लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट र ङ्िर्ााचिमा मङ्िला प्रङ्िङ्िङ्ित्र्
1. ङ्र्षय प्रर्ेशः
ङ्लगि (Sex) शब्दले सामान्यिः मङ्िला र पुरुष बीच भएको जैङ्र्क ङ्भन्निालाई जिाउँ छ। यसको अर्ा र
भूङ्मका ङ्र्श्वको जुिसुकै स्र्ािमा िए पङ्ि एउटै हुन्छ। यो र्ैज्ञाङ्िक रुपमा प्रमाङ्िि िथ्य (Fact) िो। लैङ्गिक
(Gender) शब्द मङ्िला र पुरुष बीच भएको सामाङ्जक ङ्भन्निा िो। यसको अर्ा र भूङ्मका समाज, संस्कृ ङ्ि र
मिोङ्र्ज्ञाि अिुसार फरक हुन्छ। यो कु िै प्रमाङ्िि िथ्य (Fact) िोइि। के र्ल समाजले ङ्ििाारि िरेको मूल्य
(value) िो। जैङ्र्क दृङ्िकोिमा मङ्िला र पुरुष समाि (Equal) हुि् िर उस्िै (Same) िोइि। सामाङ्जक
दृङ्िकोिमा ि झिै मङ्िला र पुरुष समाि पङ्ि छैिि् र उस्िै पङ्ि िोइिि्। समाजले मङ्िला र पुरुषलाई
ङ्ििाारि िरर ददएको भूङ्मका (Gender Role) फरक छ।लैङ्गिकिाको आिारमा समाजको मूल्य, मान्यिा,
परम्परा, संस्कृ ङ्ि र मािर् चेििा फरक छ।सोिी कारि मङ्िला र पुरुषका भूङ्मका, आर्श्यकिा, प्रार्ङ्मकिा र
ङ्स्र्ङ्ि फरक छि्। ङ्पिृसिात्मक समाजमा मङ्िलाको अर्स्र्ा कमजोर छ। ङ्पिृसत्तात्मक समाजको अभ्यास
लामो समय देङ्ि िरररिेको िेपाली समाजमा मङ्िलािरुको स्र्ाि अझै पङ्ि पुरुषिरुको िुलिामा बराबर हुि
सदकरिेको छैि। कमजोर र्िालाई समाि व्यर्िार िरे र समाजमा मङ्िला र पुरुष संि-संिै ङ्िड्ि सक्ने ङ्स्र्ङ्ि
ङ्सजािा ििे रििीङ्ि एउटै हुि सक्दैि।यिी फरक रििीङ्िको रुपमा ङ्र्कास भएको एउटा औजार िो लैंङ्िक
उत्तरदायी बजेट।
यस्िै उपाय मध्ये लैङ्गिक ङ्र्भेदलाई कम ििा संर्ैिाङ्िक रुपमा िै पङ्िलो पटक िेपालको अन्िररम संङ्र्िाि
२०६३ ले समार्ेशी िीङ्िको व्यर्स्र्ा िरे को ङ्र्यो। संसदमा समार्ेशी प्रङ्िङ्िङ्ित्र्लाई सुङ्िङ्िि ििा ङ्मङ्िि
ङ्िर्ााचि प्रिालीको व्यर्स्र्ा िररयो। र्िामाि िेपालको संङ्र्िािले पङ्ि अङ्िल्लो संङ्र्िािले ङ्िर्ााचि प्रिाली
सम्बन्िी िरे को व्यर्स्र्ालाई ङ्िरन्िरिा ददएको छ । संङ्र्िािले िै मङ्िला प्रङ्िङ्िङ्ित्र् कङ्म्िमा ३३ प्रङ्िशि
सुङ्िङ्िि ििे व्यर्स्र्ा िरे को हुँदा मङ्िला सिभाङ्ििामा र्ृङ्ि भइरिेको छ। यद्यङ्प ङ्र् सं २०७९ को पङ्िलो
हुिे ङ्िर्ााङ्चि हुिे ङ्िर्ााचि प्रिालीमा भिे ६ प्रङ्िशि मङ्िला उम्मेदर्ार मािै ङ्िर्ााङ्चि हुि सके को अर्स्र्ा
छ।
2. लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट (Gender Responsive Budget) को पररचयः
लैङ्गिक समाििाको लक्ष्यलाई के न्रमा रािी िजुामा िररएको बजेटलाई लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट भङ्िन्छ।
िाम्रो समाजमा मङ्िलाको ङ्स्र्ङ्ि कमजोर रिेको हुिाले लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटलाई मङ्िलामैत्री बजेट भिेर
बुझ्िे िररएको छ। यसलाई मङ्िला बजेट (Women Budget), लैङ्गिक बजेट (Gender Budget),
लैङ्गिक संर्ेदिशील बजेट (Gender Sensitive Budget), लैङ्गिक बजेट पिल (Gender Budget
Initiative) आदद िामले पङ्ि ङ्चङ्िन्छ।यद्यङ्प यो मङ्िलाका लाङ्ि छु ट्टै बजेट ङ्िमााि प्रकृ या िोइि। बरु यो ि
बजेट िर्ा कायाक्रमका सबै पक्षलाई लैङ्गिक संर्ेदिशीलिाको आँिाले िेिे प्रकृ या िो। अक्फाम डट ओआरजी
का अिुसार
A gender-responsive budget is a budget that works for
everyone (women, men, girls and boys) by ensuring gender-equitable
distribution of resources and by contributing to equal opportunities for
all.-https://policy-practice.oxfam.org/ अिः कू ल बजेटको अिुमाि, आय आिारको िोजी, बजेट
ङ्र्ङ्ियोजि, बजेट िचा, िचाको लेिागकि िर्ा लेिापरीक्षि लिायिका सम्पुिा पक्षमा लैङ्गिक समाििाको
लक्ष्यलाई के न्र ङ्बन्दुमा रािेर िजुामा िररिे बजेटलाई लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट भङ्िन्छ। बजेट आफै मा एक
िटस्र् औजार िो। यद्यङ्प यसले मङ्िला र पुरुषमा पािे प्रभार् िटस्र् िभई ङ्र्भेदकारी भएको िथ्य
अध्ययििरुले देिाएको छ। त्यसैले लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट स्रोि पररचालिमा उपलङ्ब्िको समिामूलक
ङ्र्िरि र उपभोिमा पहुँच पुर्‍याउिे एक औजारको रुपमा अिाङ्ड साररएको अर्िारि िो। लैङ्गिक बजेट
लैङ्गिक समाििाका लाङ्ि बजेटको सुङ्िङ्ििा, बजेटका सबै प्रकृ यामा लैङ्गिक मूलप्रर्ािीकरि, उपलङ्ब्िको
समिामूलक ङ्र्िरिका सार्ै उपभोिमा लैङ्गिक ङ्र्श्लेषि सङ्ििको बजेट िजुम
ा ा प्रकृ या िो। लैङ्गिक
उत्तरदायी बजेट प्रकृ या मङ्िला र पुरुषमा बजेटले पािे प्रभार्को ङ्र्श्लेषि सार्ै बजेट िजुामामा लैङ्गिक पक्षको
समायोजि (Integration) िो। लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटले लैङ्गिक मूलप्रर्ािीकरिलाई बढी अर्ापूिा
बिाउछ।
3. लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटको अर्िारिाको ङ्र्कासः
लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटको अर्िारिा सर्ाप्रर्म सि् 1984 मा अस्रेङ्लयाबाट शुरु भएको िो। यद्यङ्प सि्
1995 मा संयुक्त राष्ट्र संिले आयोजिा िरेको बेइङ्जगि सम्मेलि र सि् 2000 को बेइङ्जङ प्लस पाँच सम्मेलि
पिाि लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटको अर्िारिाले ङ्र्श्वको ध्यािाकषाि िरे को पाइन्छ। सि् 1995 मा ङ्चिको
बेइङ्जग्‍मा संयुक्त राष्ट्र संििारा आयोङ्जि चौर्ो ङ्र्श्व मङ्िला सम्मेलिले लैङ्गिक मूलप्रर्ािीकरिलाई एक
प्रमुि रििीङ्िको रुपमा ङ्लई 12 र्टा क्षेत्रिरुमा पररर्िािको प्रङ्िर्ििा व्यक्त िरेको ङ्र्यो। त्यसको पाँच र्षा
पङ्छ सि् 2000 मा बेइङ्जङमा िै आयोङ्जि पाँचौ ङ्र्श्व मङ्िला सम्मेलिमा उक्त प्रङ्िर्ििािरुको
कायाान्र्यिको समीक्षा िदाा अपेङ्क्षि उपलङ्ब्ि प्राप्त हुि िसके को र त्यसको प्रमुि ङ्जम्मेर्ार पक्ष ङ्र्त्तीय
ङ्र्ङ्ियोजिको अभार् रिेको ङ्िष्कषा ङ्िकाङ्लयो। ित्पिाि लैङ्गिक समाििा िाँङ्सल ििा बजेटको व्यर्स्र्ा
ििुापिे आर्श्यकिा मिशूस भई लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामा ङ्र्ङ्िको प्रयोिमा ङ्र्श्वको ध्याि आकृ ि
भएको िो। िाल िेपाल सङ्िि ङ्र्श्वका 90 भन्दा बढी मुलुकमा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट प्रिाली लािू भएको
देङ्िन्छ।अन्य मुलुकिरुमा पङ्ि यो बजेट लािू ििे प्रयास भइरिेको छ।
3. लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट र िेपालः
िेपालमा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटको अर्िारिा सर्ाप्रर्म आर्र्ाक र्षा 2062/63 देङ्ि शुरु भएको िो। आर्र्ाक
र्षा 2062/63 को बजेट र्क्तव्यमा लैङ्गिक समाििाप्रङ्ि िेपालले िरे का प्रङ्िर्ििा कायाान्र्यि ििा सरकारी
िचालाई लैङ्गिक उत्तरदायी बिाउिे सोच व्यक्त भएको ङ्र्यो। बजेटको सोिी सोचलाई संस्र्ािि रुप ददि
अर्ामन्त्रालयको बजेट िर्ा कायाक्रम मिाशािा प्रमुि, सिसङ्चर्को संयोजकत्र्मा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट
सङ्मङ्िको िठि भएको ङ्र्यो। िालसम्म पङ्ि यो सङ्मङ्ि सक्रय छ। आर्र्ाक र्षा 2064/65 को बजेट देङ्ि
बजेटलाई प्रत्यक्ष लैङ्गिक उत्तरदायी, अप्रत्यक्ष लैङ्गिक उत्तरदायी र िटस्र् िरी िीि दकङ्सममा र्र्िाकरि ििे
िररएकोमा सो आर्र्ाक र्षामा प्रत्यक्ष लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट 11.30 प्रङ्िशि रिेको ङ्र्यो। यो प्रङ्िशि
ङ्िरन्िर बढ्दै िाल आर्र्ाक र्षा 2080/81 को लाङ्ि ङ्र्ङ्ियोङ्जि बजेटमा यस्िो प्रङ्िशि 42.16 पुिेको
देङ्िन्छ।
4. लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटको ङ्र्शेषिाः
 बजेटका सबै प्रकृ याः िजुामा, कायाान्र्यि, अिुिमि, मूल्यांकि िर्ा प्रङ्िफल प्राङ्प्तमा मङ्िलाको
अर्ापूिा सिभाङ्ििा रिन्छ।




मङ्िलाका ज्ञाि, सीप र क्षमिा अङ्भर्ृङ्िका लाङ्ि आर्श्यक कायाक्रम बजेटमा समेरटन्छ।
त्यस्िा कायाक्रमिरुमा मङ्िलाको ङ्ियन्त्रि रिन्छ। मङ्िलाले िै लाभ ङ्लिे सुङ्िङ्िििा हुन्छ।
मङ्िलाको रोजिारीका अर्सर र्ृङ्ि िदै आय आजािमा संलग्न हुिे कायाक्रमिरु सञ्चालि हुन्छि्।
परम्परािि लैङ्गिक भूङ्मका रुपान्िरिका कायाक्रम बजेटमा समार्ेश हुन्छि्। जस्िैः मङ्िलालाई
िरङ्भत्र मात्र सीङ्मि िरािी िलर्ी कामिरुमा संलग्न हुिे।
 मङ्िला ङ्र्रुि हुिे सबै प्रकारको भेदभार्िरुः मङ्िला हिंसा, दाइजो प्रर्ा, छाउपडी प्रर्ा लिायिको
उन्मुलिका लाङ्ि रकम ङ्र्ङ्ियोजि हुन्छ।
5. लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटको उद्देश्यः
लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटको मुख्य उद्देश्य मङ्िलाको क्षमिा अङ्भर्ृङ्ि िदै सशङ्क्तकरिको माध्यमबाट राज्यको
िीङ्ि िर्ा स्रोि साििमा मूलप्रर्ािीकरि ििुा िै िो। यसका अलर्ा अन्य उद्देश्यिरुलाई देिाय अिुसार प्रस्िुि
ििा सदकन्छः
 समाजमा मङ्िला र पुरुषबीच समाििा कायम ििुा
 मङ्िलाको क्षमिा अङ्भर्ृङ्ि िरी समाजमा लैङ्गिक लाभ (Gender Dividend) प्राप्त ििुा
 परम्परािि सोचबाट पररभाङ्षि ङ्र्भेदकारी सामाङ्जक लैङ्गिक भूङ्मकामा पररर्िाि ल्याउदै समाज
रुपमान्िरि ििुा





मङ्िलाको ज्ञाि, सीप र क्षमिा ङ्र्कास िरी अर्सरको लाभ उठाउि सक्ने बिाउिु
बजेटको सबै चरिमा लैङ्गिक सर्ालको मूलप्रर्ािीकरि ििुा
स्रोि सािि, शङ्क्त, अङ्िकार, अर्सर र प्रङ्िफल ङ्र्िरिमा मङ्िलाको पहुँच र्ृङ्ि ििुा
मङ्िला सशङ्क्तकरि िदै राज्यका सबै अंिमा मङ्िला सिभाङ्ििा सुङ्ििि र अर्ापूिा बिाउिु
मङ्िला र पुरुषको जैङ्र्क भूङ्मका मात्र फरक िो, बाँकी ि सबै समाजले ङ्ििाारि िररददएको
ङ्र्कासका बािक िो। मङ्िला र परुष ङ्बचको ङ्र्भेद उठाउिु।
6. िेपालमा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटको आर्श्यकिा र मित्र्ः
िेपाली समाजमा मङ्िलाको अर्स्र्ा, पहुँच, Voice, Choice र Right कमजोर छ।सोिी ङ्र्षयको संबोिि
िदै लैङ्गिक समाििा कायम ििा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट आर्श्यक परे को िो। जसलाई देिायको िथ्यांक
सङ्ििको बुँदाले स्पि पादाछः
 मङ्िला साक्षरिा प्रङ्िशि र्ृङ्ि ििाः िेपालको पाँच र्षा माङ्र्को जिसंख्याको औषि साक्षरिा प्रङ्िशि
76.2 छ। जसमा पुरुषको साक्षरिा प्रङ्िशि 83.6 हुँदा मङ्िलाको साक्षरिा प्रङ्िशि 69.4 मात्र रिेको
छ।
 सम्पङ्त्तमा मङ्िलाको पहुँच स्र्ाङ्पि ििाः िेपालमा 23.8 प्रङ्िशि मङ्िलाको िािमा मात्र िर जग्िा
रिेको िथ्यांक छ।
 िुिस्िरीय स्र्स्थ्य सेर्ाको पहुँच बढाई मािृमृत्यूदर िटाउिः िालैको जाििििा 2078 ले मािृमृत्यूदर
151 प्रङ्िलाि रिेको जिाएको छ।
 मङ्िलाको आयमा पहुँच र्ृङ्ि ििाः मङ्िलाको ज्ञाि, सीप र क्षमिा र्ृङ्ि िदै आययुक्त कायामा संलग्न
िराउि।
 राज्यको िरे क अंिमा मङ्िलाको िुिस्िरीय प्रङ्िङ्िङ्ित्र् बढाउिः मङ्िला जिसंख्या कररब 51 प्रङ्िशि
भन्दा बदढ भएको िेपालमा ङ्िजामिी सेर्ामा 27.7 प्रङ्िशि, स्र्ािीय ििमा 41 प्रङ्िशि र प्रदेश
िर्ा संिीय व्यर्स्र्ाङ्पकामा कररब 34 प्रङ्िशि मात्र मङ्िला प्रङ्िङ्िङ्ित्र् रिेको छ।
 लैङ्गिक असमाििा सूचक (Gender Inequality Index-GII) मा सुिार ििाः सि् 2019 को
िथ्यांक अिुसार GII 0.479 रिेको छ। लैङ्गिक असमाििा सूचक 0 देङ्ि 1 अंकबीच मापि िररन्छ।
जिाँ 0 ले पूिा लैङ्गिक समाििा जिाउछ भिे 1 ले पूिा लैङ्गिक असमाििालाई जिाउछ।
 मङ्िला रोजिारी र्ृङ्ि ििाः जीर्िस्िर सर्ेक्षि प्रङ्िर्ेदि, 2011 का अिुसार िेपालको औषि
बेरोजिारी दर 11 प्रङ्िशि रिेको छ। जसमा पुरुषको बेरोजिारी दर 10 प्रङ्िशि रिेको छ भिे
मङ्िलाको बेरोजिारी दर 13 प्रङ्िशि रिेको छ।
 मङ्िला िम सिभाङ्ििा दर र्ृङ्ि ििाः सि् 2018 को आकडा अिसार पुरुष िम सिभाङ्ििा दर 48.3
प्रङ्िशि हुँदा मङ्िला िम सिभाङ्ििा दर 22.9 प्रङ्िशि मात्र रिेको छ।
7. लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटका के िी उिािरििरुः
लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटलाई व्यर्िाररक रुपमा बुझ्ि देिायका उिािरििरुलाई िेिा सदकन्छः








मङ्िला स्र्स्थ्य स्र्यम् सेङ्र्काको व्यर्स्र्ा
सबै स्र्स्थ्य चौदकमा प्रसुङ्ि कक्षाको स्र्ापिा
अस्पिालमा िै सुत्के री िराउि प्रोत्सािि भत्ताको व्यर्स््‍र्ा
मङ्िला प्रजिि् स्र्स्थ्य सुिारका लाङ्ि सुङ्र्िा ङ्र्स्िार
िभार्िी र सुत्के री अर्स्र्मा मङ्िलाको ङ्र्षेश ख्याल राख्ने कायाक्रम
मङ्िला ङ्शक्षा, छात्रािरुलाई ङ्िःशुल्क छात्रर्ृङ्त्त
ङ्र्द्यालय िर्ा कायाालयमा लैङ्गिकमैत्री सौचालय र भौङ्िक पुर्ाािार
मङ्ििार्ारीको समयमा प्रयोि ििा ङ्र्द्यालय िर्ा कायाालयमा ङ्िःशुल्क र्ा न्यूिशुल्कमा स्यािीटरी
प्याड को व्यर्स्र्ा
 मङ्िलाको आयमा कर छु ट, जग्िा िररदमा रङ्जष्ट्रेशि शुल्क छु टको व्यर्स्र्ा
 आियस्र्ल ङ्िमााि
8. िेपालमा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटको संर्ैिाङ्िक, कािूिी, िीङ्ििि िर्ा संस्र्ािि व्यर्स्र्ाः
संर्ैिाङ्िक व्यर्स्र्ाः
 मौङ्लक िकिरुः मङ्िलाको िक, सम्पङ्त्तको िक, रोजिारीको िक, सामाङ्जक सुरक्षाको िक लिायि
 राज्यका दाङ्यत्र्, िीङ्ििरु िर्ा ङ्िदेशक ङ्सिान्िमा भएका व्यर्स्र्ािरु
कािूिी िर्ा िीङ्ििि व्यर्स्र्ाः






लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामा ददग्दशाि, 2069
लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट स्र्ािीयकरि रििीङ्ि, 2072
प्रदेश िर्ा स्र्ािीय ििमा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुम
ा ा ददग्दशाि, 2077 िमुिा
आर्ङ्िक योजिा, रििीङ्ि र कायािीङ्ि
बार्षाक बजेट िर्ा कायाक्रम
मङ्िला ङ्बरुि िेिे सबै प्रकारको भेदभार् उन्मुलि ििे सम्बन्िी संयुक्त राष्ट्र संिीय मिासन्िी, 1979
को िेपालले अिुमोदि
 ददिो ङ्र्कास लक्ष्यः Gender Equility
संस्र्ािि व्यर्स्र्ाः
 अर्ामन्त्रालयको बजेट िर्ा कायाक्रम मिाशािा प्रमुि, सिसङ्चर्को संयोजकत्र्मा लैङ्गिक उत्तरदायी
बजेट सङ्मङ्िको िठि
 राङ्ष्ट्रय योजिा आयोि
 ङ्र्षयिि मन्त्रालय, ङ्र्भाि र कायाालय
 संि, प्रदेश र स्र्ािीय ििका सरकारिरु
9. िेपालमा मङ्िला प्रङ्िङ्िङ्ित्र्को अर्स्र्ा
In the studies conducted so far on women's representation in Nepali politics, it appears that there
has been an increase in women's representation due to the PR electoral system (Shrestha, 2018).
As Burathoki (2020) mentioned, Nepali women's political involvement is also affected by
geography as well as the human development index. Although there has been some numerical
improvement in the quantitative dimension as a result of positive discrimination, the overall
participation of women in decision-making and powerful positions is still very low (Rana,
Shivakoti, & Kachhyapati, 2009). Even after the promulgation of the Constitution of Nepal,
2015, two periodic elections have been held in 2017 and in 2022. This study will include the
latest data and the opinions of the relevant stakeholders.
लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामाका चरििरुः
लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामाका चरििरुलाई देिायको चार चरिमा समेट्ि सदकन्छः
क. लैङ्गिक ङ्स्र्ङ्िको ङ्र्श्लेषि (Analysis of Gender Situation)
लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामा प्रकृ या सर्ाप्रर्म समाजमा लैङ्गिक ङ्स्र्ङ्िको ङ्र्श्लेषि ििुा आर्श्यक रिेको
छ। जसमा समाजमा रिेको लैङ्गिक असमाििा र ङ्समाङ्न्िकरि, मङ्िलाको सामाङ्जक भूङ्मका, मङ्िलाको
ङ्शक्षा र स्र्स्थ्यको अर्स्र्ा, स्रोि सािि, अर्सर र प्रङ्िफलमा मङ्िलाको पहुँच र प्रङ्िङ्िङ्ित्र् आदद पक्षको
ङ्र्श्लेषि ििा आर्श्यक रिेको छ।
ि. लैङ्गिक सरोकार र आर्श्यकिाको पङ्िचाि (Identification of Gender Concern and needs)
एउटै र उिी सर्ालमा पङ्ि मङ्िला र पुरुषको आर्श्यकिा र प्रार्ङ्मकिा फरक हुन्छि्। जस्िैः ङ्र्पदको
िटिामा ङ्र्पदबाट प्रभाङ्र्ििरुको उिार िर्ा रािि कायामा िरटदा ङ्र्पद प्रभाङ्र्ि पुरुषको आर्श्यकिा
िािा, अस्र्ायी आर्ास र सामान्य लुिाफाटो भए कादफ हुि सक्दछ िर मङ्िलाको सर्ालमा त्यिी मात्र अयााप्त
िहुि सक्छ। उसलाई मङ्ििार्ारीका समयमा आयश्यक पिे स्यािीटरी प्याड, िभार्िी मङ्िला भए आइरि
चक्की, पोङ्षलो िािा, सुत्के री भए न्यािो कपडा, मङ्िलामैत्री सौचालय आददको आर्श्यकिा पिा सक्छ। सोको
सिी पङ्िचािबाट मात्र लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामा र कायाान्र्यि हुि सम्भर् हुन्छ।
ि. कायाक्रमको लैङ्गिक ङ्र्श्लेषि (Gender Analysis of the Program)
बजेटमा प्रस्िाङ्र्ि कायाक्रमिरुले लैङ्गिक असमाििा कम ििा कसरी सियोि पुर्‍याउछ ? लैङ्गिक ङ्र्भेदलाई
न्यूिीकरि ििा सक्ला ? र्ा झि बढाउला ? र्ा यर्ार्ि राख्ला ? आदी प्रश्नको जर्ाफ त्यस्िो प्रस्िाङ्र्ि
कायाक्रममा िोज्िु पदाछ।
ि. कायाक्रम र बजेटमा लैङ्गिक आर्श्यकिा र सरोकारको संबोिि (Address Gender Needs in
Programs and Budget)
यस चरिमा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामाका लाङ्ि ङ्ििााररि सूचक िर्ा उपसूचकिरुको आिारमा
पङ्िचाि िररएका लैङ्गिक आर्श्यकिा र सरोकारिरुको संबोिि िररन्छ। लैङ्गिक अन्िर (Gender Gap)
कम ििे, मङ्िला सशङ्क्तकरिमा सियोि पुर्‍याउिे, र समाििा कायम ििे कायाक्रमिरु बजेटमा समार्ेश
िररन्छ।
10. लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट कायाान्र्यिका पूर्श
ा िािरुः
देिायको पूर्शिािरु पुरा हुि िसके लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट कायाान्र्यि ििा सदकदैिः
क. लैङ्गिक सम्बन्िी अर्िारिात्मक स्पििा (Clear Understanding of Gender Concept)
ङ्पिृसिात्मक समाजमा मङ्िला र पुरुषको अङ्िकार, ङ्जम्मेर्ारी र भूङ्मका फरक िो भन्ने मान्यिा प्रिाढ छ।
अझ भिौ मङ्िलालाई कमजोरको प्रङ्िकको रुपमा ङ्लइन्छ। िरको चुला चैकामा सीङ्मि हुिुपिे, पुरुषको
संरक्षिमा रििु पिे, िर बाङ्िर ि के िर ङ्भत्रै पङ्ि ङ्ििाायक भूङ्मका िहुिे, सम्पङ्त्तमा पहुँच िहुिे इत्यादद।
यस्िो ङ्र्भेदकारी मान्यिा सामाङ्जकीकरिको प्रकृ यामाफा ि यङ्ि िङ्िरोसँि ङ्भजेको छ दक कङ्ि ङ्र्भेदिरु
ििेलाई ि के सििेलाई समेि समान्य झै लाग्छ। जसका कारि उिीिरुबाट र्ािै िपाई ङ्र्भेदयुक्त व्यर्िार
भइरिेका हुन्छि्। लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटको सन्दभामा काम िदाा यसरी मङ्िला र पुरुषमा रिेका ङ्र्भेदका
पक्षिरुलाई राम्रोसँि ङ्र्श्लेषि ििुापदाछ। जसबाट मात्रै बजेटका सबै पक्षिरुः ङ्र्ङ्ियोजि, िचा, लाभको उपभोि
र पररिाममा मङ्िला र पुरुषको आर्श्यकिा र प्रार्ङ्मकिालाई उपयुक्त िर्रले संबोिि ििा सदकन्छ।
ि. राजिीङ्िक प्रङ्िर्ििा (Political Commitment)
राज्यका सबै िि र िप्कामा मङ्िला प्रङ्िङ्िङ्ित्र् सुङ्िङ्िि ििे ङ्र्षयमा राजिीङ्िक दलिरु बीच सिमिी र
प्रङ्िर्ििा हुि सके मा मात्र लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट प्रिाली अर्लम्बि ििा संभर् छ। िेपालको सन्दभामा यो
प्रङ्िर्ििा संङ्र्िाि, योजिा, अन्िरााङ्ष्ट्रय मिासन्िीिरुको अिुमोदि लिायिका िीङ्ििि
िर्ा कािूिी
दस्िार्ेजिरु माफा ि व्यक्त िरेको देङ्िन्छ।
ि. संस्र्ािि प्रङ्िर्ििा ( Institutional Commitment)
लैङ्गिक उत्तारदायी बजेटलाई मूिारुप ददि सार्ाजङ्िक ङ्िकायिरुको कायाशैली लैङ्गिक संर्ेदिशील हुि
आर्श्यक छ। यसमा, जिशङ्क्तलाई लैङ्गिक ङ्र्षयमा िालीम प्रदाि ििे, योजिा िर्ा बजेट िजुामामा लैङ्गिक
पक्षलाई अङ्िर्ाया संर्ोिि हुिे िरी फारामिरुको ङ्र्कास ििे, लैङ्गिक िङ्डडकृ ि िथ्यांक र सूचिाको ङ्र्कास
ििे, लैङ्गिक पक्षको ङ्र्श्लेषि ििे, सार्ाजङ्िक संस्र्ािरुको कायाक्रममा लैङ्गिक मूलप्रर्ािीकरि ििे
लिायिका कायामा संस्र्ािि प्रङ्िर्ििा आर्श्यक पदाछ।
ि. कािूिी व्यर्स्र्ा सङ्िि ददग्दशाि र फारामिरुको व्यर्स्र्ा (Legal Provision, Guideline and
Forms)
योजिा िर्ा कायाक्रम लैङ्गिक संर्ेदिशील भए त्यसमा िररिे लिािी स्र्िः लैङ्गिक उत्तरदायी बन्दछ। अिः
राङ्ष्ट्रय िर्ा प्रादेङ्शक योजिा आयोिबाट योजिा िर्ा कायाक्रम िजुामाका लाङ्ि ङ्ििाारि िररएका ददग्दशाि र
ङ्र्ङ्भन्न दकङ्समका फारामिरु लैङ्गिक समाििामैत्री हुिका सार्ै त्यसको कािूिी आिार समेि स्पि हुि
आर्श्यक छ।
ङ. लैङ्गिक समाििा सम्बन्िी िीङ्िको व्यर्िाररक संबोिि (Operational Transformation of
Gender Equality Policy)
सार्ाजङ्िक ङ्िकायका सबै िीङ्ि, ङ्ियम र कायाक्रममा लैङ्गिक समाििाको ङ्र्षय समार्ेश भएको हुिुपिे
उत्तरदायी बजेट प्रिालीको अको मित्र्पूिा शिा िो। जसबाट लैङ्गिक सर्ालको ङ्समारे िा (Benchmark),
लक्ष्य (target) र सूचकिरु (Indicators) ङ्ििाारि ििा सिज हुन्छ।
11. लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटका सूचकिरु र अंकभारः
िेपालमा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटका 5 सूचकिरु िर्ा सो ङ्भत्र अन्य उपसूचकिरु प्रयोिमा ल्याइएको छ।
जसको अंकभार सङ्िि देिाय अिुसार प्रस्िुि ििा सदकन्छः
क. योजिा िजुामा िर्ा कायाान्र्यिमा मङ्िलाको सिभाङ्ििा -20 अंक
ि. मङ्िलािरुको क्षमिा अङ्भर्ृङ्ि -20 अंक
ि. कायाक्रममा मङ्िला लाभ िर्ा ङ्ियन्त्रि -30 अंक
ि. मङ्िलाको रोजिारी र आय आजाि र्ृङ्ि -20 अंक
ङ. मङ्िलाको कायाबोझ छटाउिे र समयको िुिात्मक प्रयोिमा सियोि पुर्‍याउिे -20
उङ्ल्लङ्िि सूचकिरु िर्ा अंकभारको आिारमा बजेटमा प्रस्िाङ्र्ि कायाक्रमिरुको मूल्यांकि िररन्छ।
मूल्यांकिमा कु िै कायाक्रमले 50 भन्दा मार्ी अंक प्राप्त िरे लैङ्गिक दृङ्िकोिले त्यो कायाक्रम प्रत्यक्ष उत्तरदायी,
20 देिी 50 को बीचमा अंक प्राप्त िरे अप्रत्यक्ष उत्तरदायी र 20 भन्दा कम अंक प्राप्त िरे लैङ्गिक दृङ्िकोिले
त्यो कायाक्रम िटस्र् बजेटको रुपमा र्र्िाकरि िररन्छ।
12. लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटको समस्या र चुिौिीिरुः
िेपालमा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामा िर्ा त्यसको कायाान्र्यिमा देिायका समस्या िर्ा चुिौिीिरु रिेका
छि्
 िेपाली समाज लैङ्गिक संर्दे िशील छैि। लैङ्गिक संर्ेदिशीलिा सम्बन्िी बुझाई कमजोर रिेको छ।
Gender Blindness िार्ी छ। जस्िैः सकडमा पङ्ि मङ्िला ङ्िङ्ड िाल्छि् भन्ने जस्िा अङ्भव्यक्ती।
 बजेट िजुामा प्रकृ या लैङ्गिक सर्ालको उठाि िदाा मङ्िलाप्रङ्ि िेयको भार् प्रकट ििे प्रर्ृङ्त्त िट्ि
सके को छैि।
 लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट भिेको मङ्िलाका लाङ्ि छु ट्टै बजेट ङ्िमााि प्रकृ या िो भन्ने बुझाई छ। जबकी
यो बजेटलाई लैङ्गिक संर्ेदिङ्शिाको आँिाले िेिे प्रकृ या मात्र िो। Gender Dividend बारे मा
सोङ्चदैि।
 बजेट िजुामामा संलग्न जिशङ्क्तमा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामा प्रकृ या सम्बन्िी ज्ञाि िर्ा
िालीमको अभार् छ।
 लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामाका प्रत्येक चरििरु अर्लम्बि िररदैि।
 लैङ्गिक िङ्डडकृ ि िथ्यांक र सूचिाको अभार् छ। लैङ्गिक िङ्डडकृ ि िथ्यांक प्रिालीको ङ्र्कास ििा
सदकएको छैि।
 ङ्पिृसिात्मक समाजमा मङ्िला र पुरुषका अङ्िकार, भूङ्मका, ङ्जम्मेर्ारी र पररिाम फरक िो भन्ने
मान्यिा प्रिाढ छ। जसको रुपान्िरि ििा चुिौङ्ि छ।
 िीङ्ि िर्ा ङ्ििाय ङ्िमाािमा मङ्िलाको उपङ्स्र्ङ्ि कमजोर छ। जसले योजिा, बजेट र कायाक्रममा
लैङ्गिक सर्ालको मूलप्रर्ािीकरि काया प्रभार्कारी भएको छैि।
13. सुिारका लाङ्ि सूझार्िरुः
उङ्ल्लङ्िि समस्या र चुिौिीिरुलाई दकिारा लिाउदै लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट प्रिालीलाई प्रभार्कारी
बिाउि देिायको उपायिरु अर्लम्बि ििा सदकन्छः
 लैङ्गिक संर्ेदिशीलिा, ङ्र्भेदकारी दृङ्िकोि र सामाङ्जक भूङ्मका पररर्िािका लाङ्ि सामाङ्जक
रुपान्िरिको र्ृित्त राजिीङ्िक सिमङ्ि कायम ििे।
 राज्यको सबै ििका सरकारमा लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट ङ्र्ङ्ियोजि पिङ्िलाई संस्र्ािि ििे।
 लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट मङ्िलाका लाङ्ि बिाइिे छु ट्टै बजेट िभई बजेटलाई लैङ्गिक संर्ेदिङ्शिाको
आँिाले िेिे प्रकृ या मात्र िो भङ्ि बुझ्िे/बुझाउिे ।
 Gender Dividend को र्कालि ििे । एउटा आमा ङ्शङ्क्षि भइि् भिे उसका सन्ििीिरुमा पिे
सकारात्मक प्रभार्, त्यसले ल्याउिे समाज पररर्िाि र देशकै लाङ्ि पुग्ने योिदािको बिस ििे।
 देशको आिा भन्दा बढी जिसंख्या मङ्िलाको छ। मङ्िला सक्षम भई आय आजाि िरे उसले पङ्ि कर
ङ्िछा । जसबाट कू ल िािास्र् उत्पादिमा मङ्िलाको आिा जिसंख्याको योिदाि र्प हुँदा देशलाई हुिे
फाइदाको र्कालि ििे।
 लैंङ्िक असमाििा र ङ्समान्िीकरि सम्बन्िी िङ्डडकृ ि िथ्यांकको ङ्र्कास ििे। लैङ्गिक समाििा र
सशङ्क्तकरि मापि ििे िथ्यांक प्रिालीको ङ्र्कास ििे।
 लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामा प्रकृ या सम्बन्िी बजेट िजुामा कायामा संलग्न जिशङ्क्तलाई िालीम
प्रदाि ििे।
 व्यङ्क्त, पररर्ार र समाजमा िै लैङ्गिक संर्ेदिशीलिा सम्बन्िी बुझाईलाई मजबुद बिाउिे।
 लैङ्गिक ङ्स्र्ङ्िको ङ्र्श्लेषि सङ्िि लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट िजुामाका सबै चरििरुको अङ्िर्ाया
अर्लम्बि ििे।
 मङ्िलाको क्षमिा ङ्र्कास, सशङ्क्तकरि र राज्यका िरेक अगिमा मङ्िलाको मूलप्रर्ािीकरि ििे।
योजिा, बजेट िर्ा कायाक्रममा समार्ेश ििे।
14. ङ्िष्कषाः
लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट मङ्िलाका लाङ्ि छु ट्टै िजुामा िररिे बजेट िभई बजेटलाई लैङ्गिक संर्ेदिङ्शिाको
आँिाले िेिे प्रकृ या मात्र िो। यसको एकमात्र लक्ष्य लैङ्गिक समाििा िो। िाम्रो समाजमा ऐङ्ििाङ्सक,
राजिीङ्िक, साँस्कृ ङ्िक, सामाङ्जक, आर्र्ाक एर्म् सबै दृङ्िकोिले पुरुषको िुलिामा मङ्िलाको ङ्स्र्ङ्ि कमजोर
छ। समाजमा लैङ्गिक समाििा कायम ििुा राज्यको दाङ्यत्र् िो। लैङ्गिक उत्तरदायी बजेट लैङ्गिक समाििा
कायम ििे एउटा आर्र्ाक आयामको मित्र्पूिा औजार िो। अिः राज्यको स्रोि साििमा मङ्िलाको समेि पहुँच
रिि आर्श्यक छ भन्ने मान्यिालाई लैङ्गिक उत्तरदायी बजेटले आत्मसार् िदाछ।
2. Literature Review:
4. Purpose of the study:





To find the factors contributing to the low percentage of women's representatives in the
House of Representatives of Nepal through the FPTP electoral system.
To find out the relationship between women empowerment and the inclusion policy
provisions in Nepal.
To study the relationship between the leadership capacity of women parliamentarians and
the way they are elected.
To recommend possible ways to increase women's representation through the FPTP
electoral system as well as to improve the leadership capacity of women's representatives
elected through the PR electoral system.
This study will help to find out the impact of inclusion policy on women's representation
in the federal parliament of Nepal. It will also find out the factors that affect the low
participation of women in decision-making positions. The findings of this study will help
to improve policies and legal basis for better implementation of election-related inclusion
policy.