Uploaded by nurmatovelbek426

chiziqli-differensial-tenglamalar-yechishni-o-rganishda-matematik-dasturlardan-foydalanish

advertisement
Academic Research in Educational Sciences
VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
CHIZIQLI DIFFERENSIAL TENGLAMALAR YECHISHNI
O’RGANISHDA MATEMATIK DASTURLARDAN FOYDALANISH
F. B. Xurramova
15-ixtisoslashgan maktab, Chirchiq, O’zbekiston
X. S. Ubaydullayeva
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti, Chirchiq, O’zbekiston
Xalimaubaydullayeva718@gmail.com
Bizga ma’lumki chiziqli differensial tenglamalar, differensial tenglamalar kursining
asosiy bo’limlaridan biri hisoblanadi. CHiziqli differensial tenglamalarni yechishda
har –hil kompuyuter dasturlari yordamidan foydalanishimiz mumkin.Yani matematik
dasturlardan biri Maple dasturi yordamida chiziqli differensial tenglamalarni
yechishni ko’rsatamiz.
Ushbu 𝒚′ + 𝒑(𝒙)𝒚 = 𝒒(𝒙)
(1)
tenglamaga chiziqli differensial tenglama deyiladi, bu yerda p(x) va q(x) x ∈(a,b)
oraliqda uzluksiz funksiyalar. (1) tenglamaning ikkala tomoni x ∈ (𝑎, 𝑏) oralig’ida
integrallovchi ko’paytuvchi
𝝁(𝒙) = 𝐞𝐱𝐩(∫ 𝐩(𝐱)𝐝𝐱) ga ko’paytirsak
𝒅
𝒅𝒙
(𝒚𝒆∫ 𝐩(𝐱)𝐝𝐱 ∫ 𝐩(𝐱)𝐝𝐱 )=𝒒(𝒙)𝒆∫ 𝐩(𝐱)𝐝𝐱
ni hosil qilamiz. Hosil bo’lgan sodda differensial tenglamani integrallab,chiziqli
tenglamaning umumiy yechimini topish formulasini keltirib chiqaramiz:
𝑦 = 𝑒 − ∫ p(x)dx [𝑐 + ∫ 𝑞(𝑥)𝑒 ∫ p(x)dx 𝑑𝑥],
1.misol. (𝑥 + 𝑦 2 )𝑑𝑦 = 𝑦𝑑𝑥.
Bu tenglama 𝑥 = 𝑥(𝑦)ga nisbatan chiziqli tenglama bo’ladi.
𝑑𝑥 1
− 𝑥=𝑦
𝑑𝑦 𝑦
1
1
𝑦
𝑦
tenlamani 𝜇(𝑦) = exp (− ∫ 𝑑𝑦) =
ga ko’paytirsak
𝑑
𝑥
( ) = 1 oddiy tenglama
𝑑𝑥 𝑦
xosil qilamiz,
bu yerdan 𝑥 = 𝑐𝑦 + 𝑦 2
Tenglama yechimini Maple dasturi yordamida tekshiramiz.
>d1:=diff(y(x),x)=y(x)/(x+y(𝒙)^ 2);
d
y(x)
d1 ≔ y(x) =
dx
x + y(x)2
Google Scholar
Academic Research, Uzbekistan
860
Scientific Library of Uzbekistan
www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences
VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
dsolve(d1,y(x));
𝐶1 √𝐶12 + 4𝑥
𝐶1 √𝐶12 + 4𝑥
+
, 𝑦(𝑥) = −
−
2
2
2
2
tenglama 𝑥 = 𝑥(𝑦) ga nisbatan qarasak
>d1:=diff(x(y),y)=(x(y)+𝒚^ 2)/y;
𝑑
𝑥(𝑦) + 𝑦 2
𝑑1 ≔
𝑥(𝑦) =
𝑑𝑦
𝑦
>dsolve(d1,x(y));
𝑥(𝑦) = (𝑦 + 𝐶1)𝑦.
Xulosa: CHiziqli differensial tenglamalar yechishda matematik dasturlardan
yordamchi vosita sifatida foydalanish informatika ,matematika va barcha texnika
yo’nalishida taxsil olayotgan o’quvchilarga bu tenglamalarni yechishda yuqori
natijalar olib keladi.
𝑦(𝑥) = −
REFERENCES
[1].SHaripov SH.R.,Mominov N.S.Oddiy deferensial tenglamalar.Toshkent .1992.
[2].Ashurov.M.O’.Sattorova.S.A.Algoritimlar.Toshkent.2018.
[3].Soliyev A.S.,Muxtorov Ya. Chiziqli differensial tenglamalarni yechish.
Samarqand.2012.
[4]A.Sadullaev, G.Hudoyberganov, A.Vorisov, X.Mansurov, B.Shoimqulov,
T.To’ychiyev, N.Sultanov. Matematik analizdan
masalalar to’plami. 1qism.Toshkent.2008.
[5] S. Rakhimov, A. Seytov, N. Rakhimova and B. Xonimqulov, "Mathematical
models of optimal distribution of water in main channels," 2020 IEEE 14th
International Conference on Application of Information and Communication
Technologies (AICT), Tashkent, Uzbekistan, 2020, pp. 1-4, doi:
10.1109/AICT50176.2020.9368798.
[6] А. Kabulov, I. Normatov, A. Seytov and A. Kudaybergenov, "Optimal
Management of Water Resources in Large Main Canals with Cascade Pumping
Stations," 2020 IEEE International IOT, Electronics and Mechatronics Conference
(IEMTRONICS),
Vancouver,
BC,
Canada,
2020,
pp.
1-4,
DOI:
10.1109/IEMTRONICS51293.2020.9216402
Google Scholar
Academic Research, Uzbekistan
861
Scientific Library of Uzbekistan
www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences
VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
[7] Sh Rakhimov, A Seytov, B Nazarov and B Buvabekov, “Optimal control of
unstable water movement in channels of irrigation systems under conditions of
discontinuity of water delivery to consumers” 2020 IOP Conference Series
(CONMECHYDRO), Materials Science and Engineering 883 (2020), Tashkent, 2020,
pp. 1-4, DOI:10.1088/ /1757-899X/883/1/012065
Google Scholar
Academic Research, Uzbekistan
862
Scientific Library of Uzbekistan
www.ares.uz
Download