O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va
innovatsiyalar
Vazirligi
Farg’ona Politexnika Instituti “Ishlab Chiqarishda
Boshqaruv” Fakulteti
“Buxgalteriya Hisobi va Audit” Kafedrasi
“Makroiqtisodiyot” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli.
Bajardi: Boratov Dilshod Mirmuhsinovich
Guruhi: 61-21 BH va A
Qabul qildi: Mo’minova Elnoraxon
1. Kurs ishi mavzusi: Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli.
2. Ishni bajarish uchun boshlang`ich asoslar: O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiy
qarorlari,Darsda o’tilgan ko’nikmalar va Makroiqtisodiyot darsliklari
3. Tushuntirish qismi tarkibi : Zamonaviy sharoitlarda ko'payish jarayonining
asosiy
parametrlari
o'rtasidagi
buzilgan
nisbatlar
avtomatik
ravishda
tiklanmasligini, bozorni tartibga soluvchilar muvozanatni ta'minlashga qodir
emasligini ko'rsatish.
4.Kurs ishini bajarish grafigi;
Ishning bajarish
№
Ishning nomi
muddati
Bajarganligi
to`g`risidagi
Boshlanishi Tugashi
1
1
2
FarPI axborot resurs markazlarida
(ARM) mavzu bo`yicha adabiyotlar
yig`ish.
2
Ishning rejasini tuzish
3
Keyns makroiqtisodiy muvozanat
nazariyasi
asoslari
Keyns
xochi.Ishlab
chiqarish
xajmning muvozanat darajasiga
erishish mexanizmi
Keyns modelidagi inflatsion va
turg’unlikdagi bo’shliqlar
Keynschlik
yondashuvining
afzalliklari va kamchliklari
Tugallangan kurs ishini ilmiy
rahbarga taqdim etish.
4
5
6
7
3
4
belgi
Topshiriq berilgan sana: “_____”_________________201_y.
Tugallangan kurs ishni topshirish sanasi “_____” _______________ 201_y.
Kurs ishi rahbari _______________ _______________ (f.i.sh.) (imzo)
Topshiriqni oldim _______________ _______________ (talabaning f.i.sh.)
(imzo)
“______”
______________201_y.
Kafedra mudiri ___________ ______________________ (imzo) (f.i.sh.)
Mundarija.
Kirish
1. Keynsning makroiqtisodiy muvozanat nazariyasi asoslari.
2. «Keyns xochi». Ishlab chikarish xajmining muvozanat darajasiga
erishish mexanizmi.
3. Keyns modelidagi inflyatsion va turg'unlikdagi bo'shliqlar
4. Keynschilik yondashuvining afzalliklari va kamchiliklari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
Iqtisodiyot, boshqalar singari, doimiy ravishda rivojlanib bormoqda. Ushbu
rivojlanishning turli bosqichlari dunyoga har qanday yangi kashfiyotlar, g'oyalar,
kontseptsiyalarni taklif qilgan ayrim olim-iqtisodchilar bilan bog'liq. XX asrning
ikkinchi uchdan bir qismi iqtisodiy fanida ingliz iqtisodchisi Jon Maynard
Keynsning ta'limoti bilan ajralib turdi.
Yangi paydo bo'lishi ilmiy tadqiqotlar 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy
inqirozini oldindan belgilab qo'ygan.Bu tadqiqotlar bugungi kunda o'z ahamiyatini
yo'qotmaydi, chunki ularning asosiy mazmuni bozor iqtisodiyoti sharoitida
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishdan iborat. O'shandan beri ushbu
muammolarni hal qilishga qaratilgan ikkita nazariy yo'nalish paydo bo'ldi. Ulardan
biri J.M.Keyns va uning izdoshlari ta'limotiga asoslanib, Keynscha (Keynschilik)
deb nomlanadi. Eng uzoq va qiyin bo'lgan oqibatlarni tushunishning o'ziga xos
turi iqtisodiy inqiroz 1929-1933 yillar tomonidan nashr etilgan qoidalarda aks
etgan J.M. Londonda Keyns "Bandlik, foizlar va pullarning umumiy nazariyasi"
(1936) nomli kitobi uchun. Ushbu ish unga keng shuhrat va e'tirof keltirdi, chunki
30-yillarda u Evropaning bir qator mamlakatlari va AQShda hukumat darajasida
iqtisodiyotni barqarorlashtirish dasturlari uchun nazariy va uslubiy asos bo'lib
xizmat qildi. J.M.ning "Umumiy nazariya". Keyns asosan hozirgi davrdagi
mamlakatlarning iqtisodiy siyosatini belgilaydi. Uning asosiy yangi g'oyasi
shundaki, bozor iqtisodiy munosabatlari tizimi hech qachon mukammal va o'zini
o'zi tartibga solmaydi va bandlik va iqtisodiy o'sishni mumkin bo'lgan maksimal
darajasi faqat iqtisodiyotga davlatning faol aralashuvi bilan ta'minlanishi mumkin.
Bundan tashqari, yangilik iqtisodiy ta'limot Keyns, uslubiy ma'noda, uni
makroiqtisodiy tahlilning mikroiqtisodiy yondashuvini afzal ko'rishda namoyon
bo'ldi,
bu
esa
uni
iqtisodiy
nazariyaning
mustaqil
bo'limi
sifatida
makroiqtisodiyotning asoschisiga aylantirdi. Keyinchalik J. M. Keyns tomonidan
ishlab chiqilgan nazariyani boshqa olimlar o'rganib chiqdilar va to'ldirdilar, uning
asosida "neokeynsizm" deb nomlangan nazariya paydo bo'ldi.
Ushbu ishda o'rganish ob'ekti Keyns nazariyasida talabning samarali modeli
bo'ladi. Ushbu ishning maqsadi ushbu modelning asosiy jihatlarini o'rganishdir.
Belgilangan maqsadga muvofiq,
ushbu
ishda quyidagi vazifalar hal etiladi: Samarali
talabning Keynscha modelini tavsiflash uchun ishlatiladigan asosiy atamalarning
ma'nosini kengaytiring, ushbu model doirasida ishlaydigan asosiy omillarni
tavsiflang va ularning o'zaro ta'sirini ko'rsating; Samarali talabning Keynscha
modeli nazariy qoidalarini amalda qo'llash imkoniyatlarini ko'rsatish; Keyns
modelining afzalliklari va kamchiliklarini ko'rsating.
Kurs ishining asosiy maqsadi. O’zbekiston iqtisodiyotida makroiqtisodiy
muvozanatni Keyns nazariyasi asosida yanada yaxshilshni nazariy jihatdan asoslab
berish hisoblanadi.
Kurs ishi tarkibi. Mazkur ish “Kirish”, Asosiy qism, “Xulosa” hamda
foydalaniladigan adabiyotlar ruyhatidan iborat.
1. Keynsning makroiqtisodiy muvozanat nazariyasi asoslari.
1936 yili ingliz iktisodchisi Jon Meynard Keyns kapitalizm iktisodiyotiga
yangi, ish bilan bandlik nazariyasini kiritadi. U o`zining «Pul, foiz va ish bilan
bandlikning
umumiy
nazariyasi»
asarida
yangicha
iktisodiy
muvozanat
nazariyasini izoxlab berdi. Keyns makroiktisodiy muvozanatga to`lik bo`lmagan
bandlik sharoitida xam erishish mumkinligini, to`la ish bilan bandlik konuniy xolat
emasligini, balki tartibga solinmagan iktisodiyotda tasodifiy ro`y berishigina
mumkinligini isbotlab berdi. SHuningdek, bu nazariyada iktisodiyotdagi
tebranishlar fakat urush, tabiiy ofat va shu kabi vaziyatlargagina boglik emasligini,
balki u tinchlik yillarida xam ichki omillarning salbiy okibatlaridan kelib chikishi
mumkinligi asoslagan. Ishsizlik va inflyatsiyaning kelib chikishi investitsiya va
jamgarmalarga bevosita boglik. Narxlarning oshishi va ish xakining pasayishi
boshka salbiy omillar bilan birga iktisodiyotning bekarorligiga olib keladi. Bunday
nomutonosibliklar rejalashtirilgan investitsiyalar va jamgarmalarning bir-biriga
mos kelmasligi tufayli ro`y beradi. Bunga sabab birinchidan, jamgarish va
investitsiyalash to`grisidagi karorlarni xar xil guruxlardagi odamlar turli
maksadlarda kabul kilishi bo`lsa. ikkinchidan, jamgaruvchilar va investorlarni
jamgarish va investitsiyalashga turlicha sabablar undaydi.
Keynschilar fikricha, jamgarma va investitsiyalar bitta omilga boglik
bo`lmagan xolda turli sabablar asosida amalga oshiriladi. Masalan, kishilar kiymati
o`zining ish xaki mikdoridan ortik bo`lgan maxsulotlarni sotib olish uchun,
masalan avtomobil’ yoki televizor xarid kilish uchun jamgarishadi. Jamgarmalar
biror shaxs yoki oilaning kelajakdagi iste`molini kondirish maksadida, ya`ni, uy
xo`jaliklari oila boshligining nafakaga chikkandan keyingi xayotini yoki bolalari
kelajagini ta`minlash maksadida amalga oshiriladi. Bundan tashkari jamgarmalar
tasodifiy vaziyatlarda foydalanish maksadida xam amalga oshiriladi. Investorlarni
investitsiya kilishga undovchi sabablar esa foiz stavkasi bilan birga kutilayotgan
sof foyda normasi xamdir.
Klassiklar
nazariyasi bo`yicha jamgarma va investitsiyalar mikdorini
aniklaydigan asosiy omil foiz stavkasi xisoblanadi. Agarda, u oshsa, uy xo`jaliklari
kamrok iste`mol kilib, ko`prok jamgarishga xarakat kilishadi. Uy xo`jaliklarida
jamgarmalarning ko`payishi kredit narxlarining kamayishiga olib keladi. Bu esa
o`z vaktida investitsiyaning o`sishini ta`minlaydi. Keynschilar fikricha esa, foiz
stavkasi emas, balki axolining ixtiyoridagi daromadi iste`mol va jamgarish
dinamikasini belgilab beradi. Keltirilgan nazariy asoslarga tayangan xolda Keyns
o`zining makroiktisodiy muvozant modelini ishlab chikdi.
Xakikiy
va
rejalashtirilgan xarajatlar.
Ishlab chikarishning kamayishi natijasida mumkin bo`lgan yo`kotishlarning
oldini olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan faol davlat siyosati zarur.
SHuning uchun xam Keynsning iktisodiy nazariyasini ko`p xollarda jami talab
nazariyasi deb yuritiladi. Jami talab komponentlari, ayniksa investitsiyalarning
o`zgarishi makroiktisodiy bekarorlik sabablaridan
biridir.
Xakikiy investitsiyalar rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan investitsiyalar
mikdorini o`z ichiga oladi. Rejalashtirilmagan investitsiyalarga tovar – moddiy
zaxiralariga (TMZ) investitsiyalardagi kutilmagan o`zgarishlar kiradi. Ushbu
rejalashtirilmagan investitsiyalar tenglashtiruvchi mexanizm sifatida jamgarma va
investitsiyalar mikdorining o`zaro bir-biriga mos kelishiga olib keladi va
makroiktisodiy
muvozanatni
ta`minlaydi.
Rejalashtirilgan xarajatlarga uy xo`jaliklari, firmalar, davlat va tashki
dunyoning maxsulot va xizmatlarni sotib olishga mo`ljallagan xarajatlari kiradi.
Firmalar tomonidan ishlab chikarilgan maxsulotlarni sotishdagi kutilmagan
o`zgarishlar tovar moddiy zaxirasiga rejalashtirilmagan investitsiyalar kilishga olib
kelsa, xakikiy xarajatlar rejalashtirilgan xarajatlardan fark kiladi.
Klassik maktab namoyondalari bozorlar va baxolarning umumiy muvozanati
nazariyasini yaratdilar. Ularning umumiy muvozanat kontseptsiyasiga ko`ra
iktisodiyotda fakatgina to`lik bandlilik sharoitidagi muvozanat mavjud bo`lishi
mumkin. Bunday xulosa J.B.Seyning bozorlar konuniga tayanadi. Bu konunga
ko`ra mexnat taksimotiga asoslangan iktisodiyotda xar bir sub`ektning ishlab
chikarishi bir vaktning o`zida boshka sub`ektlarning ishlab chikarish natijalariga
talab xisoblanadi. Oxir-okibat yalpi talab yalpi taklifga teng bo`ladi. Klassik
iktisodchilar fikriga ko`ra AD ≠ AS xolati ro`y bermaydi, umumiy xarajatlar
mikdori etishmay kolgan, ya`ni AD< AS xolati ro`y bergan sharoitda xam baxo,
ish xaki va foiz stavkasi kabi dastaklar ishga tushadi va natijada xarajatlar
mikdorining kamayishi ishlab chikarishning real xajmi, bandlik va real daromadlar
mikdorining kamayishiga olib kelmaydi.
Makroiktisodiy muvozanatning klassik modeli ishlab chikarish xajmi
resurslarning bandliligi va ishlab chikarish texnologiyalarining funktsiyasi
xisoblanadi, va egiluvchan baxolar mexanizmi tomonidan potentsial darajada tutib
turiladi degan shartlarga tayanadi. egiluvchan baxolar mexanizmi xisobiga bozor
iktisodiyoti barcha mavjud resurslarning to`lik bandlilgini ta`minlab turadi. Klassik
makroiktisodiy muvozanat modelining o`ziga xos xususiyati pulning neytralligi
printsipini ko`zda tutishidir. Bu model pul massasi real ishlab chikarishga xech
kanday ta`sir ko`rsatmaydi degan printsipga asoslanib tuziladi. Klassiklar modelida
pul bozor agentlariga fakatgina bitimlarga xizmat kilishi, ya`ni oldi-sotti
jarayonida sof texnik vazifalarni bajarishi uchungina kerak. Bu asosga ko`ra
klassiklar tomonidan klassik dixotomiya
kontseptsiyasi shakllantirilgan.
Klassik dixotomiya kontseptsiyasida – ikki parallel bozor, real va pul
bozori aloxida-aloxida amal kiladi, ular o`rtasidagi muvozanat avtomatik
barkarorlashtirgichlar orkali ta`minlab turadi deb xisoblanadi.
Pul bozori
investitsiya va jamgarmalar tengligini xamda to`lik bandlik sharoitini ta`minlaydi.
Fakatgina, ishsizlikning tabiiy darajasida «ixtiyoriy» ishsizlik bo`lishi mumkin,
deb xisoblashadi. Bu shuni bildiradiki, AD va AS ning muvozanat nuktasida ishlab
chikarish xajmi (Y) uning potentsial xajmiga esa (Y*) teng. Iktisodiyotda
yaratilgan daromadlaning bir kismi jamgarilishi yalpi talabning yalpi taklifni
koplashi uchun etishmasligiga olib kelmaydi, chunki xar bir jamgarilgan so`m
tadbirkorlar tomonidan investitsiyalanadi, deb ta`kidlashadi.
Keyns
makroiktisodiy muvozanatga to`lik bo`lmagan bandlik sharoitida xam
erishish mumkinligini, to`la ish bilan bandlik konuniy xolat emasligini, balki
tartibga solinmagan iktisodiyotda tasodifiy ro`y berishigina mumkinligini isbotlab
berdi. SHuningdek, bu nazariyada iktisodiyotdagi tebranishlar fakat urush, tabiiy
ofat va shu kabi vaziyatlargagina boglik emasligini, balki u tinchlik yillarida xam
ichki omillarning salbiy okibatlaridan kelib chikishi mumkinligi asoslagan.
Ishsizlik va inflyatsiyaning kelib chikishi investitsiya va jamgarmalarga bevosita
boglik.
Narxlarning oshishi va ish xakining pasayishi boshka salbiy omillar bilan birga
iktisodiyotning
bekarorligiga
olib
keladi.
Bunday
nomutonosibliklar
rejalashtirilgan investitsiyalar va jamgarmalarning bir-biriga mos kelmasligi tufayli
ro`y beradi.
Bunga sabab birinchidan, jamgarish va investitsiyalash to`grisidagi karorlarni
xar xil guruxlardagi odamlar turli maksadlarda kabul kilishi bo`lsa. ikkinchidan,
jamgaruvchilar va investorlarni jamgarish va investitsiyalashga turlicha sabablar
undaydi. Keynschilar fikricha, jamgarma va investitsiyalar bitta omilga boglik
bo`lmagan xolda turli sabablar asosida amalga oshiriladi. Masalan, kishilar kiymati
o`zining ish xaki mikdoridan ortik bo`lgan maxsulotlarni sotib olish uchun,
masalan avtomobil’ yoki televizor xarid kilish uchun jamgarishadi. Jamgarmalar
biror shaxs yoki oilaning kelajakdagi iste`molini kondirish maksadida, ya`ni, uy
xo`jaliklari oila boshligining nafakaga chikkandan keyingi xayotini yoki bolalari
kelajagini ta`minlash maksadida amalga oshiriladi. Bundan tashkari jamgarmalar
tasodifiy vaziyatlarda foydalanish maksadida xam amalga oshiriladi.
Investorlarni investitsiya kilishga undovchi sabablar esa foiz stavkasi bilan
birga kutilayotgan sof foyda normasi xamdir.
Klassiklar nazariyasi bo`yicha
jamgarma va investitsiyalar mikdorini aniklaydigan asosiy omil foiz stavkasi
xisoblanadi. Agarda, u oshsa, uy xo`jaliklari kamrok iste`mol kilib, ko`prok
jamgarishga xarakat kilishadi. Uy xo`jaliklarida jamgarmalarning ko`payishi kredit
narxlarining kamayishiga olib keladi. Bu esa o`z vaktida investitsiyaning o`sishini
ta`minlaydi.
Keynschilar fikricha esa, foiz stavkasi emas, balki axolining ixtiyoridagi
daromadi iste`mol va jamgarish dinamikasini belgilab beradi. Keltirilgan nazariy
asoslarga tayangan xolda Keyns o`zining makroiktisodiy muvozant modelini ishlab
chikdi.
Ishlab chikarishning kamayishi natijasida mumkin bo`lgan yo`kotishlarning
oldini olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan faol davlat siyosati zarur.
SHuning uchun xam Keynsning iktisodiy nazariyasini ko`p xollarda jami talab
nazariyasi deb yuritiladi. Jami talab komponentlari, ayniksa investitsiyalarning
o`zgarishi makroiktisodiy
bekarorlik sabablaridan
biridir.
Xakikiy investitsiyalar rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan investitsiyalar
mikdorini o`z ichiga oladi. Rejalashtirilmagan investitsiyalarga tovar – moddiy
zaxiralariga (TMZ) investitsiyalardagi kutilmagan o`zgarishlar kiradi. Ushbu
rejalashtirilmagan investitsiyalar tenglashtiruvchi mexanizm sifatida jamgarma va
investitsiyalar mikdorining o`zaro bir-biriga mos kelishiga olib keladi va
makroiktisodiy muvozanatni ta`minlaydi.
Rejalashtirilgan xarajatlarga uy xo`jaliklari, firmalar, davlat va tashki
dunyoning maxsulot va xizmatlarni sotib olishga mo`ljallagan xarajatlari kiradi.
Firmalar tomonidan ishlab chikarilgan maxsulotlarni sotishdagi kutilmagan
o`zgarishlar tovar moddiy zaxirasiga rejalashtirilmagan investitsiyalar kilishga olib
kelsa, xakikiy xarajatlar rejalashtirilgan
xarajatlardan
fark kiladi.
Rejalashtirilgan xarajatlar funktsiyasi :E=S+ I +G+Xp ko`rinishiga ega.
Dekmak uning grafigi iste`mol funktsiyasi (S=a+ v (U-T) ) grafigiga nisbatan
I+G+Xp mikdorda yukoriga surilgan bo`ladi. Keltirilgan Xp -sof eksport bo`lib,
uning funktsiyasi esa kuyidagi ko`rinishga ega: YAlpi daromadlarning oshishi
bilan import xam oshadi. CHunki, bunda iste`molchilar va investorlar xam milliy
xam import maxsulotlarga bo`lgan xarajatlari mikdorini oshiradilar. Ayni paytda
mamlakatning eksporti xajmi shu mamlakatdagi yalpi daromadlar (Y) mikdoriga
bevosita boglik bo`lmaydi, balki tovar olib chikib ketayotgan mamlakatning yalpi
daromadlari o`zgarishiga boglik bo`ladi. SHuning uchun xam mamlakatdagi yalpi
daromadlar (Y) o`zgarishi bilan sof eksport (Xp) o`rtasidagi bogliklik salbiydir va
sof eksport funktsiyasida minus ishorasi bilan belgilanadi.
Keynsning makroiktisodiy muvozanat modelini ko`rib chikish jarayonini
soddalashtirish uchun sof eksport mikdori yalpi daromadlar (Y) o`zgarishiga
boglik emas deb olinadi. SHuning uchun sof eksport to`ligicha avtonom xarajatlar
mikdoriga ko`shiladi, ya`ni avtonom xarajatlar (S + I + G +Xp) yigindiga teng deb
olinadi.
«Keyns xochi». Ishlab chikarish xajmining muvozanat darajasiga
2.
erishish mexanizmi.
Rejalashtirilgan xarajatlar chizigi xakikiy va rejalashtirilgan xarajatlar bir-biriga
teng bo`lgan (Y=E) chizikni kaysidir a nuktada kesib o`tadi. Kuyida keltirilgan 14chizmada tovarlar va xizmatlar bozorida kiska muddatli muvozanatga erishish
mexanizmi tasvirlangan bo`lib, u “Keyns xochi” nomini olgan. Y=E chizikda
xakikiy investitsiyalar va jamgarmalar tengligi saklanadi. a nuktada esa daromadlar
rejalashtirilgan xarajatlarga teng bo`ladi. SHuningdek, bu erda rejalashtirilgan
xamda
xakikiy
investitsiyalarning
o`zaro
tengligiga
erishiladi.
YA`ni,
makroiktisodiy muvozanat ta`minlanadi.
Agarda,
ishlab
chikarishning
xakikiy
xajmi
(Y1)
uning
muvozanat
darajasi(Y0)dan ko`p bo`lsa, iste`molchilar maxsulotlarni ishlab chikaruvchilar
taklif kilganga nisbatan kam sotib oladi (ADAS) ko`ramiz. Talabning oshishi esa
firmalar zaxirasining kamayishi xisobiga kondiriladi. Natijada, YAMM asta sekin
Y2 dan Y0 ga karab o`sadi va yana AD=AS tengligiga erishiladi. Bu esa ayni
paytda E=Y va I=S ayniyatlarga erishilganligini anglatadi. Milliy ishlab
chikarishning muvozanat xolati (Y0), yalpi xarajatlar komponentlarining xar
birining (iste`mol, investitsiya, davlat xarajatlari yoki sof eksport) o`zgarishi
natijasida
Y1
rejalashtirilgan
E=C+I+G+Xn
E1
Zaxiralarning
Zaxiralarning E2 kamayishi Y2Y0
Y1 Y (daromad,
E0
real
jamgarilishi
xarajatlar)
tebranishi mumkin. Ushbu tarkibdagi birorta omilning mikdorining o`sishi
rejalashtirilgan
xarajatlar
egri
chizigini
kamayishipastga surilishga olib keladi.
Avtonom xarajatlar mul’tiplikatori.
yukoriga
suradi
va
aksincha
Avtonom xarajatlarning xar kanday o`sishi, ya`ni ΔA = Δ (S+I+G+Xn)
mul`tiplikator samarasi xisobiga yalpi daromadlarning ko`prok mikdorga (ΔY)
oshishiga olib keladi.
Avtonom xarajatlar mul`tiplikatori muvozanatli YAMM o`zgarishning
avtonom xarajatlarning xar kanday komponenti o`zgarishiga nisbatini ko`rsatadi:
m
= ΔY/ΔA:
Bu
erda:
m
-
avtonom
xarajatlar
mul`tiplikatori;
ΔY–muvozanatli YAIMning o`zgarishi;
ΔA – avtonom xarajatlarning Y o`zgarishiga boglik bo`lmagan o`zgarishi.
Mul`tiplikator - yalpi daromadlar avtonom xarajatlarning dastlabki o`sishi
(kamayishi)dan necha marta ortik o`sganligini (kamayganligi) ko`rsatadi.
Avtonom iste`mol ΔSA mikdorga o`ssa, bu yalpi xarajatlar va daromadlar (U) ning
o`sha mikdorda o`sishiga olib keladi. Bu esa, o`z navbatida iste`molning ikkinchi
marta (daromadlar oshishi xisobiga) MRS x ΔSA mikdorda o`sishiga olib keladi.
Keyinchalik yalpi xarajatlar va daromadlar MRSxΔSA mikdorda yana o`sadi.
SHunday kilib, «daromad-xarajat» ko`rinishidagi doiraviy aylanish bo`yicha
jarayon
davom
etaveradi. ΔSA↑>AD↑Y↑C↑AD↑Y↑C↑AD↑Y↑va
xokazo.
Ushbu oddiy vaziyatdan ko`rinib turibdiki, yalpi daromadlar (Y), avtonom
iste`molning dastlabki o`zgarishi ΔSA↑ ga nisbatan bir necha marta ko`p
o`zgaradi. Bu shuni bildiradiki, S, I, G yoki Xp mikdorlardagi oddiy o`zgarishlar
xam ishlab chikarish xajmi va bandlik darajalarida katta o`zgarishlarga olib kelishi
mumkin. SHunday kilib, mul’tiplikator iktisodiy bekarorlik omili xisoblanadi.
SHuning uchun xam davlatning byudjet-solik siyosatidagi asosiy vazifalardan biri
bo`lib, o`rnatilgan barkarorlashtirgichlar tizimini yaratish xisoblanadi. Bu tizim
iste`molga chegaralangan moyillikni kamaytirish orkali multiplikatsiya samarasini
pasaytiradi.
Mul’tiplikator samarasi moxiyatini kuyidagi misolda ko`rib chikamiz. Aytaylik,
dastlab iktisodiyotga investitsiyalar mikdori 5 mlrd. so`mga ko`paysin. Bu, o`z
navbatida ish xaki, renta, foyda ko`rinishda uy xo`jaliklari daromadiga aylanadi.
Agar iste`molga chegaralangan moyillikni 0,75 ga yoki 75 %ga teng deb olsak. Uy
xo`jaliklari
bu
daromadning
75
foizini,
ya`ni
3,75
mlrd.
so`mni
iste`mol xarajatlariga sarflaydi, kolgan 1,25 mlrd. so`mni jamgaradi. Sarflangan
3,75 mlrd. so`m boshkalar uchun daromad xisoblanadi. O`z navbatida ular xam
3,75 mlrd. so`mning 75 foizini iste`mol uchun sarflaydilar va 25 foizini
jamgaradilar. Bu jarayon oxirgi so`m jamgarilmaguncha davom etadi.
YAMM (YAIM)ni to`lik bandlilikning noinflyatsion darajasiga kadar
o`stirish uchun jami talab (jami xarajatlar) ko`paytirilishi zarur bo`lgan mikdor
retsession uzilish deyiladi. Ishlab chikarishda to`lik bandlikka erishish va
retsession uzilishni yo`kotish uchun jami talabni ragbatlantirish va muvozanatni
«A» nuktadan «V» nuktagacha surish lozim. Bu erda muvozanatli yalpi
daromadning o`sishi ΔU kuyidagiga teng bo`ladi:
ΔU=Retsession uzilish mikdori x Avtonom xarajatlar mul’tiplikatori
mikdori
YAIMni to`lik bandlikning noinflyatsion darajasigacha pasaytirish
uchun jami talab (jami xarajatlar) kamayishi zarur bo`lgan mikdor inflyatsion
uzilish deyiladi. Agarda, ishlab chikarish xakikiy xajmi (Uo) potentsial (U*)
xajmidan ko`p bo`lsa, jami xarajatlar ortikcha xisoblanadi. Jami talabning
ortikchaligi iktisodiyotda inflyatsiya jarayoniga olib keladi. Boshkacha aytganda
jami talab xajmining jami taklif xajmidan kiska muddatda katta bo`lishi okibatida
xakikiy va potentsial YAIM xajmlari o`rtasida inflyatsion uzilish ro`y beradi (16chizma).. Bu uzilishni bartaraf kilish uchun jami xarajatlarni kamaytirish,
boshkacha kilib aytganda jami talabni cheklash zarur.
ΔU= -Inflyatsion uzilish mikdori x Avtonom xarajatlar mul’tiplikatori
mikdori.
Keynsning makroiktisodiy muvozanat modeli yalpi talab- yalpi taklif
modelini kiska muddatli makroiktisodiy siyosat maksadlarida aniklashtirgan
bo`lib, uning xususiy xoli xisoblanadi. YAlpi talab va yalpi taklif modelidan farkli
o`larok bu modelda baxolar darajasi va ish xaki o`zgarmas mikdorlar xisoblanadi.
Ayni shu
sababga ko`ra tovar moddiy zaxiralarining o`sishi kiska muddatda
makroiktisodiy muvozanatga
erishishni
belgilovchi omil bo`ladi.
Klassik maktab namoyondalari bozorlar va baxolarning umumiy muvozanati
nazariyasini yaratdilar. Ularning umumiy muvozanat kontseptsiyasiga ko`ra
iktisodiyotda fakatgina to`lik bandlilik sharoitidagi muvozanat mavjud bo`lishi
mumkin. Bunday xulosa J.B.Seyning bozorlar konuniga tayanadi. Bu konunga
ko`ra mexnat taksimotiga asoslangan iktisodiyotda xar bir sub`ektning ishlab
chikarishi bir vaktning o`zida boshka sub`ektlarning ishlab chikarish natijalariga
talab xisoblanadi. Oxir-okibat yalpi talab yalpi taklifga teng bo`ladi. Klassik
iktisodchilar fikriga ko`ra AD ≠ AS xolati ro`y bermaydi, umumiy xarajatlar
mikdori etishmay kolgan, ya`ni AD< AS xolati ro`y bergan sharoitda xam baxo,
ish xaki va foiz stavkasi kabi dastaklar ishga tushadi va natijada xarajatlar
mikdorining kamayishi ishlab chikarishning real xajmi, bandlik va real daromadlar
mikdorining kamayishiga
olib kelmaydi.
Makroiktisodiy muvozanatning klassik modeli ishlab chikarish xajmi
resurslarning bandliligi va ishlab chikarish texnologiyalarining funktsiyasi
xisoblanadi, va egiluvchan baxolar mexanizmi tomonidan potentsial darajada tutib
turiladi degan shartlarga tayanadi. egiluvchan baxolar mexanizmi xisobiga bozor
iktisodiyoti barcha mavjud resurslarning to`lik bandlilgini ta`minlab turadi.
Klassik makroiktisodiy muvozanat modelining o`ziga xos xususiyati pulning
neytralligi printsipini ko`zda tutishidir. Bu model pul massasi real ishlab
chikarishga xech kanday ta`sir ko`rsatmaydi degan printsipga asoslanib tuziladi.
Klassiklar modelida pul bozor agentlariga fakatgina bitimlarga xizmat kilishi, ya`ni
oldi-sotti jarayonida sof texnik vazifalarni bajarishi uchungina kerak. Bu asosga
ko`ra klassiklar tomonidan klassik dixotomiya kontseptsiyasi shakllantirilgan.
Klassik dixotomiya kontseptsiyasida – ikki parallel bozor, real va pul
bozori aloxida-aloxida amal kiladi, ular o`rtasidagi muvozanat avtomatik
barkarorlashtirgichlar
orkali
ta`minlab
turadi
deb
xisoblanadi.
Pul bozori investitsiya va jamgarmalar tengligini xamda to`lik bandlik sharoitini
ta`minlaydi. Fakatgina, ishsizlikning tabiiy darajasida «ixtiyoriy» ishsizlik bo`lishi
mumkin, deb xisoblashadi. Bu shuni bildiradiki, AD va AS ning muvozanat
nuktasida ishlab chikarish xajmi (Y) uning potentsial xajmiga esa (Y*) teng.
Iktisodiyotda yaratilgan daromadlaning bir kismi jamgarilishi yalpi talabning yalpi
taklifni koplashi uchun etishmasligiga olib kelmaydi, chunki xar bir jamgarilgan
so`m
tadbirkorlar
tomonidan
investitsiyalanadi,
deb
ta`kidlashadi.
Agarda, tadbirkorlar uy xo`jaliklarining jamgarmalari mikdorida investitsiya
kilishsa, ishlab chikarish xamda bandlik darajalari doimiy bo`lib koladi.
Klassik iktisodchilar ta`kidlashlaricha, kapitalizmning o`ziga xos pul bozori
mavjud va bu bozor jamgarma va investitsiyalarning tengligini ta`minlaydi. Bunda
tenglashtiruvchi omil rolini foiz stavkasi o`taydi.SHuning uchun xam to`lik
bandlik mavjud bo`ladi. Bu iktisodchilar davlatning iktisodiyotga aralashuvi kiska
muddatli samara bersada, uzok muddatga, oxir-okibat bozor iktisodiyotining tabiiy
xarakat mexanizmiga notabiiy aralashilganligi uchun, salbiy okibatlarga olib keladi
deb xisoblashadi.
3. Keyns modelidagi inflyatsion va turg'unlikdagi bo'shliqlar
Bunday vaziyatda iqtisodiyotda investitsiyalarni ko'paytirish imkoniyati yo'q,
shuning uchun ishlab chiqarishni ko'paytirish imkoniyati yo'q, ya'ni yalpi taklif.
Aholi daromadlarining katta qismini iste'molga yo'naltiradi, tovar va xizmatlar
bozorlarida talab oshib boradi. Bu narxlarning ko'tarilishiga olib keladi, bu esa
multiplikator samarasi tufayli oshadi. Shunday qilib, iqtisodiyot o'z-o'zidan
muvozanatga erisha olmaydi va inflyatsiya farqi kuchayadi. Inflyatsion bo'shliqni
bartaraf etish umumiy talabni o'z ichiga oladi va muvozanatni nuqtadan
«siljitadi». A aniq B... Grafada
inflyatsiya farqi segmentning o'lchamiga mos
keladi BK va muvozanatli yalpi ishlab chiqarishni inflyatsiya bo'lmagan to'liq ish
bilan ta'minlash darajasiga tushirish uchun yalpi talab tushishi kerak bo'lgan
miqdorni ifodalaydi. Retsessiya (yoki deflyatsion) bo'shliq - bu iqtisodiyotdagi
rejalashtirilgan umumiy xarajatlar umumiy ishlab chiqarishning potentsial
darajasidan kam bo'lganligi yoki rejalashtirilgan investitsiyalar to'liq ish bilan
ta'minlash holatiga mos keladigan tejash mablag'laridan kam bo'lgan holat. Bunday
sharoitda aholi daromadlarning katta qismini tejaydi, talab kamayadi, bu ortiqcha
ishlab chiqarishga, narxlarning pasayishiga, natijada ishlab chiqarishning
pasayishiga va ishchilarning ishdan bo'shatilishiga olib keladi. Iqtisodiyotda
daromadlarning pasayishi va bandlikning pasayishi multiplikatorning ta'siri
tugamaguncha davom etadi. Shunday qilib, turg'unlik farqi asta-sekin kamayib
boradi, iqtisodiyot o'z-o'zidan muvozanatga keladi, ammo bu ishlab chiqarishning
pasayishi va ishsizlik bilan birga keladi. Retsessiya farqini bartaraf etish va
resurslarning to'liq bandligini ta'minlash uchun yalpi talabni rag'batlantirish va
muvozanatni A nuqtadan B nuqtaga o'tkazish zarur. yalpi ishlab chiqarishni
inflyatsiyasiz to'liq ish bilan ta'minlash darajasiga ko'tarish.
Inflyatsion va resessional bo'shliqlarning salbiy oqibatlarini oldini olish yoki
kamaytirish, iqtisodiyotning to'liq bandlik darajasiga imkon qadar yaqin darajadagi
muvozanatga erishishini ta'minlash uchun J.M.Keyns iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish bo'yicha choralarni taklif qildi. Shu bilan birga, uning
nazariyasiga ko'ra, eng samarali moliyaviy siyosatdir. Keyns nazariyasi samarali
talabni ta'sir ko'rsatadigan asosiy omil deb hisoblaydi. Fiskal (fiskal) siyosat - bu
davlat iqtisodiy siyosatining bir turi bo'lib, bu daromad va xarajatlarning o'zgarishi
hisoblanadi davlat byudjeti makroiqtisodiy muvozanatga erishish. Fiskal siyosat
ixtiyoriy va ixtiyoriy
bo'lmagan bo'lishi
mumkin.
Diskretsion fiskal siyosat - bu noqulay iqtisodiy muhit oqibatlarini bartaraf
etish uchun hukumat qarori bilan amalga oshiriladigan davlat byudjeti daromadlari
va xarajatlaridagi o'zgarish. Turg'unlik davrida hukumat siyosatining maqsadi
turg'unlikdagi bo'shliqni bartaraf etishdan iborat bo'lib, buning uchun yalpi talabni
ko'paytirib, mahsulotni to'liq ish bilan ta'minlashga erishish kerak. Buning uchun
hukumat quyidagi choralarni ko'rishi mumkin: 1) tovarlar va xizmatlarning davlat
xaridlari hajmining ko'payishi, shu jumladan
davlat investitsiyalarining
ko'payishi;
2) soliq imtiyozlari.
Soliqlarni kamaytirish natijasida uy xo'jaliklarining bir martalik daromadlari
ko'payadi, natijada yalpi talab funktsiyasi yuqoriga siljiydi.
Davlat tomonidan tovar va xizmatlarni sotib olish hajmining o'sishi xuddi
shunday ta'sirga ega. Bunday holda, samarali talabning qiymati oshadi va
muvozanat,nuqtasi pozitsiyadansiljiydi.
Shuni ta'kidlash kerakki, bunday siyosatni qo'llash muqarrar ravishda
xarajatlarning ko'payishiga va davlat byudjeti daromadlarining pasayishiga olib
keladi va, ehtimol, davlat byudjeti defitsiti shakllanishiga va (yoki) o'sishiga olib
keladi. Shubhasiz, tanazzul davrida bunday moliyaviy siyosat ko'proq ta'sirga ega
bo'ladi byudjet taqchilligi unga hamroh bo'ladi.
Rivojlanish davrida iqtisodiyotning haddan tashqari qizishini bartaraf etish
uchun davlat siyosati aksincha bo'lishi kerak - yalpi talabni kamaytirish uchun
davlat xarajatlarini kamaytirish va soliqlarni ko'paytirish zarur. Bunday choratadbirlar, o'z navbatida, daromadlarning o'sishiga va davlat byudjeti xarajatlarining
pasayishiga, ya'ni byudjet profitsiti shakllanishiga (daromadlar va xarajatlar
o'rtasidagi ijobiy farq) olib keladi. Shuni ta'kidlash kerakki, iqtisodiy o'sish davrida
byudjet fiskal siyosati samaraliroq bo'ladi, shuncha ko'p byudjet profitsiti hamroh
bo'ladi.
Yuqorida biz makroiqtisodiy muvozanatga erishilganda, xo'jalik yurituvchi
sub'ektlarning rejalashtirilgan umumiy xarajatlari amaldagi xarajatlarga to'g'ri
kelishini, ya'ni iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan barcha narsalar amalga oshirilishini
ko'rsatdik. Biroq, Keyns nazariyasiga ko'ra, bu odatda iqtisodiyotda to'liq
bandlikka erisha olmaydi. Mahsulotning real va potentsial darajalari o'rtasidagi
nomutanosiblik iqtisodiyotni uning uchun ikkita salbiy ta'sirga olib kelishi mumkin
- inflyatsion va resessional (deflyatsion) bo'shliqlar.
Inflyatsion bo'shliq - bu iqtisodiyotdagi rejalashtirilgan xarajatlar yalpi
mahsulotning potentsial darajasidan oshib ketadigan yoki (agar biz "investitsiyajamg'arma" tizimidagi muvozanatni hisobga olsak) rejalashtirilgan investitsiyalar
to'liq ish bilan ta'minlash holatiga mos keladigan mablag'lardan oshib ketadigan
iqtisodiyotdagi
vaziyat.
Boshqacha
qilib
aytganda,
jamg'arma
ta'minoti
korxonalarning investitsiya ehtiyojlaridan orqada qolmoqda.
Mavjud vaziyat nuqtai nazaridan Keynsning quyidagi xulosalari muhimdir:
birinchidan, u Buyuk depressiya kapitalistik iqtisodiyotning erkin va nazoratsiz
rivojlanishi davrini butunlay tugatganligini isbotladi - erkin bozor endi ko'payish
vazifalarini bardosh bera olmaydi. O'lmaslik uchun butun iqtisodiy tizim davlatga
tayanishi kerak. Ikkinchidan, davlat barcha iqtisodiy jarayonlarga faol ta'sir
ko'rsatishi kerak, bu turli mamlakatlardagi butun avlod avlodlarining faoliyati
natijalarini (ishlab chiqarish kuchlarining tanazzulga uchrashi) vayron qiluvchi
inqiroz va retsessiyalarning oldini olishga yordam beradi. Bu davlatning organik
afzalliklari bilan bog'liq, chunki faqat bitta xususiy investordan farqli o'laroq,
foyda darajasi va uning foiz stavkasini hisobga olishni e'tiborsiz qoldirishi
mumkin. Davlat iqtisodiy (bozor) maqsadga muvofiq emas, ya'ni yakka shaxs
(yakka tartibdagi tadbirkor va yakka tartibdagi iste'molchi) uchun yo'l qo'yib
bo'lmaydigan hashamat nima ekanligini ijtimoiy printsipga asoslanishi mumkin.
Masalan, depressiya (inqiroz) sharoitida tadbirkor qo'shimcha investitsiyalar bilan
shug'ullanmaydi - shunchaki pul yo'qotishdan qo'rqadi. Shuning uchun u pullarini
xavf ostiga qo'ymaydi. Ammo, ammo shunga qaramay, turg'unlik milliy halokatga
aylanadi. Faqatgina davlat alternativa bo'lishi mumkin - va bu muvaffaqiyatli
rivojlanishni ta'minlashning yagona yo'li.
Ko'rib
turganingizdek,
Keyns
kontseptsiyasi
XX
asrda
ko'plab
mamlakatlarda amalda muvaffaqiyatli qo'llanilmoqda. Iqtisodiyotga davlatning
aralashuvi siyosati, ish haqini oshirish va aholining turmush darajasini oshirishga
yo'naltirilgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar va shuning uchun samarali talab yillar
davomida barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minladi.
Iqtisodiyotning ushbu birligini davlat tomonidan tartibga solish tizimini joriy
qilgan sanoatni tiklash to'g'risida qonun qabul qilindi. Uni amalga oshirish uchun
Milliy tiklanish ma'muriyati tashkil etildi, uning tarkibiga moliyaviy oligarxiya
vakillari (savdo palatasi, General Motors, Standard Oil kompaniyalaridan, Morgan
guruhidan va boshqa tashvishlardan), shuningdek iqtisodchilar, Amerika Mehnat
Federatsiyasi xodimi kirgan.
Sanoatni qayta tiklash to'g'risida qonunda iqtisodiyotning ushbu bo'linmasini
davlat tomonidan tartibga solish tizimi joriy etildi. U uchta bo'limdan iborat edi.
Birinchi bo'limda iqtisodiyotni jonlantirish va uni noxush holatlardan xalos qilish
choralari kiritilgan. Asosiy e'tibor raqobat, bandlik va bandlik qoidalarini belgilab
bergan "halol raqobat kodeksi" ga qaratildi.
Tadbirkorlar uyushmasi butun sanoatni 17 guruhga ajratdi, ularning har biri
bunday kodni ishlab chiqishni o'z zimmalariga oldi. Har bir korxona uchun kodlar
ishlab chiqarish hajmi, ish haqi, ish vaqti, mahsulotni sotish bozorlari va yagona
narx siyosatini o'rnatdi. Har bir kodda mehnat va bandlik shartlari ko'rsatilishi
kerak. Xodimlarni yollashda kasaba uyushma a'zolarini kamsitishga yo'l
qo'yilmadi, ishchilarga ularni tashkil qilish huquqi berildi, eng kam ish haqi
chegarasi (minimal) va ruxsat etilgan ish haftasi belgilandi. Agar kod prezident
tomonidan ma'qullangan bo'lsa, u qonunga aylandi va monopoliyaga qarshi qonun
to'xtatildi. Umuman, barcha sohalarda Ruzvelt ma'muriyati AQSh sanoat va
tijoratining 99 foizini qamrab oluvchi 746 kodga ruxsat bergan. Timoshina T.M.
"Xorijiy mamlakatlarning iqtisodiy tarixi." - M: Justicinform, 2014 yil.
Qonunning ikkinchi va uchinchi qismlarida soliq solish shakllari va jamoat
fondlari fondlari, ushbu fondning mablag'laridan foydalanish tartibi ko'rsatilgan.
Ishsizlarga yordam berish uchun Kongress Ichki ishlar vaziri G. Ikses
boshchiligidagi
jamoat
ishlari
boshqarmasini
tuzdi.
Jamoat
ishlarini
tashkillashtirish uchun 3,3 milliard dollar ajratilgan edi, bu o'sha paytga qadar
misli ko'rilmagan miqdor edi. 18-25 yoshdagi ishsiz yoshlar uchun mehnat
lagerlarini tashkil etish ishsizlikka qarshi kurashning boshqa choralari qatoriga
kirdi. Ularga bepul oziq-ovqat, turar joy, maxsus kiyim-kechak berildi, ularga
kuniga 1 dollardan pul berildi. Oromgohlarda yoshlar soni 250 ming kishiga yetdi.
Bunday tadbirning mashhurligini hisobga olib, 1935 yilga kelib lagerlar ikki
baravar ko'paydi va Ikkinchi Jahon urushidan oldin ularga 3 million kishi tashrif
buyurdi. Yoshlar o'rmonlarni tozalab, meliorativ ishlarni amalga oshirdi,
o'rmonlarni qayta tiklash va yo'llarni ta'mirladi. Prezidentning maslahatchisi G.
Xopkins (1890-1946) boshchiligidagi favqulodda yordam boshqarmasi ishsizlarga
yordam berish uchun shtatlarga grantlar ajratdi. Amerika hukumati tomonidan
tashkillashtirilgan jamoat ishlarining ko'lami ahamiyatli deb tan olinishi kerak 1934 yil yanvariga kelib, 5 million kishi ish bilan ta'minlandi. Imtiyozlar 20
millionga etdi.
4. Keynschilik yondashuvining afzalliklari va kamchiliklari.
Keynschilik
yondashuvining shubhasiz afzalliklari
qatoriga J.M.Keyns
psixologik omillarning ahamiyatini tan olish, kelajakning noaniqligini tan olish va
iqtisodiy sub'ektlar harakatlarining uzoq muddatli oqibatlarini bashorat qilishning
iloji yo'qligini hisobga olgan holda iqtisodiyotga printsipial jihatdan yangi nuqtai
nazarni taklif qilganligi kiradi. J.M.Keyns ilgari hukmron bo'lgan klassik
qarashlarga qaraganda o'zining zamonaviy iqtisodiy haqiqatiga ancha mos
keladigan yangi nazariy vositani taklif qildi.
J.M.Keyns kapitalistik tizimda ichki muvozanat mexanizmi mavjud emas,
degan pozitsiyani ifoda etdi va isbotladi, bu esa umumiy talab kamayganidan keyin
ishlab chiqarish va bandlikning oldingi darajasiga qaytishga imkon beradi, tushish
xavfini tan oladi. Iqtisodiy tizim uzoq muddatli tushkunlik tuzog'iga. Shunday
qilib, u kapitalizm va erkin bozor doktrinasining tanqidchisi sifatida harakat qildi,
ammo uning tanqidlari ilgari mavjud bo'lganlardan tubdan farq qildi. Resurslarni
taqsimlash va qayta taqsimlash nuqtai nazaridan erkin raqobat tizimi eng yaxshi
ko'rinishga ega bo'lib, og'ir bo'lishiga qaramay, yalpi ishlab chiqarish va
iste'molning o'sishini ta'minladi. Ijtimoiy oqibatlar erkin bozor mexanizmi
ko'pchilik tomonidan tan olindi. J.M.Keyns tizimning bepul ekanligini
ko'rsatdi bozor
raqobati resurslarni
taqsimlashda
aniq
muvaffaqiyatsizlikka
uchraydi va eng muhim resurs - mehnatdan to'liq foydalanishni ta'minlamaydi.
Shunday qilib, J.M.Keyns iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarurligini
asoslab berdi. Bundan tashqari, samarali talab kontseptsiyasidan foydalangan
holda, Keyns nazariyasi iqtisodiy tizim samaradorligini oshirish va to'liq ish bilan
ta'minlash darajasiga yaqinlashish bo'yicha hukumat harakatlarining o'ziga xos
retseptlarini taqdim etadi.
Biroq, har qanday boshqa singari, Keyns nazariyasi ham hamma narsani
qamrab olmaydi va tushuntirishga qodir emas va bir qator zaif tomonlarga ega.
Shunday qilib, 1930-yillarda ommaviy ishsizlik davrida ishlab chiqilgan Keyns
modeli, umumiy xarajatlarning ko'payishi narxlarning hozirgi yoki hozirgi
darajasida ishlab chiqarishni ko'payishiga olib keladi, deb taxmin qiladi. Ammo bu
har doim ham to'g'ri kelmaydi, yalpi talab va taklif modeli shuni ko'rsatadiki,
narxlar yig'indisi taklif egri chizig'ining oraliq va klassik segmentlarida yalpi
talabning oshishi bilan ortadi. Narxlar darajasi ko'tarilgach, qolgan barcha narsalar
teng bo'lib, foiz stavkasi ko'tariladi, bu o'z navbatida sarmoyalar va umumiy
xarajatlarning kamayishiga olib keladi. Foiz stavkasi effekti deb ataladigan narsa
quyidagicha ishlaydi: yuqori narx darajasi sotib olish uchun ko'proq pulni talab
qiladi va doimiy pul massasi bilan pulga bo'lgan talabning kengayishi foiz
stavkasini oshiradi va investitsiya xarajatlarini kamaytiradi. Aksincha, narxlar
darajasining pasayishi pulga bo'lgan talabning pasayishiga, foiz stavkasining
pasayishiga va investitsiyalar va jami xarajatlar jadvalining yuqoriga siljishiga olib
keladi. Inflyatsiya inflyatsiya bilan bekor qilinadigan multiplikatorga ham ta'sir
qiladi. Yuqoridagilardan kelib chiqadigan bo'lsak, yalpi talabning har bir dastlabki
o'sishi uchun real milliy mahsulot bilan bog'liq o'sish qancha kichik bo'lsa, narxlar
darajasi shunchalik ko'payadi. Shunday qilib, talablarning samarali modeli umumiy
xarajatlarning o'zgarishi (va shuning uchun yalpi talab) narxlar darajasining
o'zgarishiga olib keladigan vaziyatni tushuntirish uchun etarli emas. Ushbu
noqulaylik 1960-yillarning ikkinchi yarmida, "stagflyatsiya" deb nomlangan
hodisa paydo bo'lganida o'zini namoyon qildi - yuqori ishsizlik bilan birga yuqori
inflyatsiya.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, aniq salbiy oqibatlar iqtisodiy tartibga
solishning Keyns siyosati amaliyotida qo'llanilishi mumkin. Yuqorida ta'kidlab
o'tilganidek, xarajatlarni ko'paytirish va davlat byudjeti daromadlarini qisqartirish
orqali samarali talabni oshirish siyosati davlat byudjeti defitsiti shakllanishiga yoki
oshishiga olib keladi. Bu erda darhol davlat byudjeti kamomadini moliyalashtirish
muammosi paydo bo'ladi, uni har doim ham muvaffaqiyatli hal etib bo'lmaydi.
Faqat sofdan tashqari iqtisodiy tushunchalar, quyidagilarni ta'kidlash
mumkin. J.M.Keynsning fikriga ko'ra, investitsiyalarni optimallashtirish holatida
davlat nuqtai nazaridan ( milliy iqtisodiyot) marginal moyillik funktsiyasi sifatida
milliy daromadning daromaddan boshqa hech narsa bilan o'sishi, cheklanmagan
iste'mol cheksiz kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga intiladi. Shunday qilib,
J.M.Keynsning fikriga ko'ra rivojlanayotgan iqtisodiyot modelining xarakteri faqat
iste'molchilarga yo'naltirilgan. Ammo iste'mol qilishga cheksiz moyillik sharti
mumkinmi? Darhaqiqat, jamiyatning har bir a'zosi va barcha fuqarolarning iste'mol
qilishga bo'lgan cheksiz moyilligini rivojlantirish yo'lida (hayotiy ehtiyojlarni
qondirishdan tortib to hashamatning haddan tashqari shakllariga qadar), Yer
yuzidagi aniq cheklangan resurslar (minerallardan tortib to oila, millat, umuman
insoniyat uchun yashash maydoniga qadar) engib bo'lmaydigan to'siqdir. ...
Ko'rinib turibdiki, J.M.Keyns izolyatsiya qilingan milliy kapitalistik tizim
doirasida, resurslarning tugashi sababli, iste'mol qilish uchun cheksiz moyillik
bilan to'la ish bilan bandlik shaklida millat uchun farovonlikka erishish deyarli
mumkin emasligini anglamagan bo'lishi mumkin emas. Demak, iste'molga aylanib,
milliy daromadning doimiy o'sishiga erishish uchun iqtisodiy ekspansiya siyosatini
amalga oshirish zarurligi kelib chiqadi. Ushbu siyosat milliy iqtisodiyot tomonidan
ishlab chiqarilgan tovarlarning yuqori ekanligini nazarda tutadi foydalanish
qiymati iqtisodiy rivojlanishda orqada qolgan millatlar va xalqlarning arzon xom
ashyolariga almashtirilmoqda. Biroq, bunday siyosat o'z vaqtida cheksiz bo'lishi
mumkin emas.
Boshqa tomondan, bozor iqtisodiyotiga ega bo'lgan davlat doirasida to'liq ish
bilan ta'minlanganlik holati millatning farovonligi sifatida aniqlanmasligi,
A.V.Fillipsning koordinatalarda qurilgan taniqli egri chizig'i bilan tasdiqlangan. ish
haqi - ishsizlik darajasi. Ushbu egri chiziq Angliya 1861 yildan 1913 yilgacha
bo'lgan davrda Angliya ish haqi va ishsizlik statistikasi asosida, Angliya
mustamlakachilik
kuchi
bo'lgan
davrda
milliy
iqtisodiyot
uchun
mustamlakalarning xom ashyolari bilan deyarli ideal tovar almashinuvi bo'lgan
davrda qurilgan. Egri chiziq shuni ko'rsatadiki, ishsizlik nolga (ya'ni to'liq ish bilan
ta'minlash holatiga) yaqinlashganda, ish haqi ham deyarli nolga kamayadi.
Keynsning kontseptsiyasiga ko'ra, samarali talab ikki tarkibiy qismdan iborat
- iste'molchilar talabi va ishlab chiqarish talabi. Keyns samarali talabning, iste'mol
talabining birinchi tarkibiy qismini "jamiyatning asosiy psixologik qonuni" deb
nomlangan bo'lib, unga ko'ra odamlar daromadlarini o'sishiga qarab emas, balki o'z
iste'mollarini ko'paytiradilar. Natijada tejamkorlik o'sadi va iste'mol nisbatan
kamayadi, bu o'z navbatida iste'mol tovarlariga talabning pasayishiga olib keladi
va bu ishlab chiqarish hajmiga ta'sir qiladi. Samarali talabning ikkinchi tarkibiy
qismi - ishlab chiqarish talabi, Keynsning so'zlariga ko'ra, kapitalistlarning o'z
kapitallarini investitsiyalash istagi ko'rsatkichidir. Investitsiyalarning haqiqiy hajmi
ikkita qiymatga bog'liq: kapital qo'yilmalarning kutilayotgan rentabelligi yoki
kapitalning yuqori samarasi (oxirgi sarmoya qilingan kapital birligining
rentabelligi) va foiz stavkasi. Kapital qo'yilmalar jarayoni kapital qo'yilmalar
samaradorligi foiz stavkasidan yuqori bo'lgunga qadar davom etadi. Aks holda,
kapitalistlar o'z kapitallarini eng likvid, bank depozitlari ko'rinishida saqlashni
afzal ko'rishadi.
Iqtisodiyotni rivojlantirish va uning muvozanatiga erishish uchun zarur
shart, Keynsning so'zlariga ko'ra, "asosiy psixologik qonun" tomonidan yaratilgan
tejashni kamaytirish va ortib borayotgan hajmni o'zlashtirishga yo'naltirilgan
investitsiya xarajatlarini ko'paytirishdir. Boshqacha aytganda: investitsiyalar
tejashga teng bo'lishi kerak.
Keyns milliy daromad va bandlik darajasini aniqlashda samarali talabning
investitsiya tarkibiy qismiga katta ahamiyat berdi. U shunday yozgan: "...
indikatorning ma'lum bir qiymati uchun, biz jamiyatning iste'mol qilishga
moyilligini chaqiramiz, ish bilan ta'minlanishning muvozanat darajasi ... joriy
investitsiyalar hajmiga bog'liq bo'ladi."
Samarali
talab
muammosining
muhim
tarkibiy
qismi
bu
Keyns
nazariyasining markaziy aloqasi - investitsiya, iste'mol va milliy daromad
o'rtasidagi
bog'liqlikni
tashkil
etuvchi
multiplikator
tushunchasi.
Ushbu
kontseptsiyaga ko'ra, investitsiyalarning o'sishi va milliy daromadning o'sishi
o'rtasida har bir investitsiya xarajatlari boshlang'ich daromadga aylanishi, bir qismi
sarflanganida ikkinchi darajali daromadga aylanishiga va hokazolarga asoslangan
holda aniq bog'liqlik mavjud. Shu bilan birga, bandlik va ishlab chiqarish hajmi
o'smoqda. Ko'paytirgichning kattaligi daromadning iste'mol qilingan va saqlangan
qismga bo'lingan nisbatiga bog'liq.
Multiplikator nazariyasi milliy daromadning o'sishini investitsiya xarajatlari
yoki davlat xarajatlari hisobiga shakllanadigan shaxsiy iste'molning oshishi bilan
bog'ladi.
Yuqorida
muhokama
qilingan
investitsiyalar,
bandlik,
iste'mol
va
daromadlar o'rtasidagi funktsional aloqani o'rnatgan Keynsning makroiqtisodiy
modeli kapitalistik iqtisodiyotni barqarorlashtirish, undagi inqiroz va ishsizlikni
engib o'tish imkoniyatini isbotlashga qaratilgan edi.
Keynsning makroiqtisodiy modelida davlat muhim rol o'ynagan. Bu har
qanday subsidiyalar, ortiqcha tovarlarni davlat xaridlari va boshqalar orqali kapital
qo'yilmalarning yuqori samaradorligini oshirish uchun barcha imkoniyatlarni ishga
solishi kerak. O'z navbatida, Markaziy bank kreditlar bo'yicha foiz stavkasini
pasaytirishi va o'rtacha inflyatsiyani amalga oshirishi kerak, bu esa narxlarning
muntazam o'sishini ta'minlashi kerak, bu esa o'z navbatida investitsiyalarning
o'sishini rag'batlantiradi. Natijada yangi ish o'rinlari yaratiladi, bu esa to'liq
bandlikni ta'minlaydi.
Keyns investitsion talab va samarali iste'molni oshirish bo'yicha yalpi talabni
oshirishda asosiy yutuq bo'ldi. U etarli bo'lmagan shaxsiy iste'molni unumli
iste'molning ko'payishi bilan qoplashni taklif qildi.
Ammo Keyns ham shaxsiy iste'molni e'tiborsiz qoldirmadi. Uning so'zlariga
ko'ra, iste'molchilar talabi, shuningdek, aholining keng qatlamlariga qo'llanilishi
kerak bo'lgan iste'mol krediti orqali "tortilishi" kerak. J. M. Keynsning iqtisodiy
qarashlarining qisqacha tavsifiga to'xtalib, shuni ta'kidlash kerakki, neoklassik
tendentsiya vakillaridan farqli o'laroq, resurslarning ta'minot tomonida joylashgan
iqtisodiy o'sish omillariga e'tibor qaratgan holda, Keyns iqtisodiy o'sish omillariga
e'tibor qaratgan. yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi muvozanatga avtomatik
ravishda erishish to'g'risida iqtisodiy fanning ustun bo'lgan tushunchasini yo'q
qilish bilan birga, talab tomoni. Shunday qilib, u bozor mexanizmining ichki
tiklanish kuchlariga bo'lgan ishonchni yo'q qildi va davlatning iqtisodiy
jarayonlarga aralashishi zarurligini asosladi. Shu bilan birga, Keynning fikriga
ko'ra, davlatni barqarorlashtirish byudjet siyosatining muvaffaqiyatining asosiy
mezoni - bu davlat tomonidan pulni tashqi ko'rinishiga sarflash foydasiz bo'lsa
ham, samarali talabning oshishi. Keyns, J. M. Bandlik, foizlar va pulning umumiy
nazariyasi. M .: Progress, 1978. Bundan tashqari, samarasiz maqsadlar uchun
davlat xarajatlari afzalroqdir, chunki ular tovarlarni etkazib berish hajmining
oshishi bilan birga bo'lmaydi va shunga qaramay multfilm effektini beradi. Iste'mol
kabi samarali talabni qondirish uchun bunday kanal J. Keynsning amaliy
tavsiyalariga bo'ysunadi. Keyns jamoat ishlarining tashkil etilishi, shuningdek,
davlat xizmatchilarining iste'moli iste'mol tendentsiyasining o'sishiga ta'sir qiluvchi
asosiy omil deb hisobladi.
Keyns o'z ishida qayta-qayta mulk tengsizligini kamaytirish, daromadning
bir qismini iste'mol qilishga ko'proq moyil bo'lgan guruhlar foydasiga qayta
taqsimlash maqsadga muvofiqligi g'oyasini ifoda etadi. Ushbu guruhlarga maosh
oluvchilar, ayniqsa kam daromadli bo'lganlar kiradi. Ushbu tavsiyalar ajablanarli
bo'lmasligi kerak, chunki Keynsning asosiy psixologik qonuniga binoan, kam
daromadga ega bo'lgan holda, iste'mol qilish moyilligi yuqori va shuning uchun
aholini davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash samaradorligi yanada kuchliroq
seziladi.
Pul-kredit siyosatiga kelsak, u, Keynsning fikriga ko'ra, foiz stavkasini har
tomonlama pasaytirishdan iborat bo'lishi kerak. Bu kelajakdagi investitsiyalar
samaradorligining pastki chegarasini pasaytiradi va ularni yanada jozibador qiladi.
Shunday qilib, davlat foiz stavkasini kamaytiradigan muomaladagi pul miqdorini
(arzon pul siyosati deb ataladigan) berishi kerak.
Yana bir bor ta'kidlaymizki, J. Keyns inflyatsiya ishsizlikka qaraganda yomon
emasligiga ishongan holda inflyatsiyaning yo'l qo'yilishi mumkinligini tasdiqlaydi.
Bu hatto foydali bo'lishi mumkin, chunki u likvidlikni afzal ko'rishni kamaytiradi.
Shu bilan birga, Keyns ta'kidlaganidek, pul-kredit siyosati chuqur
retsessiyada etarli emas, chunki bu ishbilarmonlik muhitiga bo'lgan ishonchning
tiklanishini ta'minlamaydi. Bundan tashqari, pul-kredit siyosatining samaradorligi
ma'lum bir chegaradan tashqarida iqtisodiyot suyuq likvid tuzog'iga tushishi
mumkinligi bilan cheklanadi, bunda pulni taklif qilish foiz stavkasini
pasaytirmaydi. Keyns tashqi iqtisodiy siyosatga munosabatni qayta ko'rib chiqish
zarur deb hisobladi.
Eslatib o'tamiz, klassik maktab uchun tashqi savdoda mumkin bo'lgan
yagona yo'nalish erkin savdo (savdo erkinligi) edi. Keyns o'zining ijobiy
tomonlarini inkor qilmasdan turib, agar mamlakat "o'z" ishchilarini ish bilan
ta'minlash uchun arzonroq xorijiy tovarlarni olib kirishni cheklasa, hatto milliy
sanoat etarli darajada samarasiz bo'lsa, mamlakatning harakatlari iqtisodiy
maqsadga muvofiq deb tan olinishi kerak, deb ta'kidlaydi.
Keyns
tanqis
moliyalashtirish
kontseptsiyasining
asoschisidir
yoki
iqtisodiyotga pulni sun'iy ravishda quyish, umumiy xarajatlar oqimiga qo'shimcha
ravishda "yangi pul" ni yaratish va shu bilan etishmovchilikni qoplash, ish bilan
ta'minlash va milliy daromadlarning o'sishini tezlashtiradi.
Shunday qilib, Keynsianizm AQShda Buyuk Depressiyaga iqtisodiy nazariyaning
reaktsiyasi sifatida shakllangan makroiqtisodiy yo'nalishdir. Asosiy ish Jon
Meynard Keynsning 1936 yilda nashr etilgan "Mehnat, foizlar va pulning umumiy
nazariyasi" edi.
Keyns oldida mutlaqo rad qilingan kamchiliklarni tuzatish uchun
iqtisodiyotga davlat aralashuvi zarurligi to'g'risida savol tug'ildi: Keynsgacha
aksariyat burjua iqtisodchilari inqirozlarni tasodifiy hodisalar deb hisoblashgan.
Tovar ishlab chiqarishni ko'paytirish muammolarini o'rgangan avvalgilaridan farqli
o'laroq, Keyns "samarali talab", ya'ni samarali talabni tashkil etadigan iste'mol va
to'plash masalasini ko'tarib chiqdi. U tadqiqotning makroiqtisodiy usulini, ya'ni
makroiqtisodiy miqdorlar - milliy daromadlar va jamg'armalar o'rtasidagi bog'liqlik
va nisbatlarni o'rganishni ilgari surdi.
Xulosa
Shunday qilib, biz Keyns yangi yondashuvni taklif qilganini, ishlab
chiqarish va bandlikni tartibga solishning yangi nazariyasini ishlab chiqqanini
ta'kidlaymiz. U zamonaviy sharoitlarda ko'payish jarayonining asosiy parametrlari
o'rtasidagi buzilgan nisbatlar avtomatik ravishda tiklanmasligini, bozorni tartibga
soluvchilar muvozanatni ta'minlashga qodir emasligini ko'rsatdi.
Keyns, ijtimoiy boylik oshgani sayin, samarali talabni ta'minlash muammosi
tobora murakkab va dolzarb bo'lib borayotganiga e'tibor qaratdi. Odamlar ko'proq
va ko'proq daromadlarini tejashga moyil. Omonatni jamg'arish bilan aniqlash
haqiqiy amaliyotga mos kelmaydi. Saqlangan pul avtomatik ravishda ijtimoiy
mahsulotning to'plangan qismiga kirmaydi. Omonat va investitsiyalarni alohida
ko'rib chiqish kerak. Agar tejash investitsiyalardan kam bo'lsa, unda bu o'sishni
sekinlashtiradi; agar tejash sarmoyadan ko'proq bo'lsa, unda natija shubhasiz
boshqacha bo'ladi.
Keyns nazariyasida ish haqining pasayishi yalpi talabni, shu jumladan
investitsiya talabi kabi tarkibiy qismni kamaytirish omilidir. Uning iqtisodiy
rivojlanish modelida yalpi milliy mahsulotning darajasi va o'sish sur'atlarini
aniqlaydigan samarali talab hajmi aniqligini hisobga olgan holda, Keyns qattiq
maoshni va milliy iqtisodiyotda yuqori bandlikka erishishga qaratilgan iqtisodiy
siyosat yuritishni yoqlab chiqdi. J. M. Keyns ushbu shart sharoitida mahsulot
narxining o'sishiga qaramay, muomalada katta miqdordagi pulning mavjud
bo'lishining tarafdori edi, chunki pul massasining o'sishi ish haqi va bandlikning
oshishiga yordam beradi. Uning fikricha, byudjet taqchilligi, pul massasining
o'sishi va inflyatsiya, bandlikning yuqori darajasi va milliy daromadlar
darajasining barqaror o'sishi uchun maqbul narxdir.
Keyns kam moliyalash kontseptsiyasining asoschisidir yoki iqtisodiyotga
pulni sun'iy ravishda quyish, xarajatlarning umumiy oqimiga qo'shimcha ravishda
"yangi pul" ni yaratish va shu bilan talabning etishmasligi, ish bilan ta'minlash va
milliy daromadning o'sishini tezlashtiradi.
Keynsning fikriga ko'ra, davlatning iqtisodiy siyosatining asosiy strategik
yo'nalishi investitsiya faoliyatini qo'llab-quvvatlash, jamg'armalarning kapital
qo'yilmalarga maksimal darajada aylanishini rag'batlantirish bo'lishi kerak.
Kapitalistik iqtisodiyotning asosiy zaif tomonlarini - investitsiyalarga moyillik
yo'qligini bartaraf etish uchun davlat nafaqat tadbirkorlarning investitsion faoliyati
uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratishga (foiz stavkalarining pasayishi,
inflyatsiya narxlari o'sishini moliyalashtirishning etishmasligi va hokazo), balki
to'g'ridan-to'g'ri investorning funktsiyalarini olishga majburdir.
Keyns, shuningdek, sof soliqlar va davlat xaridlari hajmini tartibga soluvchi
fiskal siyosatni talabning pasayishini qoplaydigan va "iste'mol qilishga moyillik" ni
faollashtiradigan eng muhim choralar deb ataydi. Keyns rivojlanishining nazariy
ahamiyati
shundan
iboratki,
Keynsning
g'oyalari
va
takliflari,
uning
terminologiyasi, metodologik yondoshuvi va makroprosessiyalar tahlili zamonaviy
ilm-fan arsenaliga kiritilgan va Keyns maktabining tarafdorlari tomonidan
chuqurlashtirilib,
chuqurlashtirilib,
raqiblari
tomonidan
tanqid
qilinib
o'zgartirilmoqda. Keyns ta'limoti iqtisodiy siyosatga shubhasiz va kuchli ta'sir
ko'rsatdi. Zamonaviy kapitalizm mamlakatlarida davlat iqtisodiyotga turli
shakllarda, shu jumladan bandlik va iqtisodiy o'sishni ta'minlash uchun Keyns
retseptlaridan foydalanadi. Keyns nazariyasi 30-yillarning ikkinchi yarmidan 70yillarning boshlarigacha dominant pozitsiyani egalladi. O'zgargan iqtisodiy
vaziyat, inflyatsiya jarayonlarining keskinlashishi ishlab chiqarish turg'unligi bilan
birgalikda iqtisodiy tartibga solishning yangi vositalari va usullarini izlashni talab
qildi.
Keyns nazariyasining tobora tanqid qilinishiga qaramay, u faqat "tabiiy"
kuchlarning harakatlariga tayanmasdan, samarali siyosatni ishlab chiqishda
yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Agapova T.A.Seregina S.F. Makroekonomika:
2.
Axmedov
D.K.,Ishmuxamedov
A.E.,
Jumaev
K.,Djumaev
Z.A.
«Makroiktisodiyot» T.: O`zbekiston YOzuvchilar uyushmasi Adabiyot jamgarmasi
nashriyoti 2004, 72-83 b.b.
3. Ivashkovkiy S.N. Makroekonomika: Uchebnik.-2-e izd., dop.- M.: Delo, 2002,
59-79 s.s.
4. Makroekonomika. Teoriya i Rossiyskaya praktika/ Pod redaktsiey Gryaznovoy
A.G. i Dumnoy N.N. M., KNORUS, 2005., 92-101 s. s.
5. Saidova G., SHadibaev T. Makroekonomika T., IPAK «SHark» 2003,
6.www.lex.uz
7. www.gow.uz