скорпија
scribo, scripsi, scriptum 3 пишувам
scriptum, -i n. ракопис, книга, писмо, спис
seco, -āvi, -ātum 1 сечам
secrētum, -i n. секрет, производ на лачење
sectio, -ōnis f. сечење рез
sectio Caesarea царски рез
secundum praep. (со acc.) според, сообразно со
secundus 3 num. ord. втор, -а, -о, среќен, -ќна,
-ќно, успешен, -шна, -шно
securĭtas, -ātis f. сигурност, безгрижност,
спокојство
sed conict. но, пак, туку
sedŭlus 3 adi. вреден,-дна,-дно, трудољубив,а,-о
semen, -ĭnis n. семе
semis, -issis m. половина ас, прен. половина
semper adv. секогаш
senectus, -ūtis f. старост, старечка возраст
senex, sĕnis adi. стар, -а, -о; subst. старец,
старица
sensorius 3 adi. сетилен, -лна, -лно
sensus, -us m. чувство, сетило, осет, можност
за чувствување, способност за чувствување
sententia, -ae f. мислење, став
sentio, sensi, sensum 4 чувствувам, мислам
septĭcus 3 adi. септичен, -чна, -чно; кој се
однесува на сепсата или е предизвикан од
сепса
sermo, -ōnis m. разговор, јазик, говор
sero adv. доцна
serotīnus 3 adi. доцен, -цна, -цно (v. dens)
serpens, -entis m. f. змија
serrātus 3 adi. забест, -а, -о, запчест, -а, -о
serus 3 adi. доцен, -цна, -цно
servio, -īvi, -itum 4 робувам, служам
servĭtus, -ūtis f. ропство
servo, -āvi, -ātum 1 пазам, чувам,
набљудувам, запазувам, сочувувам, спасувам
servus, -i m. роб, слуга
seu conict. или
sextus 3 adi. num. ord. шести, -а, -о
si conict. ако
sibĭlo, -āvi, -ātum 1 пискам, шушкам
sic adv. така
sicco, -āvi, -ātum 1 сушам
siccus 3 adi. сув, -а, -о, исушен, -а, -о, трезвен,
-а, -о, воздржан, -а, -о, бесчувствителен, -лна,
-лно
sicut conict. како што, исто како
signatūra, -ae f. потпис
significo, -āvi, -ātum 1
signo, -āvi, -ātum 1 означувам
silentium, -ii n. молчење, молк
silvatĭcus 3 adi. див, -а, -о
simĭlis, -e adi. сличен, -чна, -чно
similĭter adv. слично
similitūdo, -ĭnis f. сличност
simplex, -ĭcis adi. прост, -а, -о, едноставен,
-вна, -вно
sināpi indecl. или sināpis, -is бот. синап
sine praep. (со abl.) без
sinister, -tra, -trum adi. лев, -а, -о
sinus, -us m. пазува, шуплина, шуплив отвор
sinus durae matris синуси на тврдата
мозочна обвивка
221
siquidem conict. aко само, ако навистина, ако
имено
sirŭpus, -i m. сируп
sitis, -is f. [acc. sitim, abl. siti] жед
situs 3 adi. сместен, -а, -о
sive conict. или
solāris, -e adi. сончев, -а, -о
soleo, solĭtus sum 2 имам обичај, имам
навика, често се преведува со прилог обично
sollicĭto, -āvi, -ātum 1 вознемирувам,
обеспокојувам
sollicitūdo, -ĭnis f. немир, вознемиреност,
неспокој, грижа
solum, -i n. тло, почва
solūtio, -ōnis f. раствор, солуција
solvo, solvi, solūtum 3 oдврзувам,
разврзувам, отворам, растворам
somnium, -ii n. сон, спиење, сонување
somnus, -i m. сон
sonĭtus, -us m. звук, ѕвон, шум
soror, -ōris f. сестра
sors, sortis f. ждреб, коцка, судбина
species, -ēi f. врста, вид; pl. species, -ērum чај
specto, -āvi, -ātum 1 гледам
spero, -āvi, -ātum 1 се надевам
spica, -ae f. преврска
spina, -ae f. трн, гребен, бодеж
spina dorsālis ‘рбет, ‘рбетен столб
Spinacea, -ae f. спанаќ
бот. Spinacea oleracea спанаќ
spinālis, -e adi. ’рбетен, -тна, -тно (v. medulla)
spirĭtus, -us m. дување, здив, дишење,
алкохол
spiro, -āvi, -ātum 1 дишам
sputāmen, -ĭnis n. плунка
sputum, -i n. плунка
stabĭlis, -e adi. сигурен, -рна, -рно, стабилен,
-лна, -лно
statim adv. веднаш
statua, -ae f. кип
status, -us m. состојба
stella, -ae f. ѕвезда
stenocardia, -ae f. (грч. στενός adi. тесен;
καρδία срце) стенокардија, грч на срцето
stenocardiacus 3 adi. стенокардичен, -чна,
-чно (v. stenocardia, -ae f.)
stenōsis, -is f. стеснување, стеноза
sterilisātio, -ōnis f. стерилизација
sterilĭso, -āvi, -ātum 1 стерилизирам
sternocleiodоmastoidеus, -i m.
стерноклеидомастоиден мускул, еден од
мускулите на вратот
stilus, -i m. дршка, перо, писалка
stimŭlo, -āvi, -ātum 1 поттикнувам
sto, steti, statūrus 1 стојам
stomăchus, -i m. (грч. στόμαχος устие, отвор,
грло, стомак) желудник, стомак
222
strenuus 3 adi. силен, -лна, -лно, снажен,
-жна, -жно, решителен, -лна, -лно
stridulōsus 3 adi. свиречки, -а, -о; писклив, -а,
-о; стридулозен, -зна, -зно
studium, -ii n. стремеж, тежнеење, ревност,
љубов, страст, изучување, наука
stultitia, -ae f. глупост
stultus 3 adi. глупав, -а, -о
suavis, -e adi. сладок, -тка, -тко, мил, -а, -о
suavĭter adv. благо
sub praep. (со acc. и abl.) под
subclavius 3 adi. потклучничен, -чна, -чно
subcutaneus 3 adi. поткожен, -жна, -жно
subĭto adv. ненадејно, неочекувано
sublimātiо, -ōnis f. пречистување,
сублимација
sublīmis, -e adi. висок, -а, -о, високо кренат, -а,
-о, кој стрчи нагоре
subscriptio, -ōnis f. потпис; четвртиот дел
од рецептот кој содржи упатства за начинот
на подготвување на лекот, за дозата и за
начинот на неговото пакување
substantia, -ae f. вистинитост, суштина,
битие
substantīvum, -i n. именка
succĭdus 3 adi. кој, -а, -е паѓа, се струполува
sudoripārus 3 adi. пототворен, -рна, -рно
sugo, suxi, suctum 3 смукам
sulfas, -ātis f. сулфат
sumo, sumpsi, sumptum 3 земам
summus 3 comp. superus 3 најорен, -рна, -рно,
највисок, -а, -о; subst. summum, -i n. највисок
врв
super praep. (со acc.) озгора, врз, над
supercilium, -ii n. веѓа
superficiālis, -e adi. површински, -а, -о
superficies, -ēi f. површина
supergredior, -gressus sum 3 пречекорувам,
преминувам; прен. надминувам, надвишувам
superior, -ius comp. од supĕrus 3 adi. горен,
-рна, -рно
supĕro, -āvi, -ātum 1 надминувам
supĕrus 3 adi. горен, -рна, -рно
supinātio, -ōnis f. свртување нанадвор,
супинација
supinātor, -ōris m. свртувач (v. muscŭlus)
suppositorium, -ii n. свеќичка, чепче,
супозиториум
surgo, surrexi, surrectum 3 се кревам, се
издигнувам, станувам
sus, suis m. и f. [gen. и suеris, dat., abl. pl. suibus
и subus] свиња, дива свиња, вепар
sustineo, tinui, tentum 2 држам нагоре,
поддржувам, потпирам, носам
suus 3 pron. poss. свој, - а, -ое
symptōma, -ătis n. симптом, карактеристичен
знак за болест
systēma, -ătis n. (грч. σύστημα) соединување,
поврзување, состав, систем
systŏle, -es f. (грч. συστολή стегање, грчење)
систола, ритмично грчење на срцевиот
мускул
T
tabŭla, -ae f. табла
tabullēta, -ae f. таблета
taceo, tacui, tacĭtum 2 молчам, премолчувам
Taenia, -ae f. (грч. ταινία лента, панделка)
тенија, долга плосната глиста
Taenia echinococcus кучешка тенија,
ехинокок
Taenia sagināta говедска тенија
Taenia sollum свинска тенија
talis, e adi. таков, -ква, -кво
tamen conict. сепак
tamquam adv. така како што, како, како што,
речиси како, исто како
tardus 3 adi. доцен, -цна, -цно
taurus, -i m. (грч. ταῦρος) бик, вол
tectus 3 adi. покриен, -а, -о
tego, texi, tectum 3 покривам, прикривам
tempus, -ŏris n. време
tenax, -acis adi. кој цврсто држи, способен да
држи цврсто, жилав, -а, -о, цврст, -а, -о
teneo, tenui, tentum 2 држам
tener, -ĕra, -ĕrum adi. нежен, -жна, -жно
tendo, tetendi, tentum 3 напнувам,
растегнувам, простирам, насочувам,
свртувам, се стремам
tensor, -ōris m. затегнувач (v. muscŭlus)
tenuis, -e adi. тенок, -нка, -нко, нежен, -жна,
-жно, незначителен, -лна, -лно, мал, -а, -о
terebinthĭna, -ae f. (грч. τερέβινθος
терпентиново дрво) терпентин, смола од
терпентин
Terentia, -ae f. Теренција, сопругата на Марк
Тулиј Цицерон
teres, -ētis adi. валчест, -а, -о
tergum, -i m. грб
termĭnus, -i m. термин
tero, trivi, tritum 3 тријам, истривам
terra, -ae f. земја
Tertia, -ae f. Терција, женско лично име
tertius 3 num. ord. трет, -а, -о
testis, -is m. сведок, очевидец
teter, -tra, -trum (taeter, -tra, -trum) adi.
гнасен, -сна, -сно, грозен, -зна, -зно, грд, -а, -о
therapeutĭcus 3 adi. (грч. θεραπευτικός)
терапевтски, -а, -о
therapia, -ae f. (грч. θεραπεία нега, грижа)
лекување, терапија
thoracālis, -e adi. торакален, -лна, -лно; кој му
припаѓа на градниот кош (v. thorax, -acis m.)
thorax, -ācis m. (грч. θώραξ) труп, граден кош
Thymus, -i m. Тимјан
Tibĕris, -is m. Тибер, река во Лациј
tibia, -ae f. писка, голеница, тибија,
внатрешната и поголемата од двете коски на
потколеницата
tibiālis, -e adi. пискин, -а, -о, голеничен, -чна,
-чно, тибијален, -лна, -лно, кој се однесува
или ѝ припаѓа на писката (v. muscŭlus)
Tilia, -ae f. липа
бот. Tilia grandifolia липа
timeo, -ui, - 2 се плашам, стравувам (aliquem,
aliquid)
timĭde adv. страшливо, плашливо, бојазливо
timĭdus 3 adi. страшлив, -а, -о, плашлив, -а, -о,
бојазлив, -а, -о
timor, -ōris m. страв, трепет
tingo, tinxi, tinctum 3 намокрувам,
натопувам, накиснувам
tinctūra, -ae f. тинктура, алкохолен или
хидроалкохолен раствор од биолошки
екстракти од ткива на животни, растенија
или лековити супстанции
tinnio, -īvi, -ītum 4 ѕвекотам, ѕвечам, ѕвонам,
силно викам
tinnītus, -us m. ѕвон, ѕвекот, ѕвечење
toga, -ae f. тога
tollo, sustŭli, sublātum 3 кревам, дигам,
подигам, отстранувам
tonsilla, -ae f. крајник
tonsillectomia, -ae f. хируршко отстранување
на крајниците, тонзилектомија
tonsillītis, -ĭdis f. воспаление на крајниците
tonus, -us m. напон, тонус
tormĭna, -um n. голема тегоба, голема мака,
силен грч
torreo, torrui, tostum 3 сушам, исушувам,
горам, печам, пржам
totĭdem adi. indecl. исто толку
totus 3 adi. [gen. totīus, dat. toti, toto, totae]
цел, -а, -о
trachea, -ae f. (грч. τραχεῖα) душник, трахеја
trado, -dĭdi, -dĭtum 3 пренесувам,
раскажувам
traho, traxi, tractum 3 влечам, тегнам
trans praep. (со acc.) преку, низ, меѓу
transfusio, -ōnis f. преточување, трансфузија
transgredior, -gressus sum 3 пречекорувам,
преминувам
transplantātio, -ōnis f. пресадување,
трансплантација
transversus 3 adi. напречен, -чна, -чно,
попречен, -чна, -чно, искосен, -а, -о
trapezeius 3 adi. трапезест, -а, -о, со облик на
трапез (v. muscŭlus)
tremo, tremui, - 3 треперам, се тресам
tres, tria adi. num. card. три
223
tribuo, -ui, -ūtum 3 поделува, распределувам,
дарувам, подарувам, доделувам
triclinium, -ii n. триклиниј, трпезарија,
просторија за јадење
tristis, -e adi. тажен, -жна, -жно, жалосен,
-сна, -сно, мрачен, -чна, -чно, несреќен, -ќна,
-ќно
tristitia, -ae f. тага, жалост, скрб
triturātio, -ōnis f. триење
triumphus, -i m. триумф
Troia, -ae f. Троја
Troiāni, -ōrum m. Тројанци
tropĭcus 3 adi. тропски, -а, -о
truncus, -i n. труп
tu pron. pers. [gen. tui, dat. tibi, acc. te, abl. te,
tecum] ти
tuberculōsis, -is f. туберколоза
tubercŭlum, -i n. јазолче, мала издаденост,
туберкулум
tum adv. тогаш
tumĭde adv. надмено, вообразено
tumor, -ōris m. тумор
turba, -ae f. метеж, гужва, врева
turpis, -e adi. срамен, -мна, -мно
tussis, -is f. кашлица
tuto adv. безбедно
tutus 3 adi. заштитен, -а, -о, засолнет, -а, -о,
претпазлив, -а, -о, внимателен, -лна, -лно
typhus, -i m. (грч. τῦφος дим, чад) тифус, општ
поим за трескави инфективни заболувања
typhus exanthematĭcus пегав тифус,
пегавец
typĭcus 3 adi. (грч. τυπικός adi.) типичен, -чна,
-чно
tyrannus, -i m. тиранин
Tulĭpa, -ae f. лале
U
ubi adv. каде, каде што
ulcerōsus 3 adi. кој, -а, -ое нагризува,
улцерозен, -зна, -зно
ulcus, -ĕris n. нагриз, чир, рана, улкус
Ulixes, -is m. Одисеј, крал на Итака, син на
Лаерт и маж на Пенелопа
ullus 3 adi. кој и да е, кој било
ulna, -ae f. лакт
umquam adv. некогаш, кога било, кога и да е
una adv. заедно
unctio, -ōnis f. мачкање, намачкување
undique adv. од секаде, од сите страни
unguentum, -i n. маст
unguis, -is m. нокoт
unus 3 num. card. еден, една, едно
urbs, -rbis f. град
urēter, -ěris m. уретер, мочен канал
urīna, -ae f. моч, урина
224
urinarius 3 adi. мочен, -чна, -чно
Urtīca, -ae f. коприва
бот. Urtīca dioica коприва
usus, -us m. употреба
ut conict. како, како што
utĕrus, -i m. матка, материца, утроба, плод,
зародиш
utĭlis, -e adi. полезен, -зна, -зно; корисен, -сна,
-сно
utilĭtas, -atis f. полза, корист, полезност
utĭnam conict. камо да, камо среќа
uva, -ae f. грозје
V
vacca, -ae f. крава
vaccīna, -ae f. вакцина
vaccinātio, -ōnis f. вакцина
vado, -, - 3 одам, поаѓам
vagīna, -ae f. влагалиште, вагина
vagītus, -us m. пискот, плач, вресок
valde adv. мошне, многу, силно
valeo, -ui, -iturus 2 здрав сум, јак сум
Valeriāna, -ae f. валеријана
бот. Valeriāna officinālis валеријана
valetūdo, -ĭnis f. здравје
valgus 3 adi. искривен, -а, -о нанадвор
valĭdus 3 adi. силен, -лна, -лно, јак, -а, -о,
цврст, -а, -о, моќен, -ќна, -ќно
vallis, -is f. долина, вдлабнатина, шуплина
valvŭla, -ae f. залисток
variĕtas, -ātis f. разноликост, променливост,
непостојаност
varius 3 adi. различен, -чна, -чно
varus 3 adi. искривен, -а, -о навнатре
vas, vasis n. сад
Vaselīnum, -i n. вазелин
vastus 3 adi. широк, -а, -о (v. muscŭlus)
vectīgal, -ālis n. данок, приход
vehemens, -entis adi. жесток, -а, -о, силен,
-лна, -лно, јак, -а, -о
veho, vexi, vectum 3 возам, влечам,
донесувам
vel conict. или
velocĭter adv. бргу
velox, -ōcis adi. подвиджен, -жна, -жно, брз,
-а, -о,
vena, -ae f. вена,
vena cava superior горна шуплива вена
vena cava inferior долна шуплива вена,
venēnum, -i n. напивка, сок, особено отровна
напивка, oтров
venia, -ae f. прошка, простување
venio, veni, ventum 4 доаѓам, пристигнувам
venter, -tris m. стомак, мев
ventricŭlus, -i m. 1. желудник; комора
ventricŭlus cordis срцева комора
ventus, -i m. ветер
Venus, -ēris f. Венера, божица на убавината и
на љубовта, сопруга на Вулкан, мајка на Енеј
ver, veris n. пролет
verbum, -i n. збор, глагол
verĭtas, -ātis f. вистина
vero conict. но, пак, туку
vertebra, -ae f. прешлен
vertebra lumbālis појасен прешлен
vertebra cervicālis вратен прешлен
vertebra thoracĭca граден прешлен
vertebrālis, -e adi. ’рбетен, -тна, -тно
verto, verti, versum 3 вртам, свртувам
verus 3 adi. вистински, -а, -о
vesīca, -ae f. меур, ќесе
vesīca fellea жолчен меур, жолчно ќесе
vesīca urināria мочен меур, мочно бабуле
vesper, -ĕris m. ѕвезда вечерница, вечер
Vesta, -ae f. Веста, ќерка на Сатурн, божица
на домашното огниште, домашната слога и
сигурноста на градовите и државите, божица
на домашното огниште
vestis, -is f. облека, руба, покривка
veterinārius 3 adi. ветеринарен, -рна, -рно
vetus, -ĕris adi. стар, -а, -о
via, -ae f. пат, улица
victoria, -ae f. победа
video, vidi, visum 2 гледам
vigilia, -ae f. бдеење, минување ноќ во
неспиење, стража, будност, претпазливост,
ревност, грижа
vigĭlo, -āvi, -ātum 1 бдејам, постојано се
грижам, се залагам, неуморно работам
villa, -ae f. вила
vinum, -i n. вино
viŏla, -ae f. темјанушка
бот. Viŏla odorāta темјанушка
viŏlo, -āvi, -ātum 1 повредувам, оскрбувам,
нарушувам
vipĕra, -ae f. змија
vir, -i m. маж
virgo, -ĭnis f. девица, девојка
virgŭla, -ae f. гранче, стапче
virōsus 3 adi. вирозен, -зна, -зно
virus, -i m. отров, жив невидлив
предизвикувач, вирус
viscĕra, -um n. pl. tant. утроба, внатрешни
органи
vis f. (acc. vim, abl. vi, pl. vires, virium) сила,
моќ, снага; pl. физичка сила, снага, војска
visus, -us m. вид, гледање
vita, -ae f. живот
vitālis, -e adi. животен, -тна, -тно,
животворен, -рна, -рно
vitellus, -i m. жолчка
vitium, -ii n. порок, мана, недостаток
vitrum, -i n. стакло, шишенце, епрувета
vitupĕro , -āvi, -ātum 1 карам, кудам,
прекорувам
vivo, vixi, victūrus 3 живеам, жив сум
vivus 3 adi. жив, -a, o
vix adv. едвај
vocabŭlum, -i n. збор
voco, -āvi, -ātum 1 нарекувам
volo, -āvi, -ātum 1 летам
volo, velle, volui сакам
voluntarius 3 adi. доброволен, -лна, -лно
vomĭtus, -us m. блуење, повраќање
vomo, -ui, -ĭtum 3 блујам, повраќам
vos pron. poss. [gen. vestri, vestrum, dat. vobis,
acc. vos, abl. vobis, vobiscum] вие
Vulcānus, -i m. Вулкан, син на Јупитер и
Јунона, сопруг на Венера, бог на огнот
vulnus, -ĕris n. рана
vulsella, -ae f. мала штипка за скубење
влакна, пинцета
vulva, -ae f. срамница, вулва, надворешните
полови органи кај жената
Z
Zincum, -i m. Цинк
zona, -ae f. (грч. ζώνη појас) зона, појас
zoologia, -ae f. (грч. ζῶος живо суштество,
животно; λόγος учење, наука)) зоологија,
наука за животните
zoster, -ēris m. (грч. ζῶστρον) појас
zygōma, -ătis n. (грч. ζύγωμα јарем) јагодица,
јагодична коска
225