O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI FARG'ONA FILIALI Kompyuter injiniringi va raqamli iqtisodiyot fakulteti O’zbek tili va gumanitar fanlar kafedrasi INDIVIDUAL LOYIHA Mavzu: Biznesni raqamlashtirishning amaliy jihatlari va xususiyatlari ______________tugallangan (imzo) ______________qabul qilingan (imzo) 660-21 guruh talabasi O’TvaGF kafedrasi assistenti To`xtasinov Omadbek G.A.Boyqo’ziyeva "____" _____________ 2023 yil Daraja: _____________________ "____" _____________ 2023 yil Komissiya aʼzolari: ________________qabul qilingan (imzo) ________________qabul qilingan (imzo) __________________________________ __________________________________ _______________________(TO'LIQ ISM.) _______________________(TO'LIQ ISM.) "____" _____________ 2023 yil "____" _____________ 2023 yil 1 Biznesni raqamlashtirishning amaliy jihatlari va xususiyatlari Mundarija: REJA: I. KIRISH…………………………………………………………………3 II. NAZARIY QISIM 1. Raqamlashtrishning o`ziga xos xususiyatlari……………………………5 2. Raqamlashtirishning iqtisodiy konvergentsiyaga ta'siri……………….23 3. Biznes va iqtsodiyotda raqamli transformatsiya…………….………….33 III. AMALIY QISIM 1. Korxona va tashkilotlarda elektron xizmatlar ko‘rsatishning afzalligi va kamchiliklari………………………………………………………………….41 2. Rivojlangan mamlakatlarda elektron biznesning holati tahlili………...56 IV. XULOSA……………………………………………………………….71 V. FODALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..74 2 Kirish. Raqamlashtirish -jamiyatda, ilmiy doiralarda va sanoatda jiddiy munozaralarning rivojlanayotgan mavzusi. Biroq, raqamlashtirish ko'pincha noto'g'ri talqin qilinadi va noto'g'ri qo'llaniladi. Atamalar juda ixtisoslashgan va tubdan farq qilishiga qaramay, ular ko'pincha farqlanmaydigan tarzda, keng va nomuvofiq qo'llaniladi. Bundan tashqari, ko'plab biznes egalari raqamlashtirish jarayonlari, raqamlashtirish yoki raqamli transformatsiyaga olib keladi, deb noto'g'ri tushunishadi. Zamonaviy bo'lib qolishni istagan kompaniyalar uchta tushunchani ham tushunishlari kerak: raqamlashtirish (digitization), transformatsiya raqamlashtirish (digitalization) va raqamli (digital transformation). Ushbu jarayonlarni ta'minlaydigan texnologiyalarga sarmoya kiritish orqali ular o'z bizneslarini samarali, tezkor va o'zgarishlarga ma'suliyatli bo'lishga sabab bo'ladi. Iqtisodiy munosabatlar va qonunlar raqamli iqtisodiyotning sub'ekti hisoblanadi. Raqamli axborot texnologiyalari orqali ilmiy-texnikaviy axborotni ishlab chiqarish, almashish, tarqatish va iste’mol qilish jarayonida munosabatlar shakllanadi va bu jarayonlarning rivojlanishi iqtisodiy qonuniyatlarga bo’ysunadi. Maqolaning dolzarbligi global iqtisodiy tizimda ham, alohida bozorlar va korxonalar 3 iqtisodiyotida ham yangi xususiyatlarni keltirib chiqaradigan texnologik o'zgarishlar bilan bog'liq. Raqamli texnologiyalar biznesda inqilobga olib keldi. Yangi raqamli iqtisodiyot an'anaviy iqtisodiyotdan tubdan farq qiladigan qoidalarga asoslanadi. Iqtisodiy sub'ektlar doimiy o'zgarib turadigan muhit sharoitida ishlashga majbur bo'ladilar va bunday sharoitlarda rivojlanish biznesning strategik va taktik darajada dinamik o'zgaruvchan muhitga doimiy moslashishini anglatadi. Maqolaning maqsadi raqamli axborot texnologiyalarining biznesga ta'sirini aniqlash va kompaniyaning raqamli iqtisodiyot muammolariga javob berish usullarini taklif qilishdir. Raqamli iqtisodiyot ishlab chiqarish, savdo, transport va moliyaviy xizmatlar, taʼlim, sogʻliqni saqlash, ommaviy axborot vositalari va boshqalarga katta taʼsir koʻrsatadi. Texnologiyalar odamlar va tashkilotlarga turli yoʻnalishlarda imkoniyatlar beradi, gʻoyalar yaratish va tarqatish, rivojlantirish va rivojlantirish imkonini beradi. innovatsiyalarni tijorat faoliyatiga kiritish va joriy etish. Axborot raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi axborot bozorini rivojlantirish jarayoni bilan uzviy bog'liqdir. Axborot bozorini tijorat asosida intellektual mehnat mahsulotlarini sotib olish va sotish bo'yicha iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy munosabatlar tizimi sifatida tavsiflash mumkin. Jamiyatni axborotlashtirish va raqamlashtirishning o'sishi bilan iqtisodiyotda axborot industriyasi ustunlik qila boshladi, ishlab chiqarish tobora innovatsion va intensiv bo'lib bormoqda. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida band bo‘lganlar soni yildan-yilga ortib bormoqda. So'nggi 4 o'n yilliklarda jamiyatni axborotlashtirishni rag'batlantiruvchi asosiy omil - bu o'sishdir apparat va dasturiy ta'minotning mavjudligi, tarmoq texnologiyalarini ishlab chiqish. Axborot bozorining jadal rivojlanishiga dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqishda biznesning jadal o'sishi sezilarli ta'sir ko'rsatdi. 2.1.Raqamlashtrishning o`ziga xos xususiyatlari. Xorijiy olimlarning mavzuga doir ilmiy adabiyotlari va maqolalarini oʻrganish hamda xorijiy kompaniyalarning bu boradagi tajribalarini tahlil qilish asosida mualliflik yondashuvlari keltirilgan. Shuningdek, maqolaning ilmiy va amaliy ahamiyatini oshirish maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi davlat statistika qoʻmitasi ma’lumotlarini statistik tahlil usullari (dinamik va qiyosiy tahlil usullari) dan foydalanilgan. Tahlil va natijalar muhokamasi. Yaponiya fan va texnologiyalar institute professor-o’qituvchilari Satoshi Okuda va Naoshi Uchihira tahlillariga ko’ra raqamli transformatsiyani quyidagi uch turga bo'lish mumkin : 5 RT-1.0. RT-2.0. Institutsional optimallashtirish Mahsulot zanjirini optimallashtirish - Ichki biznesni optimallashtirish - Kengaytirish uchun mahalliy optimallashtirishdan boshlash - Ma'lumotlarga yo'naltirilgan mexanizmlar orqali raqobatbardoshlikni kuchaytirish - Ta'minlovchilar va hamkorlarni optimallashtirish - Istemolchilar fikri yordamida mahsulotni yaratish - Biznesni ekspluatatsiya qilish RT-3.0. Yangi biznes mahsulot yaratish - RT 1.0 va 2.0 da to'plangan ma'lumotlarga asoslangan biznes - Biznes modelini o'zgartirish - Biznes tahlili 1-rasm. Raqamli transformatsiyani optimallashtirish turlari. - RT-1.0. Institutsional optimallashtirish, bu kompaniyadagi ma'lumotlar optimallashtirishdan iborat. - RT-2.0. Tashqi investitsiyalarni jalb qilish orqali, mahsulot zanjirini optimallashtirish va mustahkamlashdir. -RT-3.0. Yangi biznes mahsulot yaratish orqali yangi biznes modelini yaratish. 6 McKinsey instituti hisob-kitoblariga ko’ra, Xitoyda 2025 yilga kelib YaIMning 22% gacha o’sishi bu Internet texnologiyalari orqali sodir bo’lishi mumkin. AQShda raqamli texnologiyalar tomonidan ishlab chiqarilgan kutilayotgan qiymat o’sishi 2025 yilga kelib 1,6-2,2 trillion dollarni tashkil qilishi mumkin. Rossiya iqtisodiyotini raqamlashtirishdan kelib chiqadigan potentsial iqtisodiy effekt 2025 yilga kelib mamlakat yalpi ichki mahsulotini 4,1–8,9 trillion rublga oshiradi. (2015 yil narxlarida), bu yalpi ichki mahsulotning kutilayotgan umumiy o’sishining 19 dan 34 foizigacha bo’ladi. Mutaxassislarning fikriga ko’ra, raqamlashtirish ishlab chiqarish va logistika operatsiyalarini amalga oshirish, mehnat bozori samaradorligini, asbob-uskunalar samaradorligini, ilmiy-tadqiqot ishlarini samaradorligini oshirish, resurs va ishlab chiqarish yo’qotishlarini kamaytirish imkonini beradi. Raqamlashtirish raqobatbatdoshlikning zarur omiliga aylandi. Raqamlashtirish koeffitsienti (Digital Quotient) to’rtta mezon bo’yicha kompaniyalarning qiyosiy bahosini o’z ichiga oladi — strategiya, raqamli madaniyat, vakolatlar, tashkiliy model. Mazkur raqamli yechimlar korxonalarni yuqori moliyaviy natijalarni ko’rsatishga moyilligini ko’rsatadi. Raqamli texnologiyalar butun sanoatning qiyofasini o’zgartirmoqda, biz buni allaqachon turizm, jamoat tranportda va boshqa sohalarda misol tariqasida ko’rishimiz mumkin. O’tgan yil natijalariga ko’ra, elektron tijorat bozori eng 7 yuqori dinamikasini ko’rsatdi. 2018 yilda Rossiya elektron savdo esa xalqaro pul o’tkazmalarini tashkil etdi. Buyurtmalar soni 2017 yilga nisbatan 22 foizga oshib, 589,6 million buyurtmani tashkil etdi (Бахарев, 2018). Biroq, 2018 yil yakunlariga ko’ra, oziq-ovqat tovarlari hisobga olinmagan holda, teng savdo atirgullarining umumiy hajmida (shu jumladan oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari) e-tijorat ulushi atigi 3% va 5,75% ni tashkil etdi. Rivojlanishning ijobiy dinamikasiga qaramay, Rossiyada elektron tijorat bozori tashqi bozorlardan ancha past. 2017-yil yakunlari bo’yicha B2C Internet-savdo hajmi: AQShda 440 mlrd dollarni tashkil etdi, Xitoyda esa 680 mlrd dollar, Buyuk Britaniyada 220 mlrd dollar, Hindistonda 37,6 mlrd dollarni tashkil etdi (Осиповская, 2018). Raqamli iqtisodiyot umuman rivojlanishning fundamental asosi bo’lib, chakana savdo, ta’lim, bank, sog’liqni saqlash, transport, energetika kabi boshqa ko’plab ijtimoiy sohalarga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Raqamli texnologiyalar o’zaro ijtimoiy ta’sir usullarini, iqtisodiy munosabatlarga o’zgartirish kiritishda muhim ahamiyat kasb etadi. Raqamli texnologiyalarning ijtimoiy va iqtisodiy tizimlardagi sodir bo’lishi mumkin bo’lgan progressiv o’zgarishlarining ahamiyati katta bo’lsa-da, ko’plab savollar halihamon yetarlicha o’rganilmagan. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida biznesni rivojlantirish istiqbollari va muammolari, zamonaviy raqamli 8 iqtisodiy faoliyatining umumiy tizimidagi o’rni yetarlicha aks ettirilmagan. Shu nuqtai nazardan, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy aspektlarini va ahamiyatini o’rganib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Biznesda raqamli texnologiyalarning ba'zi afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Ular quyidagicha:8 1. Texnologiya orqali mijozlar ehtiyojini qondirishda yaxshilaydi. Mijozlar ehtiyojini qondirish biznesning muvaffaqiyati uchun juda muhimdir. Busiz tashkilotlar mijozlarni yo'qotishi va ularni qaytarishi imkonsiz bo'lishi mumkin. Aksariyat mijozlar o'z qarorlarini mahsulot va xizmat ko'rsatishga tayanib xulosa chiqaradilar. Masalan, bozorda eng yaxshi mahsulotga ega bo'lishingiz mumkin, ammo veb-saytingiz yetarlicha yaxshi bo'lmasa, mijozlar boshqa raqobatchilarga murojaat qilishadi. Bundan tashqari, veb-saytlar foydalanuvchilarga qulay ekanligiga ishonch hosil qilishingiz kerak, shunda mijozlar o'z operatsiyalarini bajarishlari qulay bo'ladi. Mijozlar so'rovlarga tezkor javob berish vaqtini kutishadi va ular soatlab kutishga tayyor emaslar. Biznesda raqamli texnologiyalardan keng foydalanilganligi sababli, javoblar tezroq va aniqroq. Shuningdek, mijozlar tezda operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin, bu ular uchun qulaydir. 9 2. Texnologiya ish jarayonini yaxshilaydi. Bugungi korxonalar odatdagidan ko'ra ko'proq ishlar bilan band, bu esa ish va hayot muvozanatining buzilishiga olib kelishi mumkin. Biznesda raqamli texnologiyalar yordamida tashkilotlar o'zlarining ish jarayonlarini yaxshilashlari hamda yuqori sifatli ishlarni amalga oshirishlari mumkin. Raqamli texnologiyalar tufayli biznesning har bir sohasida avtomatlashtirish mavjud. Qadimgi davrlarda ishlarni bajarish uchun qo'lda ishlash kerak edi, ammo endi biznesda raqamli texnologiyalardan foydalangan holda, endi bunga ehtiyoj qolmaydi. Bu biznesni yanada samarali va daromadli qildi. Texnologiyadan foydalanishning eng muhim usullaridan biri bu mijozlaringizni qanday jalb qilishni va ular bilan qanday munosabatda bo'lishni xohlashingizni aniqlashdir. Texnologiyadan foydalanganda, bu mijozlar bilan o'zaro munosabatlaringizni shaxsiylashtirishga imkon beradi, shunda ular mijozlar tajribasini yaxshilaydi. Integratsiyalashgan IT-sanoat tez o'zgarishni talab qiladi va doimiy ravishda mijozlar bilan o'zaro munosabatlarini yaxshilashga harakat qiladi. Texnologiyadan foydalangan holda, biznes egalari o'z faoliyatini boshqarish va mijozlar tajribasini yaxshilash uchun texnologiyadan foydalangan holda yanada samarali va innovatsion bo'lishlari mumkin. 10 Innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash bugungi kunda har qanday biznesning muhim jihati hisoblanadi. Texnologiya tashkilotlarga yanada innovatsion bo'lishga imkon beradi. Bu sizga jarayonlarni yaxshilash va biznesingizni modernizatsiya qilish yo'llarini topish uchun ko'proq imkoniyatlar berishi mumkin. Bugungi kunda biznes uchun jonli suhbatni qo'llab-quvvatlash mijozlar bilan shaxsiy darajada aloqada bo'lishga imkon beradi. Jonli chat sizning muloqotingizda to'g'ridan-to'g'ri bo'lishga imkon beradi va mijozlaringizni yaxshiroq bilishga yordam beradi. Bu sizning mijozlaringiz bilan aloqada bo'lishga va ularga eng yaxshi xizmatni olishlarini his qilishga imkon beradi. 1. Texnologiya samaradorlikni oshiradi. Raqamli texnologiyalar sizning qo'lingizdan kelganini qildi. Siz qayerda bo'lishingizdan qat'i nazar, ko'chib o'tmasdan biznes operatsiyalarini amalga oshirishingiz mumkin. Bu sizning tashkilotingizda samaradorlikni oshirdi. Hayotda xohlagan narsalaringizga erishish uchun siz ularga nisbatan ko'p harakat qilishingiz kerak. Biroq, biznesda raqamli texnologiyalar yordamida siz o'zingizning mahsuldorligingizni oshirishingiz va ahamiyatga ega bo'lgan ishlarni qilishingiz mumkin. Bunga keng ko'lamli biznes ilovalari yordamida erishish mumkin. 11 Bu sizning xodimlaringizning ish unumdorligini oshiradi. Xodimlar o'z ishlarini yanada samarali bajarishga qodir, bu esa yuqori mahsuldorlikka olib keladi. 2. Texnologiya biznes chaqqonligini optimallashtirishga olib keladi. Texnologiyadan foydalangan holda, biznes egalari yanada tezkor biznes yaratishi mumkin. Epchillik - bu tez o'zgarish va o'zgaruvchan sharoit va muhitga moslashish qobiliyati. Ushbu moslashuvchanlik kompaniyangizga yangi tendentsiyalarga moslashishga va operatsiyalaringizda katta natijalarga erishishga yordam beradi. 3. Texnologiya Raqamli tezkor operatsiyalarni amalga oshiradi. texnologiyalar yordamida tezkor operatsiyalarni amalga oshirishingiz mumkin. Tadbirkorlikdagi raqamli texnologiyalar Internet-to'lovlar, platformadagi elektron xaridlar va bank to’lov o’tkazmalarni o'z ichiga olgan biznesni boshqarishning yangi usulini rivojlantirishga turtki bo’ldi. Biznesda raqamli texnologiyalar yordamida to'lovni amalga oshirish yoki mahsulot- xizmatni uy yoki ofisda turib sotib olishingiz mumkin. Bundan tashqari, jismoniy mavjudlikka ehtiyoj yo'q, chunki hamma narsa elektron tarzda amalga oshiriladi. 4. Daromadni ko'paytirish. 12 Raqamli texnologiyalarning biznesdagi yordami tufayli tobora ko'proq kompaniyalar o'z investitsiyalaridan ijobiy daromad olishmoqda. Ishlab chiqarish boshqa an'anaviy biznes shakllaridan kutilganidan yuqori. Shu sababli, tashkilotlar uchun foyda yaxshilandi. Raqamli texnologiyalardan kreativ marketing va reklama uslublari orqali sotuv ko’rsatkichini yuqorilash, shu bilan birga, ijtimoiy tarmoqlar orqali ko'proq mijozlarni jalb qilish orqali daromadni ko’paytirish maqsadida foydalanish mumkin. Natijada, biznes egalari investitsiyalardan yuqori daromad olishi mumkin. Bu sizga ko'proq daromad olishga yordam beradi. Sizning biznesingizdagi samaradorlik va biznes yuritish usuli yaxshi mahsuldorlikka, ko'proq qulaylikka va katta rentabellikka olib kelishi mumkin. Bu kompaniyangiz uchun daromadning nafaqat oshishiga, balkim uni bozorda raqobatbardosh qiladi. Biznes egalari o'z mijozlariga qo'shimcha qiymat taklif qilish orqali daromad oqimlarini oshirish uchun texnologiyadan foydalanishlari mumkin. Mijozlarga ko'proq xizmatlarni taqdim eta olish, mavsumiy yoki bir martalik talab yuqori bo'ladimi, biznesingizga ko'proq pul tushishini anglatadi. 5. Muloqot va hamkorlikni rag'batlantiradi. 13 Biznesdagi raqamli texnologiyalar aloqa va hamkorlikni yaxshiladi. Aloqa har qanday tashkilotning muhim qismidir. Biroq, biznesdagi raqamli texnologiyalarning yordami aloqani yaxshiladi va munosabatlarni yaxshilashga yordam berdi. Texnologiya yordamida siz butun kompaniyangiz va mijozlaringiz bilan yaxshi muloqot qilishingiz mumkin. Texnologiyadan foydalangan holda siz mijozlar bilan muloqot qilishning yangi va samarali usullaridan foydalangan holda yanada samarali muloqot qilishingiz mumkin. Bu yaxshi muloqotga olib keladi va sizning biznesingiz bozorda raqobatbardosh bo'lishiga yordam beradi. Bugungi kunda mijozlar kompaniyalarning yanada masuliyatli bo'lishini va ular bilan o'z darajasida muloqot qilishlarini xohlashadi. Texnologiya buni amalga oshirishga imkon beradi va yaxshi xizmat ko'rsatish uchun ajoyib imkoniyat yaratadi. Bu butun tashkilotni yanada samarali qilishiga olib keladi. Bu past xarajatlar, yuqori mahsuldorlik, tezroq ish oqimlari va mijozlarning fikr-mulohazalari orqali amalga oshiriladi. Texnologiya sizning biznesingiz uchun hamkorlikni oshirishi mumkin. Texnologiyadan foydalangan holda siz yaxshi muloqotga ega bo'lasiz va 14 xodimlaringizni bir sahifada olishingiz mumkin. Bu yanada samarali ish oqimiga olib kelishi va tashkilotingizda samaradorlikni oshirishi mumkin. 6. Yangi ishchi kuchini rivojlantirish. Raqamli texnologiyalar ishchilar ko'proq ishlaydigan, samarali va samarali bo'lgan yangi ishchi kuchini ishlab chiqdi. Raqamli texnologiyalar ishchi kuchini qayta ishlab chiqdi. Ishchilar yanada faol va samarali. 3. Ma'lumotlarni tahlil qilishda texnologiya yutuqlari tufayli. Ma'lumotlar tahlilidan foydalanib, yaxshiroq biznes qarorlarini qabul qilish mumkin. Biznes egalari har qachongidan ham ularga ko'proq ma'lumot mavjud. Texnologiya har doim ushbu ma'lumotlarga kirishga imkon beradi, bu biznes egalariga yaxshiroq qaror qabul qilish imkonini beradi. Ma'lumotlaringizni tahlil qilish usulini takomillashtirish orqali doimiy ravishda operatsiyalarni yaxshilash va daromadni oshirishga sabab bo'la oladi. Bu biznes qarorlarda texnologiyadan foydalanish orqali tashkilotlarga qaror qabul qilishda va ma'lumotlarga tayangan holda ma'lumotlardan foydalanishda ob'ektivroq bo'lishga imkon beradi. Shu bilan birga havfli tomonlarini ham inobatga olish muhim ahamiyatga ega: 1. Biznes ma'lumotlarini buzish va o'g'irlash. 15 Ma'lumotlar biznes muvaffaqiyatida juda muhim rol o'ynaydi. Aksariyat korxonalarning muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklari ma'lumotlar, tadqiqotlar, strategiyalar va rejalarga bog'liq. Va agar raqobatchi har qanday biznes ma'lumotlarini olsa, unda biznes juda ko'p yo'qotishlarga duch kelishi mumkin. Biznes ma'lumotlarining aksariyati xakerlar tomonidan o'g'rilanadi. Xakerlar va raqobatchilar biznesni buzib, qimmatbaho ma'lumotlarni o'g'irlashadi va uni korxonalar muvaffaqiyatsizlikka uchragan raqobatchilarga sotadilar. Bu biznes bilan juda ko'p sodir bo'ladi. Asosan, kompyuter va internet texnologiyasi ishlatiladigan biznesda, kiber xavfsizlikni saqlash murakkab vazifa. Agarda yetarli darajada xavfsizlik ta'minlanmasa, uni xakerlar osongina buzishi mumkin. 2. Ishsizlik. Raqamli transformatsiya ilgari odamlar tomonidan bajarilgan vazifalarni avtomatlashtirishi mumkin, bu esa ish joyini yo'qotishiga yoki yangi ko'nikmalarga bo'lgan ehtiyojga olib kelishi mumkin. Raqamlashtirishni rivojlantirishning nazariy aspektlari. Raqamli iqtisodiyotning asosi raqamli mahsulotlarni ishlab chiqarish va raqamli xizmatlarni ko’rsatish sohasidir. OECD (The Organisation for Economic Co-operation and Development) statistikasiga ko’ra, raqamli iqtisodiyot mahsulotlari bo’yicha jahon savdosining barqaror o’sishi holatini tahmin qilmoqda (o’rtacha o’sish ko’rsatkichi taxminan 4%), ko’rsatilayotgan xizmatlar hajmi (yillik 30% gacha) tez sur’atlarda o’sib bormoqda. Raqamli 16 infratuzilma rivojlanib, 4G texnologiyalari yanada arzonlashmoqda va optik tolali ma’lumotlar uzatish vositalari joriy etilishi bilan aloqa tarmoqlari sifati yaxshilanmoqda, shu bilan birga narxlar, xususan, internetga kirish uchun mobil qurilmalardan foydalanish imkoniyatlari oshib bormoqda, natijada ushbu ijobiy o’zgarishlar raqamli texnologiyalarning tobora kengayib borishi, jamiyatning texnologiyalar bo’yicha bilim, ko’nikmalari oshishiga va rivojlanishiga turtki bo’ladi. Raqamli texnologiyalarning yanada rivojlanishi butun iqtisodiyot uchun katta ahamiyatga ega. Agar onlayn chakana savdo barcha operatsiyalarning taxminan 11-13 foizini tashkil etsa hozirda, kelajakda ularning soni faqat ko’payishi tahmin qilinmoqda. Ko’pgina hukumatlar bunday o’zgarishlarni tahmin qilib, ishsizlikka, qashshoqlikka qarshi kurash, atrof-muhitning asrash kabi asosiy muammolarga ijobiy yechim berish uchun uning afzalliklaridan foydalangan holda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga intilishmoqda. Zamonaviy raqamli strategiyalar iqtisodiyotni rivojlantirish, ijtimoiy muammolarga ijobiy barham berish, aholi bandligini va havfsizligini oshirish masalalariga yechim berishda muhim hisoblanadi. 17 Umuman olganda, hukumatlar tomonidan amalga oshiriladigan va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga yo’naltirilgan tizimli chora-tadbirlarning quyidagi ketma-ketligini turlab, ko’rsatish mumkin: 1 Biznes boshqaruvining zamonaviy modellarini yaratish; 2 Raqamli iqtisodiyot tarmoqlaridagi to’siqlarni yo’q qilish; raqamli texnologiyalarni ishlata olish ko’nikmalarini oshirish, mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash; 3 Raqamli infratuzilma xavfsizligini, potensial xavflarni baholash; 4 Iqtisodiyotning raqamli sektorini rivojlantirish; 2-rasm. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga yo’naltirilgan bosqichlar 18 Iqtisodiyotning raqamli sektori elektron sanoat tomonidan ishlab chiqarilgan texnologiyalarga asoslangan bo’ladi va ikki xil turi orqali ifodalanadi. Birinchisi, ushbu sanoat, telekommunikatsiya va mobil qurilmalari, maishiy elektronika ishlab chiqarish bo’lsa, ikkinchisi, raqamli texnologiyalar sohasida xizmat ko’rsatadigan, ma’lumotlar bilan ishlaydigan va boshqarishning raqamli vositalaridan foydalanadigan kompaniyalarni o’z ichiga oladi. Raqamli sektorni rivojlantirish milliy iqtisodiyot uchun o’rni ahamiyatali, chunki hozirgi kunda ko’plab yirik davlatlar o’z iqtisodiyotlaridagi raqamli tarmoqlarini rivojlantirish va yangi ish o’rinlari yaratish, elektron sanoat va IT texnologiyalarining raqobatbardoshligini oshirishga yo’naltirilgan keng qamrovli dasturlarni amalga oshirayotgani bilan o’z tasdiqini topmoqda. Zamonaviy sharoitda raqamli sektordagi to’siqlar va muammolari muqarrar ravishda iqtisodiyotning raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shu sababli ma’lumotlar bilan ishlashda kechikish, foydalana olmaslik natijada oldingi bozor pozitsiyalarining yo’qolishiga olib kelishi mumkin. Xalqaro savdo nazariyasiga ko’ra, bir mamlakatning boshqasiga raqamli bog’liqligi iqtisodiy rivojlanishdagi kechikishiga sabab bo’lishi mumkin. Bu kabi bog’liqlikning yomon xususiyati shundaki uni yengib o’tishning imkoni mavjud emasligida, chunki raqamli texnologiyalar sohasidagi rivojlanish juda yuqori tezlikda sodir bo’ladi. 19 Agar mamlakatda ba’zi texnik va texnologik yechimlar yo’qolsa, unda yangi narsalarni yaratish va keyingi qadamni qo’yish iloji yo’q bo’ladi. Shu sababli, raqamli sektorning konyukturasi, ayniqsa, uning elementlar bazasi, mikrosxemalarning kerakli parametrlarini ta’minlab beradigan maxsus uskunalar butun jamiyatning taraqqiyot istiqbollarini belgilab beruvchi omil hisoblanadi. Raqamli mahsulotlarni import qilish ma’lum darajada muammolarni yumshatishi mumkin, lekin ushbu sektorda yangilanish darajasi juda yuqori bo’lganligini, uskuna va dasturiy ta’minot bazasining to’liqligicha o’zgarishi har 3- 4 yilda bir marotaba amalga oshirilishini hisobga olsak, bunday tizimlarning importi bilan bog’lanish ushbu sohada kuchli raqobatbardoshlilikni shakllantirish uchun asos bo’la olmaydi. Zamonaviy sharoitda fan mutaxassislar va jamoatchilikni qiziqtirgan ko’plab savollarga javob topishga majbur hisoblanadi. Davomiy ma’lumotlar oqimi fan tomonidan hali isbotlanmagan yangi ta’sirlarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, muammo shundaki, ta’sirlarning o’zi tez o’zgarishlarga duch keladi, shuning uchun taklif qilingan javob-nazariya tez orada o’z kuchini yo’qotishi mumkin. Raqamli iqtisodiyot axborot aspektlariga va iqtisodiy munosabatlarning o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan yangi effektlarni keltirib chiqarishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, ba’zida ishonchlilik va xavfsizlikning sifat talablariga javob bermaydigan ma’lumotlarga tayangan hodisalar soni ortib bormoqda. 20 Kiberhujumlar sababli iqtisodiy jinoyatlar soni o’smoqda, shuning uchun kompaniyalar kelajakdagi noma’lum bo’lgan xavflarni o’z ma’suliyatlariga olishga majbur bo’lmoqdalar. Iqtisodiyot fani bunday jinoiy muammolarga e’tibor berolmaydi (Варнавский, 2015). Hozirda iqtisodiy tashkilotlarning asosiy vazifasi iqtisodiy ma’lumotlar bilan ishlash va boshqaruv jarayonida axborot-kommunikatsiya tizimlaridan foydalanishdir. Geografik mezon Bandlik mezoni Raqamli iqtisodiyotni tahlil qilish mezonlari Iqtisodiy mezon Texnologik mezon 3-rasm. Raqamli iqtisodiyotni tahlil qilish mezonlari Bandlik sohasi bilan bog’liq mezon. Ushbu yondashuv Bell (1999), Lidbiter (1962), Druker (1993) ishlari bilan chambarchas bog’liq bo’lib, unda bandlik tarkibi va kuzatilgan o’zgarishlar modellari ko’rib chiqiladi. Ishlab chiqarish sohasida faoliyat ko’rsatayotganlar daromadining pasayishi va xizmat ko’rsatish 21 sohasidagi o’sish jismoniy mehnatni axborot bilan almashtirish sifatida qaraladi. Bu holda asosiy resurs ma’lumotlar bo’lganligi sababli, ularni qayta ishlash sohasidagi mehnat daromadining sezilarli darajada o’sishini raqamli iqtisodiyotga o’tish deb qarash mumkin. Statistik ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, dunyo bo’yicha xizmat ko’rsatish sohasida ishlaydigan odamlarning daromadi o’sgan (g’arbiy Yevropa, AQSh, Yaponiyada), ularning aksariyati ma’lum ma’lumotlar bilan ishlash, tahlil qilish faoliyati bilan bog’liq. Geografik mezon. Raqamli iqtisodiyotning bir necha tushunchalari geografik mezonlarga asoslanadi (Barron, Curnow, 1979). Asosiy urg’u turli xil joylarni bog’laydigan va shuning uchun global iqtisodiy makonning shakllanishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan ma’lumotlar tarmoqlariga beriladi. Ma’lumotlar tarmoqlari zamonaviy jamiyatning asosidir (Urry, 2000). Shu bilan birga, raqamli iqtisodiyotni o’rganishda ma’lumotlar tarmoqlari bilan bog’liq aspektlarni o’rganib chiqish muhim ahamiyatga ega, chunki bu munozara va bir qator savollarni keltirib chiqarmoqda, masalan, haqiqatan ham tarmoq va ularning turli darajalari o’rtasidagi farqlari, qaysi tarmoqlar ma’lumotlar hajmi va uzatish tezligi raqamli iqtisodiyotga o’tishni belgilalashi kabi savollarni o’z ichiga oladi. Iqtisodiy mezon. Mazkur yondashuv ma’lumotlar bilan ishlash sohasidagi iqtisodiy qiymatning o’sishini o’z ichiga oladi (Lane, 1999). Agar iqtisodiy sohada bunday 22 faoliyat qishloq xo’jaligi va sanoat sohasidagi faoliyatdan ustun bo’lsa, demak, raqamli iqtisodiyotga o’tish haqida gapirish mumkin. Kompaniyalar, ilmiytadqiqot tashkilotlari buyurtmachining maqsadlari asosida ma’lumotlarni yig’ish, tahlil qilish bo’yicha xizmatlarni bajaradilar va shunga mos ravishda bunday ma’lumotlar ma’lum darajadagi qiymatga ega bo’ladi (Martin, 1978). Ushbu yondashuvning kamchiligi shundaki, statistik ma’lumotlarning iqtisodiy faoliyatdagi ahamiyati kompaniyalar faoliyatiga haqiqiy ta’siri yetarli darajada o’rganilmagan va ma’lumotlarni Jamiyatning ijtimoiy va innovatsion rivojlanishini amalga oshirish uchun bilimlarni almashish va tarqatish uchun "ochiq maydon" yaratish, o’zaro salbiy ta’sir ega muammolarni ya’ni masofaviy, lingvistik va boshqa to’siqlarni yo’qotish hamda umumiy yoki ixtisoslashgan ijtimoiy tarmoqlarning yaratish kabi yangi imkoniyatlarni rivojlantirish va tatbiq etish lozim. 2.2.Raqamlashtirishning iqtisodiy konvergentsiyaga ta'siri. Iqtisodiy ekotizimlarning shakllanishi va rivojlanishiga turli omillar, jumladan raqamlashtirish – ijtimoiy rivojlanishning zamonaviy tendentsiyasi sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatmoqda. Rivojlanishning asosiy bosqichlari bilan bog'liq aniq raqamlashtirish mahsulotlaridan foydalanish qo'shma 23 biznesni (shu jumladan iqtisodiy ekotizimlarni) rivojlantirish uchun alohida afzalliklarni beradi, bu esa uning samaradorligini oshirishning muayyan yo'nalishlarining paydo bo'lishi, rivojlanishi va amalga oshirilishida namoyon bo'lishi mumkin. Raqamlashtirish iqtisodiy konvergentsiyaning barcha parametrlariga - biznes modelining zaruriy shartlari, omillari va xususiyatlariga ta'sir qiladi. Bu qo‘shma biznes tashabbuskori va ishtirokchilariga raqamlashtirishning iqtisodiy konvergentsiyaga ta’siri tufayli uning samaradorligini oshirish yo‘llarini amalga oshirish orqali eng yuqori samaradorlikka erishish uchun alohida imkoniyatlar yaratadi (1-jadval). 1- jadval. Raqamlashning iqtisodiy konvergentsiyaga ta'siri tufayli qo'shma biznes samaradorligini oshirishning mumkin bo'lgan yo'nalishlari Iqtisodiy konvergentsiya turi IT Intrasegment Qo'shma biznes samaradorligini oshirishning barcha yo'nalishlari IT-dan foydalangan holda segment ichidagi konvergentsiya doirasida amalga oshiriladi. Intersegment Qo'shma biznes samaradorligini oshirishning barcha Raqamlilashtirish mahsuloti IT, IT platformalari IT, IT platformalari va ularni bog'laydigan tarmoqlar Qo'shma biznes Qo'shma biznes samaradorligini samaradorligini oshirishning barcha oshirishning barcha yo'nalishlari IT va yo'nalishlari IT, IT undagi IT platformalari va ularni platformalaridan birlashtiruvchi foydalangan holda tarmoqlardan segment ichidagi foydalangan holda konvergentsiyaning bir segment ichidagi qismi sifatida amalga konvergentsiya doirasida oshiriladi. amalga oshiriladi. Qo'shma biznes Qo'shma biznes samaradorligini samaradorligini oshirishning barcha oshirishning barcha 24 Tarmoqlararo yo'nalishlari IT-dan yo'nalishlari IT va yo'nalishlari IT, IT foydalangan holda undagi IT platformalari va ularni segmentlararo platformalaridan birlashtiruvchi konvergentsiya foydalangan holda tarmoqlardan doirasida amalga segmentlararo foydalangan holda oshiriladi. konvergentsiyaning bir segmentlararo qismi sifatida amalga konvergentsiya doirasida oshiriladi. amalga oshiriladi. Qo'shma biznes Qo'shma biznes Qo'shma biznes samaradorligini samaradorligini samaradorligini oshirishning barcha oshirishning barcha oshirishning barcha yo'nalishlari IT-dan yo'nalishlari IT va yo'nalishlari IT, IT foydalangan holda undagi IT platformalari va ularni tarmoqlararo platformalaridan birlashtiruvchi konvergentsiya foydalangan holda tarmoqlardan doirasida amalga tarmoqlararo foydalangan holda oshiriladi. konvergentsiya tarmoqlararo doirasida amalga konvergentsiya doirasida oshiriladi. amalga oshiriladi. Qo'shma biznes xususiyatlarining ro'yxati (oldindan shartlar, omillar, biznes modeli) har qanday yaqinlashuv darajasi uchun bir xil, ammo ularning mazmuni qo'shma biznes amalga oshirilayotgan iqtisodiy yaqinlashuv darajasiga qarab har xil bo'ladi (intrasegment, segmentlararo). yoki kesishuvchi). Segment ichidagi konvergentsiya darajasi uchun samaradorlikni oshirish yo'nalishlari faqat bitta segment bilan cheklanadi - bunda konvergentsiya sodir bo'ladi. Masalan, sug'urta segmenti uchun ushbu yo'nalish sug'urta mahsulotlari yoki yangi mijozlar-sug'urtalanganlar uchun yangi savdo kanalidan foydalanishni, bank segmenti uchun esa bank mahsulotlarini 25 sotishning yangi kanalining paydo bo'lishini va yangi mijozlarni jalb qilishni o'z ichiga olishi mumkin. faoliyatni boshqa bankka yaqinlashtirish orqali. Segmalar darajasida, faoliyatga birlashtirilgan moliyaviy mahsulot. Iqtisodiy konvergentsiyaning tarmoqlararo darajasi uchun qo'shma biznesning samaradorligini oshirish yo'nalishiga misol sifatida qo'shma biznesning barcha mijozlariga bank mahsulotini sotishdir. Konvergentsiyaning har qanday darajasining zaruriy sharti faoliyatning ma'lum jihatlarining o'xshashligidir - qo'shma biznesni segment ichidagi darajada tashkil qilishda bir xil mahsulot (sug'urta mahsuloti - sug'urta shartnomasi) va segmentlararo darajada - zaruriy shart. mijozlar bazasining o'xshashligi. Yuqorida ta'kidlanganidek, raqamlashtirish iqtisodiy konvergentsiya jarayonlariga alohida ta'sir ko'rsatadi. Bu rivojlanishning uchta asosiy bosqichidan kelib chiqqan holda, asosiy raqamlashtirish mahsulotlarini qo'shma biznesda turli darajadagi yaqinlashuvdan foydalanish orqali o'zini namoyon qiladi. Shunday qilib, raqamlashtirishni rivojlantirishning birinchi bosqichi alohida IT-ning yaratilishi bilan tavsiflanadi, ikkinchi bosqichda ular bilan qo'shimcha ravishda IT platformalaridan foydalaniladi. Raqamlashtirishni rivojlantirishning uchinchi bosqichida ishlab chiqilgan va joriy etilgan turli darajadagi tarmoqlar turli platformalar va individual IT-ni birlashtirib, biznes yuritishda yagona axborot makonini shakllantirishga yordam beradi. Bu raqamlashtirishning eng murakkab mahsuloti – IT, IT 26 uchinchi bosqichda platformalari va ularni birlashtiruvchi tarmoqlar yaratilayotganidan dalolat beradi, bu esa biznes yuritishning yangi shakllarini yaratishni ta’minlaydi. Raqamlashtirishning ta'siri uning asosiy mahsulotlaridan foydalanish va konvergentsiyaning asosiy parametrlariga - biznes modelining zaruriy shartlari, omillari va parametrlariga ta'siri orqali namoyon bo'ladi. Raqamlashtirishning barcha yo‘nalishlarini amalga oshirish (jalb etish) uchun raqamlashtirish mahsulotlarining istalgan darajadagi iqtisodiy konvergentsiyaning barcha parametrlariga – shartlar, omillar va biznes modelining o‘ziga ijobiy ta’sirini ta’minlash zarur. Bir xil raqamlashtirish mahsulotidan foydalanilgan taqdirda shartlarning turli mazmuni (mazmuni) uning iqtisodiy konvergentsiyaga turlicha ta'sir ko'rsatishiga olib keladi va shunga mos ravishda qo'shma biznes tashabbuskori va ishtirokchilari samaradorligini oshirishga boshqacha ta'sir qiladi. Jadvalda keltirilgan ma'lumotlar IT va IT platformalari kabi raqamlashtirish mahsulotining zaruriy shartlari mazmuniga ta'sir qilish orqali qo'shma biznes samaradorligini oshirish imkoniyatlarini ko'rsatadi. Yuqoridagi misollar shuni ko'rsatadiki, ushbu mahsulotni yuqori darajadagi konvergentsiyada qo'llash qo'shma biznes samaradorligini oshirish uchun keng imkoniyatlarga olib keladi. O'z navbatida, raqamlashtirish mahsulotining murakkabligi. Misol uchun, IT va IT platformalaridan tashqari, ularni birlashtiruvchi tarmoqlardan foydalanish qo'shma biznes mijozlariga konvergentsiyaning barcha ishtirokchilariga to'g'ridan-to'g'ri 27 "kirish" imkonini beradi. Jadvalda ko'rsatilgan misol uchun, iqtisodiy konvergentsiyaning tarmoqlararo darajasi bilan qo'shma biznes mijozlari bir vaqtning o'zida tibbiy va sug'urta xizmatlarini olishlari mumkin bo'ladi. 2-jadval. Quyidagi raqamlashtirish mahsuloti - IT va platformalar misolida qo'shma biznes samaradorligini oshirishning mumkin bo'lgan variantlari Daraja Intrasegmentth tashabbuskor va ishtirokchilar sug'urta kompaniyalari) Binoning mazmuni va uni Ta'sir natijasi amalga oshirish qo'shma biznes Konvergentsiya Qo'shma biznesning barcha ishtirokchilari ishtirokchilari uchun bir tomonidan qo'shma biznes tarkibiga kiruvchi xil mijozlar barcha sug'urta kompaniyalari mijozlari bazasi(mijozlarsug'urta to'g'risidagi umumiy ma'lumotlar bazasidan kompaniyalari). foydalanish sug'urta shartnomalarini Qo'shma biznesda mijoz mijozlarning kengaytirilgan guruhiga sotish asos mijoz imkonini beradi, bu esa sug'urta mahsulotlarini ma'lumotlariga ko'ra sotish hajmini oshiradi va natijalarni yaxshilaydi. shakllantiriladi qo'shma biznes va umuman sug'urta sanoati ishtirokchilar ishtirokchilarining moliyaviy-xo'jalik faoliyati. konvergentsiya - sug'urta kompaniyalar. Inter segment Mijozlar bazasining Qo'shma biznesning barcha ishtirokchilari (tashabbuschi - o'xshashligi (bank mijozlari tomonidan qo'shma biznes tarkibiga kiruvchi bank, ishtirokchi va sug'urta kompaniyasi). bank va sug'urta kompaniyasi mijozlarining - sug'urta Qo'shma biznesda mijoz umumiy ma'lumotlar bazasidan foydalanish kompaniyasi) asos mijoz ma'lumotlariga bank, sug'urta va konvergent bank va sug'urta ko'ra shakllantiriladi mahsulotlarini mijozlarning kengaytirilgan ishtirokchilarkonvergentsiya guruhiga sotish imkonini beradi. ularning sotish - bank va sug'urta hajmini oshirish va moliyaviy-iqtisodiy kompaniyasi. natijalarni yaxshilash tadbirlar ishtirokchilar qo'shma biznes, shuningdek, moliya sektorining sug'urta va bank segmentlari. 28 Oldingi tahlil shuni ko'rsatdiki, qo'shma biznesda hozirgi vaqtda eng ilg'or raqamlashtirish mahsuloti - IT, IT platformalari va ularni bog'laydigan tarmoqlar. Tarmoqlararo iqtisodiy konvergentsiya doirasida amalga oshirilayotgan qoʻshma biznes uchun ushbu kompleks raqamlashtirish mahsulotidan foydalanish quyidagilarga imkon beradi. qo'shma biznesda "g'alaba qozonish" tamoyilini amalga oshirish va shuning uchun boshqa ishtirokchilarni qo'shma biznesga jalb qilishning agressiv shaklidan voz kechish; tarmoqlararo iqtisodiy konvergentsiya doirasida qo‘shma biznesni amalga oshirishga mos keladigan, konvergentsiya tashabbuskorining biznesiga texnologik jihatdan bog‘liq bo‘lgan va unga aloqador bo‘lmagan turli xil xo‘jalik yurituvchi subyektlarni ixtiyoriy ravishda qo‘shma tadbirkorlikka jalb qilish. ; mijozlarga taklif qilinadigan qo'shma biznesning barcha ishtirokchilarining o'zgartirilgan, birlashtirilgan va yangi mahsulotlarini yaratish; kompaniyaning har qanday boshqa strategiyasining asosiy elementi sifatida konvergentsiya tashabbuskorining mijozga yo'naltirilgan strategiyasini 29 o'zgartirish; mijozga “bu yerda va hozir”da qo‘shma biznesning barcha ishtirokchilarining keng mahsulot va xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini taqdim etish. Raqamlashning iqtisodiy konvergentsiya jarayonlariga mumkin bo'lgan ta'sirini tahlil qilish - shartlar, omillar va biznes modeli, qo'shma biznes samaradorligini oshirishning mumkin bo'lgan usullari ro'yxatini belgilaydi. Qo'shma biznes samaradorligini oshirishning mumkin bo'lgan yo'nalishlari ro'yxatini aniqlashda quyidagilarni ham hisobga olish kerak. Konvergentsiya va raqamlashtirish mahsulotlari darajasining mustaqil va birgalikdagi ta'siri nafaqat ijobiy, balki ma'lum salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu sababli, qo'shma biznes samaradorligini oshirish uchun mumkin bo'lgan yo'nalishlarning to'liq ro'yxatini shakllantirish quyidagi ishlarni oldindan amalga oshirishni o'z ichiga oladi: iqtisodiy konvergentsiya darajasining o'ziga xos xususiyatlari va ma'lum bir raqamli mahsulotdan foydalanish, shu jumladan tegishli shartlar, omillar va biznes tashkilotining o'zi mazmuni bilan bog'liq holda samaradorlikni oshirish uchun barcha potentsial imkoniyatlarni aniqlash; qo'shma biznes samaradorligiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan iqtisodiy konvergentsiya va raqamlashtirish ta'sirining mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarini aniqlash; 30 yuzaga kelishi mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarni kamaytirishga qaratilgan boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish; qo'shma biznesning mumkin bo'lgan haqiqiy natijasini baholash, ya'ni. konvergentsiya va raqamlashtirish ta'sirining mumkin bo'lgan ijobiy oqibatlari tufayli uning samaradorligi oshishini, mumkin bo'lgan salbiy oqibatlar tufayli samaradorlikning pasayishi bilan solishtirish Ushbu tahlil natijasi qo'shma biznes faoliyatining ro'yxati bo'ladi, ularning rivojlanishi uning samaradorligini oshiradi. Quyida ishlab chiqilgananiq raqamlashtirish mahsulotidan foydalanganda ma'lum darajadagi konvergentsiya doirasida amalga oshiriladigan qo'shma biznes samaradorligini oshirish uchun barcha mumkin bo'lgan yo'nalishlarning dastlabki to'plamini yaratish algoritmi. Ushbu algoritmning harakatlar ketma-ketligi quyidagi to'rt bosqichni o'z ichiga oladi: 1. qo'shma biznes tashkil etiladigan iqtisodiy konvergentsiyaning ko'rib chiqilayotgan darajasini va uning doirasida foydalaniladigan aniq raqamlashtirish mahsulotini aniqlashtirish; 2. ko'rib chiqilayotgan konvergentsiya darajasi va unda qo'llaniladigan o'ziga xos raqamlashtirish mahsuloti uchun biznes modeli parametrlarining zaruriy shartlari, omillari va qiymatlari ro'yxatini aniqlash; 3. biznes modelining zaruriy shartlari, omillari va parametrlari 31 mazmunining xususiyatlarini aniqlash; 4. qo'shma biznes samaradorligini oshirishning barcha mumkin bo'lgan usullari ro'yxatini yaratish (iqtisodiy konvergentsiya va raqamlashtirish o'rtasidagi o'zaro ta'sir xavfini baholashni hisobga olgan holda biznes modelining zaruriy shartlari, omillari va parametrlari mazmunini tahlil qilish asosida). ). Taqdim etilgan algoritm natijasida olingan dastlabki to'plam biznes samaradorligini oshirish uchun aniq yo'nalishlarni tanlash uchun ishlatiladi. Umuman olganda, tahlil quyidagilarni ko'rsatdi. Konvergentsiya darajasi va raqamlashtirish o'rtasidagi o'zaro ta'sirning xususiyatlari biznes modelining zaruriy shartlari, omillari va parametrlarining turli mazmuniga olib keladi, bu esa, o'z navbatida, iqtisodiy konvergentsiyaning turli darajalari ta'sirida ularning mazmunini aniqlashtirishning maqsadga muvofiqligini belgilaydi. turli xil raqamli mahsulotlar. Konvergentsiya va raqamlashtirish jarayonlari qo'shma biznes samaradorligiga turli yo'llar bilan ta'sir qilishi mumkin, shuning uchun uning samaradorligini oshirish uchun mumkin bo'lgan yo'nalishlar ro'yxatini shakllantirishda ushbu faktni hisobga olish kerak. Bundan tashqari, quyidagilarni ta'kidlash kerak. Umuman olganda, raqamlashtirish iqtisodiy konvergentsiya jarayonlariga ham ijobiy, ham salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkinligi sababli, samaradorlikni oshirishning barcha mumkin bo'lgan 32 yo'nalishlarini aniqlashda ushbu faktni hisobga olish kerak. Samaradorlikni oshirishning u yoki bu yo'nalishining ijobiy ta'sirining real hajmi, odatda pul ko'rinishida o'lchanadi, samaradorlikni oshirishning ko'rib chiqilayotgan yo'nalishini joriy etish natijasida yuzaga keladigan potentsial, mumkin bo'lgan maksimal iqtisodiy samara o'rtasidagi farq sifatida aniqlanishi kerak. uni olish bilan bog'liq xarajatlar. Shu bilan birga, pul birliklarida o'lchanadigan mumkin bo'lgan salbiy oqibatlar samaradorlikni oshirishning ko'rib chiqilgan yo'nalishini joriy etish xarajatlari orasida hisobga olinishi kerak, ya'ni. raqamlashtirishning mumkin bo'lgan salbiy ta'sirini hisobga olish kerak. Keyinchalik. Qo'shma biznes samaradorligi mezonini tanlashda tashabbuskor birinchi navbatda tanlangan samaradorlik mezoni o'z maqsadiga erishish - o'z raqobatbardoshligini oshirishni ta'minlaydimi, degan savolni ko'taradi. Bu shuni anglatadiki, qo'shma biznes samaradorligi uchun tanlangan mezon qanday bo'lishidan qat'i nazar, u qo'shma biznesni yaratish tashabbuskorining raqobatbardoshligini oshirish muammosini hal qilish bilan bog'liq bo'lishi kerak. 2.3.Biznes va iqtsodiyotda raqamli transformatsiya. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish О‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng muhim ustuvor yо‘nalishlaridan 33 biridir. Kichik biznes kapital taqchilligi sharoitida kо‘p va yirik mablag‘ talab etmaydigan xо‘jalik faoliyati sifatida resurslar aylanmasining yuqori sur’atlarini ta’minlaydi, iqtisodiyotni qayta qurish, iqtisodiy beqarorlik va resurslar chegaralanganligi sharoitida iste’mol bozorini shakllantirish va uni tо‘ldirish muammosini tez hamda tejamli tarzda hal etadi. Kichik korxonalar bozor talabining о‘zgarishiga darhol moslashadi va shu yо‘l bilan iste’mol bozoridagi zaruriy muvozanatni ta’minlaydi. Shuningdek, kichik biznes yangi ish о‘rinlarini yaratishi bilan о‘sib boruvchi ishsizlik muammosini yumshatadi. Bu esa о‘z navbatida respublikamiz aholisining 60% dan ortig‘i qishloq joylarda yashashini hisobga olsak, ushbu sohani rivojlantirish va taraqqiy etishini ta’minlash hozirgi kunda eng muhim dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy masala ekanligi yorqin namoyon bо‘ladi. Bu borada barqaror iqtisodiy о‘sishini ta’minlashda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish borasida amalga oshirilgan ishlarning kо‘lamiga qaramasdan bu sohada hali о‘z yechimini kutayotgan muammolar mavjud. Jumladan iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlariga kichik biznesni rivojlantirishning ilg‘or xorijiy tajribalarini tatbiq etish, ularining о‘ziga xos ilmiy-uslubiy asoslarini о‘rganish, kelgusidagi istiqbolli rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish hamda tadbirkorlik subyektlarining iqtisodiy samaradorligini oshirishning tashqi va ichki omillarini aniqlash lozim. Shu nuqtai nazardan, respublikamizda real sektor tarmoqlarining barqaror iqtisodiy о‘sishini 34 ta’minlashda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini istiqboldagi izchil rivojlantirish yuzasidan ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish bugungi kunning muhim va dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Kо‘plab xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mazmun mohiyati, uni rivojlantirishga ta’sir etuvchi omillar, kichik biznes subyektlarining iqtisodiyotdagi о‘rni hamda ahamiyati tо‘g‘risida ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, V.Dolyaning “Ensiklopediya biznesmena” lug‘atida «Tadbirkor degani yangi bir ishga qо‘l urish, uni bajarishga kirishish, qandaydir kattaroq ishlarni amalga oshirishdir»-deb ta’rif berilgan bо‘lsa, R.Xizrich va M. Piterslar “Tadbirkor, ya’ni о‘ylab ish kо‘ruvchi kishi - korxona ishini yurgizishga moyil, qobiliyatli, katta hajmdagi ishlarga qо‘l ura oladigan, jasur, chо‘rtkesar va bunday ishlarga botir bо‘lgan kishidir»-deb ataganlar. Rossiyalik olimlardan A.G.Aganbegyan iqtisodiyotda kichik biznes subyektlarining iqtisodiyotda mahsulotlar ishlab chiqaruvchi, boylik yaratuvchi va xizmat kо‘rsatish sohalarini о‘z ichiga oladigan soha ekanligi ammo, unga moliya-kredit, birja faoliyati kirmasligini ta’kidlagan bо‘lsa, A. Komov о‘zining “Russkoye ekonomicheskoye obshestvo” jurnalida bergan ilmiy maqolasida kichik biznes subyektlarini iqtisodiyotning yirik tarkibiy qismi ekanligi va uning rivojlanishida kredit tizimining ahamiyati tо‘g‘risida fikr yuritgan. Umuman olganda, kishining tadbirkorlik holati - bu tashabbuskorligi, novatorligi, 35 manfaatdorligi, ishga eskicha emas, yangicha yondashishdir. О‘zbekistonda kichik biznes korxonalarini barpo etish orqali mustaqil xо‘jalik yurituvchi mulk egalari shakllandi. Kichik biznes korxonalari bozor iqtisodiyotiga xos turli makroiqtisodiy shart-sharoitlar va talablariga moslashishi imkoniyatlariga egaligi bilan ustuvor ahamiyatga ega. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish milliy iqtisodiyotimiz barqarorligini ta’minlashning muhim makroiqtisodiy omillaridan biri hisoblanadi. Keyingi yillarda kichik biznes taraqqiyoti natijasida ularning mamlakatda yaratilayotgan yalpi ichki mahsulot salmog‘idagi ulushining ortib borayotganligi bilan izohlash mumkin. Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish dasturi doirasida iqtisodiy о‘sishni ta’minlash, yangi ish о‘rinlarini tashkil qilish, bandlik muammosini hal etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishda tobora muhim о‘rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, rag‘batlantirish va qо‘llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratiladi. 36 Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning YAIMdagi ulushi Ko'rsatgichlari 201 9 202 0 2021 O'zbekiston Respublikasida YIM Sanoat 56.0 55.7 54.9 25.8 27.9 27.0 1.2 104.6 Qurilish 75.8 72.5 72.4 -3.4 95.5 Bandlik 76.2 74.5 74.4 -1.8 97.6 Eksport 27.0 20.5 22.3 -4.7 82.5 Import 61.6 51.7 48.7 -12.9 79 2021yil 2019 yilga nisbatdan o'zgarishi. +/% -1.1 98 3-jadval ma'lumotlaridan ko‟rinib turibdiki, O'zbekiston Respublikasida YAIM 2019 yilga nisbatdan 2021 yilda 2 % ga kamaygan. Sanoatda esa bu ko‟rsatgich 2019 yilga nisbatdan 2021 yilda 4.5 % ga kamaygan. Bandlikda esa bu ko‟rsatgich 2019 yilga nisbatdan 2021 yilda 2.4 % ga kamaygan. Eksportda esa bu ko‟rsatgich 2019 yilga nisbatdan 2021 yilda 17.5 % kamaygan, dalolat beradiki chet el davlatlarida kichik biznesning YAIMdagi ulushini olib qaraydigan bo`lsak, Fransiyada bu ko`rsatkich 62 foizni, Italiyada - 60 foizni, Yaponiyada - 55 foizni, Germaniyada - 54 foizni, Buyuk Britaniyada - 53 37 foizni, AQShda - 52 foizni, Qozog`istonda - 25,6 foizni, Rossiyada – 20,0 foizni tashkil etadi (2-rasm). Bunda turli davlatlarda sub`ektlarning kichik biznes sohasiga taalluqliligi mezonlariga ham e`tibor berish lozim. Masalan, AQShda xodimlar soni 100 kishigacha hamda yillik aylanmasi hajmi 3 dan 12 mln.AQSh.dollarigacha bo`lgan sub`ektlar kichik biznes sub`ektlari hisoblanadi. Xodimlar soni 100 dan 500 kishigacha bo`lgan sub`ektlar esa o`rta biznes sub`ektlari deb yuritiladi. Shuningdek, Rossiyada kichik biznes sub`ektlariga xodimlar soni 100 kishigacha hamda yillik tushum hajmi 400,0 mln.rublgacha bo`lgan sub`ektlar taalluqli bo`ladi. 70 60 50 40 30 20 10 62 60 56,9 55 54 53 52 25,6 20 Respublikamizda “ishbilarmonlik – biznes yuritish uchun amaliy qulay sharoit tug„dirib berish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo„llab- quvvatlash va rag„batlantirish real iqtisodiyotni isloh etishning navbatdagi eng muhim yo„nalishiga aylanmog„i zarur” 38 “...2016-yilda 32 ming taga yaqin yoki 2015-yilga nisbatan 18 foizga ko„p kichik biznes subektlari tashkil qilinishiga turtki bo„ldi. Kichik biznesning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi hissasi 56,9 foizgacha, sanoatda esa 45 foizgacha oshdi”. “...kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka keng erkinlik berish, ularning faoliyatiga davlat organlarining aralashuvini tubdan qisqartirish, huquqbuzarliklarning barvaqt oldi olinishini ta‟minlash, ularning profilaktikasi samaradorligini oshirish va huquqbuzarliklarga yo„l qo„yilmaslik davlat siyosatining muhim ustuvor yo„nalishi va davlat organlarining birinchi darajali vazifasi etib belgilangani bu boradagi ishlar sifat jihatidan yangi bosqichga ko„tarilganidan dalolat beradi.” Mamlakatimizda mustaqillik yillarida qishloq xo`jaligida chuqur tarkibiy islohotlar o`tkazilib, sohada bozor munosabatlarini shakllantirish, mulkchilikning nodavlat shakliga o`tish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, dehqon va fermer xo`jaliklari faoliyatini yo`lga qo`yish kabi muhim masalalarni hal etishga katta e`tibor berildi. Bugungi kunda fermerlik farakati jadal rivojlanib, dehqonchilikda: g`allachilik, paxtachilik, sholikorlik, meva-savzavotchilik hamda chorvachilikda: qoramolchilik, qo`ychilik, qorako`lchilik, parrandachilik, asalarichilik, baliqchilik yo`nalishlarida hamda mahsulotlarni qayta ishlash sohalarida faoliyat ko`rsatayotgan ko`p tarmoqli fermer xo`jaliklari rivojlanib bormoqda. Respublikamizda fermer xo`jaliklarining yuqori sur`atlarda rivojlanishi natijasida 2000-2016 yillarda qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 73,6 foizdan 98,2 foizga oshgan. (3-rasm). 120 100 80 94 73,6 74,5 74,9 78,1 81,1 97,6 97,7 97,8 95,2 97,3 97,5 97,6 97,9 98,198,2 85,7 60 40 20 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 yil yil yil yil yil yil yil yil yil yil yil yil yil yil yil yil yil 39 3-rasm. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning qishloq xo’jaligidagi ulushi Raqamli texnologiyalarni amalda tatbiq etilishi jamiyat va iqtisodiyotni rivojlanishining muhim yo‘nalishlarini aniqlab beradi va odamlar hayotinitubdan o‘zgarishiga olib keladi. Raqamli iqtisodiyotni shakllantirish ko‘plab mamlakatlar, jumladan iqtisodiy lider – AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya va Yaponiya uchun ham ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Sun’iy intellekt, robotlashtirish, “Internet buyumlar” kabi texnologiyalarning yangi avlodini paydo bo‘lishi ijtimoiy soha va biznes faoliyatida transformatsiya qilishni yangi to‘lqinini boshlashni taqoza etmoqda. Mutaxassislarning fikricha hududlarda, kompaniyalarda bunday texnologiyalarni joriy etilishi mehnat unumdorligini 40 foizga oshiradi. Microsoft kompaniyasi tomonidan berilgan ta’rifga ko‘ra raqamli transformatsiyaning asosiy maqsadi raqobatbardoshlikni oshirish, doimo o‘zgarib turuvchi iqtisodiy sharoitda kompaniyaga o‘zini rivojlantirish uchun imkon berishdir. Raqamli transformatsiyaning an’anaviy avtomatlashtirilgan tizimdan farqi samaradorlikning keskin oshishida hisoblanadi. Shuning uchun transformatsiyani muvaffaqiyatli amalga oshrilishi, odatda yangi biznes modellarni yaratilishiga olib keladi. Shuningdek, korxonalarda korporativ axborot tizimlarini joriy etilishi yoki modernizatsiya qilinishi bo‘yicha amalgaoshirilgan har qanday loyihani ham raqamli transformatsiya deb bo‘lmaydi. Microsoft kompaniyasi raqamli transformatsiya loyihlarida quyidagi funksiyalarni ajratib ko‘rsatadi: 1. Samaradorlikni keskin 40 o‘sishi: korxona faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlari ikki barobarga yaxshilanishi mumkin. 2. Tejamkor, keng o‘lchamli va moslashuvchan zamonaviy texnologiyalardan foydalanish (Bulutli xizmatlar, Sun’iy intellekt, “Internet buyumlar”, katta hajmdagi ma’lumotlar, robototexnika va boshqalar). 3. O‘zaro bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlarning mavjudligi, ya’ni loyiha biznesning bir necha sohalariga ta’sir ko‘rsatishi zarur. Mijozlar nafaqat iste’molchi bo‘lishi balki biznesning bir qismiga aylanishi, tovar va xizmatlarning sifatiga ta’sir ko‘rsatishi kerak. Raqamli iqtisodiyot an’anaviy iqtisodiyot tarmoqlarini transformatsiya qilishni, yangi bozorlarga chiqish yo‘nalishlarini belgilab beradi. Yangi biznes modellari mijozlarga yo‘naltirilgan (customer centric) bo‘lib, ularning strukturasini to‘liq belgilab beradi, ya’ni mijoz talabini oldindan belgilangan muhim taklifini hisobga olib, xaridor tomonidan mahsulotdan foydalanish davrida, o‘z vaqtida (justin-time) yetkazib berishdan boshlab daromad kelishgacha bo‘lgan davrlarni o‘z ichiga oladi. 3.1.Korxona va tashkilotlarda elektron xizmatlar ko‘rsatishning afzalligi va kamchiliklari. Hozirgi kunda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun xizmatlar sohasini jadal rivojlantirishni eng muhim vazifalardan biri sifatida qo’yishmoqda. Xizmatlar sohasi aholining barcha qatlamlarini qamrab oladi va jamiyatda sodir bo’layotgan deyarli barcha ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga 41 ta’sir ko’rsatadi, bu esa mazkur masalaning qanchalik muhim va ahamiyatli ekanligini ko’rsatib beradi. O’zbekistonda mustaqillik yillarida, iqtisodiyotni diversifikatsiyalash va tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, mamlakat aholisining bandligini, daromadlarini va turmush sifatini oshirishning muhim yo’nalishlari va omillaridan biri sifatida xizmatlar sohasi va servisni jadal rivojlantirish bo’yicha tizimli ishlar amalga oshirildi. Xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish O’zbekiston iqtisodiyotining ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli farmoni bilan tasdiqlangan “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalish bo’yicha Harakatlar strategiyasi” da xizmat ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda xizmatlarning o’rni va ulushini oshirish, ko’rsatilayotgan xizmatlar tarkibini, eng avvalo, ularning zamonaviy yuqori texnologik turlari hisobiga tubdan o’zgartirish tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirishning ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida belgilangan edi. Xizmatlar sohasi diversifikatsiyalashni korxonalari ta’minlash, faoliyatini ular balansli ko’rsatadigan rivojlantirish va xizmatlarning raqobatbardoshliligi va sifatini oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 26 fevraldagi “2016-2020 yillarda xizmatlar 42 sohasini rivojlantirish dasturi to’g’risida”gi 55-sonli qarori qabul qilingan. Butun dunyo bo’yicha internet rivojlangan sari muloqotning yangi shakllari rivojlana boshladi. Internet orqali uydan chiqmasdan turib nafaqat bir birlari bilan, balki davlat idoralari bilan ixtiyoriy axborot almashinish imkoniyatiga egadirlar. Internet orqali taqdim etilayotgan xizmat turlariga elektron xizmat turlari deya ta’rif ko’plab xorijiy olimlar tomonidan taqdim etilgan. Quyida 1-jadvalda ushbu ta’riflarni keltirib o’tilgan. 1-jadvalElektron xizmat tushunchasiga xorijiy olimlar tomonidan keltirilgan ta’riflar № Keltirilgan ta’rif Muallif 1 Elektron xizmat – ariza Jidkova Oksana Sergeyevna beruvchining Razvitiye sistem okazaniya ehtiyojlari elektronnix gosudarstvennix uslug niqondirish uchun uni taqdim naseleniyu (na primere etishning avtomatlashtirilgan Kurganskoyoblasti) avtoreferat. elektron 2013 g. shakllarida nfoydalangan holda axborot xizmati. 2 Elektron xizmatlar deganda Danilov Nikita Arkadevich Avstraliyaning siyosiy va pravovoye huquqiy doktrinasida davlat regulirovaniy hokimiyatining ijro etuvchi eelektronnogo pravitelstva v organlari, hukumat tizimi zarubejnix stranax, Moskva 2013 tushunadi va u to'rt elementni o'z ichiga oladi: elektron demokratiya, elektro nxizmatlar, e-boshqaruv va elektron hukumat. 43 3 4 5 6 7 Elektron xizmatlar - bu Vishnyakova Svetlana Sergeyevna. AKTdan, shu jumladan Formirovaniye sferы elektronnix Internetdan foydalangan holda uslug v Rossii: dis kand. ekon. elektron shaklda taqdim nauk: 08.00.05. Moskva, 2007 187 etiladigan moddiy va s. RGB OD, 61:07-8/2408 nomoddiy xizmatlarning har xil turlari. E xizmatlar - bu Internetdagi Chun Hai, J., Ibrahim. (2007). xizmatlar bo'lib, unda faqat Fundamental of Development tavsiflovchi Administration. Selangor: Scholar ma'lumotl Press. ISBN 978-967-5-04508-0. armavjud bo'lgan an'anaviy http://lookup.computerlanguage.c veb-saytlardan farqli o'laroq, om/ sotib olish va sotish host_app/search?cid=C999999&de operatsiyalariniamalga f=652d7365727669636573.htm oshirish mumkin. Zeithaml va Bitner (2003) Zeithaml, V., Bitner, M.J. (2003). elektron xizmatni Internet Services Marketing. Integrating orqalitaqdim etiladigan vebCustomer Focus across the Firm. xizmatlar 3rd deb ta'riflagan. ed. 2003, New York: McGraw-Hill. Wilson (1998) “elektron xizmat Wilson. (1998). NIST-Special– provayder va mijoz Publication-800-16, Information o‘rtasidagi elektron kanal Technology Security Training orqalio‘zaro aloqada Requirements: A Role and bo‘ladiganfaoliyat yoki bir Performance Based Model, 1998, qator tadbirlar”deb National Institute of Standards and ta’kidlagan. Technology: Gaithersburg. Taherdoost va boshqalar. Taherdoost, H. et al. (2014). A (2014)elektron review paper of e-services, xizmatlarnin technology concepts. gxususiyatlaridan foydalangan 8thInternational vaquyidagicha Conference umumlashtirilgan: Interdisciplinarity in Engineering, nomoddiylik, jarayon tabiati, INTER-ENG 2014, Romania. birhil, ajralmaslik, egalik qilmaslik, o'zaro harakat, o'zo'ziga xizmat ko'rsatish, raqib 44 emas. 8 Elektron xizmatlarning ta'rifi, European Commission. 2006. shuningdek, Kengash Nizomida Directive on VAT Law on Value (Yevropa Komissiyasi, 2006 Added Tax (VAT) § 16 paragraph. yil) belgilangan "e-xizmat" - bu 18, Annex II. Internet orqali etkazib beriladigan (yoki uni taqdim etish uchun Internetga yoki shunga o'xshash tarmoqqa tayanadigan elektron tarmoq) vauni ta'minlashda axborot texnologiyalariga juda bog'liq ya'ni xizmat mohiyatan avtomatlashtirilgan bo'lib, insonning minimal aralashuvini o'z ichiga oladi va axborot texnologiyalari mavju d bo'lmaganda hayoti yqobiliyatga ega emas”. Amalga oshirilgan taxlillar tadqiqot elektron xizmatlarning asosiyxususiyatlarini aniqlash va tahlil qilish imkonini berdi. Elektron xizmatlarning mohiyatining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olganholda, muallif ularning quyidagi turlarini ajratib ko'rsatadi: 45 1) elektron xizmatlar ko'rsatuvchi sub’ektga ko’ra: - hokimiyat organlari tomonidan taqdim etiladigan elektron xizmatlar, - tashkilotlar tomonidan taqdim etiladigan elektron xizmatlar; 2) moddiy asosga ko’ra: - pullik asosda taqdim etiladigan elektron xizmatlar, - bepul elektron xizmatlar; 3) xizmatni oluvchi (arizachi): - jismoniy shaxslarga taqdim etiladigan elektron xizmatlar, - yuridik shaxslarga elektron xizmatlar ko‘rsatish; 4) xizmat ko'rsatish uchun zarur bo'lgan sub'ektlar soni: - oddiy (asosiy) elektron xizmatlar; - kompleks (kompozit) elektron xizmatlar; 5) ma'muriy-huquqiy tartibga solish darajalariga ko’ra: - tartibga solingan, - tartibga solinmagan; 6) elektron xizmatlar ko'rsatish sohalariga ko’ra: moliya, soliq, bojxona va boshqalar. Elektron xizmatlar - bu kompyuter yoki Internetga kira oladigan boshqa shunga o'xshash qurilma orqali foydalanish mumkin bo'lgan xizmatlardir. Interaktivlik tushunchasi. Interaktivlik deganda biz, faqatgina, biz o’rganayotgan fan kesimida texnik vositalar, kompyuter, ularning dasturlari hamda foydalanuvchilarorasidagi o’rnatilgan muloqatni tashkil etish tushuniladi. Demak, Kompyuter dasturlari shunday yaratilganki, Biz u yordamida kompyuter bilan muloqat o’rnatamiz. Umuman olganda interaktivlik bu muloqat tizimini tashkil etish bilan bog’liq. Ya’ni, maqsadga ko’ra tizim elementlari orasidagi axborot ma’lumotlar 46 almashinuvi. Ushbu tushuncha axborot nazariyasi, informatika va dasturlash, telekommunikatsiya tizimlari, sotsiologiya va boshqa sohalarda qo’llaniladi. Interaktivlik orqali foydalanuvchi moddiy, ma’naviy, ijtimoiy, iqtisodiy, axborot va ishlab chiqarishning turli manbalaridan ko’riladigan manfaat mavjud bo’lsa, unga interaktiv xizmat qilingan deb tushuniladi. Ya’ni, kompyuter dasturlari orqali foydalanuvchiga interaktiv xizmat tashkil etilgan deb tushuniladi. Internet tarmog’i orqali ko’rsatiladigan interaktiv xizmat turlari. Hozirgi vaqtda, hukumatimiz tomonidan interaktiv xizmatlarni shakllantirish, tashkil etish va ularni boshqarishga katta e’tibor berilmoqda. Interaktiv xizmatlarni tashkil etishning eng tezva yaxshi yo’li, bu, ularni internet tarmoqlari orqali amalga oshirish hisoblanadi. Mamlakatimiz qonunchiligiga binoan davlat elektron xizmati – ariza beruvchilarning so‘rovlariga ko‘ra amalga oshiriladigan, davlat organlarining vazifalarini bajarish bo‘yicha ular tomonidan ko‘rsatiladigan xizmat, elektron davlat xizmati – axborot-kommunikatsiya texnologiyalari qo‘llanilgan holda ko‘rsatiladigan davlat xizmati hisoblanadi. “Elektron hukumat” tizimini yaratishdan asosiy maqsad sub’ektiv faktorlarni kamaytirgan holda davlat xizmatidagi mansabdor shaxslarni fuqarolar bilan yaqinlashtirishni ta’minlashdir. Bundan jamiyat hech bo‘lmaganda poraxo‘rlik va korrupsiyaning kamayishi ko‘rinishida foyda ko‘rishi mumkin. 47 Albatta, sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar saylov tizimi, qonunchilik faoliyati, barcha darajadagi hokimiyatlarning fuqarolar oldidagi mas’ulligi nazoratini amalga oshirish tizimlari, ularning birlashma-lari va tadbirkorlik faoliyatini qamrab olishi lozim. Qisqacha qilib aytganda, bu jarayonni jamiyat hayoti asosini aniqlovchi uch muhim sub’ektning o‘zaro munosabatlari ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin Bular: davlat, mamlakat fuqarolari va biznes sub’ektlardir. Bunda fuqarolar birgalikda fuqarolik jamiyatini tashkil etsa, biznes sub’ektlari esa mamlakatning iqtisodiyotini aniqlaydi, davlat esa o‘zaro munosabatlarni birlashtiruvchi yoki integratsiyalovchi tizim hisoblanadi. Bu munosabatlar quyidagi uchta nim tizim yoki boshqacha aytganda, “Elektron hukumat” tizimining tarkibiy modullarida namoyon bo‘ladi: -davlat boshqaruv organlarining o‘zaro aloqalariga yo‘naltirilgan modul G2G (jahonda qabul qilingan davlat davlat uchun - government to government jumlasiningqisqartmasi asosida qabul qilingan belgi); -hukumat muassasalari, davlat boshqaruv organlari bilan biznes sub’ektlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga yo‘naltirilgan modul G2B (davlat biznes uchun - government to business); -hukumat muassasalari, davlat boshqaruv organlari bilan fuqarolar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga yo‘naltirilgan modul G2C (davlat fuqralar uchun government to citizens). 48 - “Elektron hukumat” tizimi, xususan, uning G2G moduli to‘g‘risida so‘z yuritganda, barcha darajadagi davlat hokimiyati organlarining boshqaruv jarayonlarini axborotlashtirish, bu organlarni aholi va biznes sub’ektlari bilan o‘zaro munosabat funksiyalarini qo‘llab-quvvatlovchi kompyuter tizimlarini yaratish tushuniladi. Agar idoralarda ushbu jarayonlar avtomatlashtirilmagan bo‘lsa yoki elektron hujjat aylanishi mavjud bo‘lmasa, davlatning ichki transaksiyalari amalga oshirilgan va qog‘ozsiz ish yuritish rejimi joriy etilgan deb bo‘lmaydi. Bu borada faqat alohida joriy qilingan amaliyotlar, masalan, elektron pochta orqali ma’lumot jo‘natib, qog‘ozga chop etib, mansabdor shaxsga qo‘l qo‘ydirish jarayoni elektron hukumat tizimidan yiroqdir. Axborot texnologiyalarini joriy etish va axborot resurslarini shakllantirishdan tashqari elektron hukumat normativ-huquqiy baza qabul qilishni ham talab etadi. Ya’ni, hujjat elektron ko‘rinishining qog‘ozdagi ko‘rinishi bilan huquqiy jihatdan teng kuchga ega ekanligi va u bilan asosiy bosh hujjat ko‘rinishida ish yuritish mumkinligiga asos bo‘la oladigan normativ-huquqiy hujjatlar zarur bo‘ladi. Bularga “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi, “Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi, “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi va “Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida”gi qonunlarni misol qilish mumkin. G2G moduli butun elektron hukumat tizimining asosini tashkil etib, bu modulsiz axborot kommunikatsiya texnologiyalarini davlat boshqaruvida joriy etib 49 bo‘lmaydi. Davlat boshqaruv organlarining korporativ tarmog‘i bu modulning moddiy-texnik va axborot-kommunikatsion asosi sifatida xizmat qiladi. Davlat boshqaruv organlariningkorporativ tarmog‘i o‘z ichida davlat muassasalari o‘rtasida axborot almashinish, davlatning fuqarolar, biznes sub’ektlar, shuningdek, Internet global resurslari orqali boshqa tashqi foydalanuvchilar bilan aloqalarini ta’minlaydi. Munosabat va aloqalarning ushbu modul yordamida hal etiladigan asosiy vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin: -davlat boshqaruv organlari va davlat muassasalarining axborot massivlari,banklari va ma’lumot bazalarini yagona tizimga integratsiyalash; -barcha davlat tuzilmalarini elektron hujjat aylanishiga o‘tkazish va unioptimallashtirish; -davlat qarorlarini ishlab chiqishni, uzatish va ijrosini nazorat qilishnioptimallashtirish; -hukumat resurslaridan foydalanish tezligini oshirish maqsadida yagona davlat portalini yaratish; -davlat xizmatchilari o‘rtasida raqobat muhitini kuchaytirish va ularning malakasini oshirish. Bundan tashqari, davlat boshqaruv organlarining korporativ tarmog‘idagi Intranet tizimi o‘z xususiyatlari bilan Internet tizimidan farq qilmagan holda, jamiyatni axborotlashtirishdagi asosiy dasturiy vositalardan hisoblanadi. Bu tizimdan 50 foydalanishni o‘rganish uchun davlat xizmatchisi qo‘shimcha bilim olishi, malakasinioshirishi zarur. G2B moduli, birinchi navbatda, iqtisodiyot sohasidagi davlat boshqaruvining amaldagi tizimini davlat va biznes tuzilmalarining umumiy ishi yo‘lida – biznes sub’ektlaridan har birining, binobarin, mamlakatning ravnaq topishi uchun ularning tadrijiy o‘zaro hamkorligining samarali mexanizmiga aylantirishdan iboratdir. Munosabatlarning ushbu modulida kuyidagilar asosiy sub’ekt hisoblanadi: budjet va soliqlarni tartibga solish, davlat organlari va tijorat tuzilmalarining o‘zaro iqtisodiy hamkorligi, kreditlar, investitsiyalar va boshqa moliyaviy resurslarni boshqarish, tijorat faoliyatini litsenziyalash va boshqalar. G2B moduli quyidagilarni ta’minlashi lozim: -biznes tuzilmalari oldida turgan qog‘ozbozlik va ma’muriy to‘siqlarni bartaraf etish; -davlat boshqaruvining ortiqcha bo‘g‘inlarini qisqartirish, tartibga solish va hujjatlar aylanishining raqamli texnologiyalarini keng joriy etish yo‘li bilan biznes jarayonlarini va tranzaksiyalarni tezlashtirish, soddalashtirish va arzonlashtirish; -qonunlar va bozor talablaridan kelib chiqib, resurslarni maqsadga yo‘naltirib, erkin boshqarish. 51 Ushbu modul vazifalarini hal etish uchun biznes sub’ektlariga quyidagi xizmatlarni ko‘rsatishni nazarda tutadi: -kompaniyalarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va qayta ro‘yxatdan o‘tkazish; -vakolatli tashkilotlardan loyiha hujjatlariga ruxsatnomalar olish va ular bilan kelishish (ekologiya, qurilish, tabiiy resurslardan foydalanish); -litsenziyalar olish va ular muddatini uzaytirish; -yuridik maslahatlar, qonun hujjatlariga kiritilgan o‘zgartirish-lar to‘g‘risida o‘z vaqtida va to‘liq axborot olish; -budjetga (daromad, foyda, qo‘shilgan qiymat, yo‘l, yer soliqlari va boshqalar)va budjetdan tashqari fondlarga majburiy korporativ to‘lovlarni amalga oshirish; -buxgalteriya, moliya, soliq va statistika hisobotlarini rasmiylash-tirish va boshqalar. G2B xizmatlari turli ijtimoiy guruh vakillariga yo‘naltirilgan bo‘lib, bu xizmatlarning asosiy maqsadi davlat bilan bog‘liq ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy jarayonlarni optimal boshqarishdan iborat. Davlat boshqaruvining axborot-kommunikatsiya tizimlari bugungi kunda ko‘plab mamlakatlar aholisi kundalik hayotiga tobora kengroq joriy etilmoqda. Davlat tomonidan xizmat ko‘rsatishda bu xizmat qaysi muassasa tomonidan va qanday ko‘rinishda bo‘lishidan qat’i nazar, eng asosiysi fuqarolarning idorama-idora sarson 52 bo‘lishlariga barham berishdan iborat. Bu xizmatlarga quyidagilarni nazarda tutmoq joiz: -soliq deklaratsiyalarini taqdim etish va shaxsiy to‘lovlar: daromad solig‘i, molmulk solig‘i va h.k.larni amalga oshirish; -ijtimoiy ta’minot xizmatlaridan foydalanish, grantlar va qarzlar olish; -shaxsiy hujjatlar – pasport, haydovchilik guvohnomasi va boshqa hujjatlarni rasmiylashtirish; -fuqarolarni doimiy yoki vaqtincha yashash joyi bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tkazish, manzil o‘zgarganligi to‘g‘risida bildirishnoma berish; -shikoyat va arizalarni qabul qilish, yuridik masalahat berish xizmatlari; -ish izlash va mutaxassislarning kasb darajasini elektron test sinovidan o‘tkazish bo‘yicha mehnat birjalari xizmatlari; -sog‘liqni saqlash tizimi xizmatlari (interaktiv maslahatlar, qabulga yozish va boshqalar); -oliy o‘quv yurtlariga kirish test sinovlari, masofadan turib o‘qitish usuli bilan davlat ta’lim muassasalarida malaka oshirish va boshqalar; -daromadlar, dividendlar to‘g‘risida axborot va maslahatlar olish; -kreditlar, imtiyozlar va litsenziyalarni online tizimida rasmiylashtirish; 53 -turli badallar, kommunal xizmatlar haqini to‘lash va shularga o‘xshash boshqa xizmatlar. Shuningdek, tarmoq resurslari orqali ko‘rsatilayotgan ko‘plab davlat xizmatlarining o‘ziga xos moliyaviy asosini tashkil etuvchi elektron pullar aholiga ko‘rsatilayotgan zamonaviy online xizmatlaridan biridir. Shunday qilib, axborot kommunikatsiyasi tizimlarining davlat boshqaruviga keng joriy etilishi u yoki bu formulyar, guvohnoma, ma’lumotnoma va hokazolar uchun kishilarning shaxsan davlat muassasalariga kelishlari zaruriyatini ancha qisqartiradi, istiqbolda esa bundan butunlay xalos qiladi. Ko‘plab mamlakatlar tajribasini joriy etishning dastlabki bosqichidayoq kutilgan maqsadga – so‘rovlarga xizmat ko‘rsatish tezligini oshirish va kutish vaqtini kamaytirish hisobiga fuqarolarning davlat xizmatlaridan foydalanishini yengillashtirishga erishiladi. “Elektron hukumat” tizimi mutaxassislarining fikricha, davlat boshqaruviga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining kirib kelishi iqtisodiyotning rivojlanishini tezlashtirish imkoniyatini yaratadi, ma’muriy buyruqbozlik asosida kelib chiqadigan sarf-xarajatlarni kamaytiradi, davlat tashkilotlarining ish unumi va samarasini oshiradi, aholining turli axborotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish hisobiga fuqarolik jamiyatini shakllantirish bo‘yicha imkoniyatlarni kengaytiradi, 54 davlat xizmatlarining faoliyatidagi shaffoflikni yaratadi va byurokratik to‘siqlarni kamaytiradi. Raqamli qurilmalardan foydalanuvchilarining o’sishi "katta ma’lumotlar" (big data) kontseptsiyasini keltirib chiqardi. Ma’lumotlar oqimi doimiy tarzda oshib bormoqda va ular real vaqtda aylanadi, qayta ishlanadi va qaror qabul qilish uchun foydalanadi. Big Data ya’ni katta ma’lumotlar tomonidan yaratilgan imkoniyatlar ilm-fan va menejmentning rivojlanishi uchun va katta ma’lumotlar bilan ishlash raqamli iqtisodiyotni rivojlanishi uchun fundamental ahamiyatga ega. Katta ma’lumotlar ijtimoiy va iqtisodiy ma’lumotlarni tahlil qilishning sifat darajasini yuqorilashiga katta imkoniyat ochib beradi. Bulutli ma’lumotlarni qayta 55 ishlash hamda texnologiyalarini rivojlantirish ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni modellashtirish va prognoz qilishni yaxshilashga imkon ochib beradi. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi fikr, bilim, ko’nikma va tajriba almashish imkoniyat yaratib berishi bilan birga, onlayn veb-saytlar biznes yaratish, investitsiya kiritish, mutahassislar, kontragentlar va resurslar topish uchun imkoniyatlarni birlashtirishga sharoit taminlab beradi. Iqtisodiyotni to’liq raqamlashtirish yo’lida to’sqinlik qiladigan muammolarni tahlil qilish alohida e’tibor talab qiladigan omil hisoblanadi. Yangi texnologiyalarni doimiy joriy etadigan mamlakatlar bilan bir qatorda, global axborot kommunikatsiyalaridan uzilib qolgan, iqtisodiy tizimning yangi turiga o’tishga imkon beradigan afzalliklardan foydalanmaydigan ba’zi mamlakatlar ham yo’q emas. Farqlar nafaqat texnologiyalar darajasida, investitsiya resurslarining yetishmasligi yoki inson kapitali rivojlanishining past darajasida, balki mustaqil institutlarning yetishmasligi yoki yetarlicha yaxshi faoliyat olib bormasligi sabab bo’la oladi. 3.2. Rivojlangan mamlakatlarda elektron biznesning holati tahlili. • Bugungi kunga kelib jahondagi barcha rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotini raqamlashtirdi desak noto'g'ri bo'lmaydi. Tabiiyki XX asrning 6056 yillarida g'arb davlatlarida kompyuter texnologiyalarining tarqalishi, raqamli iqtisodiyot bilan bir qatorda elektron tijorat sohasi ham rivojlanishining bosh me'zoni bo'ldi. Albatta bizning yurtimizda ham soha rivoji uchun keng ko'lamli ishlar amalga oshirilmoqda. So'zimizning isboti sifatida yurtboshimizning: "Tarmoq va hudud rahbarlari raqamlashtirishsiz natija, rivojlanish bo'lmasligini tushunib yetishi shart. Barcha darajadagi rahbarlar buni o'ziga kundalik vazifa sifatida belgilab, raqamlashtirish sohasini alifbosidan boshlab chuqur o'rganishi kerak"1 degan fikrlarini keltirishimiz mumkin. Berilayotgan e'tiborga qaramasdan mazkur yo'nalishda o'z faoliyatlarini boshlamoqchi bo'layotgan tadbirkorlar o'zbek segmentida yetarlicha ma'lumotlar topishlarida muammolarga duch kelishmoqda. Raqamli iqtisodiyot hamda, elektron tijorat borasida qilingan nazariy va amaliy ishlarni tahlil qilgan holda yangidan-yangi takliflar va metodlarni yaratish borasida bir qancha ilmiy izlanishlar qildik. Zero qilingan ilmiy izlanish davomida ko'plab masalalarga yechimlar topishni maqsad qildik. • Elektron biznes kelib chiqishiga nazar tashlaydigan bo'lsak, XX asrning ikkinchi yarmi boshlarida axborot texnologiyalari sohasi taraqqiy eta boshlagani bunga turtki bo'lganini kuzatishimiz mumkin. Tabiiyki, korxonalar o'rtasida va ularning ichida ma'lumotlar almashuvini soddalashtirish va arzonlashtirishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) roli beqiyos. Yirik korporatsiyalar pulni, vaqtni, binolarni va kuchni tejash maqsadida hujjatli ishlarni 57 qog'ozsiz texnologiyalarda amalga oshira boshladilar. Bu jarayon albatta ma'lumot almashinuv tezligini ortishiga ham ko'maklashdi. Shuni ta'kidlash kerakki, elektron tijorat kontseptsiyasi tushunchasi hali internet globallashmasdan oldin paydo bo'ldi. Ammo faqat 2000-yillaga kelibginav lektron biznes bank sektori va elektron ma'lumotlar almashuvidan tashqariga chiqdi va biznesni yuritishning samarali vositasi sifatida keng rivojlandi. Yurtimizda soha rivojining ilk uchqunlari XX asr oxiri va XXI asr boshlariga to'g'ri keladi. Shunga qaramasdan ushbu qisqa muddat ichida elektron tijorat yo'nalishi ancha rivojlandi. So'ngi besh yillikda O'zbekistonda internet tezligining oshishi hamda, chekka chekka hududlarga ham yetib borishi, • O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 3-iyuldagi PQ-3832-sonli qarori2 ga binoan iqtisodiyotning raqamli sektorini rivojlantirish borasida davlat tomonidan keng ko'lamli chora-tadbirlar ko'rilmoqda, elektron hujjat aylanishi tizimlari joriy etilmoqda, elektron to'lovlar rivojlantirilmoqda va elektron tijorat sohasidagi normativ-huquqiy baza takomillashtirilmoqda. • rivojlangan mamlakatlar ular boshqa davlatlarga nisbatan rivojlangan iqtisodiyoti, texnologik infratuzilmasi va inson huquqlariga ega bo'lgan suveren davlatlardir. Ushbu mamlakatlarda yuqori darajadagi sanoatlashtirish, YaIM (yalpi ichki mahsulot), YaMM (yalpi milliy mahsulot), aholi jon boshiga daromad va yaxshi hayot darajasi mavjud. 58 • Rivojlangan mamlakatni aniqlash uchun boshqa jihatlarni ham hisobga olish kerak; barqaror siyosiy vaziyat, demokratiya bilan boshqarish, korrupsiyaning past darajasi va boshqa tarkibiy qismlar qatorida qurolli to'qnashuvlar va zo'ravonliklarning yo'qligi. o 997 yil oktyabr oyida jahon miqyosida bozor tadqiqotlarini o'tkazgandan so'ng, IBM sakkiz betlik asar bilan boshladi Wall Street Journal bu "elektron biznes" tushunchasini joriy etish va IBMning yangi sohadagi tajribasini reklama qilishdir.[4] IBM qaror qildi emas "elektron biznes" atamasini boshqa kompaniyalar ushbu atamadan foydalanadi va butunlay yangi sanoatni yaratadi degan umidda savdo belgisini qo'yish.[5] Biroq, bu juda muvaffaqiyatli bo'lib chiqdi va 2000 yilga kelib, IBM o'zining "elektron biznes infratuzilmasi" imkoniyatlari to'g'risida 300 million dollarlik kampaniyani boshladi.[5] O'sha vaqtdan boshlab "elektron biznes" va "elektron tijorat" atamalari erkin ravishda almashtirilib kelinmoqda va oddiy xalq tilining bir qismiga aylandi.[6]AQSh Savdo vazirligining ma'lumotlariga ko'ra, 2020 yil 1-chorakda taxmin qilingan elektron tijorat savdosi AQSh chakana savdosining deyarli 12 foizini, 2010 yil 1choragidagi 4 foizni tashkil etdi. o Auktsionlar . Klassik auksionlar bir guruh odamlar ishtirokida muayyan joyda o'tkaziladi. Internetda elektron biznesning yordami bilan kimoshdi savdosi yanada kengroq foydalanuvchilarni jalb qilishi va o'z tarmog'ini kengaytirishi 59 mumkin. Ushbu biznesning yana bir afzalligi - siz kim oshdi savdosiga kirish uchun pul to'lashingiz shart emas. o Savdo va turli xil xizmatlar ko'rsatish . Ilgari savdo ishlarini olib borish uchun joy olish, mol-mulkni sotib olish va sotuvchilarni yollash zarur edi. Ushbu sa'y-harakatlar juda ko'p xarajatlar va boshqa muammolar bilan bog'liq. Elektron biznesni rivojlantirish uchun yuqorida aytilganlarning hech biri talab qilinmaydi. Internet do'koni uchun sifatli platformani yaratish kifoya. o Internet-banking . Maxsus bank dasturlari yordamida odamlar kompyuterda o'tirganda barcha xizmatlardan foydalanishlari mumkin. Ko'p hollarda ofislar va ofislarni to'lash kerak emas. Bundan tashqari, saytlarda tezkor yordam bilan yaxshi qo'llab-quvvatlash xizmatlari mavjud. o Internet-trening . Bugungi kunda har qanday istagan ma'lumotni olish mumkin. Internetdagi turli xil ta'lim kurslari yaratildi, uning narxi bir necha ming dollargacha o'zgarib turadi. Jarayon va yondashuv an'anaviy variantdan tubdan farq qiladi. o E-pochta . Ushbu turdagi e-biznes pochta aloqasi va telekommunikatsiya kompaniyalariga jiddiy bosim o'tkazdi. Endi Internet yordamida siz darhol ma'lumotlarni yuborishingiz va qabul qilishingiz mumkin. Elektron biznesni tashkil etish 60 o Bugungi kunda har kim o'z e- biznesini yaratishi mumkin. Turli yo'nalishlar mavjud. Kerakli narsa shunchaki kerakli sohani tanlashdir. Dastlabki bosqichda siz investitsiyalarsiz yoki ozgina pul sarflashingiz mumkin. Ushbu biznes sizning sevimli mashg'ulotingizni aylantirmoq uchun ajoyib imkoniyatdir haqiqiy tadbirkorlik faoliyati. Sizning biznesingizni tashkil qilishdan avval, elektron biznes strategiyasini diqqat bilan ko'rib chiqishingiz kerak. Keyinchalik yuqori darajada ehtimollik bilan u muvaffaqiyatga erishish imkoniga ega bo'lishini ta'kidlash mumkin. o E-biznes modellari korxonalarga o'z faoliyatini yanada qulay, global va samarali o'tkazish imkonini beradi. Bundan tashqari, bu biznes tadbirkorlik faoliyatini boshlaydigan insonlar uchun ideal - katta investitsiyalarni kiritish va biznes faoliyatini darhol ro'yxatdan o'tkazishga hojat yo'q. Elektron yoki internet do’kon o Onlayn xaridlar shaklidir elektron tijorat bu iste'molchilarga to'g'ridan-to'g'ri sotib olish imkoniyatini beradi tovarlar yoki xizmatlar ustidan sotuvchidan Internet yordamida veb-brauzer yoki a mobil ilova. Iste'molchilar tashrif buyurib, qiziqqan mahsulotni topadilar veb-sayt chakana sotuvchini to'g'ridan-to'g'ri yoki a xarid qilish qidiruvi, bu turli xil elektron sotuvchilarda bir xil mahsulotning mavjudligini va narxlarini namoyish etadi. 2020 yildan boshlab xaridorlar turli xil kompyuterlar 61 va qurilmalar, shu jumladan, Internet orqali xarid qilishlari mumkin statsionar kompyuterlar, noutbuklar, planshet kompyuterlar va smartfonlar. o Onlayn do'kon sotib olishning jismoniy o'xshashligini keltirib chiqaradi mahsulotlar yoki doimiy ravishda xizmatlar "g'isht va ohak" chakana sotuvchi yoki savdo markazi; bu jarayon "biznesdan iste'molchiga" (B2C) onlayn xarid qilish deb nomlanadi. Internet-do'kon korxonalarni boshqa korxonalardan sotib olishlarini ta'minlash uchun tashkil etilganda, bu jarayon chaqiriladi biznesdan biznesga (B2B) onlayn xarid qilish. Odatiy onlayn-do'kon xaridorga firmaning mahsulot va xizmatlari assortimentini ko'rib chiqish, mahsulotning fotosuratlari yoki rasmlarini ko'rish, shuningdek mahsulot xususiyatlari, xususiyatlari va narxlari to'g'risida ma'lumot berish imkoniyatini beradi. Dunyoning deyarli barcha davlatlarining tashqi iqtisodiy faoliyati an’anaviy savdo aloqalaridan uzoqqa chiqib ketishga ulgurdi. Elektron tijoratning rivojlanishi va Internetda savdo platformalarining paydo bo‘lishi tufayli yuzma-yuz uchrashuvlarga bo‘lgan ehtiyoj yo‘qolib bormoqda. Har qanday mahsulotni sotib olish uchun hatto oddiy iste’molchi ham uydan chiqmay turib tovar va xizmatlarni masofadan xarid qilish imkonini yaratadi. Bu nafaqat o‘z shahringiz yoki mamlakatingizda xarid qilish, balki boshqa mamlakatlardan tovarlarga buyurtma berish va yetkazib berish imkoniyati 62 mavjudligini anglatadi. Yangi texnologiyalardan foydalanish ommabopligi tufayli iste’molchilar huquqlarini himoya qilish zarurati ortib bormoqda. Elektron tijorat hamda marketpleyslardan foydalanish tranzaksiya xarajatlarini kamaytirishi, butun dunyo bo‘ylab yetkazib beruvchilar va xaridorlarni bog‘laydigan savdo kanali bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bugungi kunda biznes uchun elektron tijoratning qiymatini baholab bo‘lmaydi: u kompaniyalarning iste’molchilar ehtiyojlarini tushunishini yaxshilaydi, mahsulot va xizmatlarni jahon bozoriga taqdim etadi. Hozirgi vaqtda jahon iste’mol tovarlari savdosining qariyb 12 foizi xalqaro elektron tijorat orqali amalga oshirilib kelinmoqda va bu ko‘rsatkich doimiy ravishda o‘sib bormoqda. Yevropa Komissiyasi oʻz tadqiqotida taʼkidlaganidek, onlayn platformalar Yevropa Ittifoqi va butun dunyoning kelajakdagi iqtisodiy oʻsishini taʼminlovchi “raqamli qiymat”ni yaratishda yetakchi rol oʻynaydi. Elektron tijoratning huquqiy masalalari Elektron tijorat platformalari katta hajmdagi ma’lumotlarni jamlaydi, ularning sifatli tahlili, biznes modellarini takomillashtirish uchun muhim ahamiyat kasb 63 etmoqda, elektron tijorat oqimlarini yaxshiroq tahlil qilish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilishning tegishli darajasini ta’minlashdagi zaif tomonlarni aniqlash imkonini beradi. Anonimlashtirilgan ma’lumotlardan bepul foydalanish imkoniyatini va subyektning shaxsiy ma’lumotlarini qayta ishlashga roziligini olishning muqobil usullarini ishlab chiqishni nazarda tutadigan katta ma’lumotlarni tahlil qilish texnologiyalarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish kerak, ya’ni (subyekt taqdim etganda). Bir necha maqsadlarda ma’lumotlarni qayta ishlashga bir martalik rozilik berish kifoya bo‘ladi. Platformalar, shuningdek, davlat idoralariga elektron tijorat muhitida savdo haqida ma’lumot olishga yordam berishda, shu jumladan soliq maqsadlari uchun ham. Misol uchun, Estoniyada hozirda bir nechta platforma operatorlari soliq organlari bilan platformalar orqali soliqlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri ushlab qolish va soliq yig‘ishni osonlashtirish uchun platformalar va soliq o‘rganlari o‘rtasida ma’lumotlar almashinuvini yaxshilash uchun yechim topish ustida ishlashmoqda. Eng dolzarb savollardan biri – onlayn platformalar xizmatlaridan foydalanib kelayotgan iste’molchilar huquqlarini qanday himoya qilish mumkin? degan savol o‘rinli bo‘ladi. Ochiq Internet sharoitida iste’molchilar uchun faqat Internetda taqdim etilgan ma’lumotlarga tayanib, tovar yoki xizmatlar yetkazib beruvchini tanlash juda qiyin. Tadqiqotlarga ko‘ra, iste’molchilarning faqatgina 36 foizi oflayn rejimda bo‘lgani kabi, onlayn rejimda ham, bir xil huquq va himoyaga ega ekanligiga ishonishadi. 64 Elektron tijoratga ishonchni mustahkamlashning muhim vositasi, iste’molchilarga xizmat ko‘rsatadigan onlayn platformalarning o‘zini o‘zi boshqarish tizimini rivojlantirish hisoblanadi. Masalan, Yevropa Ittifoqida Yevropadagi iste’molchilarga tovarlar va / yoki xizmatlarni onlayn sotadigan kompaniyalarni birlashtirgan “Ecommerce Europe” assotsiatsiyasi yaratilgan. Uyushma yevropalik iste’molchilarning elektron tijoratga ishonchini ta’minlaydi, Yevropa Ittifoqi va a’zo mamlakatlarning tartibga solish organlari bilan muloqotni yo‘lga qo‘yadi. Elektron tijorat subyektlari va bozorlarga ishonchni mustahkamlash uchun elektron tijorat platformalari iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha ko‘rsatmalar tartibga soluvchilar va manfaatdor tomonlar bilan birgalikda ishlab chiqilishi kerak. Bunday chora-tadbirlar quyidagi jihatlarni o‘z ichiga olishi lozim: iste’molchilarning huquqlarini va ularni qanday himoya qilish to‘g‘risida xabardor qilish; iste’molchilarning shaxsiy ma’lumotlarining xavfsizligini ta’minlash vazifalarini belgilash; sotuvchilarni aniqlash va tekshirishni amalga oshirish, nizolarni hal qilishning muqobil usullarini taqdim etish; reyting va mijozlar sharhlaridan foydalanish; foydalanuvchilarning fikr va mulohazalarini hisobga olishning shaffofligini ta’minlash nuqtai nazaridan o‘zini o‘zi tartibga solish vazifalarini belgilash; kontrafakt mahsulotlarni sotishga qarshi choralar ko‘rish, shu 65 jumladan, mahsulotni markalash talablarini belgilash orqali iste’molchilar huquqlarini himoya qilish lozim. Elektron tijoratning xalqaro statistik ma’lumotlari Dunyo bo‘ylab 26 milliondan ortiq elektron tijorat saytlari mavjud bo‘lib, ularning soni kundan-kunga ortib bormoqda; Birgina AQShda 9,5 milliondan ortiq elektron tijorat saytlari mavjud bo‘lib, ular kundan-kunga o’sib kelmoqda. 2021 yilda butun dunyo bo‘ylab elektron tijorat chakana savdosi taxminan 4,9 trillion dollarni tashkil etdi. Mobil elektron tijorat savdosi 2021 yilda 3,56 trillion dollarga yetdi, bu o‘tgan yilga nisbatan 15,2 foizga ko‘p. 2021-yilda 2,14 milliard raqamli xaridorlar bor edi. Bu dunyodagi 7,74 milliard kishining 27,6 foizini tashkil qiladi. Dunyodagi 10 ta eng yirik elektron tijorat bozorlari 2021 yil yakuniga: Xitoy: 2,779 milliard dollar 66 Qo’shma Shtatlar: 843 milliard dollar Buyuk Britaniya: 169 milliard dollar Yaponiya: 144 milliard dollar Janubiy Koreya: 121 milliard dollar Germaniya: 102 milliard dollar Frantsiya: 80 milliard dollar Hindiston: 68 milliard dollar Kanada: 44 milliard dollar Ispaniya: 37 milliard dollar Shopify – bu eng mashhur elektron tijorat saytlarini yaratish texnologiyasi bo‘lib, bozor ulushi 15% dan oshadi va undan 4 millionga yaqin sayt foydalanadi. Elektron tijorat ite’molchilari o’rtasida, Internet maydonida nima uchun elektron tijorat saytlari orqali onlayn xarid qilasiz degan so’rov o’tkazilganda, respondentlar bu savolga quyidagicha javob berishdi, iste’molchilarning yarmidan ko’pi (50,7%) bu elektron tijorat do’konlari tomonidan taklif qilinadigan bepul yetkazib berish ekanligini aytishdi. Boshqa asosiy sabablar qatoriga kuponlardan foydalanish va chegirmalarni qo’llash (41%), boshqa xaridorlarning sharhlarini o’qish (35%), tovarlarni osonlik bilan qaytarish (33%) va mahsulotlarni tezda buyurtma berish imkoniyati (30%), ite’molchilar tomonidan javob berildi. 67 Elektron tijoratning O‘zbekistondagi holati. AQSh Savdo vazirligi Xalqaro savdo departamentining yaqinda e’lon qilingan O‘zbekiston Respublikasidagi elektron tijorat bo‘yicha tahliliy hisobotida quyidagilar qayd etilgan: Statista xalqaro ma’lumotlar bazasi, O‘zbekistonda elektron tijorat bo‘yicha quyidagi ma’lumotlarni taqdim etdi: 2020-yilda mamlakatning elektron tijorat yo‘nalishi 481,3 million dollar daromad keltirdi va mamlakat umumiy raqamli daromadining 68 % ni tashkil etdi. Qolgan 32% ni raqamli ommaviy axborot vositalari, elektron xizmatlar va elektron sayohatlardan iborat. O‘zbekistonda raqamli xarajatlar 2020-yilda aholi jon boshiga iste’mol xarajatlarining 1,2 % ni tashkil etdi, bu esa Osiyoda o‘rtacha 3,1 % ni tashkil etmoqda. 2025 yilga kelib, elektron tijorat daromadlari yillik 6,3% ga o‘sishi kutilmoqda. Odamlar asosan moda tovarlari (32%) va elektronika (31%)ni onlayn xarid qilgan, undan keyin oziqovqat va shaxsiy gigiyena mahsulotlari (14%), o‘yinchoqlar, sevimli mashg‘ulotlari va uy-ro‘zg‘or buyumlari (11,5%), mebel va texnologiya (11%). O‘zbekistonda elektron tijorat sanoati rivojlanishning dastlabki bosqichida. 2022-yil yanvar oyi holatiga ko‘ra, internetdan foydalanuvchilar soni 27,2 million kishini tashkil etdi, 35,5 million kishilik mamlakatda 25,3 million mobil internet foydalanuvchisi va 3,2 million 68 doimiy keng polosali internet foydalanuvchisi mavjud. Xalqaro ma’lumotlarni uzatish kanallarining o‘tkazish qobiliyati 1800 Gbit/s ni tashkil etdi va 2022 yil oxiriga kelib 3200 Gbit/s gacha oshirilishi kutilmoqda. Mamlakat telekommunikatsiya infratuzilmasiga sarmoya kiritmoqda, biroq Speedtest.net xalqaro Internet tezligini baholab boruvchi indeksga ko‘ra, ma’lumotlarni yuklab olish tezligi 13,78 Mbit/s va yuklash tezligi 6,83 Mbit/s bo‘lgan mobil internet bo‘yicha 138 mamlakat ichida faqat 118-o‘rinni egalladi. U 40,16 Mbit/s yuklab olish va 37,92 Mbit/s yuklash tezligi bilan qattiq keng polosali internet bo‘yicha 174 mamlakat ichida 86-o‘rinni egalladi. Elektron tijoratni rivojlantirish uchun hukumat onlayn daromaddan faqat 2% soliq undirish tartibini joriy etdi, an’anaviy biznes uchun esa 4% etib belgilangan. O‘zbekiston qonunchiligi dori vositalari va tibbiy asbob-uskunalarni onlayn sotishga ruxsat berdi, shuningdek, tovar va xizmatlar uchun to‘lovning qonuniy isboti sifatida elektron cheklar va schyot-fakturalarga ruxsat berdi. O‘zbekiston Markaziy banki 2019-yilda Visa bilan raqamli to‘lovlar uchun infratuzilmani rivojlantirish bo‘yicha o‘zaro anglashuv memorandumini imzoladi va ko‘plab banklar onlayn to‘lovlarni qayta ishlashni osonlashtirish uchun elektron tijorat veb-saytlariga to‘lov dasturlari va xizmatlarini taklif qilmoqda. Elektron tijorat sohasida IT-mutaxassislar sonini ko‘paytirish maqsadida, 2018-yilda Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universitetida elektron tijorat yo‘nalishi ochildi. 2020-2022 yillarda 69 hukumat elektron tijoratning o‘sishini tezlashtirish uchun bir qator muhim qadamlarni qo‘ydi. Unga ko‘ra: 2020-yil oktabr oyida “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasining qabul qilinishi: Hukumat butun mamlakat bo‘ylab qurilgan optik tolali aloqa tarmog‘i uzunligini hozirgi 118 000 kilometrdan (73 322 milya) 250 000 kilometrga (155 343 milya) ga oshirishni rejalashtirmoqda; 2030 – yilga borib yuqori tezlikdagi internet qamrovini hozirgi 67 foizdan 100 foizgacha oshirish; mobil keng polosali qamrovni 2022 – yilga kelib hozirgi 78 foizdan 100 foizgacha kengaytirish; axborot texnologiyalari yo‘nalishi bo‘yicha oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish uchun yillik kvotalar miqdorini 2030 – yilgacha amaldagi 7 ming nafardan 20 ming nafargacha oshirish vazifalari ustuvor vazifalar etib belgilangan. O‘zbekiston 2021-2022-yillarda raqamli infratuzilmani rivojlantirishga 2,5 milliard dollar sarmoya kiritish rejasini ma’lum qildi. O‘zbekiston Eksportni qo‘llab-quvvatlash agentligi Xitoyning Alibaba elektron tijorat kompaniyasi bilan hamkorlikda 2020-yil oktabr oyida Alibaba.com platformasida “O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan” bo‘limini yaratdi va unda tanlangan mahalliy kompaniyalar mahsulotlari namoyish etiladi; hukumat 70 4.XULOSA Hozirgi paytda ushbu soha nafaqat iqtisodiyotning o`sish sur‟atlarini jadallashtirishda, balki mamlakatimiz uchun nihoyatda muhim bo`lgan bandlik va aholi daromadlarini oshirish masalalarini hal etishda ham etakchi o„rin tutmoqda. Shu sababli, kichik biznes sub‟ektlari faoliyatini o„rganish va sohada mavjud muammolarni echish yo`llarini tadqiq qilish va ularning samaradorligini oshirish muhim hisoblanadi. Umuman olganda, g’oyalarni shakllantirish ularni tasdiqlash va amalga oshirishdan ko’ra osonroqdir. Ushbu nomuvofiqlik kompaniya va uning xodimlarining talablari, shuningdek, tizimli tasdiqlash yondashuvining tez-tez yetishmasligi bilan bog’liq. Innovatsion loyihalar standart loyihalarni boshqarish yo’llariga juda erta tushganda, noto’g’ri taxminlar va asoslarning yetarli darajada baholanishi mumkin. Aksariyat kompaniyalar "amalga oshirish mashinalari" ular joriy biznes modelini optimallashtirishga ixtisoslashgan. Ular qanchalik muvaffaqiyatli bo’lsa, shunchalik qattiq jarayonlar va ierarxiyalarni yaratadilar va ularga rioya qiladilar. Bu kompaniya uchun yaxshi, chunki bu ularning hozirgi biznesidagi faoliyatini yaxshilaydi. Ammo yangi biznes modellari tabiatan noaniq va shuning uchun puxta bo’lmagan tarzda amalga oshirilmasligi kerak, lekin takroriy ravishda sinovdan o’tkazilishi va moslashtirilishi lozim. Ko’pgina kompaniyalar uchun yana bir to’siq yangi biznes modellarining asosan raqamli 71 yo’nalishidan kelib chiqadi. U ikkinchi darajali, yordamchi rol o’ynaganligi sababli, raqamli biznes modellari keyingi o’zgarishlar va talablarni keltirib chiqaradi. Raqamli biznes modellari bilan xizmat ko’rsatishning asosiy qismi avtomatlashtirishga tayanadi va shuning uchun avtomatik ravishda amalga oshirish diqqat markazida bo’ladi. Misol sifatida, Klickrent-bu qurilish texnologiyasini ijaraga olish uchun raqamli bozorini misol sifatida olishimiz mumkin. Zeppelin guruhining sho’ba korxonasi sifatida ushbu yechim o’zining bosh kompaniyasining biznesini kannibalizatsiya qiladi, chunki platforma ishlab chiqaruvchidan mustaqil ravishda ishlaydi. Xizmatlar platforma orqali yetkazib berilsa va shuning uchun asosan raqamli ishlov berilsada, qiymat taklifi tegishli qurilish texnologiyasini osongina ijaraga olish qobiliyatiga qaratilgan. Shu sababli, ushbu biznes modelini tasdiqlash uchun dastlabki e’tibor to’liq raqamli platformani qurish atrofida emas, balki ixtisoslashgan qurilish texnologiyasini ijaraga olish zarurati atrofida bo’lishi kerak. Biroq, aksariyat kompaniyalar texnik talablarni ko’rib chiqishda ko’proq tajribaga ega bo’lganligi sababli, qiymat taklifini tekshirish bo’yicha birinchi qadamlar ko’pincha o’tkazib yuboriladi. Keyingi bosqichlarda, bu odatda qayta qurish xarajatlari, yetishmayotgan mahsulot/bozorga mos kelish va texnologik to’siqlar - kompaniyalar juda yuqori narx to’laydigan bilimlar kabi muhim muammolarga olib keladi. 72 To’g’ri g’oyalarni tanlash. Ko’p sonli innovatsion g’oyalarni baholash va tanlash yangi biznes modellari portfelini rivojlantirishni qo’llab-quvvatlovchi asosiy qadamdir, bu esa o’z navbatida kompaniyaning qarashlari va strategiyasiga mos kelishi kerak. Ko’zlangan g’oyalar qanchalik xilma-xil bo’lsa, bu yangi bozorlar va savdo kanallarini diversifikatsiya qilish va rivojlantirish orqali inqiroz va inqirozlarning oldini olishga yordam beradi. Boshqa tomondon esa agarda g’oya biznesdan uzoqda bo’lsa, kam yoki hech qanday tajriba mavjud bo’lmasa, hatarli bo’lishi mumkin. Bozorni osongina baholash mumkin emas va yangi savdo kanallari noldan qurilishi kerak. Biroq, aralash biznes modeli portfelini yaratish uchun kompaniyalar ushbu turdagi g’oyalarni amalga oshirishlari kerak. Vaqt gorizonti uchun ham xuddi shunday: barqaror va uzoq muddatli o’sish maqsadlarini qo’llab-quvvatlash uchun turli vaqt ufqlari bo’ylab yangi biznes model g’oyalarini amalga oshirish mumkin, shu bilan birga kompaniya va uning xodimlarini taxminlarga asoslangan biznes modeli innovatsiyasi jarayoni bilan tanishtirish mumkin. Biznes modeli to’rt o’lchovdan iborat: mijozning ehtiyojlarini qondirish, taklif, mahsulot va xizmatlar yordamida ishlab chiqarilishi, taklifni yetkazib berilishi va biznes modeli foyda olib kelishi. 73 5.Foydalann adabiyotlar adabiyotlar. 1. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi //https://www.prezident.uz/uz/lists/view/3324 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 2 martdagi PF-5953 sonli “2017 - 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasini «Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida”gi Farmoni, Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 03.03.2020 y., 06/20/5953/0246-son 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 28 apreldagi PQ-4699 sonli“Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori, Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 29.04.2020 y., 07/20/4699/0520-son 4. Jidkova Oksana Sergeyevna Razvitiye sistem okazaniya elektronnix gosudarstvennix uslug naseleniyu (na primere Kurganskoy oblasti) avtoreferat. 2013 g. 5. Danilov Nikita Arkadevich pravovoye regulirovaniye elektronnogo pravitelstva v zarubejnix stranax, Moskva - 2013 6. Vishnyakova Svetlana Sergeyevna. Formirovaniye sferы elektronnix uslug v Rossii: dis. ... kand. ekon. nauk: 08.00.05. Moskva, 2007 187 s. RGB OD, 61:07- 8/2408 7. Chun Hai, J., Ibrahim. (2007). Fundamental of Development Administration. Selangor: Scholar Press. ISBN 978967-5-04508-0. http://lookup.computerlanguage.com/host_app/search?cid=C999999&def=652d7365 727669636573.htm 8. Zeithaml, V., Bitner, M.J. (2003). Services Marketing. Integrating Customer Focus across the Firm. 3rd ed. 2003, New York: McGraw-Hill. 9. Wilson. (1998). NIST-Special-Publication-800-16, Information Technology Security Training Requirements: A Role and Performance Based Model, 1998,National Institute of Standards and Technology: Gaithersburg. 10. Taherdoost, H. et al. (2014). A review paper of e-services, technology concepts. 8th International Conference Interdisciplinarity in Engineering, INTER- ENG 2014, Romania. 11. European Commission. 2006. Directive on VAT Law on Value Added Tax (VAT) § 16 paragraph. 18, Annex II. 74 12.Qodirov Farrux Ergash o'g'li. “Optimum solutions for the development of medical services in private clinics”, Raqamli transformatsiya jarayoniga axborot texnologiyalarini joriy etishda ma’lumotlarni himoyalash muammolari va yechimlari respublika ilmiy-amaliy anjumani ma’ruzalar to’plami, 2022/5/13, ст 79-82. 13.Қодиров Фаррух Эргаш ўғли, “Ҳудудларда тиббий хизмат кўрсатишни эмпирик моделлаштириш”, ХОРАЗМ МАЪМУН АКАДЕМИЯСИ АХБОРОТНОМАСИ, 2022, ст-119-123. 14. Qodirov Farrux Ergash o'g'li, “Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси ҳолатини башоратлаш”, “Сервис” илмий-амалий журнал, 2022, ст 56-59. 15.Қодиров Фаррух Эргаш угли, “Қашқадарё вилояти аҳолисига тиббий хизмат кўрсатиш тармоқларини ривожлантиришнинг истиқболлари”, AGRO ILM – O‘ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XO‘JALIGI, 2022, ст 119-120. 16.Маматмурадова, М. У., И. Ж. Бозорова, and Ф. Э. Кодиров. "СОЗДАНИЕ И ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ И РЕСУРСОВ ЭЛЕКТРОННОГО ОБУЧЕНИЯ В НЕПРЕРЫВНОМ ОБРАЗОВАНИИ." Инновации в технологиях и образовании. 2019. 17.Абдирасулов, Ж. У., and Ф. Э. Кодиров. "СТРУКТУРНЫЕ СОСТАВЛЕНИЯ МОБИЛЬНОЙ ОПЕРАЦИОННОЙ СИСТЕМЫ ANDROID И ЕЕ ЯДРО." Инновации в технологиях и образовании. 2019. 18. Electronic (digital) economy. Appendix to the medium-term program of social and eco-nomic development of Russia to 2025 "risk system growth strategy" 19. Toffler E. Metamorphosis of power: knowledge, wealth and power at the threshold of the XXI century – m.: Publishing House "AST", 2008. – 669 S. 20. "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 May 2022 / Volume 3 Issue 5 Nurbek Ochildiyev. 21. Applegate L. M., McFarlan F.W., McKenney J. L. Corporate information systems management: the issues facing senior executives. Irwin, 1996. 75