DAVLAT PENSIYA
TA’MINOTI
Xudoynazarova Ziyoda
• D a v la t pe n s iy a t a ’ m inoti tizim i – f u qarolarning qonu nc h ilikda
be lg ila n g a n k e k s a lik y o sh ig a e tg a nida , no g ironlik tu f a y li m e h na t
la y o q a t in i y o ‘ q o t ga nida , sh u ningde k , bo qu v c hisidan m a h rum
bo ‘ lg a nid a v a q o n u nda na za rda tu tilg a n bo sh qa h o lla rda
pe n s iy a ko‘ rinishida m o ddiy ta ’ m ino t be ris h m a qs a dig a e g a
bo ‘ lg a n iq t is o d iy in s titu tla r v a m e ’ y o riy ?huqu qiy h u jja tla r
y ig ‘ in d is i
• Inson ushbu ehtiyojlarini mehnat qilish orqali qondirib,
bu bilan o‘z turmush farovonligini oshirib boradi.
Shuning
O‘zbekiston
uchun
bosh
Respublikasi
qonunimiz
sanalmish
Konstitutsiyasining
39-
moddasida “Har kim qariganda, mehnat layoqatini
yo‘qotganda, shuningdek boquvchisidan mahrum
bo‘lganda va 8-qonunda nazarda tutilgan boshqa
hollarda ijtimoiy ta’minot olish huquqiga ega”
ekanligi belgilab qo‘yilgan.
BUGUNGI
KUNDA:
• Fuqarolarning jamg‘arib
boriladigan pensiya ta’minoti
tizimi – fuqarolarni shaxsiy
jamg‘arib boriladigan pensiya
hisob varag‘laridagi jamg‘arlardan
davlat pensiyasiga qo‘shimcha
ravishda pul jamg‘arlari bilan
ta’minlash maqsadiga ega
bo‘lgan iqtisodiy institutlar va
me’yoriy-huquqiy hujjatlar
yig‘indisidan iborat.
davlat tomonidan fuqarolarni
keksayganda qashshoqlikdan
himoyalash
pensiya tizimi orqali fuqaroni
turmush darajasini oshirish
ish haqiga mutanosib tarzda
belgilangan muayyan
miqdordagi kafolatlangan
daromadni ta’minlash
BU MAQSADLAT
MAMLAKATIMIZDA
QANCHALAR BAJARILGAN?
Pensiya ta’minоti
tizimining funktsiyalari
MAKRОIQTISОDIY
FUNKSIYAS
SIYOSIY
FUNKSIYASI
IJTIMОIY
FUNKSIYASI
IQTISОDIY
FUNKSIYASI
– milliy iqtisоdiyot va
jamiyatda ijtimоiy va
makrоiqtisоdiy
barqarоrlikni
ta’minlash.
ahоli qatlamlari
оrasida ijtimоiy
barqarоrlikni
ta’minlash.
yaratilgan YAIMni
ijtimоiy adоlat
tamоyili asоsida
fuqarоlarga
taqsimlash.
– ishlayotganlar va
meхnatga layoqatsizlar,
yosh va keksa avlоdlar, ko’p
va kam darоmadli ahоli
qatlamlari o’rtasidagi
qarama – qarshiliklarni
bartaraf qilish
beruvchi shartning mavjudligi (bu
pensiya yoshiga to’lish, turli sabablarga
ko’ra nogiron bo’lib qolish, boquvchisini
yo’qotish);
2. Pensiya olishga ariza bergan fuqarolar
uchun zarur ish stajining mavjud
bo’lishi.
O’ZBEKISTONDA PENSIYA TA’MINOTI
1. Fuqarolarga pensiya ta’minoti huquqini
“Bugungi kunda mamlakatimizda 60
yoshdan oshganlar soni 2 million 873
mingdan ko‘proq kishini tashkil etadi.
Mustaqillik yillarida xalqimizning
o‘rtacha yoshi 1990 yildagi 67 yoshdan
73,5 yoshga, ayollar o‘rtasida esa 75,8
yoshga etdi. Ayni paytda yurtimizda 225
ming nafar 80 yoshdan, 44 ming nafar
90 yoshdan, 8 ming 700 nafar – 100
yoshdan oshgan tabarruk qariyalar
yashamoqda. Ular orasida 3 ming 109
nafar Ikkinchi jahon urushi qatnashchisi,
69 ming 994 nafar front ortida mehnat
qilgan insonlar bor”10.
Ijtimoiy sohada pullik xizmatlarni joriy qilish va ularni tijorat borasidagi
faoliyatlarini rivojlantirish byudjet taqchilligining oldini olish imkoniyatini
beradi.
Ijtimoiy soha xizmatiga keng xalqommasi murojaat qilishi xizmat turlarining
xilma-xilligini kuramiz. Shuning uchun xam ba’zi hududarda bu sohalarning xizmati
kuchma ravishda, ya’ni o‘zlari qatnab xizmat ko‘rsatishga moslashtirilgan. Ijtimoii
soha
ning xizmati bevosita inson omili bilan bog‘liq. Shu sababli bu xizmat soqalariga
tegi shli muassasalarning hududlararo joylashishi ko‘p jihatdan demografik
omillarga va ishlab chiqarish imkoniyatlariga bog’liq
A) byudjet asosida
B) xo‘jalik hisobidan
BU MAQSADLAT
MAMLAKATIMIZDA
QANCHALAR BAJARILGAN?
Xizmat ko‘rsatish sohalari xodimlariga ish xaqini
to‘lashni tashkil qilish uz i ga
xosligi bilan ajralib turadi. Xodimlarning ish haqi
manbalari bu sohadan tashqarida
shakllanadi: moddiy ishlab chiqarsh sohasi
xodimlari yaratgan milliy daromad hisobiga ijtimoiy
soxa xodimlarining ish hakari milliy daromadning
turli qismlaridan tashkil topadi. Xizmat ko‘rsatish
sohalari xodimlari mexnatiga son jihatidan baho
berish qiyindir, shuning uchun ham bu soha
xodimlariga ish xaqi belgilashda meqnat
faoliyati samarasiga, vazifa turiga, korxona
tabaqasiga, ma’lumot darajasiga va
mehnat stajining davomiyligiga e’tibor beriladi.
Mamlakatimizda tarkib topgan milliy mentalitetga ko‘ra amalda qariyalarning
yakka holda yashashlari kam uchraydi. Hisob-kitoblarga muvofiq O‘zbekistonda
pensionerlarning 95,0% o‘z farzandlari bilan birgalikda bir oilada istiqomat
qilishadi va ushbu holatda pensionerlarning bandligini rag‘batlantirishga ehtiyoj
yo‘q.
Aholi tarkibida yoshlar ulushining nisbatan ko‘pligi va ularning mehnat bozoriga
ma’lum darajada ta’sir o‘tkazayotganligi shu tarzda ish tutishning maqsadga
muvofiqligini ko‘rsatmoqda.
Hisob-kitoblar ko‘rsatishicha, mamlakatimizda aholining yosh tar-kibida pensiya
yoshidagilar ulushi 2012 yilda 7,3% 2
teng bo‘lgan holda ushbu ko‘rsatkich Rossiya,
Ukraina, Belarusda 25%, Qozog‘istonda 15% ni tashkil etdi.3 Demograflar fikricha,
aholi qarish jarayoni 20-30 yildan keyinroq sodir bo‘lishi kutilmoqda. Demak,
kutilayotgan davrga qadar pensiya xarajatlarining mamlakat YAIMiga nisbatan
bosim
kuchayishini kutish maqsadga muvofiq emas. Bu esa, iqtisodiyot barqaror
sur’atlarda
rivojlanib borayotgan sharoitda pensiya ta’minoti tizimini qayta taqsimlash
salohiyatidan darak beradi. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, mustaqillik yillarida
jumladan, 2007 yildan boshlab mamlakat aholisi tabiiy o‘sishi orta borgan sari
qoplash koeffisiyenti 3,7 baravardan 4,1 baravarga qadar o‘sish tendensiyasiga
ega bo‘ldi
Xizmat ko‘rsatish sohalari xodimlariga ish xaqini
to‘lashni tashkil qilish uz i ga
xosligi bilan ajralib turadi. Xodimlarning ish haqi
manbalari bu sohadan tashqarida
shakllanadi: moddiy ishlab chiqarsh sohasi
xodimlari yaratgan milliy daromad hisobiga ijtimoiy
soxa xodimlarining ish hakari milliy daromadning
turli qismlaridan tashkil topadi. Xizmat ko‘rsatish
sohalari xodimlari mexnatiga son jihatidan baho
berish qiyindir, shuning uchun ham bu soha
xodimlariga ish xaqi belgilashda meqnat
faoliyati samarasiga, vazifa turiga, korxona
tabaqasiga, ma’lumot darajasiga va
mehnat stajining davomiyligiga e’tibor beriladi.
Bajardi:
Xudoynazarova Ziyoda