O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI RAQAMLI TЕXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKЕNT AXBOROT TЕXNOLOGIYALARI UNIVЕRSITЕTI SAMARQAND FILIALI KOMPYUTER INJINIRINGI FAKULTETI KI-21-01 guruh 1-MUSTAQIL ISHI Bajardi:Raxmatov M.Z Tekshirdi:Jumaboyev T.A SAMARQAND-2023 Mavzu: Nutqni tanish tizimlarida raqamli ishlov berish bosqichlari. Tibbiyot qurilmalaridan signallarni qabul qilish va ishlov berish. REJA: 1.Nutq signallarining tarkibi va xususiyatlari. 2.Nutqni tanish. 3. Nutqni rejalashtirish. Tayanch so’zlar: signal nutq, belgi, MFCC, LPCC, PLP, MSFB Hozirgi kunda nutq signallariga raqamli ishlov berish, nutq signallari asosida shaxsni tanib olish, nutqni matnga o’tkazish masalalari dolzarb bo’lib qolmoqda. Nutq bilan bog‘liq tizimlar tibbiyot, ishlab chiqarish, qishloq xo’jaligi va biznesning turli sohalarida keng qo’llanilmoqda, jumladan, klinikada shifokor tomonidan elektron kartaga kiritiladigan tashxislar yoki telefondagi interaktiv ilovalarda nutqni avtomatik aniqlash va sintez qilish kabi tizimlar. Nutq insonlar muloqotini qulay tabiiy shakli bo’lib, uni tanib olish- kompyuter dasturlari yordamida so’zlar ketma-ketligiga o’tkazishdan iborat. Nutqni tanib olish - bu nutq signalini matnli ma‘lumotlarga o‘tkazishning avtomatik jarayonidir. Teskari jarayon esa - nutq sintezi deb ataladi. Hozirgi kunda nutq signallari belgilarini shakllantirishning ko’plab usullari mavjud. Masalan, LPCC, PLP, MSFB, MFCC va boshqalar[2]. Quyida shaxsni ovozi asosida tanib olishda keng qo‘llaniladigan beglilar to’plamini shakllantirishning MFCC usuli va uni joriy etish bosqichlari ko‘rib chiqiladi 1.Nutq signallarining tarkibi va xususiyatlari Nutq signallariga ishlov berishda eng avvalo inson nutqining shakllanish jarayonini, nutq signallarining tarkibi va xususiyatlarini o'rganishni talab qiladi. Nutq fonemalar talaffuzi asosida tovushlar, tovushlarning birlashishi asosida bo'g'inlar, bo'g'inlar asosida so'zlar, so'zlar ketma-ketligi asosida gaplarning yasalishiga asoslangan. Nutq tovushlari nutq a'zolari ishtirokida hosil bo'ladi. Bularga insonning o'pka, kekirdak, tovush paychalari, og'iz bo'shlig'i, katta va kichik tillar, yumshoq va qattiq tanglaylar, yuqori va pastki lablar, yuqori va pastki tishlar, burun bo'shlig'i va bo'g'iz bo'shlig'i a'zolarini misol sifatida keltirish mumkin. Ushbu inson a'zolari nutqni to'liq talaffuz qilish uchun xizmat qiladi. 17.1-rasm.Nutq signallari belgilar toplamini shakllantirishning MFCC usuli Nutq tovushlari nutq a'zolari ishtirokida hosil bo'ladi. Bularga insonning o'pka, kekirdak, tovush paychalari, og'iz bo'shlig'i, katta va kichik tillar, yumshoq va qattiq tanglaylar, yuqori va pastki lablar, yuqori va pastki tishlar, burun bo'shlig'i va bo'g'iz bo'shlig'i a'zolarini misol sifatida keltirish mumkin. Ushbu inson a'zolari nutqni to'liq talaffuz qilish uchun xizmat qiladi. Nutq tovushlari so'z ma'nolarini farqlash uchun xizmat qiladi. Bu ularning asosiy vazifasidir. Nutqning shakllanishi natijasida analog ko'rinishdagi tabiiy nutq yuzaga keladi. Nutqni raqamli qo'rinishda ifodalash natijasida nutq signali hosil bo'ladi. Nutq signali murakkab signal sifatida qayt etiladi. Sababi, nutq signali hosil bo'lishida inson nutq a'zolarining bir nechtasi qatnashadi. Nutq a'zolari nutq signalining tebranishini murakkablashtiradi. Natijada murakkab tebranishlar asosidagi murakkab nutq signali yuzaga keladi. Nutqni hosil qiluvchi inson a'zolarining barchasini markaziy nerv sistemasi nazorat qiladi. Bu a'zolarning qanchalik qatnashishi, tebranishi yoki shu kabi xususiyatlariga ko'ra, dasturiy mahsulot ishlab chiqarishdagi ishlatiladigan parametrlar o'zgaradi. Inson nutqining bu parametrlariga quyidagi parametrlar kiradi: Nutqni darajasi- mashina yoki dasturning og'zaki tilda so'z va iboralarni aniqlab olish va ulardan kompyuterda o'qiladigan formatga o'rnatiladi.Rudimentar nutqni dasturiy dasturlari so'zlar iboralarning nazorati so'z birikmalariga ega bo'lib, ular faqat aniq ifodalangan bo'lsa, ularning aniqlab olishlari mumkin. Murakkab ta'minot tabiiy nutqni qabul qilish uchun ega. Ilovalar-Korxonada nutqni aniqlashning eng tez-tez foydalanishi qo'ng'iroqni nutqdan matnga qo'shish, ovozli terish va ovozlichekni o'z ichiga oladi. Siz qanday ishlaysiz-Nutqni texnik akustika va tilni modellashtirish orqali algoritmlardan qarab. Akustik modellashtirish lingvistik nutq birliklari va audio signallari o'zining aloqani anglatadi; tilni modellashtirish o'xshash ovozli so'zlarni ajratib ko'rsatishga yordam berish uchun so'zlar ketma-ketligi bilan tovushlarga mos keladi. yashirin Markov modellari tizimdagi aniqlikni qayd uchun nutqdagi vaqtinchalik naqshlarni tan olish uchun ham havo. jobiy va tomonlari- O'z-o'zidan qulay bo'lgandek, nutqni belgilash quvvat doimiy ishlab chiqariladi, ishlash uchun bir nechta ishlaydi Nutqni aniqlash- mashina yoki dasturning og'zaki tilda so'z va iboralarni aniqlab olish va ularni kompyuterda o'qiladigan formatga aylantirish qobiliyati. Rudimentar nutqni aniqlash dasturlari so'zlar va iboralarning cheklangan so'zbirikmalariga ega bo'lib , ular faqat aniq ifodalangan bo'lsa, ularni aniqlab olishlari mumkin. Murakkab dasturiy ta'minot tabiiy nutqni qabul qilish qobiliyatiga ega. 2.Nutqni tanish Nutqni tanib olish, shuningdek, nutqni avtomatik aniqlash, STT (nutqdan matnga), kompyuter nutqini tanib olish deb nomlanadi, bu nutq signalini so'zlar ketma-ketligiga aylantirish jarayoni. kompyuter dasturi shaklida amalga oshirilgan ba'zi algoritm. Dastlabki olimlar tomonidan ovoz orqali boshqariladigan nogironlar aravachasi prototipi yaratilgan edi. Ushbu nogironlar aravachasi harakatlanish bilan bog’liq muammolari bor va ba’zi mexanik qurilmalardan foydalana ololmaydigan, masalan, joystick ular bilan muammolari bor jismoniy cheklangan odamlar uchun ishlab chiqilgan.Shu sababli olimlar nogironlar aravachasini boshqarishning boshqacha yo’lini ovoz orqali boshqarishni ishlab chiqishdi. Loyihani ishga tushirish 2003-yil sentabrda boshlandi.Ishning qanchalik yirikligi haqida tassavurga ega bo’lish uchun,loyihaga Mexatronika va Kompyuter Ilmi yo’nalishidagi 11 ta talaba , 5 tasi birinchi qismida va 6 tasi ikkinchisiga biriktirilgan edi.Loyiha bir yilda muvaffaqiyatli yakunlandi. Birinchi qism aravachani boshqaradigan belgilangan nazorat moduli qurilmasi va atrofdagi ma’lumotni ,masalan, uzoq masofa, distansiyalardan ushlab qoladigan ultratovushli sensorlarning mos tizimilari birlashmasidan tashkil topgan. Ikkinchi qism aravani boshqarish uchun ovoz kamandalarini aniqlash va tovushni tanib olish tizimini qurishni aniqlash maqsadida joylashtirilgan edi. Loyihadan asosiy maqsad turli muhitlarda foydalanuvchi ovozini faxmlash va muntazam ravishda aravani boshqarish edi.Nutq orqali tanish masalasi tabiiy va odamlar uchun oson hisoblanadi, ammo u haliham kompyuterlar uchun qiyin masala va hozirgacha mukammal yechimi topilmagan. Umuman olib qaraganda, Nutq tovushlar yordamida boshqariladigan aravachaning va ultra tovushli sensor net tizimi 17.1.1 Rasmda ko’rsatilgan va quyidagi chiziqlarda tasvirlangan: 17.2-rasm. Nogironlar aravachasining umumiy ishlash prinsipi. Ovozni texnik dasturlari tez-tez kompyuterlarga va mobil qurilmaga o'girish , ular uchun qulay foydalanish mumkin.Nutqni tanqid qilishning yordami talaffuzning o'zidan, ingliz tilidan tashqaridagi ko'plab tillarni qo'llab-quvvatlamayotganligi va fon shovqinlari bilan farqlanmasligi sababli so'zlarni yozib olish uchun ega. Bu hech qanday aniqlikka olib kelishi mumkin. Nutqni texnologiyaning eng ko'zga ko'ringanidan biriuning taqdim belgisini o'z ichiga oladi. texnologiya yordamidamoddiy nazoratni nazorat qilishlari va tekshirish orqali hujjatlarniishlarni mumkin. Nutqni tezlikni tezlikni aniqlashga imkon berishimumkin, chunki dastur so'zlarni tez ishlab chiqaradi, bu quvvat odamningprotseduraga nisbatan ancha tezroq. Diktatsion echimlar jismoniy jismoniy shaxslarberilgan, balki sog'lig' saqlash va huquqiy kabidir transkripsiya vositalarinitalablarga tegishli bo'lgan ham qo'lga.Nutqni texnik vositalar ham qo'shadi. 3.Nutqni rejalashtirish bosqichlari Inson kompyuter texnologiyalari orasida o‘zaro muloqot qilishning turli usul va vositalari mavjud. Ular orasida nutq signallari bilan olib boriladigan muloqot shakli bugungi kunda o‘zining hususiyatlari va taqdim etadigan imkoniyatlari bilan ajralib turadi. Nutq signallariga ishlov berish tizimlarida nutq signallarini tanib olish, so‘zlovchini tanib olish, uning hissiyotlari, salomatligi bilan bog‘liq holatlarni aniqlab olish mumkin. nutq signallari bilan quyidagi yo‘nalishlarda tanib olish masalalarini hal etish mumkin: Nutq signali matnini So‘zlovchini Nutq signali tilini So‘zlovchining salomatligi bilan bog‘liq holatlarni So‘zlovchining hissiyotlarini Nutq signallarini tanib olish orqali boshqarish tizimlari, savollarga javob tizimlari, nutqni matnga o‘girish tizimlarini ishlab chiqish mumkin. Bunday tizimlarda nutq signali orqali buyruqlar berish, tanib olingan matnlar bilan tahlil ishlarini amalga oshirish mumkin. Misol uchun nutq signallari yordamida komputer texnikasini boshqarish, dasturlar va boshqariluvchi obyektlarga buyruqlar berish mumkin. Bunday tizimlarni xavfsizligini ta’minlash, nutq signallarini ijro etuvchi shaxlarga ruxsatlarni berish masalasi tanib olishdagi navbatdagi dolzarb vazifa hisoblanadi. Aynan nutq signallari yordamida inson ovozini aniqlab olish va suxandonni tanish orqali hisoblash tizimlarini biometrik xavfsizligini ta’minlash yaxshi samarali choralardan biri hisoblanadi. Nutq biometrik ma’lumot turlaridan biri bo‘lib nutq signallari yordamida identifikatsiyalash hamda verifikatsiyalash mumkin. So‘zlovchini tanib olishda asosan ikkita yo‘nalishni o‘z ichiga oladi: So‘zlovchini identifikatsiylash (so‘zlovchini aniqlash) So‘zlovchini verifikatsiyalash (so‘zlovchini tekshirish) So‘zlovchini identifikatsiyalash (aniqlash) - bu noma’lum suxandonning ovozini ma’lumotlar bazasida ro‘yxatdan o‘tgan suxandonning ovozi bilan solishtirish orqali uning shaxsini topish jarayoni. So‘zlovchini veritifikatsiya (tekshirish) – bu suxandon o‘zini da’vo qilgan shaxs ekanligini aniqlash jarayoni. Turli adabiyotlarda bu atamani turli ta’riflar ega atamalar bilan tasvirlashadi: ovozni tekshirish, ovozli autentifikatsiya, so‘zlovchini tekshirish va hakazo. 17.3-rasm. So‘zlovchini verifikatsiya qilish jarayoni asosiy tuzilishi Ushbu tuzilmada ko‘rsatilgan uchta asosiy komponent: Xususiyatli aniqlash Suxandon modeli Timsollarning mosligi Kiruvchi nutqning xususiyat vektorlarini olish uchun xususiyatlarni aniqlashni amalga oshiriladi, so‘ngra timsollarning mosligi qismida ishlatiladigan modellarga qarab, moslik ballari hisoblab chiqiladi. Agar ball ma’lum bir chegaradan katta bo‘lsa, natijada da’vo qilingan so‘zlovchi tan olinadi. 17.4-rasm. Suxandonning identifikatisiyasi umumiy tuzilishi So‘zlovchini identifikatsiya qilish tizimidagi (SIT) asosiy komponentlar so‘zlovchini veritifikatsiya qilish tizimlari (SVT) bilan bir xil. SIT da N ta suxandon modellari parallel ravishda baholanadi va eng ehtimoli yuqorisi xabar qilinadi va natijada qaror ma’lumotlar bazasidagi so‘zlovchi identifikatorlaridan biri bo‘ladi yoki ma’lumotlar bazasida mavjud emasligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari tanib olishda matnga bog‘liq (text-dependent) va matnga bog‘liq bo‘lmagan (text-independent) usullari mavjud. Bu masalaning qaysi soha uchun qo‘llanishiga qarab turib baholanadi Nutqning eng kichik birliklari chastota spektri bo'yicha aniqlanadi. Standart nutq shakllari berilgan so‘zda qaysi birlik ekanligini ko‘rsatadi Nutqni qayta ishlash nutq signalining sifatini baholashdan boshlanadi. Ushbu bosqichda shovqin va buzilish darajasi aniqlanadi. Baholash natijasi akustik moslashuv moduliga yuboriladi, u tanib olish uchun zarur bo'lgan nutq parametrlarini hisoblash modulini boshqaradi.Signalda nutqni o'z ichiga olgan segmentlar tanlanadi va nutq parametrlari baholanadi. Sintaktik, semantik va pragmatik tahlil qilish uchun fonetik va prosodik ehtimollik xususiyatlarining tanlovi mavjud. (Nutqning bo'lagi, so'z shakli va so'zlar orasidagi statistik munosabatlar haqidagi ma'lumotlarni baholash.) Keyinchalik, nutq parametrlari tanib olish tizimining asosiy blokiga - dekoderga yuboriladi. Bu kirish nutq oqimini akustik va til modellarida saqlangan ma'lumotlarga moslashtiradigan va so'zlarning eng ehtimoliy ketma-ketligini aniqlaydigan komponent bo'lib, yakuniy tan olish natijasidir. 1. Ovozli boshqaruv 2. Ovozli buyruqlar 3. Ovozli kiritish matni 4.Ovozli qidiruv Uchun nutqni tan olish va uni tarjima qiling audio yoki videodan matngacha, brauzerlar uchun dasturlar va kengaytmalar (plaginlar) mavjud. Biroq, nima uchun bularning barchasi, agar onlayn xizmatlar mavjud bo'lsa? Dasturlar kompyuterga o'rnatilishi kerak, bundan tashqari, nutqni aniqlash dasturlarining aksariyati bepul emas. Brauzerda o'rnatilgan ko'plab plaginlar uning ishini va Internetda kezish tezligini sezilarli darajada sekinlashtiradi. Va bugun muhokama qilinadigan xizmatlar mutlaqo bepul va o'rnatishni talab qilmaydi - siz kirdingiz, undan foydalandingiz va ketdingiz!Ushbu maqolada biz ko'rib chiqamiz ikkita onlayn nutqdan matnga tarjima xizmatlari. Ularning ikkalasi ham xuddi shunday printsip bo'yicha ishlaydi: siz yozishni boshlaysiz (xizmatdan foydalanish paytida brauzerga mikrofonga kirishiga ruxsat bering), mikrofonga gapiring (dictating) va chiqishda siz istalgan hujjatga nusxalanadigan matnni olasiz. kompyuter. Nutqni tanib olish uchun ba'zi tizimlar "o'qitish" ni talab qiladi ("ro'yxatdan o'tish" deb ham nomlanadi), bu erda alohida ma'ruzachi tizimga matn yoki ajratilgan so'z birikmalarini o'qiydi. Tizim odamning o'ziga xos ovozini tahlil qiladi va uni o'sha odamning nutqini tanib olishni aniq sozlash uchun foydalanadi, natijada aniqlik oshadi. Treningdan foydalanmaydigan tizimlar "karnaydan mustaqil" tizimlar deb nomlanadi. Treningdan foydalanadigan tizimlar "karnayga qaram" deb nomlanadi. Kompyuter fanlari, tilshunoslik va kompyuter muhandisligi sohasidagi bilim va tadqiqotlarni o'z ichiga oladi. Texnologiya nuqtai nazaridan nutqni tanib olish katta yangiliklarning bir nechta to'lqinlari bilan uzoq tarixga ega. So'nggi paytlarda ushbu sohada chuqur o'rganish va katta ma'lumotlarning yutuqlari katta foyda keltirdi. Ushbu yutuqlar nafaqat sohada chop etilgan ilmiy ishlarning ko'payishi, balki eng muhimi, dunyo miqyosida sanoatning nutqni aniqlash tizimlarini loyihalashtirish va joylashtirishda turli xil chuqur o'rganish usullarini o'zlashtirishi bilan tasdiqlanadi.Birinchi nutqni aniqlash moslamasi 1952 yilda paydo bo'lgan, u odam gapiradigan raqamlarni taniy oladigan edi.1962 yilda Nyu-York kompyuter texnologiyalari yarmarkasida IBM Shoebox taqdim etildi. Nutqni tanib olishdan foydalanish biznesning turli sohalarida tobora ommalashib bormoqda, masalan, poliklinika shifokori darhol elektron kartaga kiritiladigan tashxislarni aniqlay oladi. Yoki yana bir misol. Darhaqiqat, har bir kishi hayotida kamida bir marta uning ovozi bilan yorug'likni o'chirishni yoki deraza ochishni orzu qilardi. So'nggi paytlarda nutqni avtomatik aniqlash va nutqni sintez qilish tizimlari telefon interaktiv dasturlarida tobora ko'proq foydalanilmoqda. Bunday holda, ovozli portal bilan aloqa tabiiyroq bo'ladi, chunki unda tanlov nafaqat ohangli terish, balki ovozli buyruqlar yordamida ham amalga oshirilishi mumkin. Bunday holda, tanib olish tizimlari ma'ruzachilardan mustaqil, ya'ni har qanday odamning ovozini taniydi.Nutqni aniqlash texnologiyalarining navbatdagi nutq interfeyslarini (SSI) ishlab chiqish deb hisoblash mumkin. Nazorat savollari: 1. Nutq signallariga ishlov berish deb nima tushuniladi ? 2. Nutq signallari belgilar toplamini shakllantirishning MFCC usuli haqida ma’lumot bering . 3. So‘zlovchini veritifikatsiya (tekshirish) haqida ma’lumot bering. 4. Nutqni tanib olish nima? 5. kompyuter nutqini tanib olish deb nimaga aytiladi va u haqida ma’lumot bering ? Xulosa Bugungi kunda tezkor rivojlanayotgan axborot kommunikatsiya texnologiyalarini jamiyatning barcha sohalarida qo’llash ayniqsa real vaqt tizimlarida, raqamli televedeniyada, videokonferensiyalarni tashkil etishda(audio video signallarni qayta ishlash), video ko’zatuvlarni masofaga jo’natishda paydo bo’ladigan implusli pomexlarni filtirlash juda muhim sanaladi. Masofaga uzatilayotgan barcha axborotlar signal ko’rinishda ifodalanadi. Signallarni masofaga jo’natishda yoki qabul qilishda signallarga vaqt sohasida dastlabki ishlov berish (filtrlash, siqish) masalalarining sonli usullarini Matlab tizimining imkoniyatlaridan foydalangan holda qayta ishlash uzatilayotgan axborotlarning sifatini oshirishga xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Axborotlashtirish sohasiga oid hujjatlari. http://lex.uz/pages/?sort_id=3985. 2. Oliy ta’lim me’yoriy-huquqiy hujjatlar to’plami. 1-2-tom. Toshkent, «Niso Poligraf» ShK bosmaxonasi, 2013.3. Axborot va axborotlashtirishga oid normativhuquqiy hujjatlar to’plami.//To’plovchilar: A.I.O’ralov, D.S.Sa’dullayev. –Toshkent, “Adolat” nashriyoti, 2008. -464 b. Internet resurslar 4. http://www.dspa.ru 5. http://www.intuit.ru 6. http://www.ziyonet.uz 7. http://fayllar.org M.I.Ishbekov,