"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
Mahalliy byudjetlar moliyaviy barorligini ta’minlash yo‘llari
Javohir Anvar o‘g‘li Yomg‘irov
Xotamjon Abdukarimovich Qobulov
hqobulov@rambler.ru
Toshkent moliya instituti
Annotatsiya: maqolada bugungi kundagi eng dolzarb masalalardan biri mahalliy byudjetlar moliyaviy barorligini ta’minlash masalalari tadqiq qilingan.
Mahalliy byudjetlarning umumdavlat miqyosida iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarni
amalga oshirishda davlat mablag‘larini taqsimlash va ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirishdagi ahamiyati yoritib berilgan. Qilingan xulosalar asosida mahalliy
byudjet daromadlarini oshirish, byudjet mustaqilligiga erishish va ijtimoiy-iqtisodiy
masalalarga yechim topish maqsadida taklif va tavsiyalarni berilgan.
Kalit so‘zlar: mahalliy byudjetlar moliyaviy barorligi, mahalliy byudjetlarning
ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, mahalliy byudjetlar moliyaviy mablag‘larini
shakllantirish, mahalliy byudjetlar moliyaviy resurslari shakllantirilish, mahalliy
byudjetlar xarajatlarining asosiy yo‘nalishlari, mahalliy byudjetlar xorij tajribasi,
mahalliy byudjetlarni shakllantirish samaradorligi.
Ways to ensure financial sustainability of local budgets
Javohir Anvar ugli Yomgirov
Khotamjon Abdukarimovich Kobulov
hqobulov@rambler.ru
Tashkent Institute of Finance
Abstract: the article examines one of the most pressing issues today - the
financial sustainability of local budgets. The role of local budgets in the allocation of
public funds and the development of social infrastructure in the implementation of
economic and social tasks at the national level is highlighted. Based on the findings,
proposals and recommendations were made to increase local budget revenues, achieve
budget independence and find solutions to socio-economic issues.
Keywords: financial adequacy of local budgets, socio-economic significance of
local budgets, formation of financial resources of local budgets, formation of financial
resources of local budgets, main directions of local budget expenditures, foreign
experience of local budgets, efficiency of local budget formation.
www.openscience.uz
1123
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
Mahalliy byudjetlar tizimi butun mamlakat miqyosida keng ko‘lamli ijtimoiy
tadbirlarni amalga oshiruvchi davlatning moliyaviy dastagi hisoblanadi. Mahalliy
byudjetlar orqali hududlarning daromadlari tarmoqlararo, hududlararo hamda ijtimoiy
qatlamlararo qayta taqsimlanadi. Mazkur taqsimotning oqilona tashkil etilishi,
samarali faoliyati qat’iy byudjet intizomiga rioya etilishiga bog‘liqdir.
Mahalliy byudjetlar umumdavlat miqyosidagi iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarini
amalga oshirishda, birinchi navbatda, davlat mablag‘larini taqsimlash va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Ular mahalliy hokimiyatlarning
faoliyat ko‘rsatishlarida asosiy moliyaviy manba bo‘lib, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy
siyosatini joylarda amalga oshirishda asosiy rolni o‘ynaydi. Mahalliy byudjetlar tizimi
mahalliy talab-ehtiyojlarni to‘laroq, qondirishni hamda davlatning markazlashgan
tartibda amalga oshiradigan tadbirlarning bajarilishi bilan chambarchas bog‘langan
holda ijro etishga imkon yaratib beradi. Respublika va mahalliy byudjetlari o‘rtasidagi
munosabatlarni, bog‘liqligini yanada takomillashtirish, shubhasiz regionlarni iqtisodiy
rivojlantirish, ular o‘rtasidagi iqtisodiy nomutanosiblikka mumkin qadar barham
berishdan iborat. Bundan tashqari, mahalliy byudjetlarga tushumlarning yangi
manbalarini qidirib topish, soliq undirishning progressiv tizimini joriy qilish va mavjud
soliq tushumlari asosini takomillashtirish sohasida bir qancha ishlar amalga oshirilgan
bo‘lsada bu ishlarning haqiqiy holati hali to‘liq o‘rganilmagan. Shu sababli mahalliy
byudjetlar moliyaviy barorligini ta’minlash, samarali shakllantirish masalalarini
o‘rganish va tahlil qilish zarurdir.
Mahalliy byudjetlar tarkibida byudjet dotatsiyasi va subventsiyalari ulushini
kamaytirishda mamlakatimiz hududlarining iqtisodiy rivojlanish darajasi turlicha
ekanligini ularning moliyaviy ta’minlanish ko‘rsatkichlarida ko‘rishimiz mumkin.
Shunga muvofiq ravishda hududlar miqyosida daromadlarning soliq bazasi va
xarajatlarning umumiy miqdori ham farq qiladi. Ayni chog‘da, mamlakatning o‘z
byudjetini shakllantirish huquqiga ega har bir ma’muriy hududi, daromadlar bazasi
hajmidan qat’iy nazar, o‘sha hududda yashovchi aholini davlat tomonidan
kafolatlangan muayyan ijtimoiy-madaniy xizmatlar bilan ta’minlashi shart.
Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida mahalliy moliya tizimi hamda
mahalliy byudjetlar barqarorligini ta’minlash va byudjet siyosatini to‘g‘ri tashkil etish
nechog‘li zarurligini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Diyorimizda tub islohotlar yanada
chuqurlashayotgan hozirgi vaqtda ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida bo‘lgani
kabi moliya va byudjet sohasida ham chuqur o‘zgarishlarni amalga oshirish davr
talabidir.
Iqtisodiyotda bozor munosabatlari tobora rivojlanayotgan bir paytda davlat
doimiy vazifalarini bajarishi uchun markazlashgan moliyaviy mablag‘larga ega
bo‘lishi zaruriyati yanada kuchayadi. Ayniqsa, O‘zbekiston demokratik fuqarolik
jamiyati qurishni va bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar qatoriga kirishni o‘z oldiga
www.openscience.uz
1124
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
vazifa qilib qo‘ygan vaziyatda markazlashgan pul fondlarini shakllantirish beqiyos
o‘rin tutadi. Mahalliy davlat boshqaruv organlari demokratik davlat tuzilishining
muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ular zimmalaridagi vazifalarini bajarishlari uchun
muayyan mulkka va moliya-byudjet huquqiga ega bo‘lishlari shart. Mahalliy
hokimiyat idoralari, hokimlar, xalq deputatlari kengashlari o‘z vakolatlari doirasida
hududlarning moliya faoliyatini amalga oshiradilar.
Bizning fikrimizcha, mahalliy byudjet mamlakat milliy xo‘jaligini moliyaviy
jihatdan tartibga solish, byudjet daromadlarini rejalashtirish va byudjetdan
moliyalashtirish jarayonlarini samarali tashkil etishda dolzarb vazifani bajaradi.
Qonunchiligimizda ta’kidlanishicha, mahalliy byudjet davlat byudjetining
tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag‘lari jamg‘armasini tashkil etuvchi bir qismi
bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya
yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va
miqdori nazarda tutiladi.
Mahalliy byudjetlar hududiy davlat boshqaruv organlari moliyaviy tizimining
birlamchi tarkibiy qismi sanaladi. Shu bilan bir qatorda, ular mahalliy organlarni o‘z
oldilarida turgan iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy funktsiyalarni amalga oshirishlari uchun
moliyaviy resurslar bilan ta’minlab turadi.
Hududiy boshqaruv organlari faoliyatining asosiy moliyaviy negizini mahalliy
byudjetlar tashkil etadi. Zimmalaridagi vazifalar muvaffaqiyatli bajarilishi ko‘p
jihatdan ularning moliyaviy mablag‘larga egaligiga bog‘liq. Hududlarning ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishi mahalliy byudjetlar orqali moliyaviy mablag‘lar bilan ta’minlab
boriladi.
Demak, mahalliy byudjet daromadlari hamda xarajatlarini muvofiqlashtirish
respublika va uning hududlari rivojida muhim ahamiyat kasb etadi. Mahalliy byudjet
davlat byudjeti iqtisodiy kategoriyasining tarkibiy qismi sirasiga kiradi. Iqtisodiy
ma’noda u hududiy boshqaruv organlari o‘z vazifa va funktsiyalarini ado etishlarini
ta’minlash uchun zarur bo‘lgan davlatning markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondidir.
Huquqiy nuqtai nazardan esa, mahalliy byudjet mahalliy boshqaruv organlarining
vazifa va funksiyalarini moliyaviy ta’minlashga mo‘ljallangan pul mablag‘lari
jamg‘armasini tashkil etish va sarflashning qonunan belgilangan shaklidir. Byudjet
huquqiy akt maqomiga ega bo‘lib, vakolatli hokimiyat organi tomonidan qabul qilinadi
va qonuniy kuchga ega bo‘ladi.
Fikrlarimizni umumlashtirib, mahalliy byudjetlar daromadlari va xarajatlari
rejasi, uning ijrosi hamda byudjetlararo munosabatlar bugungi kunda hududlarimizda
mavjud muammolarning bosh sababi desak, xato bo‘lmaydi. Umuman olganda,
byudjetlararo munosabatlar mamlakatimizning respublika byudjeti, Qoraqalpog‘iston
Respublikasining respublika byudjeti, viloyatlarning viloyat byudjetlari, Toshkent
shahrining shahar byudjeti, tumanlar, shaharlar byudjetlari, shuningdek, davlat
www.openscience.uz
1125
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
maqsadli jamg‘armalari byudjetlari o‘rtasidagi byudjet kodeksi bilan tegishli
byudjetlarga biriktirilgan xarajatlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan tegishli
byudjetlarni moliyaviy resurslar bilan ta’minlashga doir munosabatlardir.
Hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida yagona iqtisodiy hududni yaratish,
yagona eng kam ijtimoiy xizmat standartlarini moliyaviy ta’minlash, fuqarolarga teng
ijtimoiy himoya va ijtimoiy huquqlar kafolatlanishini, ya’ni mamlakatning barcha
hududlarida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun qulay sharoitlar yaratilishini
ta’minlash byudjetlararo munosabatlarning asosiy maqsadlaridir.
Yurtimizda byudjetlararo munosabatlar doirasida davlat byudjetini shakllantirish,
ko‘rib chiqish, tasdiqlash hamda ijro etish jarayonida davlat va mahalliy hokimiyat
organlari o‘rtasida hokimiyat organlarining byudjet vakolatlari, huquqlari,
majburiyatlari va mas’uliyatlari bo‘yicha munosabatlari tartibga solinadi.
O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog‘iston
Respublikasi byudjeti hamda mahalliy byudjetlar daromadlar va xarajatlar bo‘yicha
muvozanatlashgan (balanslashgan) bo‘lishi shart. Rejali xarajatlarning uning
daromadlaridan ortishi (defitsit) faqat respublika byudjeti parametrlarida ko‘zda
tutilishi mumkin.
Mahalliy byudjetlarning iqtisodiy faoliyat yuritishlari o‘z daromad manbalari
mavjudligi bilan xarakterlanadi. Ular o‘z hududlarida turli yo‘nalishdagi vazifalarni
bajarishlari uchun yetarli miqdorda moliyaviy mablag‘ga ega bo‘lishlari zarur.
Qilingan xulosalar asosida mahalliy byudjet daromadlarini oshirish, byudjet
mustaqilligiga erishish va ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga yechim topish maqsadida
quyidagi taklif va tavsiyalarni berish mumkin:
Birinchidan, mahalliy byudjet doirasida mahalliy soliq va yig‘imlarni to‘liq
shaklda va ushbu ko‘rsatkichlarni keyingi yillarda ham o‘zgarishsiz qoldirish, ya’ni
yuqori byudjet belgilagan shartlar asosida o‘zaro taqsimlamaslik.
Amalda yirik soliq tushumlarining tuman mahalliy byudjetidagi ulushi yuqori
byudjetdan belgilanadi. Bunda mahalliy byudjetga keyingi yillardagi tushumlarni
belgilash imkoni bo‘lmaydi. Chunki bu ko‘rsatkich vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi
mumkin. Masalan, tumanda ishlab chiqarish korxonalari va ishlab chiqarish hajmi
ko‘payib, ular to‘lagan soliqlar salmog‘i ham ortsa, kelasi yilda ajratma soliq bazasi
kengaygani hisobiga kamaytiriladi. Bunday vaziyatda tuman iqtisodiy o‘sishga
erisholmaydi.
Ikkinchidan, ma’lum bir soliq to‘lovchining muayyan solig‘ini emas, balki barcha
soliqlarini tuman ixtiyorida qoldirish.
Amalda ishlab chiqarish korxonasi to‘lagan soliqlarning ayrimlari tuman mahalliy
byudjetiga, ayrimlari yuqori byudjetga tushadi. Bu kelgusida tumanning iqtisodiy
ahvolini yaxshilab, mahalliy byudjetga tushumlarni ko‘paytirishga qaratilgan chora-
www.openscience.uz
1126
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
tadbirlarni belgilash, shuningdek, moliyaviy yechimini kutayotgan xarajatlarni
moliyalashtirish uchun zamin yaratadi.
Uchinchidan, soliqlar va yig‘imlar tushumini tuman, shahar va respublika
o‘rtasida taqsimlaganda soliq turiga emas, soliq to‘lovchisiga qarab bo‘lish.
Amalda bir korxona tomonidan to‘lanadigan soliq to‘lovi tushumi tuman, shahar
(viloyat) va respublika o‘rtasida taqsimlanadi. Bu ishlar tuman soliq inspektsiyalari
tomonidan amalga oshiriladi. Oqibatda barcha soliq to‘lovlari to‘liq to‘lanishini
nazoratga olishda qiyinchiliklarga duch kelinmoqda. Agar umum tartibdagi yirik soliq
to‘lovchilar respublika byudjetiga to‘liq qamrab olinsa, foydadan xoli bo‘lmasdi.
Chunki ularning yuridik manzillari bir joyda, ishlab chiqarish korxonalari esa turli
hududlarda bo‘ladi.
To‘rtinchidan, xarajatlarni amalga oshirishda barcha hududlarni yoppasiga yuqori
byudjetdan beriladigan maqsadli transfertlarga bog‘lamaslik.
Beshinchidan, har yilgi mahalliy byudjet parametrlarini tumandagi real
ehtiyojdan kelib chiqib, samarali yo‘nalishlarga tuman xalq deputatlari tomonidan
tasdiqlash. Ya’ni “pastdan tepaga” tamoyili asosida ish tutish darkor. Bugungi kunda
“tepadan pastga” tamoyili ustunlik qilmoqdada.
Amalda mahalliy byudjet parametrlarini tasdiqlash asnosi yuqori byudjetdan
mahalliy byudjet daromadlarini belgilashda soliqlar va yig‘imlarning umumiy ulushi
va xarajatlarning sohalar kesimidagi reja ko‘rsatkichlari aniq belgilab beriladi va
tasdiqlangan bu ma’lumotlar tuman xalq deputatlari kengashi tomonidan mahalliy
byudjet parametrlarini tasdiqlashda shundoq ko‘chiriladi, xolos. Aslida-chi?..
Tumandagi real holatni hokim, deputatlar va mutasaddi rahbarlar yaxshi bilishadi.
Shundan kelib chiqib, mahalliy byudjet parametrlarining daromad va xarajat
yo‘nalishlarini ularning o‘zlari belgilashsa, yillar osha ko‘pchilikni qiynab kelayotgan
muammolar barham topardi.
Oltinchidan, tuman hokimlariga byudjet tashkilotlarini saqlash xarajatlaridan
tashqari, kommunal xizmatlar va infratuzilmani yaxshilash uchun mablag‘
rejalashtirishga ruxsat berish.
Amalda tumanda qaysidir kommunal sohada uzilishlar va talafotlar yuz bersa, ular
bilan tegishli bo‘limlar shug‘ullanishga harakat qilishadi. Ammo masalaning to‘lato‘kis yechimi yuqori tashkilotga bog‘liq. Sababi – texnika kerakmi, xomashyo
kerakmi, unga murojaat qilish, bersa-ku, xo‘p-xo‘p, bermasa, kutish lozim. Bu aholida
haqli e’tirozlar tug‘ilishiga va tabiiy ne’matlar isrofgarchiligiga olib keladi.
Shuningdek, mavjud muammolarni bartaraf etish uchun mablag‘lar yetishmasligi
sababli kommunal sohada tez-tez avariyalar ro‘y berib turadi. Demak, ushbu soha
bo‘limlarini to‘liq tuman hokimiga bo‘ysindirib, moliyaviy mablag‘lar boshqaruvini
tuman xalq deputatlar kengashi zimmasiga yuklash ayni yo‘nalishdagi xatokamchiliklarni tuzatishda qo‘l keladi.
www.openscience.uz
1127
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
Aminmizki, biz bergan taklif va tavsiyalar O‘zbekistonda mahalliy byudjetlarning
faoliyatini yaxshilash va ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga hizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Қобулов Х.А. Ҳудуд солиқ салоҳиятини баҳолашнинг фундаментал
масалалари // “Science and Education” Scientific Journal. December 2021 / Volume
2 Issue 12, 914-926-б.
2. Khotamjon Kobulov, Sherzod Jalilov, Sherali Sultanov, Nodira Soatova.
Modeling the processes of forming a strategy for the revenue potential of local budgets
// Journal of Advanced Research in Dynamic and Control Systems. VOLUME 12,
ISSUE 6. 2020. DOI: 10.5373 / JARDCS / V12I6 / S20201161. Pages: 1210-1216
3. Tokhir Malikov, Sherzod Jalilov, Khotamjon Kobulov, Sherali Sultonov.
Methodological approaches to assessing and forecasting the tax potential of the region
// Turkish Journal of Computer and Mathematics Education Vol.12 No.11 (2021), May
2021, p. 7056-7060
4. Кобулов Х.А. Межбюджетное выравнивание в формировании доходного
потенциала региона // “Science and Education” Scientific Journal. May 2021 /
Volume 2 Issue 5, p. 1004-1010
5. Қобулов Х.А. Ҳудуд даромад салоҳиятини шакллантиришда “бюджет
орқали тартибга солиш усуллари” ва “маҳаллий бюджетларни тартибга солиш
усуллари” // Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
VOLUME 1 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784, Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021:
5.423, May 2021, p. 384-400
6. Қобулов Х.А. Маҳаллий бюджетларнинг даромад салоҳиятини
мустаҳкамлаш механизмига креатив ёндашув // “Moliya” журнали. –1/2021-сон,
2020. 5-16 б.
7. Shernayev A.A, Qalandarov Z.I. Strategik rivojlanish sharoitida mahalliy
byudjetlar daromadlarini takomillashtirish yo‘nalishlari // «Студенческий вестник»:
научный журнал. – № 20(165). Часть 14. Москва, Изд. «Интернаука», 2021. – с.
74-76
8. Shernayev A.A, Qalandarov Z.I. Sog‘liqni saqlash tizimini moliyalashtirishda
mahalliy byudjetlarning rolini oshirish masalalari // «Интернаука»: научный журнал
- № 20(196). Часть 7. Москва, изд. «Интернаука», 2021. - с. 58-60
www.openscience.uz
1128