DATABASE Kafedra: “Axborot texnologiyalari” Fan: Ma’lumotlar bazasi 6 kredit Umumiy soat: 180 soat Ma’ruza: 44 soat Amaliyot: 30 soat Mustaqil ta’lim: 106 soat Inson qanday ma'lumot to'plashi, boshqarishi va undan foydalanishi uning g'alaba qozonish yoki yutqazishini aniqlaydi. Bill Gates (Microsoft asoschisi) Fan o‘qituvchisi: Katta o‘qituvchi. Kudratov R.B. DATABASE Fan o‘qituvchisi: Katta o‘qituvchi. Kudratov R.B. REJA: 1. Ma’lumotlar bazasi haqida tushuncha. 2. Ma’lumotlar bazasining asosiy terminlari. 3. Ma’lumotlar bazasiga qo‘yiladigan talablar. 4. Axborot tizimlari tushunchasi. MA’LUMOTLAR BAZASI HAQIDA TUSHUNCHA Ma‘lumotlar bazasi – bu ma’lum bir predmet sohasiga oid tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan) ma’lumotlarning nomlangan to‘plamidir. Ma'lumotlar bazasi munosabatlarni - bu ma'lumotlarning xususiyatlari va ular o'rtasidagi tavsiflovchi, bir yoki bir nechta qo'llash sohalarini qo'llab- quvvatlaydigan kontseptual tuzilishga muvofiq tashkil etilgan ma'lumotlar to'plamidir. Ma’lumotlar bazasi ma'lumotlar tuzilishiga muvofiq saqlanadigan ma'lumotlar to'plami bo‘lib, ma'lumotlarni modellashtirish vositalari qoidalariga muvofiq amalga oshiriladi. MA’LUMOTLAR BAZASI HAQIDA TUSHUNCHA Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) - bu ma'lumotlar bazalarini yaratish, ularni yangilab turish va ulardagi kerakli ma'lumotlarni qidirishni tashkil qilish uchun zarur bo'lgan dasturiy ta'minot va til vositalari to'plami. MA’LUMOTLAR BAZASI HAQIDA TUSHUNCHA Tizimlashtirilgan ma’lumot - ? Aniq shakl, qoidalar asosida bog’langan ma’lumotlar, masalan: ma’lumotlarning jadval, yozuv kabi tuzilmalari. Tizimlashtirilmagan ma’lumot - ? Aniq shaklga ega bo’lmagan yoki aniq “qolip” ga tushirib bo’lmaydigan ma’lumotlar, masalan: ma’lumotlarning to’plam tuzilmasi yoki matnli ma’lumotlar. MA’LUMOTLAR BAZASINING ASOSIY TERMINLARI Ma’lumot – biror bir hodisa yoki voqelikni ifodalash uchun qo’llaniladigan belgi yoki belgilar majmuasi. Axborot – bu ma’lumotlarning ongimizdagi aksi. Axborot – bu biron bir voqea va hodisa haqidagi batafsil xabar, ma’lumot. MA’LUMOTLAR BAZASINING ASOSIY TERMINLARI Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar bilan chambarchas bog‘liq. Maydon-bu ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni elementar birligi bo‘lib, u axborotni eng kichik va bo‘linmas birligi bo‘lgan rekvizitga mos keladi. Maydonni tasvirlash uchun quyidagi tavsiflardan foydalaniladi: 1-maydon nomi 2-maydon nomi 3-maydon nomi ... N-maydon nomi Yozuv Yozuv Yozuv Yozuv Yozuv Maydon turi, masalan, son (числовой), simvol (символьный), sana/vaqt (дата/время), mantiqiy (логический). Maydon uzunligi (o‘lchami), masalan, eng ko‘p simvollar sig‘imi; Maydon aniqligi, (son tipidagi ma’lumotlar uchun) masalan, sonning o‘nlik ksr qismini aks ettirish uchun o‘nlik raqamdan to‘rtta. MA’LUMOTLAR BAZASINING ASOSIY TERMINLARI Yozuv –bu mantiqiy bog‘langan maydonlar to‘plami. Yozuv tuzilishi uchun uning tarkibiga kiruvchi maydolar tarkibi va joylashishi ketma-ketligi bilan aniqlanib, ularni har biri ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb ataladi. Yozuv ob’ektning biror bir elementi haqida to‘liq ma’lumotni ifodalaydi. Fayl (jadval) -bu bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuvning nusxalar to‘plamidir. U o‘zicha har bir maydonda qiymatga ega. Misol . STUDENT faylidagi (jadvalidagi) yozuvlarning mantiqiy strukturasini tavsiflashga doir misolda ko‘rsatilgan. Fayl nomi STUDENT Maydon Kalit belgisi Nomni belgilash To‘liq nomlanish Nomer Talaba reyting daftarchasi * nomeri Famil Talaba familiyasi Ismi Talaba ismi Ota.ismi Talaba otasi ismi Maydon formati Tip Uzunligi Aniqligi simvol 10 simvol simvol simvol 10 8 10 MA’LUMOTLAR BAZASINING ASOSIY TERMINLARI Obyektlarni identifikatsiyalash uchun yoki boshqacha qilib aytganda kompyuter xotirasida yozuvlarning o‘rnini aniqlashda ma’lumot elementi ishlatiladi. Bu element kalit deb ataladi. Tashqi kalit Asosiy kalit MA’LUMOTLAR BAZASINING ASOSIY TERMINLARI Tashqi kalit Birlamchi kalit Tashqi kalit - bu ma'lumotlar bazasi jadvalidagi ustunlar yoki ustunlar guruhi bo'lib, ular ikki jadvaldagi ma'lumotlar orasidagi bog'liqlikni ta'minlaydi. Asosiy kalit - bu ma'lumotlar jadvalining maxsus relyatsion ustunlari yoki bir nechta ustunlarning kombinatsiyasi bo'lib, bu barcha jadval yozuvlarini aniqlash imkonini beradi. NULL Tashqi kalit NULL qiymatini qabul qiladi. Asosiy kalit qiymati NULL bo'lishi mumkin emas. Kalitlar soni Jadvalda bir nechta tashqi kalitlari bo'lishi mumkin. Jadvalda faqat bitta asosiy kalit bo'lishi mumkin. MA’LUMOTLAR BAZASIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR Ma'lumotlar bazasini loyihalashda ma'lumotlar bazasi bir qator talablarni qondirishi kerakligini hisobga olish kerak. Bu quyidagi talablar: 1) Ma'lumotlar bazasining yaxlitligi – ya’ni ma'lumotlarning to'liq va izchilligiga bo'lgan talab; 2) Ma'lumotlardan qayta foydalanish imkoniyati; 3) Foydalanuvchilarning talabiga binoan ma'lumotlarni tezkor qidirish va olish; 4) Ma'lumotlarni yangilash qulayligi; 5) Ma'lumotlarning ortiqchaligini minimallashtirish; 6) Ma'lumotlarni ruxsatsiz kirish, buzish va yo'q qilishdan himoya qilish. AXBOROT TIZIMLARI TUSHUNCHASI Tizim (sistеma) dеganda, yagona maqsad yolida bir vaqtning ozida ham yaxlit, ham ozaro boglangan tarzda faoliyat korsatuvchi elеmеntlar (obyеktlar) majmuasi tushuniladi. Dеmak, har qanday tizim biror-bir aniq maqsad yolida xizmat qiladi. Quyidagi jadvalda elеmеntlari va asosiy maqsadi korsatilgan holda tizimlarga yana bir nеchta misollar kеltirilgan. № Tizim turi Tizim elementlari Tizimning asosiy maqsadi Odamlar, qurilmalar, materiallar, bino va h.k. Mahsulot ishlab chiqarish 1. Korxona 2. Kompyuter Elektron va elektromexanik qurilmalar Malumotlarni qayta ishlash 3. Telekommunika tsion tizim Kommunikatsiya vositalari, elementlar, aloqa kanallari, qurilmalar Aloqa kanallarini ozaro boglash va malumot almashinuvini taminlash 4. Axborot tizimi Kompyuterlar, kompyuter tarmoqlari, odamlar, axborot, dasturiy taminot va boshqalar Axborotlarni avtomatlashgan holda qayta ishlash AXBOROT TIZIMLARI TUSHUNCHASI Axborot tizimi – bu bеlgilangan maqsadga erishish yo’lida axborotni yigish, saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun qo’llaniladigan usullar, vositalar va shaxslarning o’zaro bog’langan majmuasidir. Axborot tizimining asosiy vazifasiga berilgan turdagi axborotni izlash, uni qayta ishlash va qisqa vaqt ichida kerakli joyga uzatish masalalarini hal qilish kiradi. Kompyuter axborot tizimi bilan samarali ishlaydigan elektron qurilmadir. Qollanish sohasiga kora axborot tizimlarining quydagi turlarini korsatish mumkin: texnik axborot tizimlari; iqtisodiy axborot tizimlari; ijtimoiy sohalardagi axborot tizimlari va boshqalar. AVTOMATLASHTIRILGAN AXBOROT TIZIMLARI (AIS) Avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AIS) - bu aloqa, hisoblash, tarqatish, qayta ishlash va saqlash kabi muayyan ma'lumotlarni qayta ishlash operatsiyalarini bajarish uchun tuzilgan kompyuter texnikasi, dasturiy ta'minot yoki uning har qanday kombinatsiyasining yig'ilishi. Bunga kompyuterlar, matnni qayta ishlash tizimlari, tarmoqlar yoki boshqa elektron ma'lumotlarni qayta ishlash tizimlari va tegishli uskunalar kiradi. Boshqarishning axborot tizimlari avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining keng tarqalgan namunasidir. AVTOMATLASHTIRILGAN AXBOROT TIZIMLARI (AIS) Maydon uzunligi nima? Obyektga tarif bering? Obyеktlar attributlariga misollar keltiring? MB administratori deganda nimani tushunasiz? Ma’lumotlar banki tushunchasiga ta’rif bering. Ma’lumotlar Bazasini ishlatish afzalliklari sanang.