Reja: Muammoli o’qitish metodi. Programmalashtirilgan o’qitish metodi. Kasb va shaxs psixologiyasi. Kasbiy qobiliyatlarni shakllantirish. Muammoli o’qitish metodi Ikkinchi sinfda har xil buyumlar: qalam, ruchka, rezinka va boshqalar yo'qola boshladi. Bir kuni sinfdagi qizchaning bosh kiyimi yo'qoldi. O'qituvchi topilmalar byurosining faoliyati haqida gapirib berdi. Bolalar topib olingan narsalar qaytarib berilishi to'grisidagi kattalardan eshitgan misollarni aytishdi. O'qituvchi qanday tarbiya metodini qo'llagan? Bu metodning samaradorligi nimalarga bog'liq? Har doim ham ushbu metod samara beradimi? 2. Muallim quyidagicha hikoya qiladi: «O'g'lim (9 yosh) qorong'idan va balandlikdan qo'rqadi. Men imkon boricha uni ko'proq ana shu qo'rquvni yenga oladigan sharoitga qo'yaman: Goho ob-havo qandayligini bilib kelish uchun kechqurun hovliga, goho go'yo esdan chiqqan narsani olib kelish uchun qorong'i xonaga yuboraman. Muammoli deyilganda o'quv materialini o'quvchilar ongida ilmiy izlanishga o'xshash bilish vazifalari va muammolari paydo boiadigan qilib o'rganish tushuniladi. O'quvchilaming fikrlash faoliyatida mantiqiy to'g'ri, ilmiy xulosalarni izlash va o'zlashtirishga rag'batlantiradigan muammoli vaziyatlar vujudga keladi. Har qanday taiim o'quvchi uchun muammolidir. O'quvchi ongida muammoli vaziyatni vujudga keltirish, o'quvchining faol fikrlash faoliyati o'quv materialini puxta o'zlashtirib olishlari haqida sharq pedagoglari qimmatli fikrlar aytib o'tganlar. Mutafakkir Abu Rayhon Beruniy (937-1048) didaktik qarashlarida o'quvchilami o'qitish hamda tarbiyalash jarayonida, birinchidan, turli mavzularda mulohazalar yuritishni, o'quvchining zerikmasligini, zo'riqmasligini ta’kidlagan. Muammoli vaziyatda: o'quvchi uchun bilish qiyinchiligiga ega, ya’ni o'rganilayotgan muammo ustida fikr yuritish; o'quvchilarda bilishga qiziqish o'yg'otish; tahlil jarayonida o'quvchilaming awalgi tajribasi va bilimiga suyanish Talim jarayonida muammoli vaziyatni vujudga keltirish, undan foydalanish usullarini yaratish, taiim tizimining har bir bosqichida o'rganiladigan fanlaiga xosdir. Muammoli vaziyat fanning mazmuni o'ziga xos xarakter xususiyatlari, uni o'rganish usullarini hisobga olgan holda yaratiladi. Ta’lim jarayonida o'qitishning induktiv va deduktiv usullariga ehtiyoj sezilmoqda. Qanday holda induktiv va deduktiv usullar qo‘llaniladi? Ayniqsa, deduktiv o'qitishga talab va e’tibor kuchaydi. Bu usulda tafakkur qilish katta samara beradi. Induktiv yoki deduktiv usullarni qoilash o'rganilayotgan mavzu mazmunini ochishning ma’lum mantig'ini - xususiydan umumiyga yoki umumiydan xususiyga o‘tishni tanlashni anglatadi. Deduktiv usul o'quv materialini tezroq o'tishga yordam beradi, tafakkumi birmuncha faol rivojlantiradi. Nazariy materialni o'rganishda anchagina umumiy holatlardan ayrim oqibatlarni aniqlashni talab qiluvchi masalalarni echishda deduktiv usulni qoilash, ayniqsa, foydalidir. Taiimda rag'batlantirish va tanbeh berishning qanday turlaridan foydalaniladi? 1. Taiimga qiziqishni rag'batlantirish metodi. 2. Taiimga burch va mas’uliyatni rag'barlantirish metodi. O'quv faoliyatini rag'batlantirish deb kishining aktiv faoliyatiga boigan tashqi mayliga aytiladi. Shu sababli, rag'batlantirish o'qituvchi faoliyatining omili hisoblanadi. Rag'batlantirish kishining ichki mayliga ta’sir qilganda real maqsad sari undaydigan kuchga aylanadi. O'qishga qiziqishni rag'¬ batlantirish turlaridan biri-o‘qishda maium qiyinchilik sezayotgan o'quvchilarga muvaffaqiyatli sharoit yaratishdir. Rag'batlantirish va tanbeh berish usullari o'ziga xos xususiyatlaiga ega. Programmalashtirilgan o’qitish metodi Rivojlangan davlatlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining yetakchi tendentsiyalaridan biri inson faoliyatining hamma sohalarini shuningdek, ta'lim sohasining axborotlashuvi jarayonidir. Ta'limning axborotlashuvi axborotlarga qiziquvchilarning foydalanishlari maqsadida axborotlarni to`plash, qayta ishlash va ularni tarqatish maqsadidagi metod, jarayon va texnik - dastur vositalarini o`z ichiga oladi. Ta'limning axborotlashuvi maqsadi yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish asosida intellektual faoliyatni global intensifikatsiyasini ta'minlashdir. Ta'limning axborotlashuvi maqsadi yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish asosida intellektual faoliyatni global intensifikatsiyasini ta'minlashdir. Bu oliy ta'limdagi ba'zi negativ holatlarning ham oldini oladi. O`zbekistonda ta'lim islohotini amalga oshirishning muhim sohalaridan biri jahonda axborot texnologiyalarining inson hayotiga tobora keng kirib kelayotgani sharoitida ta'lim sohasining axborotlashuvidir. Jamiyat rivojlanishining industrlashtirish etapidan axborotlashuvga o`tishning yo`li yangi axborot texnologiyalaridir. Ta'limning axborotlashuvi yangi axborot texnologiyalarning quyidagi imkoniyatlaridan samarali foydalanish imkonini beradi: har bir individga ta'lim olish imkoniyatini beradigan ochiq ta'lim tizimi; bilish jarayonini tashkil etishni o`zgartirish; ta'limni axborot-metodik ta'minlashni boshqarishning samarali tizimini yaratish; ta'lim jarayonida o`quvchilarning bilish faoliyatini samarali tashkil etish; kompyuterlarning o`ziga xos xususiyatlaridan foydalanish, bular: bilish jarayonini tashkil etish imkoniyati, ta'lim jarayoniga faoliyatli yondoshuvni qo`llab-quvvatlash, ta'lim jarayonini individuallashtirish va printsipial yangi bilish vositalarini tashkil etish; masofaviy ta'limning turli darajalarini yaratish, rivojlantirish va takomillashtirish. Bundan tashqari yangi axborot texnologiyalari bir qancha printsipial yangi didaktik vazifalarni yechishga yordam beradi; kompyuter grafikasi va kompyuter modellashtirishi vositasidan foydalanish asosida murakkab biologik va texnik tizim ichidan mikro va makro olamdagi voqealar va jarayonlarni o`rganish; katta yoki kichik tezlik bilan o`tadigan real har xil fizik, ximik, biologik va ijtimoiy jarayonlarni o`rganishni qulay masshtab va vaqtda takdim etish. «Shaxs» tushunchasi keng va ko„p qirralidir. Shaxsni u yoki bu yo„nalishda bir qator fanlar: falsafa, tarix, pedagogika, sotsiologiya, tibbiyot va psixologiya o„rganadi. Psixologiya fani boshqa fanlardan farqli o„laroq, shaxsning ichki dunyosini, boshqacha qilib aytganda, uning ruhiy jarayonlarini, hissiy-irodaviy holatlarini, individual psixologik xususiyatlarini tadqiq qiladi. Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptatsiya (moslashish, ko„nikish)dan iborat bo„lib, intellektning funksional invariantligi deb yuritiladi. shaxsda intellekt rivojlanishining quyidagi bosqichlarni ajratadi: 1) sensomotor intellekti (tug„ilishdan to 2 yoshgacha); 2) operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshgacha); 3) muayyan operatsiyalar davri (7-8 yoshdan 11-12 yoshgacha); 4) formal (rasmiy) operatsiyalar davri. Individ va shaxs. Odam dunyoga odam bulib keladi. Bu ta'kid yuzaki karagandagina isbot talab kilmaydigan xakikat bulib va takrorlanaverib siykasi chikib ketgan iborat bulib tuyuladi. Gap shundaki, bu urinda xususan insoniy belgilar va fazilatlarning rivojlanishi uchun tabiiy shart-sharoitlar paydo bulishi genetik jixatdan oldindan belgilab kuyilganligi ta'kidlanadi. Dunyoga kelayotgan chakalokning gavda tuzilishi unda tik yurish uchun imkoniyatning mavjudligini takozo etsa, miyasining tuzilishi akli-xushining rivojlanishi uchun imkoniyat beradi Boshqarish qobiliyatini aniqlanishi - bu boshqara olish,rahbarlik qila olish bilan bog‘liqdir. Boshqara olishga xos testlar insonni shaxsiy xarakterini va rahbarlik, tashkilotchilik qila olishiga xos imkoniyatlami sinab oladi. Vaholanki boshqaruvchi - bu lavozimli shaxs bo‘lib, bu lavozimga tayinlanadi va boshqarishga huquqi bo‘lgan javobgar shaxs hisoblanadi. Bulardan tashqari boshqaruvchi tashkilotehilik, kirishuvchanlik, muloqot qila olishlik, ilmiy - texnik, pedagogik, matematik qobil- iyatlarga ega bo‘lishi zarur. Boshqaruvchida shunga mos malaka, tayyorgarlik, ishlab chiqishdagi va kasbdagi malaka, shuningdek shaxsning ma’lum bir yo‘nalishi va individual - psixologik xu¬susiyatlari ham bo‘lishi zaruri. Boshqaruv faoliyati amaliyotida odamlami ishontira olishlik, ay- niqsa katta sonli odamlarini ishontira olishlik qobiliyati ham bo‘lishi kerak bo‘ladi. Boshqarish qobiliyatiga qaratilgan testlar bu insonni boshqara olish qobiliyatini shaxsiy xarakterlaridan kelib chiqqan holda va rah- barlik, tashkilotehilik ishiga intilishlarini ko‘rsatib beradi. Buning uchun esa insonga katta malaka, bilim va ko‘nikmalar kerak bo‘ladi. Bu boshqarish kasbning “inson - inson” ko‘rinishiga tegishli bo‘lib, boshqaruvchidan o‘zigaxos ko‘p talablami qo‘yadi. Bu har xil da- rajadagi rahbarlar, ya’ni boshqaruvchi, master, kadrlar bilan bog‘liq rahbarlar va shu kabilarga xosdir. • Ijodiy imkoniyatlami baholash: Ijodiy imkoniyatlami diagnostika qilsh: Ijodiy imkoniyatlami baholash - inson rivojlanishidagi muhim davr hisoblanadi. Muhim ilmiy muammolami, nazariyalami yechish, kashf qilish va ixtiro qilish, badiiy asarlami yaratish -bu inson ijodiy faoli- yatining natijasidir. • Ijod - bu eng awalo ruhlantiruvchi mehnat, insondan kuchli jis¬moniy va ma’naviy kuch sarf qilishni talab qiladigan jarayondir. Ma’lumki har qanday inson ijodkorbo‘lishi yoki mehnatkash bo‘lishi qiyin, chunki bu juda murakkab jarayon bo‘lib, insonni butun bir holda egallab olib uni fikrlarini, vaqtini va boshqa jarayonlarni boshqaradi. “Ijodiy tafakkur”, “ ijodiy mehnat” lami mashq qildirish “emotsional boy” shaxsga tegishli bo‘ladi. Insonning ijodiy faoli¬yati uning malakalarini boyib borishi bilan, boshqa insonlaming malakalarini o‘ziga singdirishi bilan o‘sib boradi. Ijodiy fikrlami asosi bo‘lib motivlar yotadi va ulaming sifati ijodkoming ottirgan bilimlari va malakalari bilan bog‘liqdir. Ijodkor insonga tegishli bir qancha asosiy sifatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Mehnatsevarlik, ishga nisbatan diqqatli bo‘lish va ijodiy munosabat; Mustaqlligi, bajamvchanligi, harakatchanligi. Bilim va umumiy madaniyat. Intuitsiya va aqlning egiluvchanligi. Ishni tashkil qila olishlik va malakani, rivojlantirish. To‘g‘rilik, o‘ziga nisbatan talabchanlik, ishonch.