ZUS là gì?
Vì thấy rất nhiều người VN nói về chuyện nộp ZUS, nhất là các vị nộp thông qua dịch vụ,
gọi là nuôi giấy tờ nên tôi viết vài điều về ZUS cho mọi người rõ (tất cả tính toán ở đây là
tính theo năm 2023)
Xuất phát điểm là tiền lương, ví dụ khai mức lương tối thiểu của năm 2023 là 3600 zl (chắc
là đa số qua dịch vụ đều khai mức lương này). Đúng theo luật Ba lan thì người lao động
phải nộp các khoản sau đây:
Tiền nôp vào ZUS: 13,71% tiền lương, bao gồm:
1. 9,76% tiền nộp vào quỹ hưu của người đó (351,36 zl)
2. 1,5% bảo hiểm “rentowe”; 2,45% bao hiểm ốm đau, tổng hai mục này là 3,95% tiền
lương, 142,2 zl
Sau đó tiền tiền lương brutto trừ đi tiền ZUS này, còn lại là: 3600-351,36-142,2=3106,44 zl.
Từ số 3106,44 zl này người lao động nộp 9% tiền bảo hiểm sức khỏe (tiền này không liên
quan gì đến ZUS), 279,58 zl, và tiền thuế thu nhâp cá nhân 43 zl.
Như vây khi khai lương brutto là 3600 zl thì nộp ZUS, bảo hiểm xã hội, tiền thuế thu nhập
cá nhân là 816,14 zl, bằng 22,67% tiền lương brutto, nhận vào tay là 2783,86 zl, bằng
77,33% tiền lương brutto.
Nhưng mà nhiều người “nuôi” ZUS” lại phải nộp cho dịch vụ tiền ZUS ở mức 50% tiền
lương khai, thế là thế nào? Giải thich việc này là như sau: phần nêu trên là chỉ nói đến
phần người lao động chi trả, một phần còn lại là chi phí mà Cty chi trả cho người lao động,
20,48% tiền lương, cụ thể như sau:
1. 9,76% tiền nộp vào quỹ hưu của người lao động (351,36 zl)
2. 10,72% nộp bảo hiểm các loại, (385,92 zl)
Như vây Cty tốn thêm cho nguòi lao động 20,48% số tiền khai. Nếu người lao động thục sự
(theo đúng luật Ba lan) thì họ chỉ chịu phần 22,67%, phần 20,48% còn lại là Cty phải chịu
(ở VN cũng tựa tựa như vậy). Tuy nhiên do một số người nuôi giấy tờ nên họ nộp hết cho
cả hai bên (bên mình và bên Cty), 22,67%+20,48%=43,15% tiền khai, dịch vụ làm “tròn”
cho dễ tính nên lấy 50% (con số 22,67% có thay đổi vì phụ thuộc vào mức thuế thu nhập).
Thêm một chuyện nữa mà đa số người VN không biết, đó là quỹ hưu trong ZUS. Theo như
tôi viết ở trên, 9,76% tiền lương của người lao động được nộp vào quỹ hưu cảu mình, Cty
nộp thêm cho họ 9,76%, tổng cộng là 19,52% tiền lương hàng thàng nộp vào quỹ hưu cho
mỗi cá nhân.
Quỹ hưu này là cái gì? Xin thưa đó là tiền mà quí vị dành dụm (bị bắt buộc) để lúc nào về
hưu (hiện tại đàn bà 60 tuổi, đàn ông 65 tuổi) ZUS sẽ trên cơ sở đống tiền đó tính tiền hưu.
Quỹ nhiều thì lương hưu nhiều, quỹ ít thì hưu ít (việc tính tiền hưu có thêm một số quy tắc
nhưng ở đây tôi không đi sâu vào vấn đề này, các vị nào quan tâm thì nên tìm hiểu, biêt
đâu đó sẽ tăng tiền hưu lên một cách đáng kể, thật đấy). Ba lan không cho phép lãnh một
cục như ở VN, và nói chung nếu ai ra đi trước tuổi hưu thì một phần lớn quỹ hưu sẽ mất,
có một phần (nói chung là 37,4% quỹ hưu, tùy theo năm sinh vì luật có thay đổi) thì người
thân được thừa kế (chuyện này rất ít người biết!).
Tóm lại nếu ai đi làm cho Cty bình thường, có nghĩa là Cty nộp ZUS đàng hoàng cho mình,
mình chỉ nộp các phần của mình thì lương khai là 3600 zl thì sẽ nhận cầm tay là 2783,86 zl,
và quỹ hưu được thêm 702,72 zl, tổng là 3486,58 zl, bằng 96,85% tiền lương brutto! Lạ
chưa?
PS: Để được cầm tay 7.000 zl thì lương khai brutto là 9.800 zl, Cty sẽ tốn tổng cộng là
11.800 zl. Còn người lao động cầm tay 7.000 zl, tiền vào quỹ hưu là 1.910 zl.
PPK: từ năm 2019 Ba lan đưa vào chương trình quỹ hưu tự nguyện gọi là PPK, chương
trình này giống như chương trình quỹ hưu tư nhân của Mỹ nhưng mức độ ít hơn. Tôi
khuyên các bạn trẻ, những ai làm việc với Cty Ba lan thì nên tham gia chương trình này.
Nôm na là như sau: bạn nộp 2% tiền lương của mình vào PPK (dĩ nhiên lúc đó bạn sẽ nhận
cầm tay ít hơn vì số tiền này sẽ vào quỹ PPK), coi như bỏ ống, Cty sẽ nộp cho bạn 1,5%
tiền lương nữa, nhà nước hàng năm cho bạn (vào PPK) 240 zl. Như vậy bạn bỏ vào 2% thì
bổng nhiên có ít nhất là 3,5% bỏ ống. Số tiền này lúc nào lấy ra cũng được (nếu lấy trước
lúc về hưu thì chủ yếu lấy được số tiền của mình nộp và một ít tiền từ Cty). Cụ thể thì rắc
rối hơn nhưng cách bỏ ống này là có lợi, nên tham gia (trừ những ai kẹt tiền quá thì thôi).
Pit-11 và Pit-37?
Mỗi năm tất cả những người có thu nhập tại Ba lan đều phải có nghĩa vụ khai thuế thu nhập
cá nhân, thời hạn đến 30/04 Thuế thu nhập thì có nhiều loại, ở đây tôi chỉ bàn đến loại thuế
cơ bản nhất, đó là thuế của người đi làm công (nhân viên, làm theo hợp đồng umowa o
pracę) ở một công ty nào đó tại Ba lan.
Các điều mọi người cần biết là như sau:
Pit-11: Pit-11 là tờ tổng kết thu nhập của bạn trong Cty trong năm qua, nếu bạn làm ở nhiều
Cty thì mỗi Cty đều phải làm một tờ Pit-11 cho bạn. Công ty phải có nhiệm vụ làm Pit-11 và
nộp cho phòng thuế đến 31/01, và đưa tận tay cho bạn (có thể qua mail,...) đến cuối tháng
hai. Đây là công việc Cty bắt buộc phải làm, nếu không làm đúng thời hạn thì Cty sẽ bị
phòng thuế phạt.
Pit-37: đây là nghĩa vụ của bạn phải làm cho đến hết ngày 30/04 hàng năm. Dựa trên các
Pit-11 đã nhận bạn khai tờ thuế Pit-37. Trước đây nếu nộp không đúng hạn thì sẽ bị phòng
thuế phạt, nhưng hiện nay thời đại 4.0 đã thay đổi hoàn toàn việc khai Pit-37 này (và nhiều
PIT khác). Cụ thế là bắt đầu từ ngày 15/02 bạn có thể xem ở mục Twoj e-Pit ở trang
podatki.gov.pl pit-37 của bạn mà phòng thuế đã làm dựa trên các Pit-11 do Cty nộp lên.
Nếu bạn không cần thêm điều gì (chủ yếu là hoàn thuế) thì chỉ cần bấm xác nhận là coi
như đã khai nộp thuế Pit-37 xong, còn nếu bạn không làm gì hết thì sau ngày 30/04 hệ
thống cũng xác nhận coi như bạn đã nộp Pit-37. Nếu bạn thấy cần thêm gì đó vào Pit-37 thì
có thể tự chỉnh luôn trên trang của phòng thuế, qua dv kế toán hoặc tự làm và gửi cho
phòng thuế qua internet, bưu điện hoặc tại phòng thuế, lúc đó thì tờ pit-37 phòng thuế làm
sẳn sẽ được thay thế bằng tờ khai thuế của bạn. Sau khi bạn đã nộp thì trên mạng Twoj
e-pit sẽ có tờ khai Pit-37 của bạn, có chứng nhận của phòng thuế là đã nộp. Trên trang này
có luôn các tờ pit-11 mà Cty đã khai cho bạn, và có luôn các Pit-37 của bạn từ mấy năm
trước, nếu cần thì chỉ việc kéo về và in ra thôi.
Chú ý: người dưới 26 tuổi và thu nhập trong năm không quá 85.528 zl thì không cần phải
khai Pit-37 vì họ không phải nộp thuế. Thêm vào đó nếu bạn còn là sinh viên và làm theo
umowa za zlecenie thì không phải nộp ZUS, bào hiểm sức khỏe và thuế thu nhập cá nhận,
nghĩa là khai bao nhiêu nhận bấy nhiêu (chỉ với điều kiên trong năm không vượt quá
85.528 zl).
Hoàn thuế: Ba lan có một số mục cho hoàn thuế đáng chú ý, các mục này thì bạn phải tự
khai vì phòng thuế họ không biết. Một trong những việc hoàn thuế phổ biến là hoàn thuế
khi nhà có trẻ con. Nếu nhà ai có con dưới 18 tuổi (từ 19-25 cũng được nếu vẫn đi học thì
được hoàn thuế) thì được hoàn trả 1112,04 zl cho đứa thứ nhất (nếu điều kiện thu nhập
thấp hơn một mức đã định) và thứ hai, 2000,04 zl cho đứa thứ ba và 2700 zl cho đứa thứ
tư trở lên. Số tiền hoàn thuế cho trẻ con có thể vượt quá số tiền thuế mà bạn đã nộp. Việc
hoàn thuế này không ảnh hưởng gì đến việc xin giấy tờ của bạn (có lẽ hổ trợ cho bạn nhiều
hơn vì bạn có thu nhập sau thuế cao hơn).
Vài điều về tài khoản hưu tại ZUS
Mối người có thu nhập đều nộp ZUS, gọi nôm na là bảo hiểm xã hội (nhiều anh chị, nhất là
những người “nuôi giấy tờ”, không rõ nên gọi chung mọi thứ bao gồm bảo hiểm ZUS, bảo
hiểm sức khỏe và thuế thu nhập cá nhân là ZUS!). Trong tiền nộp cho ZUS có một phần
được tích lũy vào tài khoản hưu của người nộp, số tiền đó bằng 19,52% tiền lương của
người đó. Số tiền trong tài khoản hàng năm sẽ được ZUS điều chỉnh tăng lên, theo chỉ số
đã định sẳn (ở đây tôi không đi sâu vào vấn đề này) và bao giờ đến lúc nghỉ hưu (hiện tại là
gái 60 trai 65) thì dựa trên số tiền có trong tài khoản hưu đó ZUS sẽ phát tiền hưu cho bạn,
như vậy bạn nộp nhiều sẽ có hưu nhiều, nộp ít thì hưu ít (có trường hợp đặt biệt là nộp ít
nhưng làm lâu năm thì sẽ được hương hưu tối thiểu, năm 2024 là 1783 zl), ở Ba lan (thông
tin từ cuối năm 2022) lương hưu thấp nhất là 2 grosz (=0,02 zl=125 VND!), cao nhất là
43.412 zl (gần bằng 270 triệu VND, nghe đâu cụ này làm việc đến 62 năm, về hưu lúc 86
tuổi, ở Ba lan không có bắt buộc về hưu khi đạt được tuổi nghĩ hưu).
Bây giờ cụ thể hơn về tài khoản hưu trong ZUS. Tôi nói về trường hợp người sinh sau
1968 (người sinh trước 1968 có một số khác biệt), đi làm công, có đóng ZUS (tiền ZUS
hàng năm chỉ đóng đến một mức giới hạn, nôm na là 30 lần lương trung bình của năm
trước, vượt qua mức này là không đóng nữa). Để cụ thể, tôi lấy ví dụ là anh ABC có lương
khai brutto là 5.000 zl (lương tối thiểu hiện tại là 4.242 zl)
1. Lương khai (brutto): 5.000 zl (chừng 31,250 triệu VND), như vậy lương cầm tay là
3.738,19 zl (23,4 triệu VND).
2. Tài khoản hưu trong ZUS hàng tháng được thêm 976 zl (=5.000*19,52%).
3. Tài khoản hưu này chia thành hai tài khoản con: 1. Tài khoản chính: 611 zl
(=5000*12,22%), 2. Tài khản phụ: 365 zl (=5000*7,3%). Nếu không có gì thay đổi thì một
năm bạn sẽ có trong quỹ hưu là 11.712 zl, trong đó 7.332 zl ở tài khoản chính, và 4.380 zl
ở tài khoản phụ.
4. Hai tài khoản hưu này có hai tính chất khác nhau mà rất ít người ở Ba lan biết. Thứ nhất:
tài khoản chính là của nhà nước, tài khoản phụ là của bạn, tài khoản này được quyền thừa
kế. Hàng năm hai tài khoản này được điều chỉnh theo hai chỉ số khác nhau. Tuy gọi là tài
khoản hưu của bạn nhưng luật Ba lan không cho phép lấy tiền trong tài khoản hưu một lần.
Cái khác biệt đối vói bạn là quyền thừa kế của tài khoản phụ. Bây giờ đến chuyện lãnh
lương hưu.
5. Nếu bạn mất trước ngày về hưu thì không ai nhận được hưu, ZUS sẽ phát lương hưu
cho ai, coi như là mất! Nhung nếu bạn mất sau khi về hưu, thì sau đó bạn đời của bạn (nếu
có) sẽ có hai cách: một là nhận 85% lương hưu của bạn, hai là chỉ nhận lương hưu của
mình, thông thường ZUS sẽ chọn cách có lợi nhất cho bạn. (thực ra việc này phức tạp hơn
một tí nhưng tôi chỉ nêu cách cơ bản).
6. Tuy vậy như tôi đã viết ở trên, tài khoản phụ có quyền thừa kế. Có nghĩa là sau khi bạn
mất người “thân” của bạn được quyền nhận số tiền có trong tài khoản này, nếu bạn thông
báo cho ZUS là cho ai tài khoản này sau khi bạn mất thì người đó sẽ được (thậm chí đó là
“bạn thân” của bạn), nếu không thì tài khoản này sẽ được chia theo luật thừa kế Ba lan.
Việc cần làm để nhận tiền này là phải báo cho ZUS (ZUS sẽ không tự động làm), việc này
làm lúc nào cũng được, không có giới hạn về thời gian. Hiện tại ZUS thống kê là trung bình
số tiền trong tài khoản phụ của người đã mất là 29.000 zl (181 triệu VND). Phần 6 này ít
người biết!