O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI KOMPYUTER TIZIMLARI KAFEDRASI 60610503 - Kompyuter injiniringi («Kompyuter injiniringi») yo’nalishi “Kompyuter tarmoqlari” fanidan MUSTAQIL ISH № 1 Mavzu: TCP/IP va OSI modellarning o’xshash jihatlarini qiyoslash. Bajardi : Pardayev E. Qabul qildi: Sattarov M Samarqand – 2023 Mavzu: Amaliy sath protokollari Reja: 1. Ma’lumotlarni uzatish protokoli umumiy tushincha. 2.Amaliy sath bo’yicha umumiy tushunchalar. 3.Amaliy sathning xizmatlari. Tayanch iboralar: OSI modelining eng yuqori sathi, tarmoq xizmatlari foydalanuvchilari uchun tarmoq resurslari, HTTP protokolidan foydalanib web sahifalarni serverdan yuklab olish, Internetga ulanishi mumkin bo’lgan aloqa protokollari, HTTP stateless protocol, FTP ma’lumotlaridan foydalanish. Ma’lumotlarni uzatish protokoli umumiy tushincha. Ma’lumotlarni uzatish protokoli - bu turli dasturlar oʻrtasida ma’lumotlar almashinuvini aniqlaydigan, mantiqiy darajadagi interfeysning muayyan qoidalari yoki kelishuvlari toʻplamidur. Ushbu qoidalar xabarlarni uzatish va xatolar bilan ishlashning yagona usulini belgilaydi. Signal protokoli ulanishni boshqarish uchun ishlatiladi, masalan, aloqani sozlash, qayta manzillash, uzish. Protokolga misollar: RTSP, SIP. Ma’lumotlarni uzatish uchun RTP kabi protokollar qoʻllaniladi. Tarmoq protokoli - tarmoqqa kiritilgan ikki yoki undan ortiq qurilmalar oʻrtasida ulanish va ma’lumotlarni almashish imkonini beruvchi qoidalar va harakatlar (harakatlar ketma-ketligi) toʻplami. Turli xil protokollar koʻpincha bir xil turdagi aloqaning faqat turli tomonlarini tavsiflaydi. „Protokol“ va „protokollar steki“ nomlari protokolni amalga oshiradigan dasturiy ta’minot qanday ekanligini koʻrsatadi. Internet uchun yangi protokollar IETF tomonidan, boshqa protokollar esa IEEE yoki ISO tomonidan belgilanadi. ITU-T telekommunikatsiya protokollari va formatlari bilan shugʻullanadi. Tarmoq protokollarini tasniflashning eng keng tarqalgan tizimi OSI modeli deb ataladi, unga muvofiq protokollar maqsadiga koʻra 7 darajaga boʻlinadi - jismoniy (elektr yoki boshqa signallarni shakllantirish va tanib olish) dan amaliygacha (ilovalar tomonidan ma’lumotlarni uzatish uchun ilovalarni dasturlash interfeysi). Tarmoq protokollari tarmoqqa ulangan kompyuterlarning ishlash qoidalarini belgilaydi. Ular koʻp darajali printsip asosida qurilgan. Har bir darajadagi protokol texnik aloqa qoidalaridan birini belgilaydi. Hozirgi vaqtda tarmoq protokollari OSI (Open System Interconnection - ochiq tizimlarning oʻzaro aloqasi, OTA) tarmoq modelidan foydalanadi. OSI modeli tarmoq ishlashining 7 darajali mantiqiy modelidir. U bir necha darajalarda tashkil etilgan protokollar va aloqa qoidalari guruhi tomonidan amalga oshiriladi: fizik darajada aloqa liniyalarining fizik (mexanik, elektr, optik) xususiyatlari aniqlanadi; kanal darajasida tarmoq tugunlari boʻyicha fizik darajadan foydalanish qoidalari aniqlanadi; tarmoq darajasi xabarlarni manzillash va yetkazib berish uchun javobgardir; transport qatlami xabar komponentlarini o'tkazish tartibini boshqaradi; seans darajasi turli ish stantsiyalarida ishlaydigan ikkita amaliy dastur oʻrtasidagi aloqani muvofiqlashtiradi; taqdim etish darajasi ma’lumotlarni kompyuterning ichki formatidan uzatish formatiga aylantirish uchun ishlatiladi; amaliy daraja - foydalanuvchining tarmoq dasturlari uchun qulay aloqa interfeysini ta’minlovchi amaliy dastur va boshqa qatlamlar orasidagi chegara hisoblanadi. Umumiy tasnifda protokollar past darajali protokollar, yuqori darajali protokollar va oʻrta darajadagi protokollarga boʻlinadi. Oraliq daraja aloqa va autentifikatsiya protokollarini oʻz ichiga oladi. Yuqori daraja protokollari amaliy, seansli va taqdim etish protokollaridir. Fizik, kanal, tarmoq va transport protokollari past darajadagi protokollar sifatida tasniflanadi. Boshqa model - TCP / IP protokoli stegi - 4 ta darajani oʻz ichiga oladi: • kanal darajasi (link layer), • tarmoq darajasi (Internet layer), transport darajasi (transport layer), • dastur darajasi (application layer). Amaliy sath bo’yicha umumiy tushunchalar. Tarmoq protokollariga misollar[tahrir | manbasini tahrirlash] TCP / IP - bu unga tegishli ikkita protokol nomi bilan atalgan ma’lumotlarni uzatish protokollari toʻplami: TCP (inglizcha: Transmission Control Protocol - uzatishni boshqarish protokoli) va IP (inglizcha: Internet Protocol - Internet protokoli). Internetda ishlatiladigan eng mashhur protokollar: HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) - gipermatnni uzatish protokoli. HTTP protokoli bir xil tarmoqqa ulangan kompyuterlar oʻrtasida Web-sahifalarni yuborish uchun ishlatiladi. FTP (File Transfer Protocol) - bu maxsus fayl serveridan foydalanuvchi kompyuteriga fayllarni uzatish protokoli. FTP abonentga tarmoqdagi istalgan kompyuter bilan ikkilik va matnli fayllarni almashish imkonini beradi. Masofaviy kompyuter bilan aloqa oʻrnatgandan soʻng, foydalanuvchi faylni masofaviy kompyuterdan oʻz kompyuteriga nusxalashi yoki faylni kompyuteridan masofaviy kompyuterga nusxalashi mumkin. POP3 (Post Office Protocol) - standart pochta ulanish protokoli. POP serverlari kiruvchi xatlarni boshqaradi va POP protokoli mijoz pochta joʻnatmalaridan xat olish soʻrovlarini bajarish uchun moʻljallangan. SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) - pochta joʻnatmalari uchun qoidalar toʻplamini belgilaydigan protokol. SMTP serveri yoki qabul qilganlik toʻgʻrisida tasdiqni, yoki xato toʻgʻrisida xabarini qaytaradi, yoki qoʻshimcha ma’lumot soʻraydi. TELNET - masofaviy kirish protokoli. TELNET abonentga oʻzi bilan bir tarmoqda boʻlgan har qanday kompyuterda, ya’ni dasturlarni ishga tushirish, ish rejimini oʻzgartirish va hokazolarda ishlash imkonini beradi. Amalda, imkoniyatlar masofaviy mashina ma’muri tomonidan oʻrnatiladigan kirish darajasi bilan cheklangan. Boshqa protokollar: DTN - NASA tomonidan ishlatiladigan IPN uzoq kosmik tarmoqlari uchun moʻljallangan protokol. OSI modelining eng yuqori sathi hisoblanuvchi amaliy qatlam (application layer)ning asosiy vazifasi - tarmoq xizmatlari foydalanuvchilari uchun tarmoq resurslari foydalanuvchi tushunadigan (eshita oladigan, ko’ra oladigan, o’qiy o’ladigan va h.k.) formatga moslashtirish berishni ta’minlashdir. Yoki aksincha foydalanuvchi tomonidan taqdim etiladigan ovozli, tasvir, video va boshqa axborotlarni kompyuter formatiga moslashtirishni ta’minlaydi. Shunday qilib amaliy sath internet tarmoqlaridan Telegram ilovasiga kelayotgan ‘0’ va ‘1’lardan tashkil topgan oqimlar ketma ketligini tasvir, ovoz, matn, tovush, animatsiya va boshqalariga o’zgartirib beradi. Foydalanuvchilar tomonidan uzatilayotgan ovoz, matnli va boshqa axborotlarni tarmoq orqali uzatish mumkin bo’lgan formatga moshlatiradi. Har bir sath uchun belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun o’sha sathda maxsus protokollar ishlab chiqilganini hisobga olsa, amaliy sath uchun ham har bir vazifani amalga oshirish uchun bir yoki bir nechta protokollar to’plami ishlab chiqilgan. Oldingi ma’ruzalarimizda ta’kidlab o’tganimizdek, protokol – bu bir yoki bir nechta qoidalar to’plamini o’z ichiga oladi. Bitta qoida bitta jarayondir, masalan, email xabarni uzatish yoki fayl uzatish yoki HTTP protokolidan foydalanib web sahifalarni serverdan yuklab olish jarayonlarida alohida alohida protokollardan foydalangan holda amalga oshiriladi. modelining amaliy sathi. Har bir protokolning klient va server qismlari mavjud boladi. HTTP protokolida klient vazifasini Opera, Firefox, Mozilla bajaradi, server esa o’zida resurslarni saqlagan holatda klient so’rovi asosida so’ralgan ma’lumotlarni klientni brouzeriga uzatadi. Shunda, biz internetga ulanib, https://tsue.uz saytiga kirganimizda brouzer orqali ochilgan har sahifada ko’rinadigan ma’lumot aslida serverda saqlangan bo’ladi. Misol uchun biz qachonki saytga kirganimizda, sahifa ochiladi va sahifada har xil ma’lumotlar bo’lishi mumkin, masalan, video, tasvir, matn, ovoz yoki havolalar. Agar internetni uzgan holatda sahifadagi qandaydir ma’lumotga sichqoncha orqali kirmoqchi bo’lsa, xech narsa yuklanmaydi balki sahifadagi mavjud ma’lumotlar ham o’chib ketadi. Nima uchun yuklanmadi? Sababi internet orqali ko’rmoqchi bo’lgan ma’lumotning asosi serverda bo’lganligi uchun so’rov asosida server o’zida saqlangan ma’lumotni foydalanuvchining klinet dasturiga jo’natadi va foydalanuvchi shu tariqa sahifadagi ma’lumotlarni birma bir ko’rib chiqish mumkin bo’ladi. Yuqorida misollar asosida tushuntirilgan ma’lumotlar alamashinuvi jarayoni bitta protokolga tegishli klient-server bog’lanishi bo’lishi mumkin yoki agar foydalanuvchilar turli oxirgi qurilma va tarmoqlar bo’ylab ma’lumot alamashadigan bo’lsa, bunda bir nechta protokollardan foydalanish mumkin bo’ladi. Amaliy sathning xizmatlari. Turli amaliy sath ilovalarining o’zaro muloqoti Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, amaliy sath qurilmalari turli xil formatlarda ma’lumot almashishi hamda turli standartda (Wi-Fi, Ethernet, optik) bo’lishi mumkin. Ushbu sath orqali har bir jarayonlar standart ko’rinishga keltiriladi, masalan, oddiy telefon foydalanuvchi bilan Skype foydalanuvchi o’rtasidagi o’zaro muloqotni olaylik. Har ikki foydalanuvchi alohida tarmoqlar orqali turli formatlarda ma’lumot almashadi. Misol uchun, telefon tarmog’i foydalanuvchisi tarmoqqa 7ta raqamli stational nomer orqali ulansa, Skype dasturi o’rnatilgan kompyuter yoki noutbuk yoki smartfon foydalanuvchisi esa internetga IP adresi orqali ulanadi. Ushbu jarayonda telefon tarmog’i internet tarmog’i bilan bog’lanadi va telefon nomeri IP adresga hamda IP adres telefon nomeriga moslashtiriladi. Boshqa misol vaziyatini olaylik, smartfon foydalanuvchisi tezyurar poestda ketyapti deb tasavvur qilaylik va optik kabel orqali yuqori tezlikli internet foydalanuvchi kompyuterda Telegram dasturi orqali smart foydalanuvchisi bilan bo’landi. E’tiborli jihati shundaki, tezyurar poezdda internetga bog’lanish va kompyuter orqali internetga bog’lanish turli standartlarda amalga oshirilgan. Shuning uchun ham OSI modelining amaliy sathi turli formatlardagi ma’lumotlarni foydalanuvchilarga moslashtirib beradi. Shuning uchun ham foydalanuvchilar tarmoq resurslaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo’lishadi. Foydalanuvchining ilovalariga kelayotgan xabarlar uchun ishlatilgan shifrlash usuli, kodlash usuli va boshqa xususiyatlar farq qiladi,. TCP/IP va OSI modeli o’rtasidagi farq unchalik katta emas, ammo tarkibi, xususiyatlari, funktsiyalari va maqsadi bo’yicha bir biridan farq qiladi. Ikki atama o’rtasidagi farq IAS nuqtai nazaridan ham muhim hisoblanadi. Shuningdek, ushbu modellarning amaliy sathlari ham bir biridan farq qiladi, masalan protokollarida farqlar mavjud. Oldingi bo’limlarimizda muhokama qilganimizdek, TCP/IP - bu tarmoq qurilmalarini Internetga ulanishi mumkin bo’lgan aloqa protokollari to’plamidan tashkil topadi. Boshqa tomondan, OSI modeli esa tarmoqning qurilishini kontseptual asosi bo’lib, uning yordamida tarmoqning ishlashini tavsiflanadi, Yana shuni qo’shimcha qilib aytish mumkinki, TCP/IP modelining amaliy sathi OSI modelining uchta sath (amaliy, taqdimot, seans)lariga mos keladi. Ya’ni OSI modelining uchta sathlariga tegishli bo’lgan protokollar va sathlarning funksiyalari TCP/IP modelining amaliy sathida jamlanadi. Xulosa Axborot texnologiyalari kirib hayotning barcha sohalarini bir davrda, ulkan shuhrat o'yinlarini boshqarmoqda. o'rtacha foydalanuvchi ayniqsa kompyuteringizga yordam berish haqida o'ylab emas, balki o'yin, imkon qadar ko'proq kuchli komponentlar uchun qidirmoqdalar. Asosiy bir grafik karta buyumlari va o'yin qiziqishlari biri doimiy video xotira hajmini yo'llarini izlaydi. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati 1. Орлов С. А., Цилькер Б. Я. Организация ЭВМ и систем: Учебник для вузов.2-е изд. — СПб.: Питер, 2011. — 688 с.: ил. 2. Таненбаум Э. Архитектура компьютера. 6-е. издание. СПб.: Питер, 2013. - 816 с. 3. Мусаев М.М., Кахҳаров А.А., Каримов М.М. Сборка узлов компьютерных сетей. Учебноепособие.- Т, ИТПД им. Чулпана, 2007.-152с. 4. Musayev M.M., Qahhorov A.A.,Karimov M.M. Kompyuter tarmoqlarini yig`ish. Akademik litsey va kollejlari uchun o`quv qollanma. T.:”ILM ZIYO”, 2006.-160 b. 5. ManojFrankling – Computer Architecture and Organization: From Software to Hardware, University of Maryland, College Park, ©Manoj Frankling-2007, 489 p.