O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI FARG'ONA FILIALI
Kompyuter injiniringi va raqamli iqtisodiyot fakulteti
O’zbek tili va gumanitar fanlar kafedrasi
INDIVIDUAL LOYIHA
Mavzu: Biznesni raqamlashtirishning amaliy jihatlari va xususiyatlari
______________tugallangan (imzo)
______________qabul qilingan (imzo)
660-21 guruh talabasi
O’TvaGF kafedrasi assistenti
To`xtasinov Omadbek
G.A.Boyqo’ziyeva
"____" _____________ 2023 yil
Daraja: _____________________
"____" _____________ 2023 yil
Komissiya aʼzolari:
________________qabul qilingan (imzo)
________________qabul qilingan (imzo)
__________________________________
__________________________________
_______________________(TO'LIQ ISM.)
_______________________(TO'LIQ ISM.)
"____" _____________ 2023 yil
"____" _____________ 2023 yil
1
Biznesni raqamlashtirishning amaliy jihatlari va xususiyatlari
Mundarija:
REJA:
I.
KIRISH…………………………………………………………………3
II.
NAZARIY QISIM
1. Raqamlashtrishning o`ziga xos xususiyatlari……………………………5
2. Raqamlashtirishning iqtisodiy konvergentsiyaga ta'siri……………….23
3. Biznes va iqtsodiyotda raqamli transformatsiya…………….………….33
III.
AMALIY QISIM
1. Korxona va tashkilotlarda elektron xizmatlar ko‘rsatishning afzalligi va
kamchiliklari………………………………………………………………….41
2. Rivojlangan mamlakatlarda elektron biznesning holati tahlili………...56
IV.
XULOSA……………………………………………………………….71
V.
FODALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..74
2
Kirish.
Raqamlashtirish -jamiyatda,
ilmiy
doiralarda
va sanoatda
jiddiy
munozaralarning rivojlanayotgan mavzusi. Biroq, raqamlashtirish ko'pincha
noto'g'ri talqin qilinadi va noto'g'ri qo'llaniladi. Atamalar juda ixtisoslashgan
va tubdan
farq qilishiga qaramay,
ular
ko'pincha farqlanmaydigan tarzda,
keng va nomuvofiq qo'llaniladi. Bundan tashqari, ko'plab biznes egalari
raqamlashtirish jarayonlari, raqamlashtirish yoki raqamli transformatsiyaga olib
keladi,
deb
noto'g'ri tushunishadi.
Zamonaviy
bo'lib
qolishni
istagan
kompaniyalar uchta tushunchani ham tushunishlari kerak:
raqamlashtirish
(digitization),
transformatsiya
raqamlashtirish
(digitalization)
va
raqamli
(digital transformation). Ushbu jarayonlarni ta'minlaydigan texnologiyalarga
sarmoya kiritish orqali ular o'z bizneslarini samarali, tezkor va o'zgarishlarga
ma'suliyatli bo'lishga sabab bo'ladi.
Iqtisodiy munosabatlar va qonunlar raqamli iqtisodiyotning sub'ekti hisoblanadi.
Raqamli axborot texnologiyalari orqali ilmiy-texnikaviy axborotni ishlab chiqarish,
almashish, tarqatish va iste’mol qilish jarayonida munosabatlar shakllanadi va bu
jarayonlarning rivojlanishi iqtisodiy qonuniyatlarga bo’ysunadi. Maqolaning
dolzarbligi global iqtisodiy tizimda ham, alohida bozorlar va korxonalar
3
iqtisodiyotida ham yangi xususiyatlarni keltirib chiqaradigan texnologik o'zgarishlar
bilan bog'liq. Raqamli texnologiyalar biznesda inqilobga olib keldi. Yangi raqamli
iqtisodiyot an'anaviy iqtisodiyotdan tubdan farq qiladigan qoidalarga asoslanadi.
Iqtisodiy sub'ektlar doimiy o'zgarib turadigan muhit sharoitida ishlashga majbur
bo'ladilar va bunday sharoitlarda rivojlanish biznesning strategik va taktik darajada
dinamik o'zgaruvchan muhitga doimiy moslashishini anglatadi. Maqolaning
maqsadi raqamli axborot texnologiyalarining biznesga ta'sirini aniqlash va
kompaniyaning raqamli iqtisodiyot muammolariga javob berish usullarini taklif
qilishdir. Raqamli iqtisodiyot ishlab chiqarish, savdo, transport va moliyaviy
xizmatlar, taʼlim, sogʻliqni saqlash, ommaviy axborot vositalari va boshqalarga katta
taʼsir koʻrsatadi. Texnologiyalar odamlar va tashkilotlarga turli yoʻnalishlarda
imkoniyatlar beradi, gʻoyalar yaratish va tarqatish, rivojlantirish va rivojlantirish
imkonini beradi. innovatsiyalarni tijorat faoliyatiga kiritish va joriy etish. Axborot
raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi axborot bozorini rivojlantirish jarayoni bilan
uzviy bog'liqdir. Axborot bozorini tijorat asosida intellektual mehnat mahsulotlarini
sotib olish va sotish bo'yicha iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy munosabatlar tizimi
sifatida tavsiflash mumkin. Jamiyatni axborotlashtirish va raqamlashtirishning
o'sishi bilan iqtisodiyotda axborot industriyasi ustunlik qila boshladi, ishlab
chiqarish tobora innovatsion va intensiv bo'lib bormoqda. Axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari sohasida band bo‘lganlar soni yildan-yilga ortib bormoqda. So'nggi
4
o'n yilliklarda jamiyatni axborotlashtirishni rag'batlantiruvchi asosiy omil - bu
o'sishdir apparat va dasturiy ta'minotning mavjudligi, tarmoq texnologiyalarini
ishlab chiqish. Axborot bozorining jadal rivojlanishiga dasturiy mahsulotlarni ishlab
chiqishda biznesning jadal o'sishi sezilarli ta'sir ko'rsatdi.
2.1.Raqamlashtrishning o`ziga xos xususiyatlari.
Xorijiy olimlarning mavzuga doir ilmiy adabiyotlari va maqolalarini oʻrganish
hamda xorijiy kompaniyalarning bu boradagi tajribalarini tahlil qilish asosida
mualliflik yondashuvlari keltirilgan. Shuningdek, maqolaning ilmiy va amaliy
ahamiyatini oshirish maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi davlat statistika
qoʻmitasi ma’lumotlarini statistik tahlil usullari (dinamik va qiyosiy tahlil usullari)
dan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Yaponiya fan va texnologiyalar institute professor-o’qituvchilari Satoshi
Okuda va Naoshi
Uchihira tahlillariga ko’ra raqamli transformatsiyani quyidagi uch turga bo'lish
mumkin :
5
RT-1.0.
RT-2.0.
Institutsional
optimallashtirish
Mahsulot zanjirini
optimallashtirish
- Ichki biznesni
optimallashtirish
- Kengaytirish uchun
mahalliy
optimallashtirishdan
boshlash
- Ma'lumotlarga
yo'naltirilgan mexanizmlar
orqali raqobatbardoshlikni
kuchaytirish
- Ta'minlovchilar va
hamkorlarni
optimallashtirish
- Istemolchilar fikri
yordamida mahsulotni
yaratish
- Biznesni ekspluatatsiya
qilish
RT-3.0.
Yangi biznes mahsulot
yaratish
- RT 1.0 va 2.0 da
to'plangan ma'lumotlarga
asoslangan biznes
- Biznes modelini
o'zgartirish
- Biznes tahlili
1-rasm. Raqamli transformatsiyani optimallashtirish turlari.
-
RT-1.0. Institutsional optimallashtirish, bu kompaniyadagi ma'lumotlar
optimallashtirishdan iborat.
-
RT-2.0. Tashqi investitsiyalarni jalb qilish orqali, mahsulot zanjirini
optimallashtirish va mustahkamlashdir.
-RT-3.0. Yangi biznes mahsulot yaratish orqali yangi biznes modelini yaratish.
6
McKinsey instituti hisob-kitoblariga ko’ra, Xitoyda 2025 yilga kelib
YaIMning 22% gacha o’sishi bu Internet texnologiyalari orqali sodir bo’lishi
mumkin. AQShda raqamli texnologiyalar tomonidan ishlab chiqarilgan
kutilayotgan qiymat o’sishi 2025 yilga kelib 1,6-2,2 trillion dollarni tashkil qilishi
mumkin. Rossiya iqtisodiyotini raqamlashtirishdan kelib chiqadigan potentsial
iqtisodiy effekt 2025 yilga kelib mamlakat yalpi ichki mahsulotini 4,1–8,9 trillion
rublga oshiradi. (2015 yil narxlarida), bu yalpi ichki mahsulotning kutilayotgan
umumiy o’sishining 19 dan 34 foizigacha bo’ladi. Mutaxassislarning fikriga ko’ra,
raqamlashtirish ishlab chiqarish va logistika operatsiyalarini amalga oshirish,
mehnat bozori samaradorligini, asbob-uskunalar samaradorligini, ilmiy-tadqiqot
ishlarini samaradorligini oshirish, resurs va ishlab chiqarish yo’qotishlarini
kamaytirish imkonini beradi.
Raqamlashtirish
raqobatbatdoshlikning
zarur
omiliga
aylandi.
Raqamlashtirish koeffitsienti (Digital Quotient) to’rtta mezon bo’yicha
kompaniyalarning qiyosiy bahosini o’z ichiga oladi — strategiya, raqamli
madaniyat, vakolatlar, tashkiliy model. Mazkur raqamli yechimlar korxonalarni
yuqori moliyaviy natijalarni ko’rsatishga moyilligini ko’rsatadi.
Raqamli texnologiyalar butun sanoatning qiyofasini o’zgartirmoqda, biz buni
allaqachon turizm, jamoat tranportda va boshqa sohalarda misol tariqasida
ko’rishimiz mumkin. O’tgan yil natijalariga ko’ra, elektron tijorat bozori eng
7
yuqori dinamikasini ko’rsatdi. 2018 yilda Rossiya elektron savdo esa xalqaro
pul o’tkazmalarini tashkil etdi. Buyurtmalar soni 2017 yilga nisbatan 22 foizga
oshib, 589,6 million buyurtmani tashkil etdi (Бахарев, 2018).
Biroq, 2018 yil yakunlariga ko’ra, oziq-ovqat tovarlari hisobga olinmagan
holda, teng savdo atirgullarining umumiy hajmida (shu jumladan oziq-ovqat va
nooziq-ovqat tovarlari) e-tijorat ulushi atigi 3% va 5,75% ni tashkil etdi.
Rivojlanishning ijobiy dinamikasiga qaramay, Rossiyada elektron tijorat bozori
tashqi bozorlardan ancha past. 2017-yil yakunlari bo’yicha B2C Internet-savdo
hajmi: AQShda 440 mlrd dollarni tashkil etdi, Xitoyda esa 680 mlrd dollar, Buyuk
Britaniyada 220 mlrd dollar, Hindistonda 37,6 mlrd dollarni tashkil etdi
(Осиповская, 2018).
Raqamli iqtisodiyot umuman rivojlanishning fundamental asosi bo’lib,
chakana savdo, ta’lim, bank, sog’liqni saqlash, transport, energetika kabi boshqa
ko’plab ijtimoiy sohalarga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Raqamli texnologiyalar o’zaro
ijtimoiy ta’sir usullarini, iqtisodiy munosabatlarga o’zgartirish kiritishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Raqamli texnologiyalarning ijtimoiy va iqtisodiy tizimlardagi sodir bo’lishi
mumkin bo’lgan progressiv o’zgarishlarining ahamiyati katta bo’lsa-da, ko’plab
savollar halihamon yetarlicha o’rganilmagan. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
sharoitida biznesni rivojlantirish istiqbollari va muammolari, zamonaviy raqamli
8
iqtisodiy faoliyatining umumiy tizimidagi o’rni yetarlicha aks ettirilmagan. Shu
nuqtai nazardan, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy aspektlarini va
ahamiyatini o’rganib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Biznesda raqamli texnologiyalarning ba'zi afzalliklari va kamchiliklari
mavjud. Ular quyidagicha:8
1. Texnologiya orqali
mijozlar ehtiyojini qondirishda yaxshilaydi.
Mijozlar ehtiyojini qondirish biznesning muvaffaqiyati uchun juda
muhimdir. Busiz tashkilotlar mijozlarni yo'qotishi va ularni qaytarishi imkonsiz
bo'lishi mumkin. Aksariyat mijozlar o'z qarorlarini mahsulot va xizmat
ko'rsatishga tayanib xulosa chiqaradilar.
Masalan, bozorda eng yaxshi mahsulotga ega bo'lishingiz mumkin, ammo
veb-saytingiz yetarlicha yaxshi bo'lmasa, mijozlar boshqa raqobatchilarga
murojaat qilishadi. Bundan tashqari, veb-saytlar foydalanuvchilarga qulay
ekanligiga ishonch hosil qilishingiz kerak, shunda mijozlar o'z operatsiyalarini
bajarishlari qulay bo'ladi.
Mijozlar so'rovlarga tezkor javob berish vaqtini kutishadi va ular soatlab
kutishga
tayyor
emaslar.
Biznesda
raqamli
texnologiyalardan
keng
foydalanilganligi sababli, javoblar tezroq va aniqroq. Shuningdek, mijozlar tezda
operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin, bu ular uchun qulaydir.
9
2. Texnologiya
ish jarayonini yaxshilaydi.
Bugungi korxonalar odatdagidan ko'ra ko'proq ishlar bilan band, bu esa ish
va hayot muvozanatining buzilishiga olib kelishi mumkin. Biznesda raqamli
texnologiyalar yordamida tashkilotlar o'zlarining ish jarayonlarini yaxshilashlari
hamda yuqori sifatli ishlarni amalga oshirishlari mumkin.
Raqamli texnologiyalar tufayli biznesning har bir sohasida avtomatlashtirish
mavjud. Qadimgi davrlarda ishlarni bajarish uchun qo'lda ishlash kerak edi, ammo
endi biznesda raqamli texnologiyalardan foydalangan holda, endi bunga ehtiyoj
qolmaydi. Bu biznesni yanada samarali va daromadli qildi.
Texnologiyadan
foydalanishning
eng
muhim
usullaridan
biri
bu
mijozlaringizni qanday jalb qilishni va ular bilan qanday munosabatda bo'lishni
xohlashingizni aniqlashdir. Texnologiyadan foydalanganda, bu mijozlar bilan
o'zaro munosabatlaringizni shaxsiylashtirishga imkon beradi, shunda ular mijozlar
tajribasini yaxshilaydi.
Integratsiyalashgan IT-sanoat tez o'zgarishni talab qiladi va doimiy ravishda
mijozlar bilan o'zaro munosabatlarini yaxshilashga harakat qiladi. Texnologiyadan
foydalangan holda, biznes egalari o'z faoliyatini boshqarish va mijozlar tajribasini
yaxshilash uchun texnologiyadan foydalangan holda yanada samarali va
innovatsion bo'lishlari mumkin.
10
Innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash bugungi kunda har qanday biznesning
muhim jihati hisoblanadi. Texnologiya tashkilotlarga yanada innovatsion
bo'lishga imkon beradi. Bu sizga jarayonlarni yaxshilash va biznesingizni
modernizatsiya qilish yo'llarini topish uchun ko'proq imkoniyatlar berishi
mumkin.
Bugungi kunda biznes uchun jonli suhbatni qo'llab-quvvatlash mijozlar bilan
shaxsiy darajada aloqada
bo'lishga
imkon beradi.
Jonli
chat
sizning
muloqotingizda to'g'ridan-to'g'ri bo'lishga imkon beradi va mijozlaringizni
yaxshiroq bilishga yordam beradi. Bu sizning mijozlaringiz bilan aloqada
bo'lishga va ularga eng yaxshi xizmatni olishlarini his qilishga imkon beradi.
1. Texnologiya
samaradorlikni oshiradi.
Raqamli texnologiyalar sizning qo'lingizdan kelganini qildi. Siz qayerda
bo'lishingizdan qat'i nazar, ko'chib o'tmasdan biznes operatsiyalarini amalga
oshirishingiz mumkin. Bu sizning tashkilotingizda samaradorlikni oshirdi.
Hayotda xohlagan narsalaringizga erishish uchun siz ularga nisbatan ko'p
harakat qilishingiz kerak. Biroq, biznesda raqamli texnologiyalar yordamida siz
o'zingizning mahsuldorligingizni oshirishingiz va ahamiyatga ega bo'lgan ishlarni
qilishingiz mumkin. Bunga keng ko'lamli biznes ilovalari yordamida erishish
mumkin.
11
Bu sizning xodimlaringizning ish unumdorligini oshiradi. Xodimlar o'z
ishlarini yanada samarali bajarishga qodir, bu esa yuqori mahsuldorlikka olib
keladi.
2. Texnologiya biznes
chaqqonligini optimallashtirishga olib keladi.
Texnologiyadan foydalangan holda, biznes egalari yanada tezkor biznes
yaratishi mumkin. Epchillik - bu tez o'zgarish va o'zgaruvchan sharoit va muhitga
moslashish
qobiliyati.
Ushbu
moslashuvchanlik kompaniyangizga yangi
tendentsiyalarga moslashishga va operatsiyalaringizda katta natijalarga erishishga
yordam beradi.
3. Texnologiya
Raqamli
tezkor operatsiyalarni amalga oshiradi.
texnologiyalar
yordamida
tezkor
operatsiyalarni
amalga
oshirishingiz mumkin. Tadbirkorlikdagi raqamli texnologiyalar Internet-to'lovlar,
platformadagi elektron xaridlar va bank to’lov o’tkazmalarni o'z ichiga olgan
biznesni boshqarishning yangi usulini rivojlantirishga turtki bo’ldi.
Biznesda raqamli texnologiyalar yordamida to'lovni amalga oshirish yoki
mahsulot- xizmatni uy yoki ofisda turib sotib olishingiz mumkin. Bundan tashqari,
jismoniy mavjudlikka ehtiyoj yo'q, chunki hamma narsa elektron tarzda amalga
oshiriladi.
4. Daromadni
ko'paytirish.
12
Raqamli texnologiyalarning biznesdagi yordami tufayli tobora ko'proq
kompaniyalar o'z investitsiyalaridan ijobiy daromad olishmoqda. Ishlab chiqarish
boshqa an'anaviy biznes shakllaridan kutilganidan yuqori. Shu sababli, tashkilotlar
uchun foyda yaxshilandi.
Raqamli texnologiyalardan kreativ marketing va reklama uslublari orqali
sotuv ko’rsatkichini yuqorilash, shu bilan birga, ijtimoiy tarmoqlar orqali ko'proq
mijozlarni jalb qilish orqali daromadni ko’paytirish maqsadida foydalanish
mumkin. Natijada, biznes egalari investitsiyalardan yuqori daromad olishi
mumkin.
Bu sizga ko'proq daromad olishga yordam beradi. Sizning biznesingizdagi
samaradorlik va biznes yuritish usuli yaxshi mahsuldorlikka, ko'proq qulaylikka va
katta rentabellikka olib kelishi mumkin. Bu kompaniyangiz uchun daromadning
nafaqat oshishiga, balkim uni bozorda raqobatbardosh qiladi.
Biznes egalari o'z mijozlariga qo'shimcha qiymat taklif qilish orqali daromad
oqimlarini oshirish uchun texnologiyadan foydalanishlari mumkin. Mijozlarga
ko'proq xizmatlarni taqdim eta olish, mavsumiy yoki bir martalik talab yuqori
bo'ladimi, biznesingizga ko'proq pul tushishini anglatadi.
5. Muloqot
va hamkorlikni rag'batlantiradi.
13
Biznesdagi raqamli texnologiyalar aloqa va hamkorlikni yaxshiladi. Aloqa
har
qanday
tashkilotning muhim qismidir. Biroq, biznesdagi raqamli
texnologiyalarning yordami aloqani yaxshiladi va munosabatlarni yaxshilashga
yordam berdi.
Texnologiya yordamida siz butun kompaniyangiz va mijozlaringiz bilan
yaxshi muloqot qilishingiz mumkin. Texnologiyadan foydalangan holda siz
mijozlar bilan muloqot qilishning yangi va samarali usullaridan foydalangan holda
yanada samarali muloqot qilishingiz mumkin. Bu yaxshi muloqotga olib keladi va
sizning biznesingiz bozorda raqobatbardosh bo'lishiga yordam beradi.
Bugungi kunda mijozlar kompaniyalarning yanada masuliyatli bo'lishini va
ular bilan o'z darajasida muloqot qilishlarini xohlashadi. Texnologiya buni amalga
oshirishga imkon beradi va yaxshi xizmat ko'rsatish uchun ajoyib imkoniyat
yaratadi.
Bu butun tashkilotni yanada samarali qilishiga olib keladi. Bu past xarajatlar,
yuqori mahsuldorlik, tezroq ish oqimlari va mijozlarning fikr-mulohazalari orqali
amalga oshiriladi.
Texnologiya sizning biznesingiz uchun hamkorlikni oshirishi mumkin.
Texnologiyadan foydalangan holda siz yaxshi muloqotga ega bo'lasiz va
14
xodimlaringizni bir sahifada olishingiz mumkin. Bu yanada samarali ish oqimiga
olib kelishi va tashkilotingizda samaradorlikni oshirishi mumkin.
6. Yangi ishchi
kuchini rivojlantirish.
Raqamli texnologiyalar ishchilar ko'proq ishlaydigan, samarali va samarali
bo'lgan yangi ishchi kuchini ishlab chiqdi. Raqamli texnologiyalar ishchi kuchini
qayta ishlab chiqdi. Ishchilar yanada faol va samarali.
3. Ma'lumotlarni tahlil qilishda texnologiya yutuqlari tufayli.
Ma'lumotlar tahlilidan foydalanib, yaxshiroq biznes qarorlarini qabul qilish
mumkin. Biznes egalari har qachongidan ham ularga ko'proq ma'lumot mavjud.
Texnologiya har doim ushbu ma'lumotlarga kirishga imkon beradi, bu biznes
egalariga yaxshiroq qaror qabul qilish imkonini beradi. Ma'lumotlaringizni tahlil
qilish usulini takomillashtirish orqali doimiy ravishda operatsiyalarni yaxshilash
va daromadni oshirishga sabab bo'la oladi. Bu biznes qarorlarda texnologiyadan
foydalanish orqali tashkilotlarga qaror qabul qilishda va ma'lumotlarga tayangan
holda ma'lumotlardan
foydalanishda ob'ektivroq bo'lishga imkon beradi.
Shu bilan birga havfli tomonlarini ham inobatga olish muhim ahamiyatga ega:
1.
Biznes ma'lumotlarini buzish va o'g'irlash.
15
Ma'lumotlar biznes muvaffaqiyatida juda muhim rol o'ynaydi. Aksariyat
korxonalarning
muvaffaqiyatlari
va
muvaffaqiyatsizliklari
ma'lumotlar,
tadqiqotlar, strategiyalar va rejalarga bog'liq. Va agar raqobatchi har qanday biznes
ma'lumotlarini olsa, unda biznes juda ko'p yo'qotishlarga duch kelishi mumkin.
Biznes ma'lumotlarining aksariyati xakerlar tomonidan o'g'rilanadi. Xakerlar
va raqobatchilar biznesni buzib, qimmatbaho ma'lumotlarni o'g'irlashadi va uni
korxonalar muvaffaqiyatsizlikka uchragan raqobatchilarga sotadilar. Bu biznes
bilan juda ko'p sodir bo'ladi. Asosan, kompyuter va internet texnologiyasi
ishlatiladigan biznesda, kiber xavfsizlikni saqlash murakkab vazifa. Agarda yetarli
darajada xavfsizlik ta'minlanmasa, uni xakerlar osongina buzishi mumkin.
2.
Ishsizlik.
Raqamli transformatsiya ilgari odamlar tomonidan bajarilgan vazifalarni
avtomatlashtirishi mumkin, bu esa ish joyini yo'qotishiga yoki yangi ko'nikmalarga
bo'lgan ehtiyojga olib kelishi mumkin. Raqamlashtirishni rivojlantirishning
nazariy aspektlari. Raqamli iqtisodiyotning asosi raqamli mahsulotlarni ishlab
chiqarish va raqamli xizmatlarni ko’rsatish sohasidir. OECD (The Organisation
for Economic Co-operation and Development) statistikasiga ko’ra, raqamli
iqtisodiyot mahsulotlari bo’yicha jahon savdosining barqaror o’sishi holatini
tahmin qilmoqda (o’rtacha o’sish ko’rsatkichi taxminan 4%), ko’rsatilayotgan
xizmatlar hajmi (yillik 30% gacha) tez sur’atlarda o’sib bormoqda. Raqamli
16
infratuzilma rivojlanib, 4G texnologiyalari yanada arzonlashmoqda va optik tolali
ma’lumotlar uzatish vositalari joriy etilishi bilan aloqa tarmoqlari sifati
yaxshilanmoqda, shu bilan birga narxlar, xususan, internetga kirish uchun mobil
qurilmalardan foydalanish imkoniyatlari oshib bormoqda, natijada ushbu ijobiy
o’zgarishlar raqamli texnologiyalarning tobora kengayib borishi, jamiyatning
texnologiyalar bo’yicha bilim, ko’nikmalari oshishiga va rivojlanishiga turtki
bo’ladi.
Raqamli texnologiyalarning yanada rivojlanishi butun iqtisodiyot uchun katta
ahamiyatga ega. Agar onlayn chakana savdo barcha operatsiyalarning taxminan
11-13 foizini tashkil etsa hozirda, kelajakda ularning soni faqat ko’payishi tahmin
qilinmoqda.
Ko’pgina hukumatlar bunday o’zgarishlarni tahmin qilib, ishsizlikka,
qashshoqlikka qarshi kurash, atrof-muhitning asrash kabi asosiy muammolarga
ijobiy yechim berish uchun uning afzalliklaridan foydalangan holda raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirishga intilishmoqda. Zamonaviy raqamli strategiyalar
iqtisodiyotni rivojlantirish, ijtimoiy muammolarga ijobiy barham berish, aholi
bandligini va havfsizligini oshirish masalalariga yechim berishda muhim
hisoblanadi.
17
Umuman olganda, hukumatlar tomonidan amalga oshiriladigan va raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirishga yo’naltirilgan tizimli chora-tadbirlarning quyidagi
ketma-ketligini turlab, ko’rsatish mumkin:
1
Biznes boshqaruvining zamonaviy modellarini yaratish;
2
Raqamli iqtisodiyot tarmoqlaridagi to’siqlarni yo’q qilish; raqamli
texnologiyalarni ishlata olish ko’nikmalarini oshirish, mutaxassislarni tayyorlash
va qayta tayyorlash;
3
Raqamli infratuzilma xavfsizligini, potensial xavflarni baholash;
4
Iqtisodiyotning raqamli sektorini rivojlantirish;
2-rasm. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga yo’naltirilgan bosqichlar
18
Iqtisodiyotning raqamli sektori elektron sanoat tomonidan ishlab chiqarilgan
texnologiyalarga asoslangan bo’ladi va ikki xil turi orqali ifodalanadi. Birinchisi,
ushbu sanoat, telekommunikatsiya va mobil qurilmalari, maishiy elektronika
ishlab chiqarish bo’lsa, ikkinchisi, raqamli texnologiyalar sohasida xizmat
ko’rsatadigan, ma’lumotlar bilan ishlaydigan va boshqarishning raqamli
vositalaridan foydalanadigan kompaniyalarni o’z ichiga oladi. Raqamli sektorni
rivojlantirish milliy iqtisodiyot uchun o’rni ahamiyatali, chunki hozirgi kunda
ko’plab yirik davlatlar o’z iqtisodiyotlaridagi raqamli tarmoqlarini rivojlantirish
va yangi ish o’rinlari yaratish, elektron sanoat va IT texnologiyalarining
raqobatbardoshligini oshirishga yo’naltirilgan keng qamrovli dasturlarni amalga
oshirayotgani bilan o’z tasdiqini topmoqda.
Zamonaviy sharoitda raqamli sektordagi to’siqlar va muammolari muqarrar
ravishda iqtisodiyotning raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shu sababli
ma’lumotlar bilan ishlashda kechikish, foydalana olmaslik natijada oldingi bozor
pozitsiyalarining yo’qolishiga olib kelishi mumkin. Xalqaro savdo nazariyasiga
ko’ra, bir mamlakatning boshqasiga raqamli bog’liqligi iqtisodiy rivojlanishdagi
kechikishiga sabab bo’lishi mumkin. Bu kabi bog’liqlikning yomon xususiyati
shundaki uni yengib o’tishning imkoni mavjud emasligida, chunki raqamli
texnologiyalar sohasidagi rivojlanish juda yuqori tezlikda sodir bo’ladi.
19
Agar mamlakatda ba’zi texnik va texnologik yechimlar yo’qolsa, unda yangi
narsalarni yaratish va keyingi qadamni qo’yish iloji yo’q bo’ladi. Shu sababli,
raqamli
sektorning
konyukturasi,
ayniqsa,
uning
elementlar
bazasi,
mikrosxemalarning kerakli parametrlarini ta’minlab beradigan maxsus uskunalar
butun jamiyatning taraqqiyot istiqbollarini belgilab beruvchi omil hisoblanadi.
Raqamli mahsulotlarni import qilish ma’lum darajada muammolarni yumshatishi
mumkin, lekin ushbu sektorda yangilanish darajasi juda yuqori bo’lganligini,
uskuna va dasturiy ta’minot bazasining to’liqligicha o’zgarishi har 3- 4 yilda bir
marotaba amalga oshirilishini hisobga olsak, bunday tizimlarning importi bilan
bog’lanish ushbu sohada kuchli raqobatbardoshlilikni shakllantirish uchun asos
bo’la olmaydi.
Zamonaviy sharoitda fan mutaxassislar va jamoatchilikni qiziqtirgan ko’plab
savollarga javob topishga majbur hisoblanadi. Davomiy ma’lumotlar oqimi fan
tomonidan hali isbotlanmagan yangi ta’sirlarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari,
muammo shundaki, ta’sirlarning o’zi tez o’zgarishlarga duch keladi, shuning
uchun taklif qilingan javob-nazariya tez orada o’z kuchini yo’qotishi mumkin.
Raqamli iqtisodiyot axborot aspektlariga va iqtisodiy munosabatlarning
o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan yangi effektlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Boshqacha qilib aytganda, ba’zida ishonchlilik va xavfsizlikning sifat talablariga
javob bermaydigan ma’lumotlarga tayangan hodisalar soni ortib bormoqda.
20
Kiberhujumlar sababli iqtisodiy jinoyatlar soni o’smoqda, shuning uchun
kompaniyalar kelajakdagi noma’lum bo’lgan xavflarni o’z ma’suliyatlariga
olishga majbur bo’lmoqdalar. Iqtisodiyot fani bunday jinoiy muammolarga e’tibor
berolmaydi (Варнавский, 2015).
Hozirda iqtisodiy tashkilotlarning asosiy vazifasi iqtisodiy ma’lumotlar bilan
ishlash va boshqaruv
jarayonida axborot-kommunikatsiya tizimlaridan foydalanishdir.
Geografik mezon
Bandlik mezoni
Raqamli iqtisodiyotni
tahlil qilish mezonlari
Iqtisodiy mezon
Texnologik mezon
3-rasm. Raqamli iqtisodiyotni tahlil qilish mezonlari
Bandlik sohasi bilan bog’liq mezon. Ushbu yondashuv Bell (1999), Lidbiter
(1962), Druker (1993) ishlari bilan chambarchas bog’liq bo’lib, unda bandlik
tarkibi va kuzatilgan o’zgarishlar modellari ko’rib chiqiladi. Ishlab chiqarish
sohasida faoliyat ko’rsatayotganlar daromadining pasayishi va xizmat ko’rsatish
21
sohasidagi o’sish jismoniy mehnatni axborot bilan almashtirish sifatida qaraladi.
Bu holda asosiy resurs ma’lumotlar bo’lganligi sababli, ularni qayta ishlash
sohasidagi mehnat daromadining sezilarli darajada o’sishini raqamli iqtisodiyotga
o’tish deb qarash mumkin.
Statistik ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, dunyo bo’yicha xizmat ko’rsatish
sohasida ishlaydigan odamlarning daromadi o’sgan (g’arbiy Yevropa, AQSh,
Yaponiyada), ularning aksariyati ma’lum ma’lumotlar bilan ishlash, tahlil qilish
faoliyati bilan bog’liq.
Geografik mezon. Raqamli iqtisodiyotning bir necha tushunchalari geografik
mezonlarga asoslanadi (Barron, Curnow, 1979). Asosiy urg’u turli xil joylarni
bog’laydigan va shuning uchun global iqtisodiy makonning shakllanishiga ta’sir
ko’rsatishi mumkin bo’lgan ma’lumotlar tarmoqlariga beriladi. Ma’lumotlar
tarmoqlari zamonaviy jamiyatning asosidir (Urry, 2000). Shu bilan birga, raqamli
iqtisodiyotni o’rganishda ma’lumotlar tarmoqlari bilan bog’liq aspektlarni
o’rganib chiqish muhim ahamiyatga ega, chunki bu munozara va bir qator
savollarni keltirib chiqarmoqda, masalan, haqiqatan ham tarmoq va ularning turli
darajalari o’rtasidagi farqlari, qaysi tarmoqlar ma’lumotlar hajmi va uzatish tezligi
raqamli iqtisodiyotga o’tishni belgilalashi kabi savollarni o’z ichiga oladi.
Iqtisodiy mezon. Mazkur yondashuv ma’lumotlar bilan ishlash sohasidagi iqtisodiy
qiymatning o’sishini o’z ichiga oladi (Lane, 1999). Agar iqtisodiy sohada bunday
22
faoliyat qishloq xo’jaligi va sanoat sohasidagi faoliyatdan ustun bo’lsa, demak,
raqamli iqtisodiyotga o’tish haqida gapirish mumkin. Kompaniyalar, ilmiytadqiqot tashkilotlari buyurtmachining maqsadlari asosida ma’lumotlarni yig’ish,
tahlil qilish bo’yicha xizmatlarni bajaradilar va shunga mos ravishda bunday
ma’lumotlar ma’lum darajadagi qiymatga ega bo’ladi (Martin, 1978). Ushbu
yondashuvning
kamchiligi
shundaki,
statistik
ma’lumotlarning
iqtisodiy
faoliyatdagi ahamiyati kompaniyalar faoliyatiga haqiqiy ta’siri yetarli darajada
o’rganilmagan va ma’lumotlarni Jamiyatning ijtimoiy va innovatsion rivojlanishini
amalga oshirish uchun bilimlarni almashish va tarqatish uchun "ochiq maydon"
yaratish, o’zaro salbiy ta’sir ega muammolarni ya’ni masofaviy, lingvistik va
boshqa to’siqlarni yo’qotish hamda umumiy yoki ixtisoslashgan ijtimoiy
tarmoqlarning yaratish kabi yangi imkoniyatlarni rivojlantirish va tatbiq etish
lozim.
2.2.Raqamlashtirishning iqtisodiy konvergentsiyaga ta'siri.
Iqtisodiy ekotizimlarning shakllanishi va rivojlanishiga turli omillar, jumladan
raqamlashtirish
– ijtimoiy rivojlanishning zamonaviy tendentsiyasi sezilarli darajada ta’sir
ko‘rsatmoqda. Rivojlanishning asosiy bosqichlari bilan bog'liq aniq raqamlashtirish
mahsulotlaridan
foydalanish
qo'shma
23
biznesni
(shu
jumladan
iqtisodiy
ekotizimlarni) rivojlantirish uchun alohida afzalliklarni beradi, bu esa uning
samaradorligini oshirishning muayyan yo'nalishlarining paydo bo'lishi, rivojlanishi
va amalga oshirilishida namoyon bo'lishi mumkin. Raqamlashtirish iqtisodiy
konvergentsiyaning barcha parametrlariga - biznes modelining zaruriy shartlari,
omillari va xususiyatlariga ta'sir qiladi. Bu qo‘shma biznes tashabbuskori va
ishtirokchilariga raqamlashtirishning iqtisodiy konvergentsiyaga ta’siri tufayli
uning samaradorligini oshirish yo‘llarini amalga oshirish orqali eng yuqori
samaradorlikka erishish uchun alohida imkoniyatlar yaratadi (1-jadval).
1- jadval.
Raqamlashning iqtisodiy konvergentsiyaga ta'siri tufayli qo'shma
biznes samaradorligini oshirishning mumkin bo'lgan yo'nalishlari
Iqtisodiy
konvergentsiya
turi
IT
Intrasegment
Qo'shma biznes
samaradorligini
oshirishning barcha
yo'nalishlari IT-dan
foydalangan holda
segment ichidagi
konvergentsiya
doirasida amalga
oshiriladi.
Intersegment
Qo'shma biznes
samaradorligini
oshirishning barcha
Raqamlilashtirish mahsuloti
IT, IT platformalari
IT, IT platformalari va
ularni bog'laydigan
tarmoqlar
Qo'shma biznes
Qo'shma biznes
samaradorligini
samaradorligini
oshirishning barcha
oshirishning barcha
yo'nalishlari IT va
yo'nalishlari IT, IT
undagi IT
platformalari va ularni
platformalaridan
birlashtiruvchi
foydalangan holda
tarmoqlardan
segment ichidagi
foydalangan holda
konvergentsiyaning bir
segment ichidagi
qismi sifatida amalga konvergentsiya doirasida
oshiriladi.
amalga oshiriladi.
Qo'shma biznes
Qo'shma biznes
samaradorligini
samaradorligini
oshirishning barcha
oshirishning barcha
24
Tarmoqlararo
yo'nalishlari IT-dan
yo'nalishlari IT va
yo'nalishlari IT, IT
foydalangan holda
undagi IT
platformalari va ularni
segmentlararo
platformalaridan
birlashtiruvchi
konvergentsiya
foydalangan holda
tarmoqlardan
doirasida amalga
segmentlararo
foydalangan holda
oshiriladi.
konvergentsiyaning bir
segmentlararo
qismi sifatida amalga konvergentsiya doirasida
oshiriladi.
amalga oshiriladi.
Qo'shma biznes
Qo'shma biznes
Qo'shma biznes
samaradorligini
samaradorligini
samaradorligini
oshirishning barcha oshirishning barcha
oshirishning barcha
yo'nalishlari IT-dan
yo'nalishlari IT va
yo'nalishlari IT, IT
foydalangan holda
undagi IT
platformalari va ularni
tarmoqlararo
platformalaridan
birlashtiruvchi
konvergentsiya
foydalangan holda
tarmoqlardan
doirasida amalga
tarmoqlararo
foydalangan holda
oshiriladi.
konvergentsiya
tarmoqlararo
doirasida amalga
konvergentsiya doirasida
oshiriladi.
amalga oshiriladi.
Qo'shma biznes xususiyatlarining ro'yxati (oldindan shartlar, omillar, biznes modeli)
har qanday yaqinlashuv darajasi uchun bir xil, ammo ularning mazmuni qo'shma
biznes amalga oshirilayotgan iqtisodiy yaqinlashuv darajasiga qarab har xil bo'ladi
(intrasegment, segmentlararo). yoki kesishuvchi). Segment ichidagi konvergentsiya
darajasi uchun samaradorlikni oshirish yo'nalishlari faqat bitta segment bilan
cheklanadi - bunda konvergentsiya sodir bo'ladi. Masalan, sug'urta segmenti uchun
ushbu yo'nalish sug'urta mahsulotlari yoki yangi mijozlar-sug'urtalanganlar uchun
yangi savdo kanalidan foydalanishni, bank segmenti uchun esa bank mahsulotlarini
25
sotishning yangi kanalining paydo bo'lishini va yangi mijozlarni jalb qilishni o'z
ichiga olishi mumkin. faoliyatni boshqa bankka yaqinlashtirish orqali. Segmalar
darajasida,
faoliyatga
birlashtirilgan
moliyaviy
mahsulot.
Iqtisodiy
konvergentsiyaning tarmoqlararo darajasi uchun qo'shma biznesning samaradorligini
oshirish yo'nalishiga misol sifatida qo'shma biznesning barcha mijozlariga bank
mahsulotini sotishdir. Konvergentsiyaning har qanday darajasining zaruriy sharti
faoliyatning ma'lum jihatlarining o'xshashligidir - qo'shma biznesni segment
ichidagi darajada tashkil qilishda bir xil mahsulot (sug'urta mahsuloti - sug'urta
shartnomasi) va segmentlararo darajada - zaruriy shart. mijozlar bazasining
o'xshashligi. Yuqorida ta'kidlanganidek, raqamlashtirish iqtisodiy konvergentsiya
jarayonlariga alohida ta'sir ko'rsatadi. Bu rivojlanishning uchta asosiy bosqichidan
kelib chiqqan holda, asosiy raqamlashtirish mahsulotlarini qo'shma biznesda turli
darajadagi yaqinlashuvdan foydalanish orqali o'zini namoyon qiladi. Shunday qilib,
raqamlashtirishni rivojlantirishning birinchi bosqichi alohida IT-ning yaratilishi
bilan tavsiflanadi, ikkinchi bosqichda ular bilan qo'shimcha ravishda IT
platformalaridan foydalaniladi. Raqamlashtirishni rivojlantirishning uchinchi
bosqichida ishlab chiqilgan va joriy etilgan turli darajadagi tarmoqlar turli
platformalar va individual IT-ni birlashtirib, biznes yuritishda yagona axborot
makonini
shakllantirishga
yordam
beradi.
Bu
raqamlashtirishning eng murakkab mahsuloti – IT, IT
26
uchinchi
bosqichda
platformalari va ularni birlashtiruvchi tarmoqlar yaratilayotganidan dalolat beradi,
bu
esa
biznes
yuritishning
yangi
shakllarini
yaratishni
ta’minlaydi.
Raqamlashtirishning ta'siri uning asosiy mahsulotlaridan foydalanish va
konvergentsiyaning asosiy parametrlariga - biznes modelining zaruriy shartlari,
omillari va parametrlariga ta'siri orqali namoyon bo'ladi. Raqamlashtirishning
barcha yo‘nalishlarini amalga oshirish (jalb etish) uchun raqamlashtirish
mahsulotlarining istalgan darajadagi iqtisodiy konvergentsiyaning barcha
parametrlariga – shartlar, omillar va biznes modelining o‘ziga ijobiy ta’sirini
ta’minlash zarur. Bir xil raqamlashtirish mahsulotidan foydalanilgan taqdirda
shartlarning turli mazmuni (mazmuni) uning iqtisodiy konvergentsiyaga turlicha
ta'sir ko'rsatishiga olib keladi va shunga mos ravishda qo'shma biznes tashabbuskori
va ishtirokchilari samaradorligini oshirishga boshqacha ta'sir qiladi. Jadvalda
keltirilgan ma'lumotlar IT va IT platformalari kabi raqamlashtirish mahsulotining
zaruriy shartlari mazmuniga ta'sir qilish orqali qo'shma biznes samaradorligini
oshirish imkoniyatlarini ko'rsatadi. Yuqoridagi misollar shuni ko'rsatadiki, ushbu
mahsulotni yuqori darajadagi konvergentsiyada qo'llash qo'shma biznes
samaradorligini oshirish uchun keng imkoniyatlarga olib keladi. O'z navbatida,
raqamlashtirish mahsulotining
murakkabligi.
Misol
uchun,
IT
va
IT
platformalaridan tashqari, ularni birlashtiruvchi tarmoqlardan foydalanish qo'shma
biznes mijozlariga konvergentsiyaning barcha ishtirokchilariga to'g'ridan-to'g'ri
27
"kirish"
imkonini
beradi. Jadvalda ko'rsatilgan
misol
uchun, iqtisodiy
konvergentsiyaning tarmoqlararo darajasi bilan qo'shma biznes mijozlari bir
vaqtning o'zida tibbiy va sug'urta xizmatlarini olishlari mumkin bo'ladi.
2-jadval. Quyidagi raqamlashtirish mahsuloti - IT va platformalar misolida
qo'shma biznes samaradorligini oshirishning mumkin bo'lgan variantlari
Daraja
Intrasegmentth
tashabbuskor va
ishtirokchilar sug'urta
kompaniyalari)
Binoning mazmuni va uni
Ta'sir natijasi
amalga oshirish
qo'shma biznes
Konvergentsiya
Qo'shma biznesning barcha ishtirokchilari
ishtirokchilari uchun bir
tomonidan qo'shma biznes tarkibiga kiruvchi
xil mijozlar
barcha sug'urta kompaniyalari mijozlari
bazasi(mijozlarsug'urta
to'g'risidagi umumiy ma'lumotlar bazasidan
kompaniyalari).
foydalanish sug'urta shartnomalarini
Qo'shma biznesda mijoz
mijozlarning kengaytirilgan guruhiga sotish
asos mijoz
imkonini beradi, bu esa sug'urta mahsulotlarini
ma'lumotlariga ko'ra
sotish hajmini oshiradi va natijalarni yaxshilaydi.
shakllantiriladi
qo'shma biznes va umuman sug'urta sanoati
ishtirokchilar
ishtirokchilarining moliyaviy-xo'jalik faoliyati.
konvergentsiya - sug'urta
kompaniyalar.
Inter segment
Mijozlar bazasining
Qo'shma biznesning barcha ishtirokchilari
(tashabbuschi - o'xshashligi (bank mijozlari tomonidan qo'shma biznes tarkibiga kiruvchi
bank, ishtirokchi va sug'urta kompaniyasi).
bank va sug'urta kompaniyasi mijozlarining
- sug'urta
Qo'shma biznesda mijoz
umumiy ma'lumotlar bazasidan foydalanish
kompaniyasi)
asos mijoz ma'lumotlariga bank, sug'urta va konvergent bank va sug'urta
ko'ra shakllantiriladi
mahsulotlarini mijozlarning kengaytirilgan
ishtirokchilarkonvergentsiya guruhiga sotish imkonini beradi. ularning sotish
- bank va sug'urta
hajmini oshirish va moliyaviy-iqtisodiy
kompaniyasi.
natijalarni yaxshilash tadbirlar ishtirokchilar
qo'shma biznes, shuningdek, moliya sektorining
sug'urta va bank
segmentlari.
28
Oldingi tahlil shuni ko'rsatdiki, qo'shma biznesda hozirgi vaqtda eng ilg'or
raqamlashtirish mahsuloti - IT, IT platformalari va ularni bog'laydigan tarmoqlar.
Tarmoqlararo iqtisodiy konvergentsiya doirasida amalga oshirilayotgan qoʻshma
biznes uchun ushbu kompleks raqamlashtirish mahsulotidan foydalanish
quyidagilarga imkon beradi.

qo'shma biznesda "g'alaba qozonish" tamoyilini amalga oshirish va
shuning uchun boshqa ishtirokchilarni qo'shma biznesga jalb qilishning agressiv
shaklidan voz kechish;

tarmoqlararo iqtisodiy konvergentsiya doirasida qo‘shma biznesni
amalga oshirishga mos keladigan, konvergentsiya tashabbuskorining biznesiga
texnologik jihatdan bog‘liq bo‘lgan va unga aloqador bo‘lmagan turli xil
xo‘jalik yurituvchi subyektlarni ixtiyoriy ravishda qo‘shma tadbirkorlikka jalb
qilish. ;

mijozlarga
taklif
qilinadigan
qo'shma
biznesning
barcha
ishtirokchilarining o'zgartirilgan, birlashtirilgan va yangi mahsulotlarini
yaratish;

kompaniyaning har qanday boshqa strategiyasining asosiy elementi
sifatida konvergentsiya tashabbuskorining mijozga yo'naltirilgan strategiyasini
29
o'zgartirish;

mijozga “bu yerda va hozir”da qo‘shma biznesning barcha
ishtirokchilarining keng mahsulot va xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini
taqdim etish. Raqamlashning iqtisodiy konvergentsiya jarayonlariga mumkin
bo'lgan ta'sirini tahlil qilish - shartlar, omillar va biznes modeli, qo'shma biznes
samaradorligini oshirishning mumkin bo'lgan usullari ro'yxatini belgilaydi.
Qo'shma biznes samaradorligini oshirishning mumkin bo'lgan yo'nalishlari
ro'yxatini aniqlashda quyidagilarni ham hisobga olish kerak.
Konvergentsiya va raqamlashtirish mahsulotlari darajasining mustaqil va
birgalikdagi ta'siri nafaqat ijobiy, balki ma'lum salbiy oqibatlarga olib kelishi
mumkin. Shu sababli, qo'shma biznes samaradorligini oshirish uchun mumkin
bo'lgan yo'nalishlarning to'liq ro'yxatini shakllantirish quyidagi ishlarni oldindan
amalga oshirishni o'z ichiga oladi:

iqtisodiy konvergentsiya darajasining o'ziga xos xususiyatlari va
ma'lum bir raqamli mahsulotdan foydalanish, shu jumladan tegishli shartlar,
omillar va biznes tashkilotining o'zi mazmuni bilan bog'liq holda
samaradorlikni oshirish uchun barcha potentsial imkoniyatlarni aniqlash;

qo'shma biznes samaradorligiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin
bo'lgan iqtisodiy konvergentsiya va raqamlashtirish ta'sirining mumkin bo'lgan
salbiy oqibatlarini aniqlash;
30
yuzaga kelishi mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarni kamaytirishga qaratilgan
boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish; qo'shma biznesning mumkin bo'lgan haqiqiy
natijasini baholash, ya'ni. konvergentsiya va raqamlashtirish ta'sirining mumkin
bo'lgan ijobiy oqibatlari tufayli uning samaradorligi oshishini, mumkin bo'lgan
salbiy oqibatlar tufayli samaradorlikning pasayishi bilan solishtirish Ushbu tahlil
natijasi qo'shma biznes faoliyatining ro'yxati bo'ladi, ularning rivojlanishi uning
samaradorligini oshiradi.
Quyida ishlab chiqilgananiq raqamlashtirish mahsulotidan foydalanganda ma'lum
darajadagi konvergentsiya doirasida amalga oshiriladigan qo'shma biznes
samaradorligini oshirish uchun barcha mumkin bo'lgan yo'nalishlarning dastlabki
to'plamini yaratish algoritmi.
Ushbu algoritmning harakatlar ketma-ketligi quyidagi to'rt bosqichni o'z ichiga
oladi:
1.
qo'shma biznes tashkil etiladigan iqtisodiy konvergentsiyaning
ko'rib chiqilayotgan darajasini va uning doirasida foydalaniladigan aniq
raqamlashtirish mahsulotini aniqlashtirish;
2.
ko'rib chiqilayotgan konvergentsiya darajasi va unda qo'llaniladigan
o'ziga xos raqamlashtirish mahsuloti uchun biznes modeli parametrlarining
zaruriy shartlari, omillari va qiymatlari ro'yxatini aniqlash;
3.
biznes modelining zaruriy shartlari, omillari va parametrlari
31
mazmunining xususiyatlarini aniqlash;
4.
qo'shma biznes samaradorligini oshirishning barcha mumkin bo'lgan
usullari ro'yxatini yaratish (iqtisodiy konvergentsiya va raqamlashtirish
o'rtasidagi o'zaro ta'sir xavfini baholashni hisobga olgan holda biznes
modelining zaruriy shartlari, omillari va parametrlari mazmunini tahlil qilish
asosida). ).
Taqdim etilgan algoritm natijasida olingan dastlabki to'plam biznes samaradorligini
oshirish uchun aniq yo'nalishlarni tanlash uchun ishlatiladi.
Umuman olganda, tahlil quyidagilarni ko'rsatdi.
Konvergentsiya
darajasi
va
raqamlashtirish
o'rtasidagi
o'zaro
ta'sirning
xususiyatlari biznes modelining zaruriy shartlari, omillari va parametrlarining turli
mazmuniga olib keladi, bu esa, o'z navbatida, iqtisodiy konvergentsiyaning turli
darajalari ta'sirida ularning mazmunini aniqlashtirishning maqsadga muvofiqligini
belgilaydi. turli xil raqamli mahsulotlar. Konvergentsiya va raqamlashtirish
jarayonlari qo'shma biznes samaradorligiga turli yo'llar bilan ta'sir qilishi mumkin,
shuning uchun uning samaradorligini oshirish uchun mumkin bo'lgan yo'nalishlar
ro'yxatini shakllantirishda ushbu faktni hisobga olish kerak.
Bundan tashqari, quyidagilarni ta'kidlash kerak. Umuman olganda, raqamlashtirish
iqtisodiy konvergentsiya jarayonlariga ham ijobiy, ham salbiy ta'sir ko'rsatishi
mumkinligi sababli, samaradorlikni oshirishning barcha mumkin bo'lgan
32
yo'nalishlarini aniqlashda ushbu faktni hisobga olish kerak. Samaradorlikni
oshirishning u yoki bu yo'nalishining ijobiy ta'sirining real hajmi, odatda pul
ko'rinishida
o'lchanadi,
samaradorlikni
oshirishning
ko'rib
chiqilayotgan
yo'nalishini joriy etish natijasida yuzaga keladigan potentsial, mumkin bo'lgan
maksimal iqtisodiy samara o'rtasidagi farq sifatida aniqlanishi kerak. uni olish bilan
bog'liq xarajatlar. Shu bilan birga, pul birliklarida o'lchanadigan mumkin bo'lgan
salbiy oqibatlar samaradorlikni oshirishning ko'rib chiqilgan yo'nalishini joriy etish
xarajatlari orasida hisobga olinishi kerak, ya'ni. raqamlashtirishning mumkin
bo'lgan salbiy ta'sirini hisobga olish kerak.
Keyinchalik. Qo'shma biznes samaradorligi mezonini tanlashda tashabbuskor
birinchi navbatda tanlangan samaradorlik mezoni o'z maqsadiga erishish - o'z
raqobatbardoshligini oshirishni ta'minlaydimi, degan savolni ko'taradi. Bu shuni
anglatadiki, qo'shma biznes samaradorligi uchun tanlangan mezon qanday
bo'lishidan qat'i nazar, u qo'shma biznesni
yaratish tashabbuskorining
raqobatbardoshligini oshirish muammosini hal qilish bilan bog'liq bo'lishi kerak.
2.3.Biznes va iqtsodiyotda raqamli transformatsiya.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish О‘zbekistonda amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng muhim ustuvor yо‘nalishlaridan
33
biridir. Kichik biznes kapital taqchilligi sharoitida kо‘p va yirik mablag‘ talab
etmaydigan xо‘jalik faoliyati sifatida resurslar aylanmasining yuqori sur’atlarini
ta’minlaydi, iqtisodiyotni qayta qurish, iqtisodiy beqarorlik va resurslar
chegaralanganligi sharoitida iste’mol bozorini shakllantirish va uni tо‘ldirish
muammosini tez hamda tejamli tarzda hal etadi. Kichik korxonalar bozor
talabining о‘zgarishiga darhol moslashadi va shu yо‘l bilan iste’mol bozoridagi
zaruriy muvozanatni ta’minlaydi. Shuningdek, kichik biznes yangi ish о‘rinlarini
yaratishi bilan о‘sib boruvchi ishsizlik muammosini yumshatadi. Bu esa о‘z
navbatida respublikamiz aholisining 60% dan ortig‘i qishloq joylarda yashashini
hisobga olsak, ushbu sohani rivojlantirish va taraqqiy etishini ta’minlash hozirgi
kunda eng muhim dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy masala ekanligi yorqin namoyon
bо‘ladi. Bu borada barqaror iqtisodiy о‘sishini ta’minlashda kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish borasida amalga oshirilgan ishlarning
kо‘lamiga qaramasdan bu sohada hali о‘z yechimini kutayotgan muammolar
mavjud. Jumladan iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlariga kichik biznesni
rivojlantirishning ilg‘or xorijiy tajribalarini tatbiq etish, ularining о‘ziga xos
ilmiy-uslubiy
asoslarini
о‘rganish,
kelgusidagi
istiqbolli
rivojlanish
strategiyalarini ishlab chiqish hamda tadbirkorlik subyektlarining iqtisodiy
samaradorligini oshirishning tashqi va ichki omillarini aniqlash lozim. Shu nuqtai
nazardan, respublikamizda real sektor tarmoqlarining barqaror iqtisodiy о‘sishini
34
ta’minlashda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini istiqboldagi izchil
rivojlantirish yuzasidan ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish
bugungi kunning muhim va dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Kо‘plab
xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
mazmun mohiyati, uni rivojlantirishga ta’sir etuvchi omillar, kichik biznes
subyektlarining iqtisodiyotdagi о‘rni hamda ahamiyati tо‘g‘risida ilmiy
tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, V.Dolyaning “Ensiklopediya biznesmena”
lug‘atida «Tadbirkor degani yangi bir ishga qо‘l urish, uni bajarishga kirishish,
qandaydir kattaroq ishlarni amalga oshirishdir»-deb ta’rif berilgan bо‘lsa,
R.Xizrich va M. Piterslar “Tadbirkor, ya’ni о‘ylab ish kо‘ruvchi kishi - korxona
ishini yurgizishga moyil, qobiliyatli, katta hajmdagi ishlarga qо‘l ura oladigan,
jasur, chо‘rtkesar va bunday ishlarga botir bо‘lgan kishidir»-deb ataganlar.
Rossiyalik
olimlardan
A.G.Aganbegyan
iqtisodiyotda
kichik
biznes
subyektlarining iqtisodiyotda mahsulotlar ishlab chiqaruvchi, boylik yaratuvchi
va xizmat kо‘rsatish sohalarini о‘z ichiga oladigan soha ekanligi ammo, unga
moliya-kredit, birja faoliyati kirmasligini ta’kidlagan bо‘lsa, A. Komov о‘zining
“Russkoye ekonomicheskoye obshestvo” jurnalida bergan ilmiy maqolasida
kichik biznes subyektlarini iqtisodiyotning yirik tarkibiy qismi ekanligi va uning
rivojlanishida kredit tizimining ahamiyati tо‘g‘risida fikr yuritgan. Umuman
olganda, kishining tadbirkorlik holati - bu tashabbuskorligi, novatorligi,
35
manfaatdorligi, ishga eskicha emas, yangicha yondashishdir. О‘zbekistonda
kichik biznes korxonalarini barpo etish orqali mustaqil xо‘jalik yurituvchi mulk
egalari shakllandi. Kichik biznes korxonalari bozor iqtisodiyotiga xos turli
makroiqtisodiy shart-sharoitlar va talablariga moslashishi imkoniyatlariga
egaligi bilan ustuvor ahamiyatga ega. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish milliy iqtisodiyotimiz
barqarorligini
ta’minlashning
muhim
makroiqtisodiy
omillaridan
biri
hisoblanadi. Keyingi yillarda kichik biznes taraqqiyoti natijasida ularning
mamlakatda yaratilayotgan yalpi ichki mahsulot salmog‘idagi ulushining ortib
borayotganligi bilan izohlash mumkin. Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish
dasturi doirasida iqtisodiy о‘sishni ta’minlash, yangi ish о‘rinlarini tashkil qilish,
bandlik muammosini hal etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishda
tobora muhim о‘rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal
rivojlantirish, rag‘batlantirish va qо‘llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratiladi.
36
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning YAIMdagi ulushi
Ko'rsatgichlari
201
9
202
0
2021
O'zbekiston
Respublikasida
YIM
Sanoat
56.0
55.7
54.9
25.8
27.9
27.0
1.2
104.6
Qurilish
75.8
72.5
72.4
-3.4
95.5
Bandlik
76.2
74.5
74.4
-1.8
97.6
Eksport
27.0
20.5
22.3
-4.7
82.5
Import
61.6
51.7
48.7
-12.9
79
2021yil 2019 yilga nisbatdan
o'zgarishi.
+/%
-1.1
98
3-jadval ma'lumotlaridan ko‟rinib turibdiki, O'zbekiston Respublikasida YAIM 2019
yilga nisbatdan 2021 yilda 2 % ga kamaygan. Sanoatda esa bu ko‟rsatgich 2019 yilga
nisbatdan 2021 yilda 4.5 % ga kamaygan.
Bandlikda esa bu ko‟rsatgich 2019 yilga nisbatdan 2021 yilda 2.4 % ga
kamaygan. Eksportda esa bu ko‟rsatgich 2019 yilga nisbatdan 2021 yilda 17.5 %
kamaygan, dalolat beradiki chet el davlatlarida kichik biznesning YAIMdagi
ulushini olib qaraydigan bo`lsak, Fransiyada bu ko`rsatkich 62 foizni, Italiyada - 60
foizni, Yaponiyada - 55 foizni, Germaniyada - 54 foizni, Buyuk Britaniyada - 53
37
foizni, AQShda - 52 foizni, Qozog`istonda - 25,6 foizni, Rossiyada – 20,0 foizni
tashkil etadi (2-rasm).
Bunda turli davlatlarda sub`ektlarning kichik biznes sohasiga taalluqliligi
mezonlariga ham e`tibor berish lozim. Masalan, AQShda xodimlar soni 100
kishigacha hamda yillik aylanmasi hajmi 3 dan 12 mln.AQSh.dollarigacha bo`lgan
sub`ektlar kichik biznes sub`ektlari hisoblanadi. Xodimlar soni 100 dan 500
kishigacha bo`lgan sub`ektlar esa o`rta biznes sub`ektlari deb yuritiladi.
Shuningdek,
Rossiyada kichik biznes sub`ektlariga xodimlar soni 100
kishigacha hamda yillik tushum hajmi 400,0 mln.rublgacha
bo`lgan sub`ektlar taalluqli bo`ladi.
70
60
50
40
30
20
10
62
60
56,9
55
54
53
52
25,6
20
Respublikamizda “ishbilarmonlik – biznes yuritish uchun amaliy qulay
sharoit tug„dirib berish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni har tomonlama
qo„llab- quvvatlash va rag„batlantirish real iqtisodiyotni isloh etishning navbatdagi
eng muhim yo„nalishiga aylanmog„i zarur”
38
“...2016-yilda 32 ming taga yaqin yoki 2015-yilga nisbatan 18 foizga ko„p
kichik biznes subektlari tashkil qilinishiga turtki bo„ldi. Kichik biznesning
mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi hissasi 56,9 foizgacha, sanoatda esa 45
foizgacha oshdi”. “...kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka keng erkinlik berish,
ularning faoliyatiga davlat organlarining aralashuvini tubdan qisqartirish,
huquqbuzarliklarning barvaqt oldi olinishini ta‟minlash, ularning profilaktikasi
samaradorligini oshirish va huquqbuzarliklarga yo„l qo„yilmaslik davlat
siyosatining muhim ustuvor yo„nalishi va davlat organlarining birinchi darajali
vazifasi etib belgilangani bu boradagi ishlar sifat jihatidan yangi bosqichga
ko„tarilganidan dalolat beradi.”
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida qishloq xo`jaligida chuqur tarkibiy
islohotlar o`tkazilib, sohada bozor munosabatlarini shakllantirish, mulkchilikning
nodavlat shakliga o`tish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish,
dehqon va fermer xo`jaliklari faoliyatini yo`lga qo`yish kabi muhim masalalarni hal
etishga katta e`tibor berildi. Bugungi kunda fermerlik farakati jadal rivojlanib,
dehqonchilikda: g`allachilik, paxtachilik, sholikorlik, meva-savzavotchilik hamda
chorvachilikda: qoramolchilik, qo`ychilik, qorako`lchilik, parrandachilik,
asalarichilik, baliqchilik yo`nalishlarida hamda mahsulotlarni qayta ishlash
sohalarida faoliyat ko`rsatayotgan ko`p tarmoqli fermer xo`jaliklari rivojlanib
bormoqda.
Respublikamizda fermer xo`jaliklarining yuqori sur`atlarda rivojlanishi
natijasida 2000-2016 yillarda qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab
chiqarishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi
73,6 foizdan 98,2 foizga oshgan. (3-rasm).
120
100
80
94
73,6
74,5
74,9
78,1
81,1
97,6
97,7
97,8
95,2
97,3
97,5
97,6
97,9
98,198,2
85,7
60
40
20
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
yil
yil
yil
yil
yil
yil
yil
yil
yil
yil
yil
yil
yil
yil
yil
yil
yil
39
3-rasm. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning qishloq xo’jaligidagi ulushi
Raqamli texnologiyalarni amalda tatbiq etilishi jamiyat va iqtisodiyotni
rivojlanishining muhim yo‘nalishlarini aniqlab beradi va odamlar hayotinitubdan
o‘zgarishiga olib keladi. Raqamli iqtisodiyotni shakllantirish ko‘plab mamlakatlar,
jumladan iqtisodiy lider – AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya va Yaponiya uchun
ham ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Sun’iy intellekt, robotlashtirish,
“Internet buyumlar” kabi texnologiyalarning yangi avlodini paydo bo‘lishi ijtimoiy
soha va biznes faoliyatida transformatsiya qilishni yangi to‘lqinini boshlashni taqoza
etmoqda.
Mutaxassislarning
fikricha
hududlarda,
kompaniyalarda
bunday
texnologiyalarni joriy etilishi mehnat unumdorligini 40 foizga oshiradi. Microsoft
kompaniyasi tomonidan berilgan ta’rifga ko‘ra raqamli transformatsiyaning asosiy
maqsadi raqobatbardoshlikni oshirish, doimo o‘zgarib turuvchi iqtisodiy sharoitda
kompaniyaga
o‘zini
rivojlantirish
uchun
imkon
berishdir.
Raqamli
transformatsiyaning an’anaviy avtomatlashtirilgan tizimdan farqi samaradorlikning
keskin oshishida hisoblanadi. Shuning uchun transformatsiyani muvaffaqiyatli
amalga oshrilishi, odatda yangi biznes modellarni yaratilishiga olib keladi.
Shuningdek, korxonalarda korporativ axborot tizimlarini joriy etilishi yoki
modernizatsiya qilinishi bo‘yicha amalgaoshirilgan har qanday loyihani ham raqamli
transformatsiya deb bo‘lmaydi. Microsoft kompaniyasi raqamli transformatsiya
loyihlarida quyidagi funksiyalarni ajratib ko‘rsatadi: 1. Samaradorlikni keskin
40
o‘sishi: korxona faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlari ikki barobarga yaxshilanishi
mumkin.
2.
Tejamkor,
keng
o‘lchamli
va
moslashuvchan
zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish (Bulutli xizmatlar, Sun’iy intellekt, “Internet
buyumlar”, katta hajmdagi ma’lumotlar, robototexnika va boshqalar). 3. O‘zaro
bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlarning mavjudligi, ya’ni loyiha biznesning bir necha
sohalariga ta’sir ko‘rsatishi zarur. Mijozlar nafaqat iste’molchi bo‘lishi balki
biznesning bir qismiga aylanishi, tovar va xizmatlarning sifatiga ta’sir ko‘rsatishi
kerak. Raqamli iqtisodiyot an’anaviy iqtisodiyot tarmoqlarini transformatsiya
qilishni, yangi bozorlarga chiqish yo‘nalishlarini belgilab beradi. Yangi biznes
modellari mijozlarga yo‘naltirilgan (customer centric) bo‘lib, ularning strukturasini
to‘liq belgilab beradi, ya’ni mijoz talabini oldindan belgilangan muhim taklifini
hisobga olib, xaridor tomonidan mahsulotdan foydalanish davrida, o‘z vaqtida
(justin-time) yetkazib berishdan boshlab daromad kelishgacha bo‘lgan davrlarni o‘z
ichiga oladi.
3.1.Korxona va tashkilotlarda elektron xizmatlar ko‘rsatishning afzalligi
va kamchiliklari.
Hozirgi kunda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy o’sishni
ta’minlash uchun xizmatlar sohasini jadal rivojlantirishni eng muhim vazifalardan
biri sifatida qo’yishmoqda. Xizmatlar sohasi aholining barcha qatlamlarini qamrab
oladi va jamiyatda sodir bo’layotgan deyarli barcha ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga
41
ta’sir ko’rsatadi, bu esa mazkur masalaning qanchalik muhim va ahamiyatli
ekanligini ko’rsatib beradi. O’zbekistonda mustaqillik yillarida, iqtisodiyotni
diversifikatsiyalash va tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, mamlakat
aholisining bandligini, daromadlarini va turmush sifatini oshirishning muhim
yo’nalishlari va omillaridan biri sifatida xizmatlar sohasi va servisni jadal
rivojlantirish bo’yicha tizimli ishlar amalga oshirildi. Xizmat ko’rsatish sohasini
rivojlantirish O’zbekiston iqtisodiyotining ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
farmoni bilan tasdiqlangan “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalish bo’yicha Harakatlar strategiyasi” da
xizmat
ko’rsatish
sohasini
jadal
rivojlantirish,
yalpi
ichki
mahsulotni
shakllantirishda xizmatlarning o’rni va ulushini oshirish, ko’rsatilayotgan xizmatlar
tarkibini, eng avvalo, ularning zamonaviy yuqori texnologik turlari hisobiga tubdan
o’zgartirish tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning
yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning
raqobatbardoshligini oshirishning ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida belgilangan
edi.
Xizmatlar
sohasi
diversifikatsiyalashni
korxonalari
ta’minlash,
faoliyatini
ular
balansli
ko’rsatadigan
rivojlantirish
va
xizmatlarning
raqobatbardoshliligi va sifatini oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 26 fevraldagi “2016-2020 yillarda xizmatlar
42
sohasini rivojlantirish dasturi to’g’risida”gi 55-sonli qarori qabul qilingan. Butun
dunyo bo’yicha internet rivojlangan sari muloqotning yangi shakllari rivojlana
boshladi. Internet orqali uydan chiqmasdan turib nafaqat bir birlari bilan, balki
davlat idoralari bilan ixtiyoriy axborot almashinish imkoniyatiga egadirlar. Internet
orqali taqdim etilayotgan xizmat turlariga elektron xizmat turlari deya ta’rif ko’plab
xorijiy olimlar tomonidan taqdim etilgan. Quyida 1-jadvalda ushbu ta’riflarni
keltirib o’tilgan.
1-jadvalElektron xizmat tushunchasiga xorijiy olimlar tomonidan keltirilgan
ta’riflar
№
Keltirilgan ta’rif
Muallif
1
Elektron xizmat – ariza
Jidkova Oksana Sergeyevna
beruvchining
Razvitiye sistem okazaniya
ehtiyojlari elektronnix gosudarstvennix uslug
niqondirish uchun uni taqdim
naseleniyu (na primere
etishning avtomatlashtirilgan
Kurganskoyoblasti) avtoreferat.
elektron
2013 g.
shakllarida
nfoydalangan holda axborot
xizmati.
2
Elektron xizmatlar deganda
Danilov Nikita Arkadevich
Avstraliyaning siyosiy va
pravovoye
huquqiy doktrinasida davlat
regulirovaniy
hokimiyatining ijro etuvchi
eelektronnogo pravitelstva v
organlari, hukumat tizimi
zarubejnix stranax, Moskva  2013
tushunadi va u to'rt elementni
o'z ichiga oladi: elektron
demokratiya,
elektro
nxizmatlar, e-boshqaruv va
elektron hukumat.
43
3
4
5
6
7
Elektron xizmatlar - bu
Vishnyakova Svetlana Sergeyevna.
AKTdan, shu jumladan
Formirovaniye sferы elektronnix
Internetdan foydalangan holda
uslug v Rossii: dis kand. ekon.
elektron shaklda taqdim
nauk: 08.00.05. Moskva, 2007 187
etiladigan moddiy va
s. RGB OD, 61:07-8/2408
nomoddiy
xizmatlarning har xil turlari.
E xizmatlar - bu Internetdagi
Chun Hai, J., Ibrahim. (2007).
xizmatlar bo'lib, unda faqat
Fundamental of Development
tavsiflovchi
Administration. Selangor: Scholar
ma'lumotl Press. ISBN 978-967-5-04508-0.
armavjud bo'lgan an'anaviy
http://lookup.computerlanguage.c
veb-saytlardan farqli o'laroq,
om/
sotib olish va sotish
host_app/search?cid=C999999&de
operatsiyalariniamalga
f=652d7365727669636573.htm
oshirish mumkin.
Zeithaml va Bitner (2003)
Zeithaml, V., Bitner, M.J. (2003).
elektron xizmatni Internet
Services Marketing. Integrating
orqalitaqdim etiladigan vebCustomer Focus across the Firm.
xizmatlar
3rd
deb ta'riflagan.
ed. 2003, New York: McGraw-Hill.
Wilson (1998) “elektron xizmat
Wilson. (1998). NIST-Special– provayder va mijoz
Publication-800-16, Information
o‘rtasidagi elektron kanal
Technology Security Training
orqalio‘zaro aloqada
Requirements:
A Role and
bo‘ladiganfaoliyat yoki bir
Performance Based Model, 1998,
qator tadbirlar”deb
National Institute of Standards and
ta’kidlagan.
Technology: Gaithersburg.
Taherdoost va boshqalar.
Taherdoost, H. et al. (2014). A
(2014)elektron
review paper of e-services,
xizmatlarnin
technology
concepts.
gxususiyatlaridan foydalangan
8thInternational
vaquyidagicha
Conference
umumlashtirilgan:
Interdisciplinarity in Engineering,
nomoddiylik, jarayon tabiati,
INTER-ENG 2014, Romania.
birhil, ajralmaslik, egalik
qilmaslik, o'zaro harakat, o'zo'ziga xizmat ko'rsatish, raqib
44
emas.
8
Elektron xizmatlarning ta'rifi,
European Commission. 2006.
shuningdek, Kengash Nizomida
Directive on VAT Law on Value
(Yevropa Komissiyasi, 2006
Added Tax (VAT) § 16 paragraph.
yil) belgilangan "e-xizmat" - bu
18, Annex II.
Internet orqali etkazib
beriladigan (yoki uni taqdim
etish uchun Internetga yoki
shunga o'xshash tarmoqqa
tayanadigan elektron tarmoq)
vauni ta'minlashda axborot
texnologiyalariga juda bog'liq ya'ni xizmat mohiyatan
avtomatlashtirilgan
bo'lib,
insonning minimal
aralashuvini o'z ichiga oladi va
axborot texnologiyalari
mavju
d
bo'lmaganda
hayoti
yqobiliyatga ega emas”.
Amalga oshirilgan taxlillar tadqiqot elektron xizmatlarning asosiyxususiyatlarini
aniqlash va tahlil qilish imkonini berdi. Elektron xizmatlarning mohiyatining
o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olganholda, muallif ularning quyidagi turlarini
ajratib ko'rsatadi:
45
1) elektron xizmatlar ko'rsatuvchi sub’ektga ko’ra:
- hokimiyat organlari tomonidan taqdim etiladigan elektron xizmatlar,
- tashkilotlar tomonidan taqdim etiladigan elektron xizmatlar;
2) moddiy asosga ko’ra:
- pullik asosda taqdim etiladigan elektron xizmatlar,
- bepul elektron xizmatlar;
3) xizmatni oluvchi (arizachi):
- jismoniy shaxslarga taqdim etiladigan elektron xizmatlar,
- yuridik shaxslarga elektron xizmatlar ko‘rsatish;
4) xizmat ko'rsatish uchun zarur bo'lgan sub'ektlar soni:
- oddiy (asosiy) elektron xizmatlar;
- kompleks (kompozit) elektron xizmatlar;
5) ma'muriy-huquqiy tartibga solish darajalariga ko’ra:
- tartibga solingan,
- tartibga solinmagan;
6) elektron xizmatlar ko'rsatish sohalariga ko’ra: moliya, soliq, bojxona va
boshqalar.
Elektron xizmatlar - bu kompyuter yoki Internetga kira oladigan boshqa shunga
o'xshash qurilma orqali foydalanish mumkin bo'lgan xizmatlardir.
Interaktivlik tushunchasi. Interaktivlik deganda biz, faqatgina, biz o’rganayotgan
fan
kesimida
texnik
vositalar,
kompyuter,
ularning
dasturlari
hamda
foydalanuvchilarorasidagi o’rnatilgan muloqatni tashkil etish tushuniladi. Demak,
Kompyuter dasturlari shunday yaratilganki, Biz u yordamida kompyuter bilan
muloqat o’rnatamiz.
Umuman olganda interaktivlik bu muloqat tizimini tashkil etish bilan bog’liq.
Ya’ni, maqsadga ko’ra tizim elementlari orasidagi axborot ma’lumotlar
46
almashinuvi. Ushbu tushuncha axborot nazariyasi, informatika va dasturlash,
telekommunikatsiya tizimlari, sotsiologiya va boshqa sohalarda qo’llaniladi.
Interaktivlik orqali foydalanuvchi moddiy, ma’naviy, ijtimoiy, iqtisodiy, axborot va
ishlab chiqarishning turli manbalaridan ko’riladigan manfaat mavjud bo’lsa, unga
interaktiv xizmat qilingan deb tushuniladi. Ya’ni, kompyuter dasturlari orqali
foydalanuvchiga interaktiv xizmat tashkil etilgan deb tushuniladi.
Internet tarmog’i orqali ko’rsatiladigan interaktiv xizmat turlari. Hozirgi vaqtda,
hukumatimiz tomonidan interaktiv xizmatlarni shakllantirish, tashkil etish va ularni
boshqarishga katta e’tibor berilmoqda. Interaktiv xizmatlarni tashkil etishning eng
tezva yaxshi yo’li, bu, ularni internet tarmoqlari orqali amalga oshirish hisoblanadi.
Mamlakatimiz
qonunchiligiga
binoan
davlat
elektron
xizmati
–
ariza
beruvchilarning so‘rovlariga ko‘ra amalga oshiriladigan, davlat organlarining
vazifalarini bajarish bo‘yicha ular tomonidan ko‘rsatiladigan xizmat, elektron
davlat xizmati – axborot-kommunikatsiya texnologiyalari qo‘llanilgan holda
ko‘rsatiladigan davlat xizmati hisoblanadi.
“Elektron hukumat” tizimini yaratishdan asosiy maqsad sub’ektiv faktorlarni
kamaytirgan holda davlat xizmatidagi mansabdor shaxslarni fuqarolar bilan
yaqinlashtirishni ta’minlashdir. Bundan jamiyat hech bo‘lmaganda poraxo‘rlik va
korrupsiyaning kamayishi ko‘rinishida foyda ko‘rishi mumkin.
47
Albatta, sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar saylov tizimi, qonunchilik faoliyati, barcha
darajadagi hokimiyatlarning fuqarolar oldidagi mas’ulligi nazoratini amalga
oshirish tizimlari, ularning birlashma-lari va tadbirkorlik faoliyatini qamrab olishi
lozim. Qisqacha qilib aytganda, bu jarayonni jamiyat hayoti asosini aniqlovchi uch
muhim sub’ektning o‘zaro munosabatlari ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin
Bular: davlat, mamlakat fuqarolari va biznes sub’ektlardir. Bunda fuqarolar
birgalikda fuqarolik jamiyatini tashkil etsa, biznes sub’ektlari esa mamlakatning
iqtisodiyotini aniqlaydi, davlat esa o‘zaro munosabatlarni birlashtiruvchi yoki
integratsiyalovchi tizim hisoblanadi. Bu munosabatlar quyidagi uchta nim tizim
yoki boshqacha aytganda, “Elektron hukumat” tizimining tarkibiy modullarida
namoyon bo‘ladi:
-davlat boshqaruv organlarining o‘zaro aloqalariga yo‘naltirilgan modul G2G
(jahonda qabul qilingan davlat davlat uchun - government to government
jumlasiningqisqartmasi asosida qabul qilingan belgi);
-hukumat muassasalari, davlat boshqaruv organlari bilan biznes sub’ektlari
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga yo‘naltirilgan modul G2B (davlat biznes uchun
- government to business);
-hukumat muassasalari, davlat boshqaruv organlari bilan fuqarolar o‘rtasidagi
o‘zaro munosabatlarga yo‘naltirilgan modul G2C (davlat fuqralar uchun
government to citizens).
48
-
“Elektron hukumat” tizimi, xususan, uning G2G moduli to‘g‘risida so‘z
yuritganda, barcha darajadagi davlat hokimiyati organlarining
boshqaruv
jarayonlarini axborotlashtirish, bu organlarni aholi va biznes sub’ektlari bilan
o‘zaro munosabat funksiyalarini qo‘llab-quvvatlovchi kompyuter tizimlarini
yaratish tushuniladi. Agar idoralarda ushbu jarayonlar avtomatlashtirilmagan
bo‘lsa yoki elektron hujjat aylanishi mavjud bo‘lmasa, davlatning ichki
transaksiyalari amalga oshirilgan va qog‘ozsiz ish yuritish rejimi joriy etilgan deb
bo‘lmaydi. Bu borada faqat alohida joriy qilingan amaliyotlar, masalan, elektron
pochta orqali ma’lumot jo‘natib, qog‘ozga chop etib, mansabdor shaxsga qo‘l
qo‘ydirish jarayoni elektron hukumat tizimidan yiroqdir.
Axborot texnologiyalarini joriy etish va axborot resurslarini shakllantirishdan
tashqari elektron hukumat normativ-huquqiy baza qabul qilishni ham talab etadi.
Ya’ni, hujjat elektron ko‘rinishining qog‘ozdagi ko‘rinishi bilan huquqiy jihatdan
teng kuchga ega ekanligi va u bilan asosiy bosh hujjat ko‘rinishida ish yuritish
mumkinligiga asos bo‘la oladigan normativ-huquqiy hujjatlar zarur bo‘ladi.
Bularga “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi, “Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi,
“Elektron tijorat to‘g‘risida”gi va “Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida”gi
qonunlarni misol qilish mumkin.
G2G moduli butun elektron hukumat tizimining asosini tashkil etib, bu modulsiz
axborot kommunikatsiya texnologiyalarini davlat boshqaruvida joriy etib
49
bo‘lmaydi. Davlat boshqaruv organlarining korporativ tarmog‘i bu modulning
moddiy-texnik va axborot-kommunikatsion asosi sifatida xizmat qiladi. Davlat
boshqaruv organlariningkorporativ tarmog‘i o‘z ichida davlat muassasalari o‘rtasida
axborot almashinish, davlatning fuqarolar, biznes sub’ektlar, shuningdek, Internet
global resurslari orqali boshqa tashqi foydalanuvchilar bilan aloqalarini ta’minlaydi.
Munosabat va aloqalarning ushbu modul yordamida hal etiladigan asosiy
vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
-davlat boshqaruv organlari va davlat muassasalarining axborot massivlari,banklari
va ma’lumot bazalarini yagona tizimga integratsiyalash;
-barcha davlat tuzilmalarini elektron hujjat aylanishiga o‘tkazish va
unioptimallashtirish; -davlat qarorlarini ishlab
chiqishni, uzatish
va
ijrosini
nazorat qilishnioptimallashtirish;
-hukumat resurslaridan foydalanish tezligini oshirish maqsadida yagona davlat
portalini yaratish;
-davlat xizmatchilari o‘rtasida raqobat
muhitini kuchaytirish
va
ularning
malakasini oshirish.
Bundan tashqari, davlat boshqaruv organlarining korporativ tarmog‘idagi Intranet
tizimi o‘z xususiyatlari bilan Internet tizimidan farq qilmagan holda, jamiyatni
axborotlashtirishdagi asosiy dasturiy vositalardan hisoblanadi. Bu tizimdan
50
foydalanishni o‘rganish uchun davlat xizmatchisi qo‘shimcha bilim olishi,
malakasinioshirishi zarur.
G2B moduli, birinchi navbatda, iqtisodiyot sohasidagi davlat boshqaruvining
amaldagi tizimini davlat va biznes tuzilmalarining umumiy ishi yo‘lida – biznes
sub’ektlaridan har birining, binobarin, mamlakatning ravnaq topishi uchun ularning
tadrijiy o‘zaro hamkorligining samarali mexanizmiga aylantirishdan iboratdir.
Munosabatlarning ushbu modulida kuyidagilar asosiy sub’ekt hisoblanadi: budjet
va soliqlarni tartibga solish, davlat organlari va tijorat tuzilmalarining o‘zaro
iqtisodiy hamkorligi, kreditlar, investitsiyalar va boshqa moliyaviy resurslarni
boshqarish, tijorat faoliyatini litsenziyalash va boshqalar.
G2B moduli quyidagilarni ta’minlashi lozim:
-biznes tuzilmalari oldida turgan qog‘ozbozlik va ma’muriy to‘siqlarni bartaraf
etish;
-davlat boshqaruvining ortiqcha bo‘g‘inlarini qisqartirish, tartibga solish va
hujjatlar aylanishining raqamli texnologiyalarini keng joriy etish yo‘li bilan biznes
jarayonlarini va tranzaksiyalarni tezlashtirish, soddalashtirish va arzonlashtirish;
-qonunlar va bozor talablaridan kelib chiqib, resurslarni maqsadga yo‘naltirib,
erkin boshqarish.
51
Ushbu modul vazifalarini hal
etish uchun biznes sub’ektlariga
quyidagi
xizmatlarni ko‘rsatishni nazarda tutadi:
-kompaniyalarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va qayta ro‘yxatdan o‘tkazish;
-vakolatli tashkilotlardan loyiha hujjatlariga ruxsatnomalar olish va ular bilan
kelishish (ekologiya, qurilish, tabiiy resurslardan foydalanish);
-litsenziyalar olish va ular muddatini uzaytirish;
-yuridik maslahatlar, qonun hujjatlariga kiritilgan o‘zgartirish-lar to‘g‘risida o‘z
vaqtida va to‘liq axborot olish;
-budjetga (daromad, foyda, qo‘shilgan qiymat, yo‘l, yer soliqlari va boshqalar)va
budjetdan tashqari fondlarga majburiy korporativ to‘lovlarni amalga oshirish;
-buxgalteriya, moliya, soliq va statistika hisobotlarini rasmiylash-tirish va boshqalar.
G2B xizmatlari turli ijtimoiy guruh vakillariga yo‘naltirilgan bo‘lib, bu
xizmatlarning asosiy maqsadi davlat bilan bog‘liq ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy
jarayonlarni optimal boshqarishdan iborat.
Davlat boshqaruvining axborot-kommunikatsiya tizimlari bugungi kunda ko‘plab
mamlakatlar aholisi kundalik hayotiga tobora kengroq joriy etilmoqda. Davlat
tomonidan xizmat ko‘rsatishda bu xizmat qaysi muassasa tomonidan va qanday
ko‘rinishda bo‘lishidan qat’i nazar, eng asosiysi fuqarolarning idorama-idora sarson
52
bo‘lishlariga barham berishdan iborat. Bu xizmatlarga quyidagilarni nazarda tutmoq
joiz:
-soliq deklaratsiyalarini taqdim etish va shaxsiy to‘lovlar: daromad solig‘i, molmulk solig‘i va h.k.larni amalga oshirish;
-ijtimoiy ta’minot xizmatlaridan foydalanish, grantlar va qarzlar olish;
-shaxsiy hujjatlar – pasport, haydovchilik guvohnomasi va boshqa hujjatlarni
rasmiylashtirish;
-fuqarolarni doimiy yoki vaqtincha yashash joyi bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tkazish,
manzil o‘zgarganligi to‘g‘risida bildirishnoma berish;
-shikoyat va arizalarni qabul qilish, yuridik masalahat berish xizmatlari;
-ish izlash va mutaxassislarning kasb darajasini elektron test sinovidan o‘tkazish
bo‘yicha mehnat birjalari xizmatlari;
-sog‘liqni saqlash tizimi xizmatlari (interaktiv maslahatlar, qabulga yozish va
boshqalar);
-oliy o‘quv yurtlariga kirish test sinovlari, masofadan turib o‘qitish usuli bilan davlat
ta’lim muassasalarida malaka oshirish va boshqalar;
-daromadlar, dividendlar to‘g‘risida axborot va maslahatlar olish;
-kreditlar, imtiyozlar va litsenziyalarni online tizimida rasmiylashtirish;
53
-turli badallar, kommunal xizmatlar haqini to‘lash va shularga o‘xshash boshqa
xizmatlar.
Shuningdek, tarmoq resurslari orqali ko‘rsatilayotgan ko‘plab davlat xizmatlarining
o‘ziga xos moliyaviy asosini tashkil etuvchi elektron pullar aholiga ko‘rsatilayotgan
zamonaviy online xizmatlaridan biridir.
Shunday qilib, axborot kommunikatsiyasi tizimlarining davlat boshqaruviga keng
joriy etilishi u yoki bu formulyar, guvohnoma, ma’lumotnoma va hokazolar uchun
kishilarning shaxsan davlat muassasalariga kelishlari zaruriyatini ancha qisqartiradi,
istiqbolda esa bundan butunlay xalos qiladi. Ko‘plab mamlakatlar tajribasini joriy
etishning dastlabki bosqichidayoq kutilgan maqsadga – so‘rovlarga xizmat
ko‘rsatish tezligini oshirish va kutish vaqtini kamaytirish hisobiga fuqarolarning
davlat xizmatlaridan foydalanishini yengillashtirishga erishiladi.
“Elektron hukumat” tizimi mutaxassislarining fikricha, davlat boshqaruviga
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining
kirib
kelishi
iqtisodiyotning
rivojlanishini tezlashtirish imkoniyatini yaratadi, ma’muriy buyruqbozlik asosida
kelib chiqadigan sarf-xarajatlarni kamaytiradi, davlat tashkilotlarining ish unumi va
samarasini oshiradi, aholining turli axborotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish
hisobiga fuqarolik jamiyatini shakllantirish bo‘yicha imkoniyatlarni kengaytiradi,
54
davlat xizmatlarining faoliyatidagi shaffoflikni yaratadi va byurokratik to‘siqlarni
kamaytiradi.
Raqamli qurilmalardan foydalanuvchilarining o’sishi "katta ma’lumotlar"
(big data) kontseptsiyasini keltirib chiqardi. Ma’lumotlar oqimi doimiy tarzda
oshib bormoqda va ular real vaqtda aylanadi, qayta ishlanadi va qaror qabul qilish
uchun foydalanadi. Big Data ya’ni katta ma’lumotlar tomonidan yaratilgan
imkoniyatlar ilm-fan va menejmentning rivojlanishi uchun va katta ma’lumotlar
bilan ishlash raqamli iqtisodiyotni rivojlanishi uchun fundamental ahamiyatga ega.
Katta ma’lumotlar ijtimoiy va iqtisodiy ma’lumotlarni tahlil qilishning sifat
darajasini yuqorilashiga katta imkoniyat ochib beradi. Bulutli ma’lumotlarni qayta
55
ishlash hamda texnologiyalarini rivojlantirish ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni
modellashtirish va prognoz qilishni yaxshilashga imkon ochib beradi.
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi fikr, bilim, ko’nikma va tajriba
almashish imkoniyat yaratib berishi bilan birga, onlayn veb-saytlar biznes yaratish,
investitsiya kiritish, mutahassislar, kontragentlar va resurslar topish uchun
imkoniyatlarni birlashtirishga sharoit taminlab beradi.
Iqtisodiyotni to’liq raqamlashtirish yo’lida to’sqinlik qiladigan muammolarni
tahlil
qilish
alohida
e’tibor talab qiladigan omil hisoblanadi. Yangi
texnologiyalarni doimiy joriy etadigan mamlakatlar bilan bir qatorda, global
axborot kommunikatsiyalaridan uzilib qolgan, iqtisodiy tizimning yangi turiga
o’tishga imkon beradigan afzalliklardan foydalanmaydigan ba’zi mamlakatlar
ham yo’q emas. Farqlar nafaqat texnologiyalar darajasida, investitsiya
resurslarining yetishmasligi yoki inson kapitali rivojlanishining past darajasida,
balki mustaqil institutlarning yetishmasligi yoki yetarlicha yaxshi faoliyat olib
bormasligi sabab bo’la oladi.
3.2. Rivojlangan mamlakatlarda elektron biznesning holati tahlili.
•
Bugungi
kunga
kelib
jahondagi
barcha
rivojlangan
mamlakatlar
iqtisodiyotini raqamlashtirdi desak noto'g'ri bo'lmaydi. Tabiiyki XX asrning 6056
yillarida g'arb davlatlarida kompyuter texnologiyalarining tarqalishi, raqamli
iqtisodiyot bilan bir qatorda elektron tijorat sohasi ham rivojlanishining bosh
me'zoni bo'ldi. Albatta bizning yurtimizda ham soha rivoji uchun keng ko'lamli
ishlar amalga oshirilmoqda. So'zimizning isboti sifatida yurtboshimizning:
"Tarmoq va hudud rahbarlari raqamlashtirishsiz natija, rivojlanish bo'lmasligini
tushunib yetishi shart. Barcha darajadagi rahbarlar buni o'ziga kundalik vazifa
sifatida belgilab, raqamlashtirish sohasini alifbosidan boshlab chuqur o'rganishi
kerak"1 degan fikrlarini keltirishimiz mumkin. Berilayotgan e'tiborga qaramasdan
mazkur yo'nalishda o'z faoliyatlarini boshlamoqchi bo'layotgan tadbirkorlar o'zbek
segmentida yetarlicha ma'lumotlar topishlarida muammolarga duch kelishmoqda.
Raqamli iqtisodiyot hamda, elektron tijorat borasida qilingan nazariy va amaliy
ishlarni tahlil qilgan holda yangidan-yangi takliflar va metodlarni yaratish borasida
bir qancha ilmiy izlanishlar qildik. Zero qilingan ilmiy izlanish davomida ko'plab
masalalarga yechimlar topishni maqsad qildik.
•
Elektron biznes kelib chiqishiga nazar tashlaydigan bo'lsak, XX asrning
ikkinchi yarmi boshlarida axborot texnologiyalari sohasi taraqqiy eta boshlagani
bunga turtki bo'lganini kuzatishimiz mumkin. Tabiiyki, korxonalar o'rtasida va
ularning ichida ma'lumotlar almashuvini soddalashtirish va arzonlashtirishda
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining
(AKT)
roli
beqiyos.
Yirik
korporatsiyalar pulni, vaqtni, binolarni va kuchni tejash maqsadida hujjatli ishlarni
57
qog'ozsiz texnologiyalarda amalga oshira boshladilar. Bu jarayon albatta ma'lumot
almashinuv tezligini ortishiga ham ko'maklashdi. Shuni ta'kidlash kerakki, elektron
tijorat kontseptsiyasi tushunchasi hali internet globallashmasdan oldin paydo bo'ldi.
Ammo faqat 2000-yillaga kelibginav lektron biznes bank sektori va elektron
ma'lumotlar almashuvidan tashqariga chiqdi va biznesni yuritishning samarali
vositasi sifatida keng rivojlandi. Yurtimizda soha rivojining ilk uchqunlari XX asr
oxiri va XXI asr boshlariga to'g'ri keladi. Shunga qaramasdan ushbu qisqa muddat
ichida elektron tijorat yo'nalishi ancha rivojlandi. So'ngi besh yillikda
O'zbekistonda internet tezligining oshishi hamda, chekka chekka hududlarga ham
yetib borishi,
•
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 3-iyuldagi PQ-3832-sonli
qarori2 ga binoan iqtisodiyotning raqamli sektorini rivojlantirish borasida davlat
tomonidan keng ko'lamli chora-tadbirlar ko'rilmoqda, elektron hujjat aylanishi
tizimlari joriy etilmoqda, elektron to'lovlar rivojlantirilmoqda va elektron tijorat
sohasidagi normativ-huquqiy baza takomillashtirilmoqda.
•
rivojlangan mamlakatlar ular boshqa davlatlarga nisbatan rivojlangan
iqtisodiyoti, texnologik infratuzilmasi va inson huquqlariga ega bo'lgan suveren
davlatlardir. Ushbu mamlakatlarda yuqori darajadagi sanoatlashtirish, YaIM (yalpi
ichki mahsulot), YaMM (yalpi milliy mahsulot), aholi jon boshiga daromad va
yaxshi hayot darajasi mavjud.
58
•
Rivojlangan mamlakatni aniqlash uchun boshqa jihatlarni ham hisobga olish
kerak; barqaror siyosiy vaziyat, demokratiya bilan boshqarish, korrupsiyaning past
darajasi va boshqa tarkibiy qismlar qatorida qurolli to'qnashuvlar va
zo'ravonliklarning yo'qligi.
o
997 yil oktyabr oyida jahon miqyosida bozor tadqiqotlarini o'tkazgandan
so'ng, IBM sakkiz betlik asar bilan boshladi Wall Street Journal bu "elektron
biznes" tushunchasini joriy etish va IBMning yangi sohadagi tajribasini reklama
qilishdir.[4] IBM qaror qildi emas "elektron biznes" atamasini boshqa
kompaniyalar ushbu atamadan foydalanadi va butunlay yangi sanoatni yaratadi
degan umidda savdo belgisini qo'yish.[5] Biroq, bu juda muvaffaqiyatli bo'lib
chiqdi va 2000 yilga kelib, IBM o'zining "elektron biznes infratuzilmasi"
imkoniyatlari to'g'risida 300 million dollarlik kampaniyani boshladi.[5] O'sha
vaqtdan boshlab "elektron biznes" va "elektron tijorat" atamalari erkin ravishda
almashtirilib kelinmoqda va oddiy xalq tilining bir qismiga aylandi.[6]AQSh Savdo
vazirligining ma'lumotlariga ko'ra, 2020 yil 1-chorakda taxmin qilingan elektron
tijorat savdosi AQSh chakana savdosining deyarli 12 foizini, 2010 yil 1choragidagi 4 foizni tashkil etdi.
o
Auktsionlar . Klassik auksionlar bir guruh odamlar ishtirokida muayyan
joyda o'tkaziladi. Internetda elektron biznesning yordami bilan kimoshdi savdosi
yanada kengroq foydalanuvchilarni jalb qilishi va o'z tarmog'ini kengaytirishi
59
mumkin. Ushbu biznesning yana bir afzalligi - siz kim oshdi savdosiga kirish uchun
pul to'lashingiz shart emas.
o
Savdo va turli xil xizmatlar ko'rsatish . Ilgari savdo ishlarini olib borish
uchun joy olish, mol-mulkni sotib olish va sotuvchilarni yollash zarur edi. Ushbu
sa'y-harakatlar juda ko'p xarajatlar va boshqa muammolar bilan bog'liq. Elektron
biznesni rivojlantirish uchun yuqorida aytilganlarning hech biri talab qilinmaydi.
Internet do'koni uchun sifatli platformani yaratish kifoya.
o
Internet-banking . Maxsus bank dasturlari yordamida odamlar kompyuterda
o'tirganda barcha xizmatlardan foydalanishlari mumkin. Ko'p hollarda ofislar va
ofislarni to'lash kerak emas. Bundan tashqari, saytlarda tezkor yordam bilan yaxshi
qo'llab-quvvatlash xizmatlari mavjud.
o
Internet-trening . Bugungi kunda har qanday istagan ma'lumotni olish
mumkin. Internetdagi turli xil ta'lim kurslari yaratildi, uning narxi bir necha ming
dollargacha o'zgarib turadi. Jarayon va yondashuv an'anaviy variantdan tubdan farq
qiladi.
o
E-pochta . Ushbu turdagi e-biznes pochta aloqasi va telekommunikatsiya
kompaniyalariga jiddiy bosim o'tkazdi. Endi Internet yordamida siz darhol
ma'lumotlarni yuborishingiz va qabul qilishingiz mumkin.
Elektron biznesni tashkil etish
60
o
Bugungi kunda har kim o'z e- biznesini yaratishi mumkin. Turli yo'nalishlar
mavjud. Kerakli narsa shunchaki kerakli sohani tanlashdir. Dastlabki bosqichda siz
investitsiyalarsiz yoki ozgina pul sarflashingiz mumkin. Ushbu biznes sizning
sevimli mashg'ulotingizni aylantirmoq uchun ajoyib imkoniyatdir haqiqiy
tadbirkorlik faoliyati. Sizning biznesingizni tashkil qilishdan avval, elektron biznes
strategiyasini diqqat bilan ko'rib chiqishingiz kerak. Keyinchalik yuqori darajada
ehtimollik bilan u muvaffaqiyatga erishish imkoniga ega bo'lishini ta'kidlash
mumkin.
o
E-biznes modellari korxonalarga o'z faoliyatini yanada qulay, global va
samarali o'tkazish imkonini beradi. Bundan tashqari, bu biznes tadbirkorlik
faoliyatini boshlaydigan insonlar uchun ideal - katta investitsiyalarni kiritish va
biznes faoliyatini darhol ro'yxatdan o'tkazishga hojat yo'q.
Elektron yoki internet do’kon
o
Onlayn xaridlar shaklidir elektron tijorat bu iste'molchilarga to'g'ridan-to'g'ri
sotib olish imkoniyatini beradi tovarlar yoki xizmatlar ustidan sotuvchidan Internet
yordamida veb-brauzer yoki a mobil ilova. Iste'molchilar tashrif buyurib, qiziqqan
mahsulotni topadilar veb-sayt chakana sotuvchini to'g'ridan-to'g'ri yoki a xarid
qilish qidiruvi, bu turli xil elektron sotuvchilarda bir xil mahsulotning mavjudligini
va narxlarini namoyish etadi. 2020 yildan boshlab xaridorlar turli xil kompyuterlar
61
va qurilmalar, shu jumladan, Internet orqali xarid qilishlari mumkin statsionar
kompyuterlar, noutbuklar, planshet kompyuterlar va smartfonlar.
o
Onlayn do'kon sotib olishning jismoniy o'xshashligini keltirib chiqaradi
mahsulotlar yoki doimiy ravishda xizmatlar "g'isht va ohak" chakana sotuvchi yoki
savdo markazi; bu jarayon "biznesdan iste'molchiga" (B2C) onlayn xarid qilish deb
nomlanadi. Internet-do'kon korxonalarni boshqa korxonalardan sotib olishlarini
ta'minlash uchun tashkil etilganda, bu jarayon chaqiriladi biznesdan biznesga
(B2B) onlayn xarid qilish. Odatiy onlayn-do'kon xaridorga firmaning mahsulot va
xizmatlari assortimentini ko'rib chiqish, mahsulotning fotosuratlari yoki rasmlarini
ko'rish, shuningdek mahsulot xususiyatlari, xususiyatlari va narxlari to'g'risida
ma'lumot berish imkoniyatini beradi.
Dunyoning deyarli barcha davlatlarining tashqi iqtisodiy faoliyati an’anaviy savdo
aloqalaridan uzoqqa chiqib ketishga ulgurdi. Elektron tijoratning rivojlanishi va
Internetda
savdo
platformalarining
paydo
bo‘lishi
tufayli
yuzma-yuz
uchrashuvlarga bo‘lgan ehtiyoj yo‘qolib bormoqda. Har qanday mahsulotni sotib
olish uchun hatto oddiy iste’molchi ham uydan chiqmay turib tovar va xizmatlarni
masofadan xarid qilish imkonini yaratadi. Bu nafaqat o‘z shahringiz yoki
mamlakatingizda xarid qilish, balki boshqa mamlakatlardan tovarlarga buyurtma
berish
va
yetkazib
berish
imkoniyati
62
mavjudligini
anglatadi.
Yangi
texnologiyalardan foydalanish ommabopligi tufayli iste’molchilar huquqlarini
himoya qilish zarurati ortib bormoqda.
Elektron tijorat hamda marketpleyslardan foydalanish tranzaksiya xarajatlarini
kamaytirishi, butun dunyo bo‘ylab yetkazib beruvchilar va xaridorlarni
bog‘laydigan savdo kanali bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bugungi kunda biznes
uchun elektron tijoratning qiymatini baholab bo‘lmaydi: u kompaniyalarning
iste’molchilar ehtiyojlarini tushunishini yaxshilaydi, mahsulot va xizmatlarni jahon
bozoriga taqdim etadi. Hozirgi vaqtda jahon iste’mol tovarlari savdosining qariyb
12 foizi xalqaro elektron tijorat orqali amalga oshirilib kelinmoqda va bu
ko‘rsatkich doimiy ravishda o‘sib bormoqda. Yevropa Komissiyasi oʻz tadqiqotida
taʼkidlaganidek, onlayn platformalar Yevropa Ittifoqi va butun dunyoning
kelajakdagi iqtisodiy oʻsishini taʼminlovchi “raqamli qiymat”ni yaratishda yetakchi
rol oʻynaydi.
Elektron tijoratning huquqiy masalalari
Elektron tijorat platformalari katta hajmdagi ma’lumotlarni jamlaydi, ularning
sifatli tahlili, biznes modellarini takomillashtirish uchun muhim ahamiyat kasb
63
etmoqda, elektron tijorat oqimlarini yaxshiroq tahlil qilish va iste’molchilar
huquqlarini himoya qilishning tegishli darajasini ta’minlashdagi zaif tomonlarni
aniqlash imkonini beradi. Anonimlashtirilgan ma’lumotlardan bepul foydalanish
imkoniyatini va subyektning shaxsiy ma’lumotlarini qayta ishlashga roziligini
olishning muqobil usullarini ishlab chiqishni nazarda tutadigan katta ma’lumotlarni
tahlil qilish texnologiyalarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish kerak,
ya’ni (subyekt taqdim etganda). Bir necha maqsadlarda ma’lumotlarni qayta
ishlashga bir martalik rozilik berish kifoya bo‘ladi. Platformalar, shuningdek,
davlat idoralariga elektron tijorat muhitida savdo haqida ma’lumot olishga yordam
berishda, shu jumladan soliq maqsadlari uchun ham. Misol uchun, Estoniyada
hozirda bir nechta platforma operatorlari soliq organlari bilan platformalar orqali
soliqlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri ushlab qolish va soliq yig‘ishni osonlashtirish uchun
platformalar va soliq o‘rganlari o‘rtasida ma’lumotlar almashinuvini yaxshilash
uchun yechim topish ustida ishlashmoqda. Eng dolzarb savollardan biri – onlayn
platformalar xizmatlaridan foydalanib kelayotgan iste’molchilar huquqlarini
qanday himoya qilish mumkin? degan savol o‘rinli bo‘ladi. Ochiq Internet
sharoitida iste’molchilar uchun faqat Internetda taqdim etilgan ma’lumotlarga
tayanib, tovar yoki xizmatlar yetkazib beruvchini tanlash juda qiyin. Tadqiqotlarga
ko‘ra, iste’molchilarning faqatgina 36 foizi oflayn rejimda bo‘lgani kabi, onlayn
rejimda ham, bir xil huquq va himoyaga ega ekanligiga ishonishadi.
64
Elektron tijoratga ishonchni mustahkamlashning muhim vositasi, iste’molchilarga
xizmat ko‘rsatadigan onlayn platformalarning o‘zini o‘zi boshqarish tizimini
rivojlantirish
hisoblanadi.
Masalan,
Yevropa
Ittifoqida
Yevropadagi
iste’molchilarga tovarlar va / yoki xizmatlarni onlayn sotadigan kompaniyalarni
birlashtirgan “Ecommerce Europe” assotsiatsiyasi yaratilgan. Uyushma yevropalik
iste’molchilarning elektron tijoratga ishonchini ta’minlaydi, Yevropa Ittifoqi va
a’zo mamlakatlarning tartibga solish organlari bilan muloqotni yo‘lga qo‘yadi.
Elektron tijorat subyektlari va bozorlarga ishonchni mustahkamlash uchun elektron
tijorat platformalari iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha
ko‘rsatmalar tartibga soluvchilar va manfaatdor tomonlar bilan birgalikda ishlab
chiqilishi kerak. Bunday chora-tadbirlar quyidagi jihatlarni o‘z ichiga olishi lozim:
iste’molchilarning huquqlarini va ularni qanday himoya qilish to‘g‘risida xabardor
qilish; iste’molchilarning shaxsiy ma’lumotlarining xavfsizligini ta’minlash
vazifalarini belgilash; sotuvchilarni aniqlash va tekshirishni amalga oshirish,
nizolarni hal qilishning muqobil usullarini taqdim etish; reyting va mijozlar
sharhlaridan foydalanish; foydalanuvchilarning fikr va mulohazalarini hisobga
olishning shaffofligini ta’minlash nuqtai nazaridan o‘zini o‘zi tartibga solish
vazifalarini belgilash; kontrafakt mahsulotlarni sotishga qarshi choralar ko‘rish, shu
65
jumladan, mahsulotni markalash talablarini belgilash orqali iste’molchilar
huquqlarini himoya qilish lozim.
Elektron tijoratning xalqaro statistik ma’lumotlari

Dunyo bo‘ylab 26 milliondan ortiq elektron tijorat saytlari mavjud
bo‘lib, ularning soni kundan-kunga ortib bormoqda;

Birgina AQShda 9,5 milliondan ortiq elektron tijorat saytlari mavjud
bo‘lib, ular kundan-kunga o’sib kelmoqda.

2021 yilda butun dunyo bo‘ylab elektron tijorat chakana savdosi
taxminan 4,9 trillion dollarni tashkil etdi.

Mobil elektron tijorat savdosi 2021 yilda 3,56 trillion dollarga yetdi, bu
o‘tgan yilga nisbatan 15,2 foizga ko‘p.

2021-yilda 2,14 milliard raqamli xaridorlar bor edi. Bu dunyodagi 7,74
milliard kishining 27,6 foizini tashkil qiladi.
Dunyodagi 10 ta eng yirik elektron tijorat bozorlari 2021 yil yakuniga:

Xitoy: 2,779 milliard dollar
66

Qo’shma Shtatlar: 843 milliard dollar

Buyuk Britaniya: 169 milliard dollar

Yaponiya: 144 milliard dollar

Janubiy Koreya: 121 milliard dollar

Germaniya: 102 milliard dollar

Frantsiya: 80 milliard dollar

Hindiston: 68 milliard dollar

Kanada: 44 milliard dollar

Ispaniya: 37 milliard dollar
Shopify – bu eng mashhur elektron tijorat saytlarini yaratish texnologiyasi
bo‘lib, bozor ulushi 15% dan oshadi va undan 4 millionga yaqin sayt
foydalanadi.
Elektron tijorat ite’molchilari o’rtasida, Internet maydonida nima uchun
elektron tijorat saytlari orqali onlayn xarid qilasiz degan so’rov o’tkazilganda,
respondentlar bu savolga quyidagicha javob berishdi, iste’molchilarning
yarmidan ko’pi (50,7%) bu elektron tijorat do’konlari tomonidan taklif
qilinadigan bepul yetkazib berish ekanligini aytishdi. Boshqa asosiy
sabablar qatoriga kuponlardan foydalanish va chegirmalarni qo’llash
(41%), boshqa
xaridorlarning
sharhlarini
o’qish
(35%), tovarlarni
osonlik bilan qaytarish (33%) va mahsulotlarni tezda buyurtma berish
imkoniyati (30%), ite’molchilar tomonidan javob berildi.
67
Elektron tijoratning O‘zbekistondagi holati.
AQSh Savdo vazirligi Xalqaro savdo departamentining yaqinda e’lon qilingan
O‘zbekiston Respublikasidagi elektron tijorat bo‘yicha tahliliy hisobotida
quyidagilar qayd etilgan:
Statista xalqaro ma’lumotlar bazasi, O‘zbekistonda elektron tijorat bo‘yicha
quyidagi ma’lumotlarni taqdim etdi: 2020-yilda mamlakatning elektron tijorat
yo‘nalishi 481,3 million dollar daromad keltirdi va mamlakat umumiy raqamli
daromadining 68 % ni tashkil etdi. Qolgan 32% ni raqamli ommaviy axborot
vositalari, elektron xizmatlar va elektron sayohatlardan iborat. O‘zbekistonda
raqamli xarajatlar 2020-yilda aholi jon boshiga iste’mol xarajatlarining 1,2 % ni
tashkil etdi, bu esa Osiyoda o‘rtacha 3,1 % ni tashkil etmoqda. 2025 yilga kelib,
elektron tijorat daromadlari yillik 6,3% ga o‘sishi kutilmoqda. Odamlar asosan
moda tovarlari (32%) va elektronika (31%)ni onlayn xarid qilgan, undan keyin oziqovqat va shaxsiy gigiyena mahsulotlari (14%), o‘yinchoqlar, sevimli mashg‘ulotlari
va uy-ro‘zg‘or buyumlari (11,5%), mebel va texnologiya (11%).
O‘zbekistonda elektron tijorat sanoati rivojlanishning dastlabki bosqichida. 2022-yil
yanvar
oyi
holatiga
ko‘ra,
internetdan
foydalanuvchilar
soni 27,2
million kishini tashkil etdi, 35,5 million kishilik mamlakatda 25,3 million mobil
internet
foydalanuvchisi va 3,2
million
68
doimiy
keng
polosali
internet
foydalanuvchisi mavjud. Xalqaro ma’lumotlarni uzatish kanallarining o‘tkazish
qobiliyati 1800 Gbit/s ni tashkil etdi va 2022 yil oxiriga kelib 3200 Gbit/s gacha
oshirilishi kutilmoqda. Mamlakat telekommunikatsiya infratuzilmasiga sarmoya
kiritmoqda, biroq Speedtest.net xalqaro Internet tezligini baholab boruvchi indeksga
ko‘ra, ma’lumotlarni yuklab olish tezligi 13,78 Mbit/s va yuklash tezligi 6,83 Mbit/s
bo‘lgan mobil internet bo‘yicha 138 mamlakat ichida faqat 118-o‘rinni egalladi. U
40,16 Mbit/s yuklab olish va 37,92 Mbit/s yuklash tezligi bilan qattiq keng polosali
internet bo‘yicha 174 mamlakat ichida 86-o‘rinni egalladi. Elektron tijoratni
rivojlantirish uchun hukumat onlayn daromaddan faqat 2% soliq undirish tartibini
joriy etdi, an’anaviy biznes uchun esa 4% etib belgilangan. O‘zbekiston qonunchiligi
dori vositalari va tibbiy asbob-uskunalarni onlayn sotishga ruxsat berdi, shuningdek,
tovar va xizmatlar uchun to‘lovning qonuniy isboti sifatida elektron cheklar va
schyot-fakturalarga ruxsat berdi. O‘zbekiston Markaziy banki 2019-yilda Visa bilan
raqamli to‘lovlar uchun infratuzilmani rivojlantirish bo‘yicha o‘zaro anglashuv
memorandumini imzoladi va ko‘plab banklar onlayn to‘lovlarni qayta ishlashni
osonlashtirish uchun elektron tijorat veb-saytlariga to‘lov dasturlari va xizmatlarini
taklif qilmoqda. Elektron tijorat sohasida IT-mutaxassislar sonini ko‘paytirish
maqsadida, 2018-yilda Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot
texnologiyalari universitetida elektron tijorat yo‘nalishi ochildi. 2020-2022 yillarda
69
hukumat elektron tijoratning o‘sishini tezlashtirish uchun bir qator muhim
qadamlarni qo‘ydi. Unga ko‘ra:
 2020-yil oktabr oyida “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasining qabul
qilinishi: Hukumat butun mamlakat bo‘ylab qurilgan optik tolali aloqa tarmog‘i
uzunligini hozirgi 118 000 kilometrdan (73 322 milya) 250 000 kilometrga (155 343
milya) ga oshirishni rejalashtirmoqda; 2030 – yilga borib yuqori tezlikdagi internet
qamrovini hozirgi 67 foizdan 100 foizgacha oshirish; mobil keng polosali qamrovni
2022 – yilga kelib hozirgi 78 foizdan 100 foizgacha kengaytirish; axborot
texnologiyalari yo‘nalishi bo‘yicha oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalariga
o‘qishga
qabul
qilish
uchun
yillik
kvotalar
miqdorini
2030 – yilgacha amaldagi 7 ming nafardan 20 ming nafargacha oshirish vazifalari
ustuvor vazifalar etib belgilangan. O‘zbekiston 2021-2022-yillarda raqamli
infratuzilmani rivojlantirishga 2,5 milliard dollar sarmoya kiritish rejasini ma’lum
qildi.
 O‘zbekiston Eksportni qo‘llab-quvvatlash agentligi Xitoyning Alibaba elektron
tijorat kompaniyasi bilan hamkorlikda 2020-yil oktabr oyida Alibaba.com
platformasida “O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan” bo‘limini yaratdi va unda
tanlangan mahalliy kompaniyalar mahsulotlari namoyish etiladi; hukumat
70
4.XULOSA
Hozirgi paytda ushbu soha nafaqat iqtisodiyotning o`sish sur‟atlarini
jadallashtirishda, balki mamlakatimiz uchun nihoyatda muhim bo`lgan bandlik va
aholi daromadlarini oshirish masalalarini hal etishda ham etakchi o„rin tutmoqda.
Shu sababli, kichik biznes sub‟ektlari faoliyatini o„rganish va sohada mavjud
muammolarni echish yo`llarini tadqiq qilish va ularning samaradorligini oshirish
muhim hisoblanadi. Umuman olganda, g’oyalarni shakllantirish ularni tasdiqlash
va amalga oshirishdan ko’ra osonroqdir. Ushbu nomuvofiqlik kompaniya va uning
xodimlarining talablari, shuningdek, tizimli tasdiqlash yondashuvining tez-tez
yetishmasligi bilan bog’liq. Innovatsion loyihalar standart loyihalarni boshqarish
yo’llariga juda erta tushganda, noto’g’ri taxminlar va asoslarning yetarli darajada
baholanishi mumkin. Aksariyat kompaniyalar "amalga oshirish mashinalari" ular
joriy biznes modelini optimallashtirishga ixtisoslashgan. Ular qanchalik
muvaffaqiyatli bo’lsa, shunchalik qattiq jarayonlar va ierarxiyalarni yaratadilar va
ularga rioya qiladilar. Bu kompaniya uchun yaxshi, chunki bu ularning hozirgi
biznesidagi faoliyatini yaxshilaydi. Ammo yangi biznes modellari tabiatan noaniq
va shuning uchun puxta bo’lmagan tarzda amalga oshirilmasligi kerak, lekin
takroriy ravishda sinovdan o’tkazilishi va moslashtirilishi lozim. Ko’pgina
kompaniyalar uchun yana bir to’siq yangi biznes modellarining asosan raqamli
71
yo’nalishidan kelib chiqadi. U ikkinchi darajali, yordamchi rol o’ynaganligi
sababli, raqamli biznes modellari keyingi o’zgarishlar va talablarni keltirib
chiqaradi. Raqamli biznes modellari bilan xizmat ko’rsatishning asosiy qismi
avtomatlashtirishga tayanadi va shuning uchun avtomatik ravishda amalga
oshirish diqqat markazida bo’ladi.
Misol sifatida, Klickrent-bu qurilish texnologiyasini ijaraga olish uchun
raqamli bozorini misol sifatida olishimiz mumkin. Zeppelin guruhining sho’ba
korxonasi sifatida ushbu yechim o’zining bosh kompaniyasining biznesini
kannibalizatsiya qiladi, chunki platforma ishlab chiqaruvchidan mustaqil ravishda
ishlaydi. Xizmatlar platforma orqali yetkazib berilsa va shuning uchun asosan
raqamli ishlov berilsada, qiymat taklifi tegishli qurilish texnologiyasini osongina
ijaraga olish qobiliyatiga qaratilgan. Shu sababli, ushbu biznes modelini tasdiqlash
uchun dastlabki e’tibor to’liq raqamli platformani qurish atrofida emas, balki
ixtisoslashgan qurilish texnologiyasini ijaraga olish zarurati atrofida bo’lishi
kerak. Biroq, aksariyat kompaniyalar texnik talablarni ko’rib chiqishda ko’proq
tajribaga ega bo’lganligi sababli, qiymat taklifini tekshirish bo’yicha birinchi
qadamlar ko’pincha o’tkazib yuboriladi. Keyingi bosqichlarda, bu odatda qayta
qurish xarajatlari, yetishmayotgan mahsulot/bozorga mos kelish va texnologik
to’siqlar - kompaniyalar juda yuqori narx to’laydigan bilimlar kabi muhim
muammolarga olib keladi.
72
To’g’ri g’oyalarni tanlash. Ko’p sonli innovatsion g’oyalarni baholash va
tanlash yangi biznes modellari portfelini rivojlantirishni qo’llab-quvvatlovchi
asosiy qadamdir, bu esa o’z navbatida kompaniyaning qarashlari va strategiyasiga
mos kelishi kerak. Ko’zlangan g’oyalar qanchalik xilma-xil bo’lsa, bu yangi
bozorlar va savdo kanallarini diversifikatsiya qilish va rivojlantirish orqali inqiroz
va inqirozlarning oldini olishga yordam beradi. Boshqa tomondon esa agarda
g’oya biznesdan uzoqda bo’lsa, kam yoki hech qanday tajriba mavjud bo’lmasa,
hatarli bo’lishi mumkin. Bozorni osongina baholash mumkin emas va yangi savdo
kanallari noldan qurilishi kerak. Biroq, aralash biznes modeli portfelini yaratish
uchun kompaniyalar ushbu turdagi g’oyalarni amalga oshirishlari kerak. Vaqt
gorizonti uchun ham xuddi shunday: barqaror va uzoq muddatli o’sish
maqsadlarini qo’llab-quvvatlash uchun turli vaqt ufqlari bo’ylab yangi biznes
model g’oyalarini amalga oshirish mumkin, shu bilan birga kompaniya va uning
xodimlarini taxminlarga asoslangan biznes modeli innovatsiyasi jarayoni bilan
tanishtirish mumkin. Biznes modeli to’rt o’lchovdan iborat: mijozning
ehtiyojlarini qondirish, taklif, mahsulot va xizmatlar yordamida ishlab chiqarilishi,
taklifni yetkazib berilishi va biznes modeli foyda olib kelishi.
73
5.Foydalann adabiyotlar adabiyotlar.
1. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoevning
Oliy
Majlisga
Murojaatnomasi
//https://www.prezident.uz/uz/lists/view/3324
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 2 martdagi PF-5953
sonli “2017 - 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasini «Ilm, ma’rifat va raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturi
to‘g‘risida”gi Farmoni, Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 03.03.2020
y., 06/20/5953/0246-son
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 28 apreldagi PQ-4699
sonli“Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi Qarori, Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 29.04.2020 y.,
07/20/4699/0520-son
4. Jidkova Oksana Sergeyevna Razvitiye sistem okazaniya elektronnix
gosudarstvennix uslug naseleniyu (na primere Kurganskoy oblasti) avtoreferat.
2013 g.
5. Danilov Nikita Arkadevich pravovoye regulirovaniye elektronnogo
pravitelstva v zarubejnix stranax, Moskva - 2013
6. Vishnyakova Svetlana Sergeyevna. Formirovaniye sferы elektronnix
uslug v Rossii: dis. ... kand. ekon. nauk: 08.00.05. Moskva, 2007 187 s. RGB OD,
61:07- 8/2408
7. Chun Hai, J., Ibrahim. (2007). Fundamental of Development
Administration. Selangor:
Scholar
Press.
ISBN 978967-5-04508-0.
http://lookup.computerlanguage.com/host_app/search?cid=C999999&def=652d7365
727669636573.htm
8. Zeithaml, V., Bitner, M.J. (2003). Services Marketing. Integrating
Customer Focus across the Firm. 3rd ed. 2003, New York: McGraw-Hill.
9. Wilson.
(1998). NIST-Special-Publication-800-16,
Information
Technology Security Training Requirements: A Role and Performance Based
Model, 1998,National Institute of Standards and Technology: Gaithersburg.
10. Taherdoost, H. et al. (2014). A review paper of e-services, technology
concepts. 8th International Conference Interdisciplinarity in Engineering,
INTER- ENG 2014, Romania.
11. European Commission. 2006. Directive on VAT Law on Value Added
Tax (VAT) § 16 paragraph. 18, Annex II.
74
12.Qodirov Farrux Ergash o'g'li. “Optimum solutions for the development of
medical services in private clinics”, Raqamli transformatsiya jarayoniga axborot
texnologiyalarini joriy etishda ma’lumotlarni himoyalash muammolari va
yechimlari respublika ilmiy-amaliy anjumani ma’ruzalar to’plami, 2022/5/13, ст
79-82.
13.Қодиров Фаррух Эргаш ўғли, “Ҳудудларда тиббий хизмат кўрсатишни
эмпирик моделлаштириш”, ХОРАЗМ МАЪМУН АКАДЕМИЯСИ
АХБОРОТНОМАСИ, 2022, ст-119-123.
14. Qodirov Farrux Ergash o'g'li, “Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш
соҳасининг келгуси ҳолатини башоратлаш”, “Сервис” илмий-амалий
журнал, 2022, ст 56-59.
15.Қодиров Фаррух Эргаш угли, “Қашқадарё вилояти аҳолисига тиббий
хизмат кўрсатиш тармоқларини ривожлантиришнинг истиқболлари”, AGRO
ILM – O‘ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XO‘JALIGI, 2022, ст 119-120.
16.Маматмурадова, М. У., И. Ж. Бозорова, and Ф. Э. Кодиров. "СОЗДАНИЕ
И
ЭФФЕКТИВНОЕ
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ
ИННОВАЦИОННЫХ
ТЕХНОЛОГИЙ И РЕСУРСОВ ЭЛЕКТРОННОГО ОБУЧЕНИЯ В
НЕПРЕРЫВНОМ ОБРАЗОВАНИИ." Инновации в технологиях и
образовании. 2019.
17.Абдирасулов, Ж. У., and Ф. Э. Кодиров. "СТРУКТУРНЫЕ
СОСТАВЛЕНИЯ МОБИЛЬНОЙ ОПЕРАЦИОННОЙ СИСТЕМЫ ANDROID
И ЕЕ ЯДРО." Инновации в технологиях и образовании. 2019.
18. Electronic (digital) economy. Appendix to the medium-term program of social
and eco-nomic development of Russia to 2025 "risk system growth strategy"
19. Toffler E. Metamorphosis of power: knowledge, wealth and power at the
threshold of the XXI century – m.: Publishing House "AST", 2008. – 669 S.
20. "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 May 2022 /
Volume 3 Issue 5 Nurbek Ochildiyev.
21. Applegate L. M., McFarlan F.W., McKenney J. L. Corporate information
systems management: the issues facing senior executives. Irwin, 1996.
75