TEMA: DINIY KO’Z QARAS. REJE 1. Diniy dúńyaǵa kózqaras bolmıstıń diniy ilahiy tábiyat kórinisin jaratadi. 2. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń tiykarǵı qásiyetleri. 3. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń idealistik metafizik mánisi. Diniy dúńyaǵa kózqaras - bul tábiyaat, jamiyat, insandı ilohiy yoratuvchi kúsh menen boǵliq dab túsiniw hám túsindiriw bolıp tabıladı. Diniy dúńyaǵa kózqaras bolmıstıń diniy ilohiy tábiyat kórinisin yoratadi. Diniy dúńyaǵa kózqarastı uiy psixik kúsh bolǵan quday to'ǵrisidagi táliymat - teologiya úyrenedi. Oǵan kóre, butun bolmıstı quday yoratgan hám ózi basqarib turadı. Diniy dúńyaǵa kózqaras, sol tamoildan kelib shıǵıp, barlıq dúnyalıq zat hádiyselerge ilohiy tús beredi. Diniy oqidalarga kóre, butun bolmıs xudoning ilohiy yoratuvchilik jemisi, balshıq jerde hám hámme zatda uniń qálew shıdamlılıǵı xukmron. Dúnya eki bólekten ibarat : “bul dúnya” - ótkinchi, pániy esaplansa, “ol dúnya”, yáni odam opatınan keyin uniń sezimi jasaytuǵınlıq haqıyqıy, máńgi, ólmes dúnya bolıp tabıladı. Hár eki dúnyanıń shegarası “aqıret” dab ataladı. Insan bul yolǵonchi dúnyaǵa ozınii boǵlab qo'ymasligi, aqıretti oylap yashashı, haqıyqıy dúnyaǵa rixlatga toyyorgarlik kóriwi kerek. Islam dini oqidalariga ko“ra, quday uamni uti kúnde yoratgan hám ol etti qabattan dúzilgen. Odam jetinshi qabatda bınaǵa kelgen bolıp tabıladı. Diniy dúńyaǵa kózqaras tastıyıq tolab etpeytuǵın oqidalarga tiykarlanadı. Mısalı, islam dininiń beshhta oqidasi ámeldegi: uloh hám perishtelerdiń bar ekenligine, uloh túsirgen kitaplarǵa, payǵambarlarǵa hám aqiret esap kitap kúnine ichonish. Diniy oqidalarga ichonish orınlanıwı shárt esaplanadı, ularga bólekshe bolsın qılap ish totısh xudoga shak keltiriwge teń boladı, aqırette dozaq ozobi menen jazolanadi, dab uqtiriladi. Damak, diniy dúńyaǵa kózqaras xudodan qorqıw, quday g'ozabidan saqlanıw sezim-tuyǵulariga tiykarlanadı. Diniy dúńyaǵa kózqaras insannıń kúndelik hoyoti, iskerligi, keshinmalari, sezimtuyǵulari, úmit hám ıqtıqatları menen oloqador bolǵanlıǵı sebepli de mifologik dúńyaǵa kózqarastan hoyotiyligi hám de turaqlılıǵın menen ajralıp turadı. Dúńyaǵa kózqarastıń diniy tu’ri mifologiyadan keyingi ekinshi tariyxıy túri dinge sıyınıw edi. Diniy dúńyaǵa kózqaras voqelikni tábiy, jerdegi, bul dúnyalıq hám ǵayrıtabiiy, samoviy, ózge dúnyaǵa ikkilanishi arqalı ózlestiriw usılı bolıp tabıladı. Diniy dúńyaǵa kózqaras mifologikdan haqıyqatlıqtıń ruwxıy rawajlanıw jolı menen parıq etedi.. Mifologik suwretler hám suwretler kóp funktsiyalı edi: olar haqıyqatlıqtı ele rawajlanbaǵan formada kognitiv, kórkem hám bahalaw assimilyatsiyasini bir-birine baylanıstırıp qoydı, bul bolsa olar tiykarında tekǵana dinge sıyınıw, bálki hár qıylı ádebiyat hám kórkem óner túrleriniń payda bolıwı ushın zárúr shárt-sharayat jarattı. Diniy suwretler hám suwretler tek bir wazıypanı atqaradı - bahalaw -tártipke salıw. Taǵı bir bar diniy obraz hám ideyalardıń ayriqsha ózgesheligi sonda, olarda logikasızlik jasırınǵan, bul bolsa aqıl menen emes, tek isenim arqalı aqıl etiwge boysunadı. Hár qanday diniy dúńyaǵa kózqarasda oraylıq orındı mudami Xudoning súwreti yamasa ideyası iyeleydi. Quday bul erda ámeldegi bolǵan hámme zattıń kelip shıǵıwı hám tiykarǵı principi retinde kórip shıǵıladı. Bunnan tısqarı, bul endi mifologiyadagi sıyaqlı genetikalıq princip emes, bálki baslanǵısh princip - jaratıw, jaratıw, islep shıǵarıw. Dinge sıyınıw mifologiyada ámeldegi bolmaǵan ruwxıylıqtıń fizikalıqtan artiqmashliǵin tán alıw menen xarakterlenedi. Dinning tariyxıy áhmiyeti sonnan ibarat edi, ol qul iyelewshilik jámiyetinde de, feodal jámiyetinde de jańa social munasibetlerdiń qáliplesiwi hám bekkemleniwine, kúshli oraylasqan mámleketlerdiń qáliplesiwine xızmet etken. Sonday etip, diniy dúńyaǵa kózqaras (dinge sıyınıw) - quday menen sufizmiy qosılıwdıń sezimiy tájiriybesi menen birge keletuǵın ıqtıqatlar kompleksi. Onıń xarakterli qásiyetlerine tómendegiler kiredi: 1) ǵayrıtabiiy baslanǵıshqa ıseniw - dúnyanıń Jaratıwshısı retinde háreket etiwshi tolıq Quday; 2) tolıqtıń transsendensiyasi (erolmaslik, Quday dúnyasınan sırtda, Alla tárepinen jiberilgen buyrıqta insanǵa berilgen); 3) shaxs sanasın, I shaxstıń barlıq minez-qulqları hám pikirleri ushın Quday aldındaǵı etikalıq juwapkerligi principi retinde; 4) dogmatizm (imonning bilimnen ústinligi, Múqaddes Kitapǵa qatań ámel qılıw, insandı Xudoning shıdamlılıǵıge baǵınıw, tıńlaǵıshlıq ). Dualizm Dualizm (lot. dualis - ekilik) - álemdiń eki tiykarǵı principi - materiallıq hám ruwxıy, fizikalıq hám intellektual, dene hám ruhning teńligi hám bir-birine sheksizligin tán alıwǵa tiykarlanǵan filosofiyalıq táliymat.. Dualizmni ajıratıp kórsetiw múmkin: 1) gnoseologik, bolmıstı kórip shıǵıwdıń eki jolınıń keriligin aytıp otedi; 2) eki elementtıń heterojenligi hám tupten qaytarılmaslıǵının talap etiwshi ontologik; 3) ruxlanıw hám deneniń keriligin aytıp otetuǵın antropologıyalıq. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń tiykarǵı qásiyetleri. Dinge sıyınıw social hádiyse retinde jámiyette ǵalabalıq dúńyaǵa kózqaras wazıypasın atqaradı. K. Marks dinni «buzilgan dúńyaǵa kózqaras» dep ataǵan. Kisiler turmısında dúńyaǵa kózqarastıń áhmiyeti insannıń social tábiyaatı menen baylanıslı. Ózgeriwshen social hám tábiy ortalıqta háreket qılıw zárúrshiligi hár bir insannıń, klasstıń, pútkil insaniyattıń dúnyaǵa, odaǵı ornı, mánisi hám maqseti haqqındaǵı ulıwma qarawlar sistemasına bolǵan mútajlikti keltirip shıǵaradı. turmıstan. Dúńyaǵa kózqaras insannıń, social gruppalardıń, klasslardıń átirap daǵı olamga munasábetin, umtılıw hám qızıǵıwshılıqların sáwlelendiredi. Tariyx sonı kórsetedi, antagonistik sociallıq-ekonomikalıq formatsiyalarda húkimran klass mápi buzıq, illyuziya dúńyaǵa kózqaras sistemaların egiw hám bekkemlewde kórinetuǵın boladı. Mámleketimizde sotsialistik ózgerisler tiykarında ilimiy-materialistik dúńyaǵa kózqaras payda boldı hám tariyxda birinshi ret húkimran boldı. Partiyanıń 27-s'ezdida qabıl etilgen KPSS Programmasınıń jańa redakciyasında sonday delingen: " Sotsializm sovet jámiyetiniń ruwxıy turmısında marksizm-leninizmning pútin hám uyqas sisteması retinde tiykarlanǵan ilimiy dúńyaǵa kózqarastıń húkimranlıǵın támiyinledi. filosofiyalıq, ekonomikalıq jáne social-siyasiy qarawlar”. Áyyemginde stixiyali qáliplesken diniy dúńyaǵa kózqaras ulıwmalıqqa qaray ózgerdi sotsializmdan aldınǵı barlıq sociallıq-ekonomikalıq formatsiyalarda húkimran bolıp qalǵan zárúrli ózgerisler. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń túrli-tumanlıǵı bar. Olardıń barlıǵı túrli dárejede bolsa -de, birpara ulıwma ayrıqshalıqlar hám ayrıqshalıqlarǵa iye. Hár qanday diniy dúńyaǵa kózqarastıń eń zárúrli ózgesheligi, tiykarǵı principi ǵayrıtabiiy kúshler hám tarawlardıń, quday yamasa qudaylardıń haqıyqıy bar ekenligin tán aldılarr. Tábiyaat hám jámiettiiń haqıyqıy bar ekenligi shubha astına alınbaydı, bálki olardaǵı, sonıń menen birge, adamlar táǵdirindegi ózgerisler ǵayrıtabiiy, basqa dúnya kúshleriniń tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan aralasıwı menen anıqlama bernedi. Quday yamasa qudaylar menen munasábetler adamlardıń táǵdirin hám ámeldegi bolǵan barlıq zatlardı belgileytuǵın bolmıstıń tiykarǵı haqıyqatı esaplanadı. Diniy dúńyaǵa kózqaras dúnyanıń jaratılıwın tán alıw (kreatsionizm), haqıyqatlıq hádiyseleriniń maqsetke muwapıqlıǵı hám maqsetke muwapıqlıǵı, baslanıwı hám aqırı Quday tán alınǵan (teleologiya), ilahiy baslıq kúsh ideyası menen xarakterlenedi. dúnyanı basqarıwda (providensializm).Dúnyanıń ilahiy jaratılıwı ideyaları, barlıq xalıqlardıń áyyemgi ańızlarında ámeldegi bolıp, búgingi kún teologiyashunoslari tárepinen dogmatik tárzde qorǵawlanǵan. Sonday etip, evreyxristianlarning Quday tárepinen joqtan ámeldegi bolǵan hámme zattı jaratıw haqqındaǵı táliymatı ilimiy ideyalarǵa ulıwma qarama qarsi bolıp tabıladı, biraq zamanagóy teologiyashılar onı qorǵawda dawam etpekteler. Kreatsionizm ideyaları menen bekkem baylanıslı hám diniy dúńyaǵa kózqarasqa xos bolıp tabıladı tábiyaat hám jámiyet hádiyseleriniń maqsetke muwapıqlıǵı hám maqsetke muwapıqlıǵı haqqındaǵı táliymat. Bul kózqarastan dúnyada hámme zat aqılǵa say ilohiy rejege muwapıq jaratılǵan hám isleydi. Teleologiya - bul hádiyselerdiń rasında ámeldegi tártipliligi, úzliksizligi hám ulıwma insanıylıq baylanıslılıǵın diniy-idealistik pozitsiyalardan túsindiriwge urınıw. Diniy dúńyaǵa kózqaras tárepinen tastıyıqlanǵan taqıwalıq principi Quday dúnyanı tek málim maqsetler ushın jaratıpǵana qalmay, bálki onı mudami qadaǵalaw etip turıwın, barlıq hádiyseler hám adamlardıń táǵdirlerin aldınan belgilep qoyıwın ańlatadı. Ilahiy táliymattıń social mánisi sonnan ibarat, adamlar basına túsetuǵın barlıq báleler hám qıyınshılıqlar olar bolǵanday ańlatıwları menen aqlanadi eń joqarı, insan túsinigine erisip bolmaytuǵın, ilahiy ádalat hám maqsetke muwapıqlıq. Providensializm hám teleologiya klasıy jámiettiiń barlıq ádalatsızliklarini aqlawǵa qaratılǵan social haqıyqatlıqtı diniy aytıwdıń tiykarǵı usıllarınan biri bolıp kelgen hám sonday bolıp qaladı. Diniy dúńyaǵa kózqaras insannıń dúnyadaǵı ornı hám roliniń bólek talqini menen de ajralıp turadı. antropotsentrizm túsinigi. Insan álemdiń orayı, ilohiy jaratılishning taji. Qudaydin súwreti hám uqsawı, ilohiy álem hám erdagi, jaratılǵan dúnya ortasındaǵı baylanıslılıq dep daǵaza etilgen. Antropotsentrizm insannıń qáliplesiwi hám rawajlanıwınıń haqıyqıy tariyxın itibarsız qaldıradi jáne onıń sanasınań social shártlangan qásiyetleri, oylawı, etikalıq, estetik hám intellektuallıq sezimleri ilohiy principtiń kórinetuǵın bolıwı dep daǵaza etiledi. Bul kontseptsiyadan kelip shıqqan halda, insan mápleriniń jámiyetlik salasından sap jeke, individual tarawǵa jılısıwı ámeldegi bolıp, olar arasında jeke tiykarǵı najot dep daǵaza etiledi. Diniy dúńyaǵa kózqaras insannıń erkinlik etiwmesligin, tábiy jáne social kúshlerge tobeligini sáwlelendiredi hám kúshaytadı. Ol dúnyanı adamlar mápleri jolında aqıl -aqıl tiykarında ózgertiwdiń nátiyjeli quralı bolıp xızmet ete almaydı hám zamanagóy teologiyachilarning onı modernizaciyalawǵa bolǵan barlıq urınısları onıń mánisine tásir etpeydi. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń idealistik metafizik mánisi. Hár qanday dúńyaǵa kózqarastı xarakteristikalaw ushın sheshiwshi faktor materiallıq hám ruwxıy ortasındaǵı munasábetler máselesin sheshiw bolıp tabıladı. Insaniyattıń tariyxıy ámeliyatı hám ilimiy maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan materialistik dúńyaǵa kózqaras tábiyaatqa, materiyaga ongga salıstırǵanda baslanǵısh qarawdı tastıyıqlaydı. “... Dúnya háreketleniwshi materiya - onı sheksiz quramalı hám tolıq kórinis hám tásirinlerde sheksiz úyreniw múmkin hám kerek. bul háreket, háreket bul materiya, lekin odan sırtda, “fizikalıq”, sırtqı dúnyadan tısqarı, hámmege hám hámmege tanıw, hesh nárse ámeldegi bolıwı múmkin emes”2. Dúnyada háreketleniwshi materiyadan basqa hesh nárse joq, dúnya bolsa óziniń materiallıqlıǵında birden-bir bolıp tabıladı. “Dúnyanıń haqıyqıy birligi,- dep jazǵan edi F. Engels,- onıń materiallıqlıǵında, Jáne bul ekinshisi bir-eki hiyle-focus sóz dizbegiler menen emes, bálkim filosofiya hám tábiyattanıwlıqtıń uzaq hám mashaqatlı rawajlanıwı menen tastıyıqlanǵan. Materiyaning ob'ektiv nizamlıqları boyınsha málim bir basqıshda háreketleniwi bul dúnyanı sáwlelendiriwshi turmıs, insan jáne onıń sanasınań payda bolıwına alıp keldi. Insannan tısqarı basqa ań pánge belgisiz. Dinge sıyınıw keri principlerden kelip shıǵadı. Ruhning, sananıń materiallıq dúnyaǵa salıstırǵanda ústinligin tán alıw onı barlıq jónelisler menen baylanıstıradı. filosofiyalıq idealizm. F. Engels “Lyudvig Feyerbax hám nemis klassik filosofiyasınıń aqırı” shıǵarmasında filosofiyanıń fundamental máselesin idealistik tárzde sheshiwdiń kelip shıǵıwı dáslepki diniy ideyalarǵa barıp taqalishini kórsetdi. Dinge sıyınıw hám filosofiyalıq idealizm ortasında jaqın birlespe ámeldegi bolıp, ol materialistik dúńyaǵa kózqarasqa qarsı gúresde máplerdiń sáykes keliwine tiykarlanadı. Bul birlespe hár eki táreptiń umtılıw-háreketleri menen mudami qollap -quwatlanadı. Diniy ideologiyashılar idealizmning juwmaq hám dálillerin ruhning ústinligi, insan bilimleriniń shekleniwi paydasına aladılar, dástúriy diniy qarawlarǵa zamanagóyroq, ilimiy kórinis beriw ushın filosofiyalıq kategoriyalardan paydalanadılar. Kóplegen kishi mekteplerge bolınıp ketken zamanagóy filosofiyalıq idealizm dinda ulıwma hám keń dúńyaǵa kózqaras tiykarın kóredi hám diniy irratsionalizm menen barǵan sayın bekkem baylanıslı boladı. Diniy dúńyaǵa kózqaras metafizik bul túsiniktiń hár eki mánisinde: tábiy, “fizikalıq” álem menen bir qatarda ǵayrıtabiiy, ǵayrıtabiiy álem bar ekenin tán aladı ; antidialektika mánisinde de metafizik bolıp tabıladı. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń metafizik tábiyaatı eń jaqtı kórinetuǵın boladı dogmatizm dúnya hám insan bar ekenligi principlerıge tiyisli ilohiy ózgermeytuǵın, tolıq haqıyqatlardı tán alıwda. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń joqarıda belgilengen qásiyetleri dinda dogmalar, yaǵnıy joqarıdan berilgen ózgermeytuǵın haqıyqatlar mánisine iye. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń metafizik tábiyaatı hárekettiń materiyadan uzilib, real dunyadaǵı barlıq ózgerislerdiń sońı sebeplerin odan shıǵarıp taslawda kórinetuǵın boladı ; Quday, ruxlanıw, sonday sebep dep daǵaza etiledi. Bunnan ayrıqsha bolıp esaplanıw ilimiy qaraw dúnyanı háreketleniwshi materiyaning túrme-túr formaları dep esaplaydı. Materiya háreketden sırtda joq, háreket onıń ámelde barlıq usılı bolıp tabıladı. Materialistik dialektikaning tiykarǵı nızamları hárekettiń deregin ashıp beredi, rawajlanıw qanday hám qaysı jóneliste júz bolıwın kórsetedi. Ásirese, dialektikaning mánisin quraytuǵın hám materiyaning óz-ózinen háreketleniwiniń ishki deregin ashıp beretuǵın qarama-qarsılıqlardıń birligi hám gúresi nızamınıń ideologik áhmiyeti úlken. Bul nızamdı bilmew yamasa kózkóreki bilmew " sayada qalıwına" alıp keledi. ózin háreket, onıń motor kúsh, onıń dáregi, motivı (yamasa bul derek uzatıladı sırtda - quday, tema hám basqalar. Diniy dúńyaǵa kózqaras qorǵawshıları, ilimiy maǵlıwmatlardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, materiyani óz-ózinen háreketleniw hám óz-ózin rawajlandırıwdıń ishki deregine iye bolmaǵan ayriqsha inert massa dep esaplawda dawam etediler. Bul Xudoni barlıq rawajlanıwdıń dáregi dep járiyalaw ushın etilgen. Teologiyashunoslarning mashqalaǵa munasábeti dúnya rawajlanıwınıń naǵısları, tártipliligi tartısliligicha qalıp atır. Bir payıtlar teologiya dúnyada nizamlıqlardıń bar ekenligin tán almaǵan, hár bir ózgeris hám hádiysede Xudoning jaratıwshı háreketiniń kórinetuǵın bolıwın kórgen. Ilim rawajlanıwı teologiyachilarni tábiyaatda naǵıslar bar ekenligin tán alıwǵa májbúr etdi. Biraq olar tárepinen olar ilohiy principler, aldın ilohiy ongda payda bolǵan, keyin bolsa tábiyaatda Onıń shıdamlılıǵı menen sáwlelengenlengen Xudoning pikirleri retinde aytinadi. Biraq, ob'ektiv idealizm ruwxındaǵı qáliplerdi bunday tán alıw da diniy dúńyaǵa kózqaras principlerıge, atap aytqanda, provayderlik principine qarsı keledi. Haqıyqattan da, eger biz Quday nızamlardı ornatǵan hám olar tiykarında dúnya rawajlanıwına ruxsat bergen dep shama menen oylasak, Xudoni provayder hám siyqirli jaratıwshısı retinde túsiniwden waz keshiw kerek. Dinge sıyınıw óz pozitsiyalariga zarba bermesten ilohiy moፄjizani tán alıwdı biykarlaw eta almaydı. Sol sebepli teologiya ilimpazları nizamlıqlardı tán alıw menen bir qatarda karamat haqıyqatın aytıp, olardı pán tárepinen jetkiliklishe úyrenilmagan hádiyseler sheńberine jaylastıradılar. Sonday etip, protestant hám pravoslav ideologiyashıları ishindegi karamat haqqında sóylesedi azandaki ózgeris, bul bolǵanday imanli Qudayg'a " tiyggenide" onıń kewilinde júz boladı. Foma Akvinskiyning isin dawamlawshıları tosınarlı hádiyselerge shaqırıq etip, moፄjiza haqıyqatın tiykarlawǵa háreket etediler. Kútilmegendeni tábiy sebeplerge baylanıslı bolmaǵan zat dep esaplab, onı ilohiy shıdamlılıq erkinliginiń kórinisi retinde qabıl etediler. Tosınarlı hádiyseler, olardıń pikrine qaraǵanda, Quday tárepinen turaqlı túrde jaratılǵan moፄjizalar bolıp tabıladı. Haqıyqattan da, kútilmegen jaǵday tábiy sebep nızamına boysunadı, ol zárúratning kórinetuǵın bolıw forması bolıp tabıladı hám bir tárepten tosınarlı bolǵan zat basqasında zárúr bolıwı múmkin. Íqtıqattıń aqldan ústinligi haqqındaǵı diniy táliymattıń saykes emesligi. Ilimiy hám diniy dúńyaǵa kózqarastıń keriligi insan sanasınań tábiyaatı hám múmkinshilikleri, biliwdiń maqset hám formaları haqqındaǵı máseleni sheshiwde de kórinetuǵın boladı. Materialistik filosofiya sananı joqarı dárejede islengen materiya - mıy jemisi dep esaplaydı hám insannıń dúnyanı sheksiz biliw qábiletin tán aladı. Insaniyat rawajlanıwınıń pútkil tariyxı, tábiyaattıń ózgeriwi hám jámiettiiń revolyuciyalıq qayta dúziliwi biliw máselelerin materialistik túsiniw paydasına biykarlap bolmaytuǵın dálil bolıp tabıladı. Dinge sıyınıw bilimdiń haqıyqıy maqsetleri hám usılların buzadı. Dúnya hám insan haqqındaǵı pángeshe bolǵan mifologik ideyalarǵa tıykarlanıp, ol dindorlarni dúnyaǵa aktiv, dóretiwshilik munasábette bolıwǵa emes, bálki diniy principler hám kórsetpelerge baǵınıwǵa, dúnyanı ǵárezsiz úyreniw hám biliwge emes, bálki ózlestiriwge jóneltiredi. dúnya haqqındaǵı ilgeri jaratılǵan illyuziyalar. Teologiya ilmning tiykarǵı maqseti dep xudoni, yaǵnıy ámeldegi bolmaǵan ob'ektti biliwdi daǵaza etedi. Ámelde, bul kognitiv háreketler Quday haqqındaǵı ilgeri jaratılǵan ideyalardı ózlestiriwge qaratılǵanlıǵın ańlatadı. Qolaversa, teologiya ilimpazları insan aqli Xudoning mánisin biliwge ılayıq emesligin aytıp otediler. Sonlıqtan, olar biliw ushın hal etip bolmaytuǵın mashqala tuwdıradı. Qudaydi biliw dinde bilimdiń joqarı hám tiykarǵı maqseti retinde kórinetuǵın bolǵanlıǵı sebepli, teologiya ilimpazları da Qudaydi biliw usılların hár qanday bilimdiń, atap aytqanda, ilimiy biliwdiń tiykarları dep biladilar. Dinge sıyınıw Qudaydi biliwdiń eki usılın usınıs etedi: bul shın júrekten Quday haqqındaǵı bilim hám tábiy bilim. Alla tárepinen jiberilgen buyrıq degende quday ǵayrıtabiiy tárzde adamlarǵa ózi, dúnya haqqındaǵı, adamlardıń Xudoga, dúnyaǵa, bir-birine munasábeti haqqındaǵı tolıq “haqıyqatlarni” ashıp beredi, degen isenimdi ańlatadı. Alla tárepinen jiberilgen buyrıqlar tek imoniga kóre Quday tárepinen saylanǵan adamlarǵa beriledi. Xristianlik hám islamdıń múqaddes kitapları áne sonday Alla tárepinen jiberilgen buyrıqtıń nátiyjesi dep daǵaza etiledi hám imonlilar Xudoni biliw ushın olardıń barlıq mazmunın ıqtıqatqa baǵıshlawǵa usınıs etiledi. Quday haqqındaǵı tábiy bilimge kelsek, ol haqıyqatlıqtıń barlıq hádiyselerin diniy dúńyaǵa kózqarastıń tiykarǵı principlerı prizması arqalı bahalaw, hádiyselerdiń tábiy sebepleri arqasında ǵayrıtabiiy, ilohiy zatlardı kóriw kórsetpelerine tuwrı keledi. Kórip turǵanıńız siyaqlı, teologiya birinshi náwbette Xudoga ıseniwińizdi hám sonnan keyin ǵana Onı biliw múmkinshiligin qolǵa kirgiziwińizdi usınıs etedi. Diniy ıqtıqat diniy gnoseologiyaning eń zárúrli kategoriyasi dep daǵaza etiliwi biykarǵa emes.Dúnya haqqındaǵı ilimiy bilimler teologiyashılar tárepinen ekinshi dárejeli, jalpı materiyani úyreniwge qaratılǵan hám psixik processlerdi aqıl etiwge ılayıq emes, sol sebepli ol bolǵanday insannıń tek materiallıq mútajliklerin qandira aladı. Usınıń menen birge, olar insannıń sezim-sezimleriniń nomukammalligini, logikalıq oylawdıń shegaralanǵanlıǵın aytıp, ratsional bilimdiń áhmiyetin tómenletiwge háreket etediler. Teologiyashunoslar insannıń eń joqarı ruwxıy qádiriyatın onıń pikirlew qábileti hám dóretiwshilik iskerligi emes, bálki bilimdiń bólek forması dep daǵaza etilgen xudoga bolǵan ıqtıqatı aqıl -aqıldan kóre jetilisken esaplaydı. Diniy ideologiyashılar ruxlanıw haqqındaǵı áyyemgi táliymattı bilim organı retinde qorǵawda dawam etpekteler. Xristianlik táliymatına kóre, insan sezimi ilohiy tábiyaatqa iye hám ol tekǵana diskursiv bilimge, bálki bolmıs sırların ayriqsha, intuitiv túsiniwge de ılayıq. Isenim, teologiyachilarning pikirine kóre, bilimdiń arnawlı forması retinde, aqılń dáslepki ishisiz haqıyqat eń tolıqlıq menen ashılatuǵın sonday sezim bolıp tabıladı. Íqtıqattı aqldan kóteriw qálewi barlıq dinlerge xos bolıp tabıladı. Ol pánge qarsı gúresde de, dinning ózinde ratsionalistik tendentsiyalardı qaralawda da kórinetuǵın boldı. Xristianlikda ashıq hám názik, aqılǵa say fideizm ortasında ishki qarama-qarsılıq bar. Anıq fideizm isenim paydasına aqılń haqıyqıy bilimge dawaların pútkilley biykarlaw etedi. Dáslepki nasroniylikda payda bolǵan bul tendentsiya Tertullianning " Men isenemen, sebebi bul biymánilik" tezisinde jaqtı ańlatpasın taptı. Logika hám saw pikir kózqarasınan Xudoning ushlıǵı, Masihning Quday adamlıǵı hám basqa dogmalarni túsindiriw hám túsiniw múmkin emesligi sebepli, Tertullian isin dawamlawshıları isenim ushın aqldan waz keshiwdi usınıs ettiler. Olar bul dogmalarning insan sanasına uyqas kelmewin olardıń ilohiy kelip shıǵıwınıń belgisi retinde kórsetiwge háreket etdiler. Bul aǵıs ruwxında Lyuter aqıl Xudoga ıseniwge ırkinish beredi, dep uyretdi. Iskandariyalik Klement tárepinen baslanǵan taǵı bir tendentsiya qálew menen ajralıp turadı iyman hám ilmni uyqaslastırıw, dinni aqlaw ushın aqldan paydalanıw. Bul jónelisti rawajlantirib, Foma Akvinskiy isenim hám aqıl muwapıqlıǵı haqqındaǵı táliymattı járiyaladı. Bul táliymatqa kóre, insan aqli óziniń ilohiy tábiyaatına kóre ilohiy hikmetke qarsı bola almaydı hám tek óziniń sheklengenligi hám kishiligi sebepli Alla tárepinen jiberilgen buyrıqtaǵı haqıyqatlardıń tolıqlıǵın sig'dira almaydı. Sol sebepli, Tóbeasning sózlerine kóre, bul haqıyqatlar " sıpıramental" dep esaplanadı hám olar isenim menen qabıl etiliwi kerek. Sonday etip, iyman hám aqıl muwapıqlıǵı tek daǵaza etilgen, lekin rasında aqıl ıqtıqatqa bo'ysundirish talabı óz kúshinde qaldı. Foma Akvinskiyning ıqtıqat hám aqıl ortasındaǵı munasábetler haqqındaǵı kontseptsiyası zamanagóy neotomistlar tárepinen tolıq saqlanıp qalǵan. Házirgi waqıtta, ilimiy bilimlerdiń jedel ósiwi sharayatında dinshunoslar fideizmning názik formalarına barǵan sayın kóbirek shaqırıq etpekteler. Imannin’ aqıl ústinen, dinning ilim ústinen rawajlanıwı xizmet etiwge shaqırıladı hám haqıyqattıń teologik túsinigi, insan bilimin asırıwdıń tariyxıy procesine hám haqıyqattı ilimiy túsiniwge zid bolıp tabıladı. Haqıyqat haqqındaǵı dialektikmaterialistik táliymat tiykarlanadı sáwlelendiriw teoriyası : insaniyat dúnyanı óz túsinikleri, boljawları, teoriyaleri menen sáwlelendiredi. Teologiyachilarning haqıyqat haqqındaǵı bayanatları bir-birine zid bolıp tabıladı: bir tárepden, olar hámme zat haqqındaǵı tolıq bilimdiń tımsalı retinde haqıyqat Xudo bolıp tabıladı, degen dástúriy ideyanı qorǵawda dawam etediler; basqa tárepden, dinge sıyınıw hám ilim-pánni uyqaslastırıwǵa háreket etpekteler haqıyqatlar kópligi kontseptsiyasına ótiń, oǵan kóre bolmıstıń hár bir tarawı basqa tarawǵa qollanilmaydigan óz haqıyqatlarına iye. Dinning eksklyuziv tarawı - bul ǵayrıtabiiy dúnya, basqa dúnya, sonıń menen birge, ruwxıy turmıs tarawı hám dúńyaǵa kózqaras principlerı. Ilim haqıyqatları go'yo bul tarawǵa tiyisli emes. Teologiyashılar pán salasın tiykarınan tábiyattanıwlıq máseleleri menen shegaralap, onıń dúńyaǵa kózqaras juwmaqların shıǵarıw huqıqın biykar etediler. Málim bolıwısha, dúńyaǵa kózqaras máselelerin, sonıń menen birge, shaxs jáne social ań tarawına (etika, kórkem óner, psixologiya hám basqalar ) tiyisli máselelerdi sheshiwde tek dinge sıyınıw monopoliyası retinde tán alınıwı kerek. Kórip turǵanıńız siyaqlı, bul túsinik dinni dúńyaǵa kózqarastıń birden-bir múmkin bolǵan hám haqıyqıy sisteması dep járiyalawǵa urınıw bolıp tabıladı. Diniy ideologiyachilarning atap ótiwishe, ilimiy bilimge tiykarlanǵan materialistik dúńyaǵa kózqaras ámeldegi bolıwı múmkin emes, sebebi pánler birden-bir kosmostı kóplegen sistemalarǵa bólinedi. Dinshunoslar dúńyaǵa kózqarastıń materialistik sistemaların ilimiy maǵlıwmatlardıń filosofiyalıq ulıwmalastırıwları retinde emes, bálki olarǵa mánisan biygana bolǵan óz basımshalıq menen qosılǵan halda suwretlaydilar. Ilimiy-materialistik, ateistik dúńyaǵa kózqarastı teologik biykar etiwdiń saykes emesligin onıń bar ekenligi hám barǵan sayın keń tarqalıwı faktining ózi biykar etedi. Ataqlı tábiyatshiler P. Langevin, F. Jolio-Kyuri, J. Bernal, S. I. vavilovlar tábiyattanıwlıq izertlewleriniń filosofiyalıq metodologik hasası retinde dialektik materializmning úlken áhmiyetin aytıp ótdiler. Bunnan tısqarı, burjua mámleketlerindegi dinni sub'ektiv túrde qabıl etiwshi kóplegen ilimpazlar ilimiy jumıstıń tabıslı bolıwın támiyinlewge ılayıq bolǵan birden-bir ideyalar retinde dialektik-materialistik ideyalardı óz-ózinen targ'ib etiwlerinen dárek beredi. Ilimiy-materialistik, ateistik dúńyaǵa kózqaras qanday da qálegen qurılıs emes: ol dialektik-materialistik filosofiyaǵa tiykarlanadı, ol da tábiyattanıwlıq bilimlerin, de insaniyat jámiyeti, pútkil insaniyat mádeniyatı rawajlanıwı tariyxın tereń ulıwmalastıradı. Sonday eken, diniy dúńyaǵa kózqarastıń tiykarǵı principlerı analizi sonı kórsetedi, dinge sıyınıw dúnyanıń haqıyqıy tábiyat kórinisin buzib kórsetedi, adamlar aldına illyuziyalar qóyadı. Quday ideyasın ateistik sın pikir bıdırdıw. Xudoning dúnya hám hár bir insan táǵdirin belgileytuǵın qanday da sırlı kúsh retindegi ideyası zamanagóy diniy dúńyaǵa kózqaras sistemalarında oraylıq orındı iyeleydi hám dinge sıyınıw qorǵawshılarınıń barlıq umtılıw-háreketleri aqır-áqıbette bul haqıyqattı tastıyıqlawǵa háreket etedi. Xudoning haqıyqıy bar ekenligi. Bul urınıslardan biri barlıq xalıqlardıń Xudoga ıseniwine belgi qılıw bolıp tabıladı. Monoteistik dinlerdiń birpara wákilleri hátte daslep xalıqlar birden-bir xudoga ıqtıqat etken, dep aytıp otediler. Ilim dinning dáslepki formalarında qudaylar haqqında ideyalar bolmaǵanlıǵın kórsetetuǵın isenimli maǵlıwmatlarǵa iye. Marksizm tiykarlawshileri quday ideyasınıń payda bolıwınıń social hám gnoseologik sebeplerin ashıp berdiler. F. Engels baslanıwiy adam tábiyaattıń jat hám dushpan kúshlerin tımsallastırıw arqalı ózlestirgenin aytıp ótken: “Mine sol tımsallasıw qálewi balshıq jerde qudaylardı jaratqan... ”5 Quyash hám samal, gúldirmama hám shaqmaq, dárya hám teńizler hám taǵı basqa. shaxslastırıw processinde shıdamlılıq hám kúshke iye arnawlı janlandırılǵan janzatlarǵa aylandı. Social munasábetlerdiń quramalılasıwı, klasıy teńsizliktiń payda bolıwı bul jonzotlarga social ayrıqshalıqlarǵa iye bola baslaǵanına alıp keldi. «Fantastik obrazlar, — dep jazǵan edi F. Engels, — daslep tábiyaattıń tek sırlı kúshlerin sáwlelendirgen bolsa, keleside de social atributlarǵa iye bolıp, tariyxıy kúshlerdiń wákillerine aylanadı» b. Sonday etip, áyyemgi grek órt qudayı Gefest bir waqtıniń ózinde ónermentshilik qáwendersine aylanadı, Germes qudayı, daslep padalar hám qoyshılardıń qaraqshısı, sawdagerler hám sayaxatchilarning qáwendersine aylandı. Qáwimlerdiń qosılıwı menen birpara qudaylardıń basqalardan ústinligi tastıyıqlanadi, húkimran qáwimlerdiń qudayları joqarı qudaylarǵa aylanadı. F. Engels milliy qudaylar málim bir milliy jámááttiń ólshewine maslastırılǵanlıǵın hám olardıń kúshi olarǵa sig'inadigan xalıqlar shegarasınan tısqarına chiqmasligini aytıp ótdi. Milliy qudaylar olardı jaratqan xalıq bar eken, bar edi hám ol menen birge qaytıs boldı. Ol aytıp ótdi sonıń menen birge, birden-bir xudoni tastıyıqlaw tendentsiyası tek bir hukmdorli mámleketlikler, monarxiyalar, despotizmlar payda bolıwı menen kórinetuǵın boladı. Quday haqqındaǵı fantastik ideyalar áyyemgi dáwirde qashannan berli sın pikir ob'ektine aynalǵan. Áyyemgi ateistlar, orta ásirlerdiń erkin pikirlovchilari hám jańa zaman materialistlari quday ideyasınıń saykes emesligin, aqılǵa say tastıyıqlanmaganligini kórsetdiler. Bul tiykarǵı ideyanı sın pikir bıdırdıw - Quday teologiyachilarni onıń bar ekenligin aqlaw jolların izlewge májbúr etdi. Quday bar ekenligi haqqındaǵı diniy dálillerdi sın pikir bıdırdıw. Hár bir dinge sıyınıw ayriqsha tariyxıy jaǵdayǵa muwapıq, Xudoning bar ekenligin aqlaw ushın túrli usıllardan paydalanǵan. Kóp ásirler dawamında, turmıs sharayatlarınıń ózi kópshilikte dinga hám Xudoga ıseniwge bolǵan mútajlikti qáliplestirgende, diniy kultlarning xızmetshileri bolǵanday aldınǵı moፄjizalar, Alla tárepinen jiberilgen buyrıqlar hám boljawlarǵa shaqırıq qılıwdı. Xudoning bar ekenligin qorǵawdıń bul usılı ele da dinge sıyınıw qorǵawshıları arasında qollanıladı, olar imonning bar ekenligi Xudoning bar ekenligin tastıyıqlaydı, dep aytıp otediler. Aldınǵı sıyaqlı, olar joqarıdan berilgen haqıyqattı óz ishine alǵan Alla tárepinen jiberilgen buyrıqǵa shaqırıq qılıwadı, oǵan tek ıseniw kerek. Biraq, óz mánisine kóre materialistik, ateistik filosofiyaǵa qarsı gúresde teologiya ilimpazları Xudoning bar ekenligin ratsionalistik tiykarlash usılların islep shıqtılar. hám eger ilgeri, tariyxtıń aldınǵı basqıshlarında bul dáliller tiykarınan erkin pikirlovchilar hám ateist filosoflarǵa qarsı tar maqsette bolǵan bolsa, dúnyaǵa ilimiy qarawlar rawajlanıp, ilimiy-materialistik dúńyaǵa kózqarastıń tásiri kúshaygani tárepke, bul dálillerdiń qorǵawshıları. Dinge sıyınıw ilgeri tóplanǵan dáliller arsenalini Qudaydin’bar ekenligi mápi ushın isletiwge májbúr boldı. Eger zamanagóy teologiyachilarning úlken bólegi bul dálillerdiń sheklengen ma`nisin tán alsalar da, olar qatań logikalıq juwmaqlar ma`nisine iye emesligine razı bolsalar da, olardı diniy ıqtıqattı bekkemlewdiń qosımsha quralı dep esaplaydilar. Quday bar ekeniniń eń kóp qollanılatuǵın dálilleri hár qıylı modifikatsiyalarda tómendegiler bolıp tabıladı: ontologik, etikalıq, kosmologik hám teleologik ontologik tastıyıq IV asirde rawajlanǵan. Avgustin, O’rta ásirlerde Anselm tárepinen islep shıǵılǵan Kenterberi. Onı sın pikir etken F. Engels onıń mánisin tómendegishe ańlatpalaǵan : “Bul dálil sonday deydi: “Quday haqqında pikir júrgizer ekenbiz, biz onı barlıq kámallıqlardıń jámi dep esaplaymiz. Biraq barlıq kámallıqlardıń áne sol kompleksine, bárinen burın, bolmıs tiyisli, sebebi ámeldegi bolmaǵan janzat, álbette, nomukammal bolıp tabıladı. Sonday eken, biz Xudoning kámallıqları qatarına bolmıstı da kirgiziwimiz kerek. Sol sebepli Quday ámeldegi bolıwı kerek ". Ontologik tastıyıq payda bolǵandan keyin tezlik penen sın pikir etildi hám orta ásirlerde, atap aytqanda, Foma Akvinskiy tárepinen hám házirgi dáwirde, atap aytqanda, I. Kant tárepinen sın pikir etildi. F. Engels bul dálil oylaw hám bolmıstıń ayriqshalıǵın ob'yektiv-idealistik túsiniwge tiykarlanǵanlıǵın, bunda bolmıs pikirden, ongdan kelip shıǵıwın aytıp ótdi. Bul dálildiń logikalıq qátesi sonda, xudoning bar ekenligi quday ideyasınan kelip shıqqan hám ideya, ideya nadurıs, buzıq bolıwı múmkinligine itibar berilmegen. Qudaydin’ bar ekenligin ontologik tastıyıqlawdıń túrli-tumanlıǵı tariyxıy, psixologiyalıq, antropologıyalıq dáliller. Tariyxıy dálil barlıq xalıqlar arasında dinning bar ekenligine belgi qılıw menen qısqartiriladi, teologiyachilarning pikirine kóre, barlıqtı aljasıqtirib bolmaydı hám sol sebepli Xudoning bar ekenligi haqqındaǵı ideya haqıyqat ekenligin tán alıw kerek. Lekin, tiykarınan, bul húkim Xudoning emes, bálki tek dinning bar ekenligi haqıyqatın tastıyıqlaydı. Psixologiyalıq dálil - bul ratsional túsindiriwden sırtda turatuǵın hám kewildiń Xudoga bolǵan mistik isteginden kelip shıǵıs diniy ıqtıqattıń bar ekenligine shaqırıq qılıw arqalı Xudoning bar ekenligin tiykarlawǵa urınıw bolıp tabıladı. Biraq, hátte teologiyachilarning ózleri de mudamı ótirik ıqtıqatlardıń bar ekenligin tán alǵanlar. Antropologıyalıq dáliller insannıń Xudoning súwreti hám uqsaslıǵı haqqındaǵı Ínjıl gúrrińine tiykarlanǵan. Qandayda bir kisige xudoga uqsas ayrıqshalıqlar ámeldegi hám keyin bul xudoning bar ekenligi paydasına dálil retinde isletiledi. Bul dálillerdiń barlıǵında tezis almastırıladı : Quday haqqındaǵı ideya, diniy ıqtıqat, dinge sıyınıw bar ekenligi aytıladı hám Xudoning bar ekenligi haqqında juwmaq shiǵarıladı. Dinshunoslar tárepinen keń qollanıladı quday bar ekenligin kosmologik tastıyıqı, ol jaǵdayda Quday anıqlanǵan dúnyanıń birinshi sebebi menen birlesedi. Bul dálil Platonda qashannan berli tabılǵan, bul erda Quday tiykarǵı sebep bolıp tabıladı, Aristotelda ol tiykarǵı háreketlendiriwshi esaplanadı. Dálildi áyyemgi atomistlar - Demokrit, Epikur qashannan berli biykarlaw etiwgen. I. Kant onıń logikalıq saykes emesligin ashıp, ol jaǵdayda tastıyıqlanıwı kerek bolǵan tezistiń ornın basıw bar ekenin aytıp ótdi.Qudaydin’bar ekenligin kosmologik tastıyıqı háreket deregin metafizik túsiniwge, materiya hám hárekettiń keriligine, sheksiz sebep-aqıbet qatarınıń chekliligini tán alıwǵa, zárúratni tolıqlastırıwǵa tiykarlanadı. Quday bar ekeniniń teleologik tastıyıqı Bul dúnyada ulıwmadunyalıq maqsetke muwapıqlıqtı tek joqarı ań, yaǵnıy Quday jaratılıwması múmkin, degen pikirge keledi. Bul dálildiń saykes emesligin kóplegen materialistlar hám ateistlar ashıp berdiler, olar dúnyadaǵı hádiyselerdiń tártibi tábiy nizamlıq menen anıqlama bernishini aytıp ótdiler. Tábiy vayranshılıq, urıslar, órtler, kesellikler hám jawızlıq teleologik principlerge uyqas kelmewi de (mısalı, Xolbax tárepinen) belgilengen. Tábiyattanıwlıqtıń rawajlanıwı hám darvinizmning payda bolıwı teleologiya tiykarların buzdi. Kant ontologik, kosmologik, teleologik dálillerdi sın pikir etip, usınıs etdi Quday bar ekeniniń etikalıq tastıyıqı. Ol ulıwmadunyalıq etikalıq nızam baxıt hám pazıylet ortasındaǵı uyqas birlikti talap etedi, dep aytıp ótdi. Biraq, dúnyalıq turmısda pazıylet mudamı da sıylıqlanmaydi jáne bul nızamǵa kóre, basqa dúnyalıq, ilohiy sıylıq tán alinbasa, ol ámeldegi bo'lolmaydi. Etikalıq dúnya rejimin tek joqarı etikalıq princip - Quday, go'yo onıń bar ekenligin tastıyıqlaw arqalı ornatıwı múmkin. Biraq bul dálil etikanıń insannıń ómirindegi mánisi hám áhmiyetin materialistik túsiniw kózqarasınan, na ulıwma insanıylıq etika, na ulıwmadunyalıq etikalıq nızam joqlıǵı kózqarasınan óz mazmunın joǵatadı. Zamanagóy teologiyashunoslar, " aqılǵa say dáliller" dıń logikalıq saykes emesligine qaramay, olardı paydalı dep biliwedi, sebebi olar dinni logika, filosofiya hám basqa pánler menen baylanıstıradı, sonıń menen birge, ápiwayı dindorlar arasında diniy ideyalardı bekkemlewge járdem beredi. Sol sebepli olar bul dástúriy dálillerdi jańaları menen jańalawda dawam etpekteler. Pánniń hal etilmegen máseleleri boyınsha alıpsatarlıq áne sonday usıllardan biri bolıp tabıladı. Dinge sıyınıw hám idealizm ilim-pánniń hal etilmegen máseleleri haqqında mudami oy-pikir júrgizip kelgen hám bunı v. I. Lenin óziniń “Materializm hám empirio-krititizm” shıǵarmasında jetilisken kórsetken. Ásirese, zamanagóy teologiyashunoslar Xudoning bar ekenligi paydasına etikalıq dálillerden keń paydalanadılar. Quday etikalıq minez-qulıqtıń birden-bir hasası, buzıqlıq hám buzıqlıqqa alternativ dep daǵaza etiledi. Quday ideyasınıń kelip shıǵıwı jáne social mánisin K. Marks, F. Engels, v. I. Leninlar hár tárepleme ashıp bergenler. K. Marks aytıp ótkeni sıyaqlı, «Quday bar ekenligine dálil bunnan basqa zat emes bos tavtologiyalar, ne " irratsionallik - bul Qudaydin’ bar ekenligi. " Quday ideyasınıń reaktsion social rolin v. I. Lenin tereń ashıp bergen: “Quday (tariyxıy hám kúndelik) birinshi náwbette insan hám sırtqı tábiyaattıń aqmaqona zulmi hám klasıy zulmi nátiyjesinde payda bolǵan ideyalar kompleksi - ideyalar bolıp tabıladı. bekkemleytuǵın bul basım, tınıshlantırıw klasıy gúres. " Antagonistik jámiyette Quday haqqındaǵı ideya mudamı hám birinshi náwbette ekspluatatsion social tártiplerdi aqlaw hám qorǵaw ushın isletilingen. V. I. Lenin quday qurıw hám quday izlewdiń mánisin analiz eter eken, bul ideyanı jáne de jetilisken formada janlandırıw hám tastıyıqlawǵa urınıslar ekspluataciya etiwshiler ushın paydalı bolǵan miynetkesh ommaning huqıqlarınıń joq ekenligin hám zulmini ámelde bekkemleydi hám dawam ettiredi, dep aytıp ótdi. klasslar. “Bir million gúná, patas hıylelar, zorlıqshılıq hám infektsiyalar fizikalıq alaman tárepinen ashıw talay ańsat hám sol sebepli de kemrek qáwipli juqa, psixik, eń oqlangan " ideologiyaviy" lipaslarda kiyingan.Tariyxan dúńyaǵa kózqarastıń birinshi túri mifologik dúńyaǵa kózqaras bolıp, ol dama zattan tısqarı bilimdiń bólek túri, sinkretik tur bolıp, ol jaǵdayda ideyalar hám dúnya tártibi bóleklenip, sistemalastırılmaǵan. Mifda insannıń ózi haqqındaǵı qıyallarınan tısqarı, birinshi diniy ideyalar da bar edi. Sol sebepli de ayırım dereklerde mifologik hám diniy dúńyaǵa kózqaras bir- diniy-mifologik retinde qaraladı. Biraq diniy dúńyaǵa kózqarastıń ayriqshalıǵı sonnan ibarat, bul túsiniklerdi bir-birinen ajıratıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı, sebebi dúńyaǵa kózqarastıń mifologik hám diniy formaları sezilerli ayırmashılıqlarǵa iye. Bir tárepden, miflarda suwretlengen turmıs tárizi dástúrler menen bekkem baylanıslı bolıp, álbette, ıqtıqat hám diniy tapinish ob'ekti bolıp xızmet etken. Ín hám mif júdá uqsas. Biraq basqa tárepden, bunday uqsawlıq birgelikte jasawdıń dáslepki basqıshlaridagina kórinetuǵın bolǵan, keyin diniy dúńyaǵa kózqaras ayriqsha ózgeshelik hám ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan ǵárezsiz ań hám dúńyaǵa kózqaras túrinde qáliplesedi. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń mifologik dúńyaǵa kózqarastan ajıratıp turatuǵın tiykarǵı belgileri tómendegilerden ibarat : Diniy dúńyaǵa kózqaras álemdi tábiy hám ǵayrıtabiiy álemlerge bólingen halda kórip shıǵıwdı támiyinleydi; Dinge sıyınıw dúńyaǵa kózqarastıń bir forması retinde, tiykarǵı dúńyaǵa kózqaras strukturası retinde bilim emes, iyman munasábetin názerde tutadı ; Diniy dúńyaǵa kózqaras ayriqsha kult sisteması hám dástúrler járdeminde tábiy hám ǵayrıtabiiy álemler ortasında baylanıs ornatıw múmkinshiligin názerde tutadı. Mif kult sistemasına bekkem kiritilgendagina dinga aylanadı hám sonday eken, barlıq mifologik ideyalar az-azdan kultga kiritilip, dogmaga aylanadı. Bul dárejede diniy normalardıń qáliplesiwi qashannan berli júz bolıp, olar óz gezeginde socialliq ómir hám hátte sananı tártipke soluvchi hám tártipke saliwshi retinde háreket ete baslaydı. Diniy dúńyaǵa kózqaras zárúrli social hámzifalarni iyeleydi, olardıń tiykarǵısı shaxsqa turmıs qıyınshılıqların engib, joqarı, máńgilikke eliriwinde járdem beriw bolıp tabıladı. Bul diniy dúńyaǵa kózqarastıń ámeliy áhmiyeti de sonnan ibarat, onıń tásiri tekǵana bólek shaxs sanasında júdá anıq kórinetuǵın boldı, bálki jáhán tariyxınıń barıwına da úlken tásir kórsetdi. Eger antropomorfizm ańızdıń tiykarǵı parametri bolsa, ol jaǵdayda diniy dúńyaǵa kózqaras átirap daǵı dúnyanı onıń qashannan berli kórsetilgen eki dúnyaǵa - tábiy hám ǵayrıtabiiy dúnyaǵa bóliniwi tiykarında suwretleydi. Diniy dástúrge kóre, bul eki álem da qúdiretlilik, hámme zattı biliw qásiyetlerine iye bolǵan Rabbiy Quday tárepinen jaratılǵan hám basqarilgan. Dinda xudoning tekǵana joqarı janzat, bálki joqarı qádiriyatlar sisteması retinde de húkimranlıǵın tastıyıqlaytuǵın postulatlar daǵaza etiledi. Quday muhabbat bolıp tabıladı. Sol sebepli diniy dúńyaǵa kózqarastıń tiykarın ıqtıqat quraydı - bul túsiniktiń bólek túri hám diniy dúńyaǵa kózqaras qádiriyatların qabıllaw. Rásmiy logika kózqarasınan, ilohiy hámme zat paradoksal bolıp tabıladı. Dinning ózi kózqarasınan bolsa, Quday substansiya retinde insannan ózin ózlestiriw hám qabıllaw ushın basqasha jantasıwdı talap etedi - isenim járdeminde. Bul qarama-qarsılıq, tiykarınan, diniy dúńyaǵa kózqarastıń eń zárúrli paradokslaridan biri bolıp tabıladı. Onıń mánisi sonnan ibarat, xudoni ańǵarıw fenomenal idealizatsiya úlgisine aylandı, keyinirek ol tek metodologik princip retinde fanda qollanila baslandı. Xudoning túsinigi hám qabıl etiliwi ilimpazlarǵa jámiyet hám insannıń kóplegen wazıypaları hám máselelerin qáliplestiriw imkaniyatın berdi. Mifologikga jaqın diniy qaraw, ol da fantaziya hám sezim-sezimlerge shaqırıq etedi, lekin usı waqıtta múqaddes hám yerni aralastırmaydı. -barlıqqa isenim menen belgilenetuǵın munasábet hám dúńyaǵa kózqaras, sonıń menen birge, tiyisli minez-qulıq Quday, qudaylar ; qollap -quwatlaytuǵın hám tapinishga ılayıq bolǵan jasırın kúshke ǵárezlilik, qullik hám minnetleme sezimi. Tiri dinshıllıklıqtıń hasası mifologik dúnya háreketi hám dúnyaǵa kóz qarası bolıp tabıladı. tárepinen, dinge sıyınıw- bul bizde jasaytuǵınlıq nızam, bul etika, Xudoni biliwge qaratılǵan. Isenim insanǵa Quday tárepinen berilgen: diniy shańaraqta tálim alıw arqalı ; mektepte oqıw ; turmıslıq tájiriybe; Qudaydi jaratqan zatlardıń kórinetuǵın bolıwı arqalı tusinip jetetuǵın aqılń kúshi. Diniy ıqtıqat erkinshegi ajıralmaytuǵın insan huqıqlarınan biri bolıp tabıladı. Sonday eken, basqa dinge sıyınıw wákillerine, kápir bolǵan ateistlarga salıstırǵanda tolerantlıq menen munasábette bolıw kerek: óytkeni, xudoga ishonmaslik da iyman, lekin unamsız belgi menen. Dinge sıyınıw mifologiyadan kóre filosofiyaǵa jaqınlaw. Olar tómendegiler menen ajralıp turadı : máńgilikke qaraw, joqarı maqsetlerdi izlew, turmıstı qımbatlı aqıl etiw. Biraq dinge sıyınıw ǵalabalıq ong bolıp tabıladı, filosofiya bolsa teoriyalıq ong bolıp tabıladı, dinge sıyınıw tastıyıq talap etpeydi, filosofiya bolsa mudami oylaw ishi bolıp tabıladı. Dinning tiykarǵı ayırmashılıǵı sheksiz bolıp tabıladı vera ǵayrıtabiiy ideal principke - Xudoga, Onıń qudıreti hám hámme zatda bar ekenligine. Dinge sıyınıw insannıń kewilinde Xudoga hákimniń qol astındaǵılıq hám oǵan sózsiz sıyınıw seziminiń húkimranlıǵın názerde tutadı.Sonı da aytıw kerek, múqaddes zatlarǵa, haywanlarǵa sıyınıw hádiysesi ańızlar sistemasınıń qáliplesiwi menen shama menen bir waqtıniń ózinde payda bolǵan, kóbinese tap sonday process edi. Mifologik ongda diniy dúńyaǵa kózqaras elementleri de bar edi. Biraq rawajlanǵan diniy ıqtıqatlardıń juwmaqlawshı qáliplesiwi ádetde diniy dúńyaǵa kózqaras mifologik dúńyaǵa kózqarastan ústin kela baslaǵan monoteizm menen baylanıslı. Dáslepki monoteistik dinler arasında eń ataqlıı,, biziń eramızdan aldın qáliplesken, birinshi mıń jıllıqtıń basında qáliplesken Xristianlik, hám ortada Islam. (lot. religio - taqvo, taqvo, zıyaratgoh) - dúnyaǵa kóz qarası, dúnyaǵa kóz qarası, munasábeti, sonıń menen birge, olar menen baylanıslı bolǵan adamlardıń minezqulqı, ǵayrıtabiiy bolmıs - xudoning bar ekenligine bolǵan isenim menen belgilenetuǵın átirap daǵı álem hám insanǵa tásir etedi. turmıs. Diniy dúńyaǵa kózqaras tárepinen sheshiletuǵın máseleler sheńberi mifologiya tárepinen sheshiletuǵın máselelerden onsha parq etpeydi. Biraq, olardıń dinge sıyınıw sheńberindegi sheshiminiń tábiyaatı jáne de qatańlaw hám anıqlaw bolıp tabıladı. Diniy sistemalar (birinshi náwbette jáhán dinleri) mifologik sistemalarǵa qaraǵanda organikalıqlaw hám dúzılıw tárepten olarǵa qaraǵanda jetilisken bolıp tabıladı. Olar insannıń ómirin jáne de qatań hám tolıq tártipke saladı. Dinler mifologiyaga tán bolǵan ontologik, ideologik, tárbiyalıq funktsiyalardan tısqarı, bahalaw, bekkemlew, táselle beretuǵın hám basqa birpara funktsiyalardı atqaradı.Biraq, diniy dúńyaǵa kózqaras kóp tárepten keri edi. Bul tábiy. Hátte bólek shaxstıń dúnyaǵa kóz qarası kóbinese eń jetilisken diniy sistemadan kóre quramalılaw bolıp shıǵadı. Rawajlanıp atırǵan social sananıń diniy ań shegarasınan chiqmasligi jáne de mashqalalı. Bul individual sananıń ayriqshalıǵı, social sananıń kollektiv, kóp omilli hám dinamikliginiń quramalılıǵı menen baylanıslı. Átirap daǵı dúnyanı ózlestiriw procesi kóp qırlı ámeliy tájiriybe, keń kólemli ámeliy bilimlerdi tereńlestiriw zárúrshiligi, baqlaw ushın ashıq bolıw processlerinde anıq maǵlıwmatlar hám nizamlıqlarǵa ıyelewdiń áhmiyeti menen baylanıslı. Dúnya, jámiyet, bilim haqqındaǵı fundamental dúńyaǵa kózqaras máselelerin sheshiwde insan áyyemgi dáwirde tekǵana mifologik dástúrler, diniy qádiriyatlar hám normalarǵa, bálki ratsional bilim. Bul materiallıq hám ruwxıy qádiriyatlar islep shıǵarıwdı jetilistiriw menen baylanıslı edi. Ratsional bilimlerdiń rawajlanıwına qánigelesken iskerliginiń jańa túrleri - sharbashılıq, dıyxanshılıq, medicina hám iri injenerlik imaratlarınıń qurılısı járdem berdi. Kórkem óner hám ónermentchilikning rawajlanıwı zárúrli rol oynadı. Qońsılas hám uzaq mámleketler menen ekonomikalıq, siyasiy, materiallıq hám informaciya munasábetlerinde ámelge asırılǵan social -aymaqlıq keńeyiw úlken áhmiyetke iye edi. Ol túrli sırtqı kórinislerde bolǵan - sayaxat hám sawda ekspediciyalarınan tartıp urıslarǵa shekem. Uzaq teńiz hám qurǵaqlıq júriwleri, áskeriy qarama-qarsılıq hár qıylı texnikalıq apparatlar, transport quralları, baylanıs quralların qurıw hám basqalardı islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdi talap etdi. Bul mashqalalardi sheshiwde mifologiya hám dinge sıyınıw sheńberinde hal etip bolmaytuǵın kóplegen sorawlar payda boldı. Usınıń menen birge, bul processler sın kózqarastan dúńyaǵa kózqarastıń qarama-qarsılıqların ashıp berdi. Nátiyjede haqıyqatlıqtı aqılǵa say túsiniwdi qáliplestiriw zárúrshiligi barǵan sayın aydinlasti.