20-Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berish. Reja
20-Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berish.
REJA:
1.
Aqliy tarbiya haqida tushuncha.
2.
Aqliy tarbiya vazifalari.
3.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim berish metodlari.
Tayanch so’z va tushunchalar.
Aql, aqiliy tarbiya, donishmandlik, zukkolik, aqliy tajriba, aqliy yetuklik, aqliy faoliyat, aqliy
mehnat.
Aql - keng ma'noda sezish va idrok etishdan boshlanib tafakkur va hayotni o'z ichiga oladigan
bilish Jarayonlari yig’indisidir.
Aqliy tarbiya — bu aqlni rivojiantirish maqsadida yoshlarga muntazam va maqsadga muvotlq
pedagogik ta'sir koTsatish. U yosh avlodning insoniyat to’plagan bilimlar, malaka va
ko’nikmalarda, qoidalarda o’z ifodasini topgan ijtimoiy-tari.xiy tajribani egallashning rejali
jarayoni sifatida ro’y beradi.
Bu ta'sir kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojianishini ta'minlovchi
xilma-xil vositalar, metodlar, sharoitlar yaratishni o’z ichiga oladi. Odamning aqli, uning aqliy
rivojianishi, bilimlar hajmi, xususiyati va mazmunida namoyon bo’ladi. Ular aqliy faoliyatning
jo'shqinligida, mustaqil ijodiy bilishga intilishda o’z ifodasini topadi. Aqliy faoliyat diqqatning
bar doir ma lum maqsadga qaratilgan bo’lishini talab etadi. Kishining aqli uning asosiy
faoliyatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati bilan belgilanadi. Aqliy tarbiyasi etuk, o’tkir
zehnii. zukko va zakovatli insonlarni xalqimiz donishmand kishilar deb ataydilar.
Donishmandlik - bu donolik. Donolik insonning eng buyuk va olijanob fazilatidir. Donolik
shunday bir noyob ne’matdirki, u bar kimga bam nasib etavermaydi. SHuning uchun bo’Isa
kerak, xalq donoligida «Aql toji oltindan, oltin har kimda ham bo’lmas»^ - deyiladi.
Insoniyat paydo bo’lgandan beri odamlar orasida etishib chiqqan barcha olimu fozillar, shoiruyozuvchilarning barchasi mukammal ilm egallash orqali o’z davrining e'tiborli kishilari
darajasiga ko’tarilganlar. Abu Raybon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Ali Ibn Sino, Mabmud
Qosbg’ariy. Alisber Navoiy, Abdulla Avioniy va bosbqalar, g’arb olimlaridan YAn Amos
Komenskiy, K.D.Usbinskiy, J.J.Russo va bosbqalar mukammal ilm egallasb osqali fanning
barcba sohalarida buyuk kasbfiyotlar yaratganlar. , Tarixan ta'Iim-tarbiya maxsus inson faoliyati
sifatida sbakllanib borisb barobarida, ta'Iim-tarbiya yakunida tarbiyalanuvcbining sifatlari, yani
ta'limiy maqsadlar bam aniqianib bordi. Xitoyning Samarqanddagi eichisi Vey Tszining
bisobotlarida: «Samarqand aholisi mohir savdogarlardir. O’g’il bola besh yoshga to’lar ekan,
unga savod o’rgata boshiaydilar», - deb qayd qilingan. Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi
«Avesto»da bam ta'Iim-tarbiya masalalariga katta ahamiyat berilgan. Unda «Tarbiya bayotning
eng mubim tirgagi. tayanchi bo’lib bisoblanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash
lozimki, u awalo yaxshi o’qishni keyin esa yozishni o’rganishi bilan eng yuksak pog’onaga
ko’tarilish siri deyilgan.
Farobiy ta'Iim-tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida inson takomilida ta'lim- tarbiyaning
muhimligi, unda nimalarga e’tibor berisb zarurligi, ta'Iim-tarbiya usul va uslublari haqida fikr
yuritadi. «Fozil odamlar sbabri», «Baxt saodatga erishuv to’g’risida», «Aql ma'nolari
to’g’risida», «Ilmlarning kelib cbiqisbi» kabi maorifiy asarlarida olimning ijtimoiy tarbiyaviy
qarashlari o’z ifodasini topgan. Farobiy ta'limning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera
oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan etuk insonni etishtirishdan iborat deb biladi.
Beruniyning bilimlarni egallasb yo’llari haqidagi fikriari bozirgi davr uchun ham dolzarbdir.
O’quvchilarga bilim berishda ularni zeriktirmaslik; uzviyiik, izchillik, yangi mavzularni
qiziqarli, asosan ko’rgazmali bayon etisb va hokazolarga e'tibor berish kerakligini uqtiradi. Olim
bilim oluvchilarga qalbni yomon o'zi sezishi mumkin bo’lmagan holatlardan. behuda raqobatdan.
shon-shuhratdan saqlanish zarurligini ayldi. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini
ta'kidlaydi. Bu irsiyat, muhit, tarbiyadir. Ibn Sino insonlarni kamolotga erishishning birinchi
mezoni sanalgan bilim egallashga da'vat etadi. Bilimsiz kishilar johil bo'ladi, ular haqiqatni bila
olmaydilar, ular etuk bo'lmagan kishilar deydi. Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda o'qitish
zarur deb biladi. U ta'limda quyidagi talablarga rioya etish zarurligini ta'kidlaydi: bolaga bilim
berishda birdaniga kitobga band qilmaslik. ta'limda engildan og’iriga borish orqali bilim berish,
olib boriladigan mashqiar bolaning yoshiga mos bo’lishi, o’qitishda jamoa boMib o’qitishga
e'tibor berish, la'lim berishda bolani qiziqishini va qobiliyatini hisobga olish, o'qitishni jismoniy
mashqiar bilan birga olib borish. Abu AM Ibn Sino aqining rivojianish bosqichlarini ishlab
chiqqan. Mushoxada bilan idrok etishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarini
tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich. Ikki xil fikrni idrok etish. Uchinchi bosqich. O’zlashtirilgan
bilim, tikriarni idrok etish bilan erishiladi. SHunda u haqiqiy aql deyiladi. Olim aqlni 3
boskichga bo’lar ekan, birinchi bosqichda yodlay oladigan, lekin xali harflarni ham, yozishni
ham bilmaydigan bolalarni nazarda tutgan. Ikkinchi bosqichda tayoqchalarni chiza boshlagan,
qalamdan foydalanishni o’rgjinayotgan bolalarning aqli tasavvur kilinadi. Uchinchi bosqichda
inson aql sh'akllarini va ularga muvoilq hissiy obrazlarni egallagan bo’ladi. Ibn Sino aql deganda
insoning tug’ma iste'dodini, bilish jarayonida shakllanadigan fikriash qobiliyatini tushunadi.
Aqlni ikki xil kategoriyalarga bo’ladi.
1. Nazariy aql - borliqdagi umumiy narsalarni idrok etishdir.
2. Amaliy aql - buyumlarni tanlashda turtki sifatida ko’rinadigan qobiliyatlardan. O’z davrining
yirik ma'rif'atchilaridan hisoblangan Abdulla Avloniy ham yoshlarni ilmli bo'lishga chakiradi. U
aql va ilmni ulug’laydi hamda «Aql insonning piri komili, murshidi yagonasidir. Ruh ishlovchi,
aql boshlovchidir» deb yozadi. Muallif o’z fikrini aniqrok va ravshanroq anglashi uchun shunday
deb aytadi. «Hayvonlar o’zlariga bo’laklar tarafidan qiladurg’on zulm va jabrlarni shox, tish,
tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin inson aql idroki soyasida o'ziga keladurg’on zarar va zulmlardan
saqlanur. Er yuzidagi hayvonlarni asir kilib, bo’ynidan bog'lab iplari uchini qo’llariga bergan
insonlarning aqlidir». Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga ta'lim berish g’oyasi birinchi
bo’lib chet el pedagogikasida chex pedagogi YAn Amos Komenskiy (1592-1670) tomonidan
yaratilgan. U ona rahbarligida 6 yoshgacha bo’lgan bolalarga ta'lim- tarbiya berish mumkinligini
ko’rsatib berdi. SHu davrda bolani yoshini e'tiborga olgan holda kishi o’rganishi lozim bulgan
hamma narsaga o’rganish lozim deydi. Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarga ya'ni biz ta’Iimtarbiya beradigan bolalarga har tqmonlama bilim, ko’nikma va malakalami singdirishimiz
mumkin. U 19 bo'limdan iboral maktabgacha ta'lim dasturini tuzdi. YA.A.Komenskiy «Onalar
maklabi» kitobida kichik bolalarni ta'Iim-tarbiyasiga, o’qish metodikasiga katla e'tibor bergan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolani faol fikriash faoliyalini rivojiantirishga
kattalarning ma lum maqsad bilan ta'sir etishidir. U bolalarga levarak-atrofdagi olam haqida
bilimlar berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg'otishni. aqliy malaka
ko nikmalarini tarkib toptirishni, bilish qobiliyatlarini rivojiantirishni o'z ichiga oladi.
Aqliy tarbiya vazifatari
Bolani maktab ta'limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning ahamiyati kattadir. Bolani bilimlarini
egallab olishlari ularni aqliy faolligini rivojiantirish aqliy malaka va ko'nikmalarini egallab
olishlari ularni maktabda muvofaqqiyatli o'kishlari uchun bo lajak mehnat faoliyatiga
tayyorlanishida manba bo’lib xizmat qiladi. Odamning aqliy faoliyati - bu umumiy ham maxsus
aqliy harakallar xilma-xil sistcmalarining katta miqdoridir. Ko’pgina vazifalarni hal etishda
qo’llaniladigan kcng ko'lamdagi aqliy harakatlarni shakllantirish ayniqsa muhimdir. Bunday
harakatlarga tahlil, qiyoslash, umumlashtirish kiradi. Ham umumiy, ham maxsus aqliy
harakatlarni egallash aqliy faollik va mustaqillikning rivojianishini ta'minlaydi. Aqliy
faoliyatning moslashuvchanligi va Jo'shqinligini. hodisalarni xilma-xil aloqalar va
munosabatlarda ko’ra bilishni shakllantirishga yordam beradi. «Aqliy mehnat madaniyati»
tushunchasiga aqliy faoliyatning umumiy tartibliligi, rejaliligi, vazifani qabul qilish va o'rtaga
qo'yish, uni hal etish usullarini tanlash, ishlab chiqilgan harakat rejasini izchil amalga oshirish
natijalarini baholash mahorati kiradi. Aqliy mehnat madaniyati aqliy faoliyatning maxsus
malakalari va ko’nikmalarini, kitob bilan ishlash ko’nikmalarini egallash darajasi, ilmiy bilish
usullari va metodlarini, turli yordamchi vositalardan foydalanish bilan ham bog’liqdir. Aqliy
tarbiya vazifalaridan har biri maktabgacha yoshdagi bolaierni tarbiyalashni tashkil etishda
hisobga olish lozim bo’lgan bir qancha vazifalarfi o’z ichiga oladi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat.
Maktabgachayoshidagi bolalarga ta'lim berishning о ’ziga hosligi
Ta’lim - maktabgacha yoshdagi bolaning bilish kobiliyatlarining muntazam - rejali ravishda
rivojiantirib borish, MTMning talim- tarbiya dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar sistemasi
bilan qurollantirish, malaka va ko'nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya
yoshdagi bolalarga akiiy tarbiya berishjla ta'lim etakchi rol o’ynaydi. CHunki u ta'lim jarayonida
akiiy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta'lim — bolalarga izchillik bilan bilim
berishni, bu bilimlarni aniqiash va sistemalashtirishni, bilish jarayonlarini, tafakkur faolligini
rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta'lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va aqining singchkovlik,
ziyraklik, tanqidiyiik kabi sifatlarni rivojlantiiishga yordam beradi. Ta'lim jismoniy, estetik va
mehnat tarbiyasini muvaffaqiyalli amalga oshirish uchun ham zarurdir. MTMda bolalarga
madaniy - gigienik ko'nikmalar, asosiy harakatlar o’rgatiladi, ular madaniy ahloqiy qoidalarini
o’zlashtirib oladilar. Ta'lim jarayonida bolalarda o'quv faoliyatlari asoslari hosil qilinadi, ularni
maktabda muvaffaqiyalli o’qish uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Ta'Iimni ikki yul bilan
amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:
Bolalarga ta'lim berish jarayonida tarbiyachi har xil metodlardan, usullardan foydalanish;
Ko'rgazmali Kuzatish Ko’rsatish TV dan foydalanish Og’zaki Tushunish Hikoya kilish So’zlab
berish O’kib berish Suhbat Amaliy Mashq Mashq Mustakil ish Oddiy tajriba O’yin metodlari
Didaktik o’yinlar Harakatli uyinlar Mashqli uyinlar Intsenirovkalar Kundalik axborot.
Kuzatish metodi. Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirish imkonini beradi. Bunda bolalar
ko'rish, eshitish, sezish idroklari orqali bilimlarni egallash imkoniyatiga ega bo'ladilar. Bu esa
asosan yangi bilim berishda qo’llaniladi.
Kuzatish - bolalarning narsa, voqealarning ma'lum maqsadi bilan rejali idrok etishidir. Kuzatish
metodi ma'lum ob'ektiarni kuzatishda etakchi o'rinni egallaydi.
Namoyish etish metodi. Bu metod tarbiyachi bolalarga narsani o'zini yoki tasvirini ko'rsatadi.
Bu bevosita ko'rib bo’lmaydigan narsalar (boshqa tabiy zonadagi hayvonlar. o'simliklar, kishilar
hayoti bilan) qo'llaniladi.
Hikoya qilib berish - materiaini aniq, obrazli, ta'sirchan bayon qilish. O’rta guruhdan boshlab
badiiy asarlarni ifodali o’qib berish.
Suhbat metodi. 3-4 yoshli bolalar bilan o’tkazilmaydi. 4-5 yoshli bolalar bilan ham qisqa suhbat
o’tkaziladi. 6 yoshdani boshlab suhbat mustaqil mashg'ulot sifatida o'tkaziladi.
Nazorat savollari
1. Yosh avlodni aqliy tarbiyalashning mohiyatini ochib bering.
2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vositalarini ta’riflang.
3. Bolalarga ta’lim berish jarayonida tarbiyachi tomonidan qanday usullar qo‘llaniladi? 4.
Bilishga doir ruhiy jarayonlarni bayon qiling.
21-Mavzu: Ta’limning didaktik printsiplari.
REJA:
1.
MTTdata`limiy tarbiyaviy faoliyatni organish.
2.
Ta’limning didaktik printsiplari.
Ta’lim prinsiplari maqomi. Har bir prinsipning o’z o’rni bor. Ularning birontasini boshqasi
bilan almashtirish mumkin bo’lmaganidek, birini ikkinchisi o’rnida qo’llash ham mumkin emas.
SHu bilan birga, ta’lim prinsiplaridan biri ikkinchisi uchun o’lchov sanaladi. Masalan, ilmiylik
prinsipini ta’limning turli bo’g’inlarida – boshlang’ich, o’rta, o’rta maxsus maktablarda ama
lga oshirish uchun tushunarlilik prinsipiga rioya qilinadi. Tushunarlilik prinsipi, bir tomo
ndan, o’quvtarbiya ishlarini ta’lim darajalariga qarab astasekin murakkablashtirib va
qiyinlashtirib borishni taqoza etsa, ikkinchi tomondan,
o’quvchilarning o’z imkoniyatlari – faollik, onglilik kabi qator omillarni hisobga
olishni talab etadi. Xuddi shunday, sistemalilik izchillikka, mustaqillik faolikka,
ko’rgazmalilik onglilikka olib keladi.
3. Didaktik tamoyillar turlari
Ta’lim tamoyillari. Didaktik tamoyillar (didaktika tamoyillari) o’quv
jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga ko’ra tashkil etiluvchi
ta’lim jarayonining tashkiliy shakl va metodlari, asosiy qoidalari mohiyatini
belgilovchi mazmundir. Ta’lim tamoyillarida ta’limning aniq, tarixiy tajribaga
asoslanuvchi me’yoriy asoslari (qoidalari) o’z ifodasini topgan. Ta’lim
tamoyillarini bilish o’quv jarayonini uning qonuniyatlari asosida tashkil etish,
uning maqsadlarini asosli ravishda belgilash va o’quv materialini mazmunini
tanlab olish, maqsadga muvofiq ta’lim shakli va metodlarini tanlash imkonini
beradi. Shu bilan birga bu tamoyillar o’qituvchilar va o’quvchilarga yaxlit
jarayonning bosqichlariga amal qilish, o’zaro aloqalar va hamkorlikni amalga
oshirishga imkon beradi.
Ta’lim tamoyillari o’zida tarixiylik xususiyatini namoyon etadi. Ta’lim
nazariyasi va amaliyoti rivojlanib borgani, ta’lim jarayonining yangi
qonuniyatlari kashf etilishi bilan ta’limning yangi tamoyillari ham shakllanadi,
eski ko’rinishlari o’zgardi. Bu ishlar bugungi kunda ham davom etadi. O’qitish
va tarbiyalash qonuniyatlarini aks ettiradigan yaxlit pedagogik jarayonning
umumiy tamoyillarini keltirib chiqarishga urinishlar ko’zga tashlanmoqda.
Tamoyillar ta’lim jarayonining mohiyati, qoidalar esa uning alohida
tomonlarini aks ettiradi.
Ta’limni mazmunli va tashkiliy-metodik tamoyillaridan tashkil topgan
tizim sifatida e’tirof etish mumkin:
I. Ta’limning mazmunli tamoyillari. Ular ta’lim mazmunini tanlash bilan
bog’liq bo’lgan qonuniyatlarni aks ettiradi va quyidagi g’oyalarni ifodalaydi:
- fuqarolik;
- ilmiyligi;
- tarbiyalovchi ta’lim;
- fundamentalligi va amaliy yo’nalganligi (ta’limning hayot bilan,
nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligi);
- tabiat bilan uyg’unligi;
- madaniyat bilan uyg’unligi;
- insonparvarligi.
Fuqarolik tamoyili. Unga ko’ra ta’lim mazmunini shaxsning
sub’ektivligini rivojlantirish, uning ma’naviyligi va ijtimoiy yetukligiga
yo’naltirishda namoyon bo’lishi kerak. U ta’lim mazmunini insonparvarlashtirishni nazarda tutad
i va fuqarolikni anglash, O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy va siyosiy tuzilishi haqidagi ta
savvurlar tizimi, o’zbek xalqi madaniyati psixologik xususiyatlari, uning mentalitet xususiyatlari,
milliy siyosati va madaniyati kabi dolzarb masalalar haqidag
tasavvurlarining shakllanishi bilan bog’liq.
- Ta‘limning ilmiy bo’lish qoidasi;
- ta’limning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi;
- ta’limda onglilik va ijodiy faollik;
- ta’limda ko’rgazmalilik;
- ta’limning samaradorligi va ishonchliligi (mustahkamligi);
- ta’limning tushunarliligi;
- guruhli va individual ta’lim birligi;
- ta’limning o’quvchilar yoshi va individual xususiyatlariga mos kelishi;
- oqilona talabchanlik bilan bola shaxsini hurmat qilishning
muvofiqliligi;
- pedagogik hamkorlik.
Ta‘limning ilmiy bo’lish qoidasi. Ilmiy bo’limlar-voqelikning xaqqoniy
in’ikosidir. Tevarak- atrofini o’rab olgan dunyoning qonuniyatlarini, narsa va
xodisalarning ichki muhim xossalarini va o’zaro aloqalarini aks ettiruvchi
bilimlargina ilmiy hisoblanadi.
Ta’limning ilmiyligi qoidasi o’quvchininig o’quv materialidagi qonuniyatlarni
aks ettirishi, tushinishi va o’zlashtirishi uchun to’g’ri sharoit yaratish maqsadida zarurdir.
Nazariy qoidalarni tushinish - materialni ilmiy asosida izohlab berishning
muhim belgisi bo’lib, u o’quvchining fikrlash faoliyati xususiyatlarini
belgilaydi. Ilmiy-bilimlar ilmiyligicha qolib, voqelikni har xil bo’lish qoidasi.
Ilmiy izoh ta’limning hamma bosqichlarida, har bir sinfda ilmiylik qoidalari
vazifalaridan biri - nazariy ma’lumotlar tizimini shy ma’lumotlarda tevarakatrofdagi dunyoni qanchalik chuqur aks etganligi nuqtai nazaridan bilib olishdir.
Ilmiylik qoidasi barcha guruhlardagi va turli o’quv yurtlaridagi o’quvchilarga
o’rganish uchun ilmiy jihatdan ishonarli, amalda sinab ko’rilgan ma’lumotlar
berilishini talab etadi.
Ilmiy bilimlarni egallash jarayonida o’quvchilarda ilmiy dunyo qarash,
e’tiqod tarkib topadi. Tafakkur rivojlanadi.
Ta’limning ilmiy bo’lish qoidasi ta’lim jarayonida o’quvchilarni Hozirgi zamon
fan-texnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan ilmiy bilimlar bilan
qurollantirish, yoshlarni ilmiy-tadqiqot usullari bilan tanishtirib borishni
ta’minlashga qaratilgan.
Didaktikaning ilmiylik qoidasi maktab ta’limning mazmunigagina
aloqador bo’lib qolmay, o’qitish usullariga ham aloqadordir. U ta’lim
jarayonida fan-texnika yutuqlaridan foydalana oladigan o’qitish usullarini
takomillashtirishni ham talab qiladi.
Ta’limning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi tamoyili bilish
bosqichlarining ob’ektivligini anglatadi.
Izchillik ta’lim mazmuni, uning shakli va usullari, o’quv jarayoni
ishtirokchilari bo’lgan sub’ektlarning o’zaro munosabatlariga taalluqli. U
alohida parsial (yunoncha partialis - qisman) va xususiy o’quv vaziyatlari,
predmet va hodisalar o’rtasidagi bog’liqlik, aloqadorlik qonuniyatlarini astasekin o’zlashtirish asosida ularni yagona yaxlit o’quv jarayoniga birlashtirishga
imkon beradi.
Izchillik ta’lim jarayonining ma’lum tizim va ketma-ketlik asosida
bo’lishini nazarda tutadi, zero, murakkab masalalarni oddiy masalalarni
o’rganmay turib hal etib bo’lmaydi.
Muntazamlik va ketma-ketlik u yoki bu o’quv materialini o’zlashtirish
sur’ati, uning elementlari o’rtasidagi o’zaro mosligini tahlil qilishga imkon
beradi. Ta’limning muntazamliligi va ketma-ketligi ma’lum fanlar bo’yicha
bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirish, borliqni yaxlit idrok etish
o’rtasidagi qarama-qarshilikni hal etishga imkon beradi. Ushbu holatlar birinchi
navbatda dastur va darsliklarni muayyan tizimda yaratish, fanlararo hamda
fanlar ichidagi bog’liqlikni ta’minlash evaziga namoyon bo’ladi.
Onglilik va ijodiy faollik tamoyili. Uning asosini fanni o’rganishda
muhim ahamiyatga ega bo’luvchi qoidalar majmuini shakllantirish tashkil etadi.
Bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirish quyidagi omil va shartlarga bog’liq:
ta’lim motivlari, o’quvchilarning faollik darajasi, o’quv-tarbiyaviy jarayonning
samarali tashkil etilishi, o’qituvchi tomonidan qo’llanuvchi ta’lim metodlari va
vositalarining samaradorligi va boshqalar. O’quvchilarning faolliklari
reproduktiv va ijodiy xarakterga ega bo’lishi mumkin. Mazkur tamoyil
o’quvchilarning tashabbuskorliklari va mustaqil faoliyatlarini nazarda tutadi.
Ko’rgazmalilik tamoyili ta’lim jarayonini tashkil etish asosida yotuvchi
muhim qoidalardan biri hisoblanadi. YA.A.Komenskiy uni didaktikaning “oltin
qoidasi” deb atagan. Unga binoan ta’limda inson sezgi organlaridan foydalanish
kerak. “Agarda biz o’quvchilarda haqiqiy va aniq bilimlar paydo qilishni istasak,
unda biz umuman hamma narsaga shaxsiy kuzatish va sezib ko’rish bilan
Ta’limga intilishimiz kerak – deb ta’kidlaydi u – agarda qandaydir predmetni
baravariga bir necha sezgi organlari bilan qabul qilish mumkin bo’lsa, mayli ular
baravariga bir necha sezgilari bilan o’rganilsin”
Tajribalar asosida o’rganilayotgan narsani namoyish etish va jarayon
mohiyatini hikoya qilib berish o’zlashtirish darajasini birmuncha oshiradi.
Xususan, axborotlarni eshitib qabul qilish samarasi 15 foiz, ko’rib qabul qilish
esa – 25 foizni tashkil etadi. Ta’lim jarayonida ularni bir vaqtda ishtirok etishi
natijasida ma’lumotlarni qabul qilish samaradorligi 65 foizgacha ortadi.
Я.А. Коменский. Буюк дидактика. (М.Очилов таржимасида) -Т., 1975 й, 121
Ko’rgazmalilikdan o’quv jarayoni barcha bosqichlarida foydalanish
mumkin: yangi materialni o’zlashtirish, uni mustahkamlash, mashqlarni tashkil
qilish hamda o’quvchilarning dastur materiallarini o’zlashtirishlarini tekshirish
va baholashda.
Ta’limning samaradorligi va ishonchliligi tamoyili. An’anaviy
didaktikada u mustahkamlik tamoyili kabi ifoda etiladi. Agarda o’qitish jarayoni
ta’lim maqsadlariga erishishni ta’minlamasa, u holda ushbu jarayonni tashkil
etish zaruriyati yuzaga kelmaydi. SHu bois ta’lim samarali, shuningdek,
rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi xususiyatga ega bo’lishi kerak.
Ta’limning ishonchliligi va mustahkamliligini ta’minlash uchun
o’quvchilar o’qish jarayonida o’quv-o’rganish harakatlarining quyidagi to’la
siklini o’zlashtira olishlari zarur: o’rganilayotgan materiallarni dastlabki qabul
qilish, uni chuqurroq anglab yetish, eslab qolish, o’zlashtirilgan bilimlarini
qo’llash bo’yicha ma’lum faoliyatni amalga oshirish, ularni takrorlash va
tizimlashtirish.
22-Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berish.
REJA:
1.
Sensor tarbiya mazmuni, maqsad va vazifalari.
2.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berishning ahamiyati.
Tayanch so’z va tushunchalar.
Sensor tarbiyasi haqida tushuncha. Sensor tarbiyasining vazifasi va mazmuni. Sensor
tarbiyasining usullari.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tarbiyalashda xamda ularda «tuyg‘u, sezgi, idrok,
sezish» kaby qobiliyatlarini shakllantirishda sensor tarbiya muhim o‘rin tutadi. Sensor tarbiyasi
tevarak-atrofdagi borliqni bilish sezgi va idrokka asoslanadi. Demak, bola tasavvurining asosini
bevosita sezish orqali idrok qilish mumkin. Bunday tasavvurlarning aniqligi, to‘laligi, sensor
jarayonlarning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Sensor tarbiyasi sezgi va idrokni biror
maqsad asosida rivojlantirishdir. «Sensor» so‘zi lotincha so‘zdan olingan bo‘lib «sensus»«tuyg‘u», «sezgi», «idrok», «sezish qobiliyati» ma’nolarini anglatadi. Demak, borliqni bilish
avvalo, sezish, idrok qi- lishdan boshlanadi. Inson ko‘rish, sezish, anglash, his qilish yordamida
tevarak-atrofdagi narsa va hodisalar to‘g‘risida bilimga ega bo‘ladi. Insonda faqat shular
asosidagina xotira, tafakkur, xayol kabi jarayonlar hosil bo‘ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi
va kichik maktab yoshidagi bolalar aqliy bilimining 9/10 qismini sezish orqali idrok etilgan
taassurotlar tashkil etadi. Sezgi va idrok qanchalik boy bo‘lsa, insonning atrofdagi olam haqidagi
tasavvurlari shunchalik keng bo‘ladi.
Bolalarning sensor madaniyati, unda sezgi va idrokning m’laffaqiyati uchun muhim shart-sharoit
hisoblanadi Bolalarning aqliy estetik jismoniy va mehnat tarbiyasini shakllanishida sensor
tarbiya muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, maktabgacha yosh davri sensor jarayonlarni rivojlantirish
davri sanaladi. Sh uning uchun bu davrda sensor tarbiya muhim o‘rin tutadi. Sensor tarbiya
bolalarda hissiy bilish qobiliyatlarini shakllanti- rishga sezgi idrokni takomillashtirishga
qaratilgan pedagogik jarayondir. Sensor tarbiyaning mazmuni va metodi ruhshunoslik fanida
idrok va sezgini rivojlantirish muammosi qanday talqin qilinishi bilan belgilanadi. Fanda bu
muammoni hal etish turlicha yoritilgan. Pedagogika tarixida esa sensor tarbiyasining har xil
sistemasi ko‘rsatilgan. O‘tmishdagi pedagoglar Fribel, M.Montesseri, O.Dekroli va boshqalar
tomonidan yaratilgan sistema bolalarning qo‘lidagi mayda muskullarini rivojlan- tirishga, rang
va uning turlari, shakl va hajmi yuksak darajada farz bo‘lishga erishishni o‘z oldiga maqsad qilib
qo‘yadi. Maktessorining didaktik materiallari o‘z-o‘zini nazorat qilish prinsipiga muvofiq
yaratilgan bo‘lib, bolalarga pedagogning ishtirokisiz, mustaqil shug‘ul- lanish imkonini berar
edi. Ammo sezgi a’zolarining rivojlanishi, nutqning o‘sishi, samarali faoliyat bilan bog‘lanmas
edi deydi. Yuqoridagi allomalar tomo- nsdan ilgari surilgan ta’limot, ayniqsa, hozirgi ta’limtarbiya jarayonida keng qo‘llanilmoqda. Bu usullardan foydalanish bolalarni har tomonlama ham
aqpiy ham jismoniy rivojlanishiga ularning ongi, aqli va hissiy tuyg‘ularini shakllanishiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, hozirgi kunda barcha maktabgacha tarbiya muassasalarida ushbu
metoddardan keng
qo‘llanishga erishilmoqsa. Buning uchun barcha tarbiyachilar mazkur metodlardan keng qo‘llash
maqsadida har bir guruh xonalarida alohida-alohida burchaklar tashkil et- ganlar. Shuningdek,
pedagog va ruhshunos olimlar sensor tarbiyaning xilma-xil faoliyat turlari jarayonida faoliyatning tasviriy-amaliy, musiqali harakat turlari- da bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirishda
amalga oshirish muhimligi to‘g‘risidagi yangi tizimni yaratdilar. Ular bunday tizimning
mazmuni, metod va nazariyasini ishlab chiqsilar. Istiqlolni qo‘lga kiritilishi barcha sohalar
singari maktabgacha tarbiya muassasalari oldida ham qator vazifalarni belgilab berdi. Ayniqsa,
yuqorida qayd etilgan, olimlarimiz tomonidan o‘rganilgan usul va metodlar maktabgacha yosh
davrdagi bolalarning rivojlanishiga qanchalik ta’sirchanligi yuqori ekanligiga shak-shubhasiz
aloqi- da e’tibor talab qilinmoqsa. Ta’lim-tarbiya jarayonida esa «Mantessorin», «Trizs» kabi
metodlardan qo‘l- lash katta samara bermoqsa. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni
tarbiyalashda hamda ularda «tuyg‘u, sezgi, idrok, sezish» qobiliyatla- rini shakllantirishda sensor
tarbiya muhim o‘rin tutadi. Bunday tarbiyani qo‘llashdan maqsad maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarning qobiliyatlarini shakllantirish, o‘stirish va rivojlantirishga qaratilgan. Sensor tarbiya
qobiliyatlarni rivojlantirish uchun bolalar buyumning faqat nimaga ishlatilishini nomini- gina
bilishi yetarli bo‘lib qolmay, balki buyumlarni chuqurroq idrok etishi, ularni ushlash, ular bilan
muomalada bo‘lganda xilma-xil sezgilar ishtirok etishi ham juda muhimdir deb biladi. Shuning
uchun tarbiyachi sensor tarbiyaning ana shu tomonlariga alohida e’tibor berishi lozim bo‘ladi.
Tarbiyachi bolalarga biror topshiriq berganida, masalan, buyumlarni bir joydan ikkinchi joyga
olib qo‘yishda ularni og‘irligini his qilish, buyumni qo‘lga olib uning sirtini sezish va sifatini
silliq yoki g‘adir-budurligini, issiq yoki sovuqligini va shunga o‘xshashlarni aniqlashi kerak.
Bolalarning yoshi ulg‘ayib, hayot tajribalari ortishi, sharoitlarning o‘zgarishi bilan idrok etish
jarayoni va unga qo‘yiladigan talab ham murakkablashadi. Navbatchilar yotoqlarning kattakichikligi, chuqur yoki yuzaligini, piyola va chinni idishlarning og‘irli- gini, sirtining silliqligini,
ushlaganda sovuq- roqligini, plastmassa buyumlarining yengilligini his qiladilar. Sensor
tarbiyaning mazmuni uz ichiga tevarak- atrofdagi hamma sensor belgilarni qamrab oladi. Bu- lar
bolalarning hamma faoliyatlari orqali amalga oshiriladi. Bu yoshdagi bolalarga ranglarni farq
qilish va ularning nomini aytish o‘rgatiladi, rang tuslari buyoqlar haqida tasavvurlar
shakllantiriladi. Sezgi va idrok biror maqsadga qaratilgan mazmunli faoliyat jarayonida
muvaffaqiyatli rivojlanadi. Samarali faoliyat (rayem chizish, loy va plastilindan buyumlar,
aplikasiyalar yasash) sezgi hamda idrok- ning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratish bilan
birga buyumning, shaklini, rangini, joyini bilib olishga ham ehtiyoj paydo qiladi. Maktabgacha
tarbiya muassasalarida bolalar butun yil davomida tabiat bilan tanishtirib boriladi, ularga
o‘simliklarni, qushlarni, hayvonlarni parvarish qilish topshiriladi. Bu esa yer, quyosh
issiqligining xususiyatlarini sezib bilib olish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. «oldinga»,
«orqaga», «tepada-pastda», uzoq-yaqini, «chapda- o‘ngda» kabi fazoviy tasavvurlarni
o‘zlashtirib oladilar. Bolalar ko‘proq tabiat bilan aloqada bo‘lishlari tufayli taassurotlari, eshitib
ta’sirlanishi xususiyatlari ortib boradi. Bolalarni qushlarning sayrashi, barglarning shitirlashi,
shamolning guvillashi, yomg‘irning shatur-shutiri va momaqaldiroqning gumburlashini diqqat
bilan tinglashga o‘rgatish zarur. Sensor tarbiyaning asosiy usullaridan biri- tekshirishdir.
Tekshirish — buyumlarni maxsus ravishda tashkil etilgan idrok qilishdan iborat bo‘lib, uning
natijalaridan kerakli jarayonlarda foydalaniladi. Buyumlarning xususiyatlarini, nomini va
ta’rifini aniqlash, ularni ma’lum bir xossalariga ko‘ra taqqoslash uchun didaktik o‘yin yoki
qo‘llanmalardan foydalanish mumkin. Ulardan bolalar bilan olib boriladigan xilma- xil
mashg‘ulotlarda mehnat, kuzatishlar va bolalarning mustaqil ishlarida keng foydalanish mumkin.
NAZORAT SAVOLLARI
1. Sensor tarbiyasi deganda nimani tushunasiz?
2. Sensor tarbiyasining mazmuni va mohiyatini yoriting.
3. Sensor tarbiyasining maqsadini ayting?
4. Sensor tarbiya usullarini ayting?
23-Mavzu: Sensor tarbiya usuli
REJA:
1.
M.Montessori materiallari bilan tanishish.
2.
M.Montessori metodini o`rganish va tahlil qilish.
MONTESSORI (Montessori) Mariya (1870 yil 31 avgust, Chiaravalle, Ancona yaqinida, - 1952
yil 6 may, Noordvijk anan Zi, Gollandiya), italiyalik o'qituvchi, shifokor. 1894 yilda Rim
universitetini bitirgan. Italiyada birinchi ayol tibbiyot fanlari doktori (1896). Ayollar uchun oliy
maktab gigiena professori (1896-1906). 1900-1907 yillarda. Rim universitetida pedagogik
antropologiya kursida o'qigan (1904-1908 yillarda professor).
Amaliy faoliyatini bolalar psixiatrik klinikasida (1895-1898) boshlagan, u erda J. Itard va E.
Seguin g'oyalari ta'siri ostida aqli zaif bolalarda hissiy organlarni rivojlantirish usulini yaratgan.
1899-1901 yillarda. U jismoniy va aqliy nogiron bolalar uchun maxsus maktab o'qituvchilarini
o'qitadigan ortofreniya maktabida ishladi. Usulning muvaffaqiyati (Montessori o'quvchilari,
boshqa bolalar bilan teng ravishda, boshlang'ich maktab kursi uchun imtihonlardan o'tishgan),
uni maktabgacha yoshdagi oddiy bolalarga qo'llashga imkon berdi. Uning tizimini tatbiq etish
uchun Montessori 3-6 yoshli bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalarini - "bolalar uylari"
ni tashkil etdi (birinchisi 1907 yilda San-Lorentsoning Rim ko'chalarida joylashgan.) Montessori
"Ilmiy pedagogika metodikasi ..." ("Il metodo della pedagogiascientifica applyato all'educazione
infantile nelle case dei bambini", 1909; rus tilidagi tarjimasi 1920) va keyingi asarlarida bolalarni
o'qitish tajribasini umumlashtirdi. Italiyada fashistik rejim o'rnatilgandan keyin u hijrat qildi.
Buyuk Britaniya, Frantsiya, AQSh, Ispaniya, Hindiston va boshqa mamlakatlarda u o'z tizimini
faol targ'ib qildi, maktablar tashkil etdi, bolalarni tarbiyalash muammolari bo'yicha ma'ruzalar,
xalqaro kongresslar tashkil qildi. Ta'limni "tinchlik uchun kurashda qurol" deb bilgan holda
urushga bir necha bor qarshi chiqqan. Ikkinchi Jahon urushidan keyin u Italiyaga qaytib keldi.
Umrining so'nggi yillarida Gamburgdagi YuNESKO pedagogika institutini boshqargan.
Montessori tizimi bepul ota-onalar g'oyalariga asoslanadi. Maktabdagi eskirgan o'quv uslublarini
va Frebelian bolalar bog'chalarining kamchiliklarini tanqid qilgan Montessori, bolaga nisbatan
zo'ravonlikka yo'l qo'yib bo'lmaydi, degan g'oyani qo'llab-quvvatladi, o'quvchilarning shaxsiy
xususiyatlariga hurmat ko'rsatishni talab qildi. Montessori bolalikning alohida dunyosi borligini
va bolaning rivojlanishi maxsus qonunlarga bo'ysunishini ta'kidladi. "Bolaning o'z-o'zidan
rivojlanishi" nazariyasiga asoslanib, Montessori o'qituvchining faol tarbiyaviy rolidan voz
kechishga keldi: kattalar, bolalarga o'zlarining munosabatlarini yuklaydi, ularning tabiiy
rivojlanishiga xalaqit beradi. Bolaning ehtiyojlarini qondiradigan, uning ehtiyojlarini aniqlashga
yordam beradigan va o'z-o'zini tarbiyalashga hissa qo'shadigan sharoitlarni yaratishda tarbiya
vazifasini ko'rdi.
Ta'lim va ta'limni ilmiy asosga qo'yish uchun Montessori pedagogikada eksperimental fanlarning
asosiy printsiplaridan foydalangan. Montessori maktabgacha (boshlang'ich maktab) bolalarning
aqliy hayotini o'rganish uchun laboratoriya deb hisoblagan, unda o'qituvchi kuzatuvchieksperimentar bo'lib, u o'quv vaziyatini, didaktik materialni sinchkovlik bilan rejalashtiradi va
erishilgan natijalarni iloji boricha aniq baholaydi. Montessorining so'zlariga ko'ra, o'qituvchining
bilvosita rahbarligi autodidaktizm asosida amalga oshiriladi: bolalar biron bir faoliyatni erkin
tanlaydilar, ammo buni o'qituvchisi xohlagan tarzda bajaradilar - standart didaktik materialni
yaratishda ham taqdim etilgan doirada (kublarni, turli shakl va uyalar bilan ramkalar
joylashtiring. bu uyalarni to'ldirish va boshqalar). Didaktik materialning qurilmasi bolaga o'z
xatolarini mustaqil ravishda aniqlashga imkon beradi. Xatolarni tuzatish konsentratsiyani,
e'tiborni, kuzatishni, sabr-toqatni talab qiladi, irodani mashq qiladi, bolaning intizomi va
mas'uliyatini tarbiyalashga hissa qo'shadi. Sinfdagi asosiy narsa - bu "faoliyat" mashqlari, bilim
olish vazifasi o'tgan narsa.
Montessori sensatsion ta'lim maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshidagi ta'limning asosi
bo'lib, u atrof-muhit va didaktik materiallar yordamida darslarni tashkil etish orqali amalga
oshirildi. Tuyg'ularni o'rgatish uchun Montessori chalg'ituvchi ta'sirlarni bartaraf etishni, bitta
a'zoni mashq qilish paytida esa - qolgan qismini "o'chirishni" tavsiya qiladi (masalan, bolalarda
nozik teginish tuyg'usini rivojlantirish uchun, ularni ko'r-ko'rona yopish). Montessori o'qitish
samaradorligini bolalarning atrof-muhitning ba'zi bir ta'siriga sezgirligini oshiradigan maxsus
sezgir davrlarini ajratish bilan bog'liq (masalan, nutqni o'rganish, shaxslararo munosabatlarni
o'zlashtirish va boshqalar).
Montessori tizimiga ko'ra, ta'lim va tarbiyaning asosiy shakli - bu bolalar uchun mustaqil
individual darslar yoki maxsus ishlab chiqilgan Montessori individual darslari bo'lib, ularning
asoslari ixchamlik, soddaligi va ob'ektivligi (ya'ni, bolaning o'qish mavzusiga maksimal darajada
konsentratsiyasi). Birgalikda musiqa va gimnastika mashg'ulotlari, shuningdek xizmat ko'rsatish
(idishlarni yuvish, tozalash va hk) mashg'ulotlari o'tkazildi.
Montessorining ahamiyati - bu bolalar uchun moslashtirilgan uskunadan foydalangan holda,
maktabgacha ta'lim muassasalariga amaliyotga tizimli antropometrik o'lchovlarni kiritish.
Montessori bolalar bog'chasining bino va xonalarini jihozlash, ularni bolalar uchun maxsus
mebel jihozlari bilan ta'minlash sohasida islohotlarni amalga oshirdi. Montessori maktablarining
arxitekturasi ham pedagogik vazifalarga bo'ysunadi: individual (guruh) darslari xonalari ular
uchun umumiy ayvon atrofida joylashgan bo'lib, u erda bolalar tabiat bilan tanishadilar
(o'simliklar, kichik uy hayvonlari). Davlat maktabgacha ta'limini tashkil etish muammolari bilan
shug'ullanar ekan, Montessori xayriya o'zi hech qanday natija bermasligini, maktabgacha bolalar
muassasalarida bolalar bilan tizimli, tizimli ish olib borish kerakligini ta'kidladi.
Maktabgacha pedagogika masalalari (o'qitishning umumiy pedagogik talablari, kundalik tartib,
ovqatlanish, jismoniy tarbiya, qo'l mehnati, sezgi, aqliy tarbiya, nutqni rivojlantirish, o'qish,
yozish, hisoblash va arifmetik operatsiyalarni o'qitish), Montessori boshlang'ich maktab
yoshidagi bolalar tomonidan individual o'rganish usulini ishlab chiqdi. ona tili, geometriya,
arifmetika, geografiya, musiqa, biologiya, tarix va boshqa fanlarning grammatikasi. U,
shuningdek, yosh bolalarni (3 yoshgacha) tarbiyalash masalalari bilan ham shug'ullangan.
Montessori tizimi ko'plab mamlakatlarda mashhurlikka erishdi; uning didaktik materiali va
o'qitish usullari bolalarni o'qitish va tarbiyalashning yanada mukammal tizimini yaratishga asos
bo'ldi.
Biz
tajriba
bolalardagi
ishlarini
aqliy
olib
boirish
jarayonida
o’stirishga
fazilatlarni
ertak
e'tibor
asosida
qaratdik.Bunda
tarbiyachi bolalarni o’z hohishlariga ko’ra ertakni tinglashga qo’yib
beradiG` Bu bilan Montessori uslubidan foydalanayotganimizda hech
qanday ertak aytib berilmaydi degan fikrdan yiroqmiz. Bolalarga
oddiy
bolalar
yoki
hayvonlar
hayotidan
real
voqyealar
aytib
beriladi va bolalar ularni istagan ertakni eshitganlari kabi qiziqish
bilan
tinglaydilar.
Montessori
metodikasi
boshqa ususllardan
qilidi. Ya'ni hamma bolalarni bir joyga to’plab, stullarga o’tqazib
ertak
tinglashga
majbur
qilinmaydi.
o’zlari
qiziqqan
narsalar
mumkin.Tarbiyachi
hohishiga
ko’ra
qolganlari
Hoxlovchilar
ertak
farq
tinglaydi,
shug’ullanishlari
bilan
emas
balki
bolalar
istagiga
ko’ra hikoya qilinadi. Bolalarga rasmli albomlar tavsiya qilinadi va
ular shu asosda ertak to’qishlari, hatto o’zlari eshitgan ertaklarni
qayta-qayta
hikoya
qilib
berishlarini
so’rashlari
mumkin.
Shunda
ularda “Ertaklardagi voqyealar haqiatmi?”, “Bo’g’irsoq haqida aytib
bering,
u
tulkidan
qochib
ketsin”
,
“bo’ri
quyonni
yesa
og’riydimi” kabi savollar bilan murojaat qilishlariga hojat qolmaydi.
Shuningdek
tarbiyalashda
mehnat
orqali
bolalarda
aqliy
fazilatlarni
Montessori metodikasidan foydalandik.
Bolalarni qiziqishlariga
ko’ra mehnatga
taqsimladik.
Montessori bolalarni nimaga qiziqishlarini loydan nars yasashlarini
aytish orqali bilib olish ma'qullroqdir Keyinchalik bolalarnig mehnat
va qobiliyatlariga
qarab mehnatga yo’naltiramiz.
Nutq o’stirish mashg’ulotlarida aqliy fazilatlarni akllantirishda
ularni lug’at boyligini aqliy so’zlar bilan yanada boyitishga e'tibor
qaratdik.Buning uchun bolalarni ikki guruhga ajratib ularga “Sehrli
so’zlar” aytish talabini
qo’ydik.Bu orqali bolalarda so’z boyligi
oshadi va ijobiy aqliy sifatlar shakllanadi.
11-Mavzu: O’yin faoliyatini tashkil etishning pedagogik shartlari.
REJA:
1.
O’yin bolalarning yetakchi faoliyati.
2.
Musiqiy o’yinlarini tashkil etish va o’tkazish
Tayanch so'z va iboralar: o'yin, metod, o'yin turlari, qoidali o'yinlar, ijodiy o'yinlar, bosqichli
rolli o'yinlar.
O'yin qadim zamonlardan beri pedagog, psixolog, faylasuf, etnograf, san'atshunos olimlar
diqqatini o'ziga tortib kelgan bo'lib, jamiyat hayotida mehnatdan keyin turadi va uning
mazmunini belgilaydi. Ibtidoiy jamoa qabilalari o'z o'yinlarida ovchilik, urush, dehqonchilik
ishlarini aks ettirganlar. Masalan, o'sha davrdagi ba’zi qabilalarning sholi sepish jarayoni o'yinlar
bilan juda katta tantana qilib amalga oshirilar edi.
YAKomenskiy, K.D.Ushinskiy, AS.Makarenko, P.F.Lestgaf- larning g'oyalari hozirgi zamon
bolalar o'yinlari nazariyasi uchun ham ahamiyatlidir. «Bolalar o'yini ko'p asrlik tarixga ega,
- deb yozgan edi K.D.Ushinskiy, - U insonning o'zi tomonidan ishlab chiqilgan qudratli
tarbiyaviy vosita va shuning uchun ham unda inson tabiatining haqiqiy ehtiyoji ifodalangan».
Yan Amos Komenskiy o'yinni bola faoliyatining, uning tabiati va mayllariga to'g'ri keladigan
zarur shakli deb hisoblaydi. Uning fikricha, o'yin - bolaning barcha qobiliyat ko'rinishlari
rivojlanadigan jiddiy aqliy faoliyatdir, o'yinda Tarbiyachilar bolalar o'yiniga rahbarlik qilishda
quyidagilarga rioya qilishi lozim.
1. o'yin bilan mehnat o'rtasida to'g'ri munosabat o'rnatish
2. o'yinda bolalarning bo'lajak mehnat ahliga xos bo'lgan jismoniy va ruhiy sifatlarini
tarbiyalash.
Shu tariqa o'yin tarixiy taraqqiyot jarayonida mehnat faoliyati natijasida paydo bo'lgan ijtimoiy
faoliyatdir; o'yin doimo haqiqiy hayotni aks ettiradi. Demak, ijtimoiy hayot o'zgarishi bilan
uning mazmuni ham o'zgaradi; o'yin ma’lum maqsadga yo'naltirilgan ongli faoliyat bo'lib, uning
mehnat bilan ko'p umumiyligi bor va yoshlarni mehnatga tayyorlashga xizmat qiladi. O'yin
faoliyati asosida boladagi o'quv faoliyati rivojlanadi, bola qanchalik yaxshi o'ynasa, u maktabda
shunchalik yaxshi o'qiydi.
Ilk yoshli bolalar o'yin faoliyatining birinchi bosqichi tanishtiruvchi o'yin bo'lib, u narsa-buyumo'yin faoliyatidir. Uning mazmuni qo'l ishidagi murakkab va nozik harakatlardir.
Keyingi bosqich aks ettirish o'yini hisoblanadi. Bu ilk yoshli bolalar o'yini psixologik
mazmunining rivojlanishida eng yuqori nuqta hisoblanadi. Kattalar ta'lim-tarbiyaviy ishlarini
ma'lum izchillik bilan olib borsalar, bu yoshdagi bolalar narsa va buyumlar nomini, nimaga
ishlatilishini bilib oladilar va bu yangi bilimlarni o'z o'yinlarida qo'llay boshlaydilar.
Bu yoshdagi bolalar o'yini mazmun jihatidan predmetli faoliyatni aks ettiradi.
Birinchi yoshning oxiri va ikkinchi yoshdagi bolalar o'yinida syujetni aks ettirish yuzaga keladi.
Bola qo'lidagi buyum bilan undan qanday foydalanish kerakligini aks ettiradi.
Navbatdagi bosqich rolli o'yin bo'lib, unda bolalar o'zlariga tanish bo'lgan kattalar mehnati va
kishilarning ijtimoiy munosabatlarini aks ettiradilar.
Bolalar o'yin faoliyatining bosqichma-bosqich rivojlanishi to'g'risidagi ilmiy tasavvurlar har xil
yosh guruhlarida bolalarning o'yin faoliyatiga rahbarlikning aniq sistemali tavsiyalarni ishlab
chiqish imkoniyatini yaratdi.
Shunday qilib MTMning pedagogik jarayonda o'yinning tutgan o'rni juda katta bo'lib, o'yindan
maktabgacha yoshidagi bolalarni tarbiyalash va ularga ta'lim berishda keng foydalaniladi. Zero:
- o'yin bolalarning mustaqil faoliyati bo'lib, unda bolaning ruhiyati namoyon bo'ladi;
- o'yin Maktabgacha taiim yoshidagi bolalar hayotini tashkil etish shaklidir;
- o'yin bolalarni har tomonlama tarbiyalash vositalaridan biridir;
- o'yin bolalarga ta'lim va tarbiya berishning metod va usulidir;
- o'yin bolalarni o'quv faoliyatiga tayyorlash vositasidir. Taniqli pedagog-olimlarning olib
borgan tadqiqotlari o'yinga kompleks rahbarlik qilish orqali bolalarga o'yinning mazmuni, tashkil
etilishi, tuzilishi, bolalarning axloqiy munosabatlari, bolalar o'yinining rivojlanish darajasiga
ta’sir etish mumkinligini ko'rsatdi.
Bolalar o'yini uning mazmuni, xususiyati, tashkil etilishiga ko'ra xilma-xildir.
Musiqa o'yinlarining namunalari
1.
"Uchta Ayiq" musiqiy va didaktik o'yini - bolalarni tovushlarni balandligi bilan
ajratishga o'rgatadi. Katta, o'rta va kichik o'lchamdagi oyoqlardan bir nechta rasm kerak.
Bolalar turli o'lchamdagi rasmga ega. O'yinchilarning vazifasi - "vaqtni o'z vaqtida olish"
(uni stolga ko'chirish). Agar pastki registrning tovushi eshitilsa, yirik ayiqlar yurish
uchun o'tadi, o'rtacha retsept - kichikroq, balandroq - ayiq kubik. G'olib, vazifani tez-tez
bajaradigan kishi hisoblanadi.
2.
"Hares" musiqiy didaktik o'yini - ritm va eshitish hissi paydo bo'ladi. O'yin uchun raqs
va uxlab yotgan tasvirlar bilan ikki karta kerak. Taqdimotchi rasmni namoyish etadi va
raqs yoki sokin musiqani o'z ichiga oladi. Bolalar qaysi ohangni tasvirga mos kelishini
taxmin qilishlari kerak. Bunday mashqlar musiqa bilan taqqoslash va farqlash
qobiliyatiga yordam beradi.
3.
Musiqiy-didaktik o'yin "Teremok" - eshitish hissi rivojlanadi. Bolalarga "Teremok"
haqidagi ertakning boshlanishi aytiladi. Keyin peri voqeasining xarakteriga mos
keladigan muayyan ohang tovushi eshitiladi. Ishtirokchilarning vazifasi - bu yoki bu
ertak qahramoniga mos keladigan musiqani to'g'ri tasavvur qilishdir.
4.
> Dinaktik o'yin "Musiqa asboblari" - tembrli eshitishlarni ishlab chiqadi. Shuningdek,
turli musiqiy qismlarni o'z ichiga olgan holda, bolalar musiqa asboblari (tamburalar,
balalaika, gitara, davul va boshqalar) tasvirlari bilan namoyish etiladi.
5.
Musiqiy va didaktik "Bells" o'yini - tovushni baland ovozda ajratish qobiliyatini
rivojlantiradi. Ishtirokchilar uchta guruhga bo'linadi, ularning har biri uchta qo'ng'iroqdan
(katta, o'rta va kichik) birini oladi. Juda baland ohang tovushi eshitilsa, futbolchilar katta
qo'ng'iroqlarni ko'tarishlari kerak, o'rta darajadagi ohang o'rta va jim, kichik qo'ng'iroqlar
bo'lsa.
Musiqiy-didaktik o'yinlar - bu chaqaloqning musiqiy darajasini rivojlantirish va musiqaga
bo'lgan qiziqish va muhabbatni rivojlantirish uchun ajoyib imkoniyatdir.
10-Mavzu: Idrok.
REJA:
1.
Idrok haqida tushuncha.
2.
Idrok xususiyatlari: predmetliligi, yaxlitligi,
konstantligi, anglanganligi, strukturaliligi.
3.
Idrok fenomenlari: gallyutsinatsiya,
illyuziya, atraksiya xossalari.
TAYANCH TUSHUNCHALAR
1.
Idrok - narsaning yaxlit obrazidir.
2.
Idrokning konstantligi, o`zgarmasligi.
3.
Illyuziya borliqning noto`g`ri idrok qilinishi.
4.
Gallyutsinatsiya – voqelikdagi yo`q narsalarni idrok qilish.
5.
Appertsentsiya - idrokning psixik hayot mazmuniga mosligi.
Idrok sezgi a ’zolarimizga ta ’sir qilib turgan narsalarning ongda bevosita aks etishidir. Biz narsa
va hodisalarni yaxlit holicha idrok qilamiz, narsalarning ayrim xossalarini esa sezamiz. M asalan,
quyoshni biz idrok qilamiz, uning yorug'ini esa sezamiz, og‘zimizdagi chaqm oq qandni idrok
qilamiz, uning shirinligini esa sezamiz. A m m o xossa va narsa bir-biridan ajralmasdir, shu
sababli narsalarni idrok qilish ham sezgilardan ajralgan holda voqe bo'lishi m um kin emas. Biz
bir narsani idrok qilayotganimizda uning ayrim xossalarini ham sezamiz.
Idrok jarayonida ishtirok etuvchi analizatorlarga ko`ra ko`rish, eshitish, xid bilish, ta’m bilish,
kinetik va teri tuyush kabi idrok turlari mavjud. Boshqa klassifikatsiyasi asosida materiyaning
mavjud bo`lishi yotib – u vaqtni idrok etish, fazoni, xatti – harakatni idrok etish turlariga
bo`linadi.
Fazoni idrok qilish - forma, kattalik, ob’ektlarni joylashishi, ularning re’lefi va yo`nalganligini
idrok etishda ifodalanadi. Fazoni idrok etish kuchini, teri tuyush va muskul harakat organlari
asosida yuzaga keladi.
Vaqt idrok etish – ob’ektiv vaqtni, uning tezligi va ritmini aks etishidir.
Harakatni idrok etish - ob’ektiv fazodagi joylashishi va o`zgarishini aks etishi bo`lib, bunda
ko`rinishi va kinetik analizator muhim ahamiyatga ega.
Idrokning sifati bu tezligi, aniqligi va to`laligi. Idrokning sifati tashqi omillarga bog`liq bo`lib,
bunga narsa va hodisalarni sifat, turgan joyi, organi faktorlarga – sezgi organlari va nerv
sistemasining holati, sub’ektiv faktorlar – bilim, tasavvur, qiziqish va tafakkur rivojlanishi bilan
bog`liq.
Idrokning o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iboratdir:
a) Predmetliligi
b) Yaxlitliligi
v) Strukturaliligi
g) Konstantligi
d) Mantiqiyligi
e) Tanlanganligi
Predmetlilik – bu ob’ektivlashtirish akti bo`lib, u tashqi olamdan olingan ma’lumotlarni o`zida
mujassamlashtiradi.
Yaxlitlik – predmetlarni u haqidagi ma’lumotlarni jamlagan holda yaxlit idrok etishi.
Strukturalilik (tizimlilik)- bu predmetlarni sezgilar yig`indisi sifatida emas, balki bu sezgilar
asosida predmet strukturasini ma’lum bir vaqt oralig`ida shakllanuvchi uning elementlari
orasidagi borliqni idrok etishdir.
Konstantlilik - idrok etilgan predmet xususiyatlarini doimiyligidir, o`zgarmsligidir.
Mantiqiylik – anglangan holda idrok etish, ya’ni predmetni aniq guruh, sinfga kiritgan holda
umumlashtirish.
Tanlanganlik – ko`p ob’ekt ichida boshqalar bilan solishtirilganda konkret ob’ekt fondan
ajratilishidir.
Idrokda appertseptsiya hodisasi yuzaga keladi (Nemis psixologi G.Leybnits tomonidan
kiritilgan). Bu idrokni mazmunini olingan bilimlar, malakalar, qarashlarga insonni atrofga
bo`lgan munosabatiga bog`liqligida ifodalanadi.
Idrokda alohida hodisalar – illyuziya, gallyutsinatsiya va subsensor idroklar.
Illyuziya - sezgi organlarimizga bevosita ta’sir etib turadigan narsa va hodisalarni noto`g`ri yoki
buzib idrok etishdan iborat psixik hodisa. Illuyuziya hodisasi ko`ruv, eshituv, harakat idroki kabi
- sohalarga xosdir. Ularni jismoniy, fiziologik va psixologik sabablar keltirib chiqarishi mumkin
jismoniy sababga misol: stakandagi choyga solingan qoshiqni siniq deb idrok qilish. Fiziologik
sabab: ko`zimizning tagiga yon tomondan barmog`imizni bir oz botirsak ko`rib turgan
predmetimiz ikkilanadi. Psixologik sabab kontrast natijasida notugri ko`rinish oq fondagi
kulrang doimo qora fondagidan ko`ra to`qroq ko`rinadi.
Gallyutsinatsiya alaxsirash, bosinqirash, valdirash real voqealikdagi narsa va hodisalarning
analizatorga bevosita ta’sirisiz ongimizda turli obrazlarning xayoliy ravishda paydo bo`lishidan
iborat psixopatologik hodisa.
Subsensor idrok – miyaga his etish organlari orqali etib keladigan signallarni inson tomonidan
ongsiz ravishda idrok etilishi va qayta ishlanishidir.
Idrok jarayonida uning fenomenlari (yunon. «phainomenon» - noyob, g’ayriodatiy
holat) muayyan hodisalarni aks ettirishda ishtirok etadi, in'ikosning turlicha aniqlikda namoyon
bo’lishi mumkinligi to’g’risida ma'lumot beradi. Ular gallyutsinatsiya (lot. «hallucinatio» alahlash, bosinqirash, valdirlash, yo’q narsalarning ko’rinishi, eshitilishi,
sezilishi), illyuziya (lot. «illusio» - xato, adashish, yanglishish), attraksiya (frants. «attraction» o’ziga tortish, mahliyo etish, jalb qilish), yaqqol ko’rinish (rus. «yasnovidenie» - yaqqol
oldindan ko’rish, yaqqol g’oyibdan xabar olish) tushunchalari orqali nomlanadi.
NAZORAT SAVOLLARI
1.
Idrok deganda nimani tushunasiz?
2.
Idrokning xususiyatlarini ayting.
3.
Illyuziya nima?
4.
Idrokning sifatlari haqida ma’lumot bering.
http://fayllar.org