Uploaded by Shamil

LECTURE 1.

advertisement
EKONOMIKS
Ekonomika sözü yunan sözü olub, mənası «ev təsərrüfatının idarə olunması» deməkdir.
Ekonomiks cəmiyyətin onun sərəncamında olan məhdud resurslardan necə istifadə etməsi haqda elmdir.
BƏS MƏHDUD RESURS NƏDİR?
Cəmiyyətin resursları adətən bir planlaşdırıcı mərkəzdən deyil, milyonlarla ev təsərrüfatı və firmaların birgə səyləri ilə
bölüşdürülür.
Beləliklə, iqtisadçıların vəzifəsi insanların qərarlar qəbul etməsi prosesinin öyrənilməsindən ibarətdir:
 Onlar nə qədər işləyir, nə qədər alır, nə alır, əmanətləri necə toplayır və əldə olunan vəsaitləri hara qoyurlar?
 Çoxlu sayda alıcılar və satıcılar məhsulun qiymətini və satılan əmtəənin kəmiyyətini necə müəyyən edirlər.
 Bütövlükdə iqtisadiyyata təsir edən amilləri və meylləri təhlil edirlər: orta gəlirin artımını, iş tapa bilməyən əhalinin
hissəsini və qiymətlərin artım tempini.
Diaqram 1: Dövri-Axın Diaqramı
Firmalar
• Əmtəə və xidmətləri istehsal edir və satırİstehsal amillərini istifadə və işə cəlb edir
Ev təsərrüfatları
• Əmtəə və xidmətləri alır və istehlak edirİstehsal amillərinə sahib olur və onları satır
Əmtəə və xidmət bazarları
• Firmalar satır
• Ev təsərrüfatları alır
İstehsal amilləri bazarları
• Ev təsərrüfatları satır
• Firmalar alır
İstehsal amilləri (Factors of Production)
İstehsal amilləri əmtəə və xidmətlərin istehsalında istifadə edilir.
Torpaq, əmək və kapital
Aşağıdakı anlayışlar İstehsal İmkanları Həddi və ya əyrisi
vasitəsilə açıqlanır:
 Səmərəlilik (Efficiency)
 Seçimlər (Tradeoffs)
 Alternativ dəyər (Opportunity Cost)
 İqtisadi artım (Economic Growth)
İstehsal İmkanları Həddi və ya Əyrisi
İstehsal imkanları həddi və ya əyrisi (production possibilities frontier)
iqtisadiyyatın mövcud istehsal amilləri və istehsal texnologiyası çərçivəsində
həyata keçirə biləcəyi mümkün istehsal səviyyəsini göstərən məhsul
buraxılışını ifadə edən qrafikdir.
Bu 10 prinsip öz növbəsində 3 hissəyə bölünür:
1. Qərarlar necə qəbul olunur? (1-4 prinsiplər)
2. İnsanların qarşılıqlı təsiri (5-7 prinsiplər)
3. İqtisadiyyatın bütövlükdə fəaliyyəti (8-10 prinsiplər)
Çalışma
 Lotoroyedan qazandığınız 1000 manatı bugün xərcləmək və ya illik 5 % qazandıran banka depozit kimi bir il
qoymaq şansınız var. 1000 manatı bugün xərcləməyin alternativ xərci nədir?
 Riyaziyyatdan bir tapşırığı yerinə yetirmək üçün yarım saat, mikroiqtisadiyyatdan tapşırığı yerinə yetirmək üçün
isə iki saat vaxt lazımdır. İki riyazi tapşırıq yerinə yetirməyin alternaqtiv dəyəri nədir?
Çalışma
İdarə etdiyiniz şirkət yeni bir məhsul hazırlamaq üçün 5 milyon dollar sərmayə qoymuşdur,
lakin inkişaf hələ də tamamlanmamışdır. Son görüşdə satıcılarınız, rəqabət aparan məhsulların
təqdim edilməsinin yeni məhsulunuzun gözlənilən satışını 3 milyon dollara endirdiyini
bildirirlər. İnkişafı bitirmək və məhsulu hazırlamaq 1 milyon dollara başa gələcəksə, bunu
davam etdirməlisiniz? İnkişafı başa çatdırmaq üçün ən çox nə ödəməlisiniz?
Riyaziyyatdan bir tapşırığı yerinə yetirmək üçün yarım saat, mikroiqtisadiyyatdan tapşırığı
yerinə yetirmək üçün isə iki saat vaxt lazımdır. İki riyazi tapşırıq yerinə yetirməyin alternaqtiv
dəyəri nədir?
Prinsip 5. Hər kəsin xeyrinə ticarət
İnsanlar, ölkələr məhsul və xidmətlərin digərləri ilə mübadilə olunması baxımından
qazanmış olur
Ticarət prosesində iştirak etməklə fərd daha ucuz qiymətlərlə daha çox sayda əmtəə və
xidmətləri almaq imkanını əldə edir.
Ticarət onlara daha bacarıqlı olduqları sahələrdə ixtisaslaşmağa və mübadilə
nəticəsində daha çox əmtəə və xidmətlər əldə etməyə imkan verir.
Prinsip 6. Adətən bazar-iqtisadi fəaliyyətin təşkilinin
əlverişli üsuludur
Əsas iqtisadi sistemlər:
 Ənənəvi  Planlı iqtisadiyyat – hökumət istehsalat faktorlarını(torpaq, əmək, təbii sərvətlər
və kapital) idarə edir və nəyin nə vaxt, harada və nə qədər istehsal olunacağını
müəyyənləşdirir.
 Bazar iqtisadiyyatı - mal və xidmətlərin qiymətlərinin alıcılar və satıcılar tərəfindən
müəyyən olunduğu, tələb və təklifə əsaslanan bir sistemdir.
Prinsip 6. Adətən bazar-iqtisadi fəaliyyətin təşkilinin
əlverişli üsuludur
Kompaniyalar kimi işə götürmək və nəyi istehsal etmək barədə qərarları yalnız özləri
qəbul edirlər. Ev təsərrüfatları öz üzvlərinin hansı firmalarda işləməsi və onların
gəlirlərindən necə istifadə etmək barədə qərarlar qəbul edirlər
Prinsip 6. Adətən bazar-iqtisadi fəaliyyətin təşkilinin
əlverişli üsuludur
Adam Smith – «Gözəgörünməz əl»
 Bazar heç bir xarici müdaxilə olmadan,əsasən də dövlətin müdaxiləsi olmadan
"Görünməz əl"in köməyi ilə idarə olunur.
 A.Smitin əsas ideyasıbazar iqtisadiyyatında liberalizm, dövlətin iqtisadiyyata minimal
müdaxiləsi, tələb və təklifdən asılı olaraq azad qiymətlər əsasında bazar
özünüidarəsi ideyası idi.
Prinsip 7. Bəzən dövlət bazara müsbət təsir etmək
imkanına malik olur
Bəzən müxtəlif səbəblərə görə «görünməz əl» işləmir.
Bazarın müvəffəqiyyətsizliyi (iflas) - Bazarın öz-özünə resursları səmərəli
bölüşdürmək iqtidarında olmadığı vəziyyət.
Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi iki səbəbdən məqsədyönlüdür:
1. səmərəliliyin
2. bərabərliyin təmin olunmasına yönəldilirsə.
Bazarın müvəffəqiyyətsizliyinə aşağıdakılar səbəb ola bilər:
 Xarici effektlər (ektremal hallar) - bir insanın fəaliyyətinin digərlərinin rifahına
təsiri
 Bazar üzərində hökmranlıq – bazar iştirakçılarından birinin və ya kiçik bir
qrupunun bazarda gücünün yüksək olması
bazar gücü – qiymətlərə təsir edəbilmmə qabiliyyəti
Prinsip 8. Əhalinin həyat səviyyəsi ölkənin əmtəə və xidmətləri
istehsal etmək qabiliyyəti ilə müəyyən olunur
Xalqın rifah halının göstəricisi olan həyat səviyyəsi əhalinin gəlirləri və istehlakı ilə yanaşı, əmək və
məişət şəraitini, iş vaxtı və asudə vaxtının həcmini, quruluşu, əhalinin mədəni və təhsil səviyyəsi
göstəricilərini, həmçinin sağlamlığını və demoqrafik vəziyyətini əks etdirir.
K. Marks: «İş qüvvəsinin dəyər kəmiyyətini hər bir ölkədə ənənəvi həyat səviyyəsi müəyyən edir. Bu səviyyə
yalnız fiziki tələbatların ödənilməsini deyil, həm də insanların yaşadığı ictimai şəraitdən doğan müəyyən
tələbatların ödənilməsini nəzərdə tutur»
Prinsip 8. Əhalinin həyat səviyyəsi ölkənin əmtəə və xidmətləri
istehsal etmək qabiliyyəti ilə müəyyən olunur
BMT nin təklifinə əsasən həyat səviyyəsi geniş göstəricilər sistemi vasitəsilə əks olunur. Bu sistemə daxil olan
göstəricilərdən aşağıdakıları göstərmək olar:
-səhiyyənin vəziyyəti;
-təhsilin səviyyəsi;
-orta ömür müddəti;
-əhalinin məşğulluq səviyyəsi;
-əhalinin alıcılıq qabiliyyəti;
-siyasi həyata daxil olma.
Prinsip 8. Əhalinin həyat səviyyəsi ölkənin əmtəə və xidmətləri
istehsal etmək qabiliyyəti ilə müəyyən olunur
Hazırda həyat səviyyəsini əks etdirən vahid ümumiləşdirici göstərici yoxdur.Həyat səviyyəsi beynəlxalq
miqyasda müqayisə etmək məqsədi ilə 1990 cı ildən başlayaraq BMT də yeni göstəricidən istifadə edilir.
Bu “ insan potensialının inkişaf indeksi” və ya qısacı desək, “ insan inkişafı indeksi”göstəricisidir.
İnsan inkişafı indeksini müəyyən edən göstəricilər sistemindən üç əsas göstərici ayırırlar: adambaşına düşən
ümumi daxili məhsul, gözlənilən ömür uzunluğu, təhsilin səviyyəsi.
Prinsip 9. Qiymətlər hökumət həddən artıq çox pul çap
etdikdə artır
İnflyasiya – iqtisadiyyatda qiymətlərin ümumi səviyyəsinin artmasıdır.
İnflyasiyanı nə əmələ gətirir?
- tədavüldə olan pulun miqdarının artması.
Hökumət çoxlu sayda milli pul vahidi buraxırsa, pulların dəyəri azalır.
Prinsip 10. Qısamüddətli perspektivdə cəmiyyət inflyasiya və
işsizlik arasında seçim etməlidir
 İşsizlik səviyyəsi və inflyasiyanın sürəti arasında
əks asılılığın mövcuddur.
inflyasiya
İnflyasiya və işsizlik arasındakı asılılığı bu qarşılıqlı əlaqəni kəşf edən iqtisadçının
şərəfinə adlandırılan Fillips əyrisi təsvir edir.
Necə?
işsizlik
Download