Nutq faoliyatining anatomofiziologik va psixolingvistik
aspektlari.
Tayyorladi: Yakubova Jamila
Reja:
• Nutqning anatomik va fiziologik tuzilishi
• Psixolingvistika
• Nutqning psixologik tuzilishi
• Nutqning fonetik tuzilishi
• Nutqning leksik tuzilishi
• Nutqning grammatik tuzilishi
• Nutqning pragmatik tuzilishi
Nutqning anatomik va fiziologik tuzilishi
Anatomik tuzilishi:Nutq tuzilishini anatomik ravishda tushuntirish uchun, yuqoridagi
elementlarning bir qismiga e'tibor bermoq kerak. Nutq organlari, odatda, o'zbek tilining
qo'llaniladigan sanoat bo'lgan oralardagi anatomik tuzilishlar boyicha taqqoslash
mumkin. Quyidagi asosiy tuzilishlar bu qo'llaniladigan anatomik qismni tashkil etadi:
Bogʻaz (farinx): Nutqning boshlang'ich nuqtasi. Bu qism, qonqiratish va tiroit bezlarining
orasida joylashgan.
Qadam qo'llar (glozsa): Bu qismlar, larynks yoki yengil kichik larynks yo'lidan keladi.
Yengil larynks (larynks): Bu organ, qonqiratish va trakeaning orqasida joylashgan.
Larynksda stroyd kiklarni o'z ichiga olgan vokal qurilma mavjud.
Vokal qurilma (vokal kordlar): Bu qurilma, hava yo'lidan o'tib, nutqni yaratishda ishtirok
etadi.
Tiroit bezlari: Bu bezlar, nutq organlarining old yarimidan joylashgan. Ularning o'rtasida
joylashgan tiroit kartilajining uzra joylashgan tiroit glandi, nutq organlarining asosiy juzi
bo'lib, hormonlar ishlab chiqaradi.
Nutqning anatomik va fiziologik tuzilishi
• Fiziologik tuzilishi: Nutq organlarining ishlashida o'zaro
aloqador jarayonlar tufayli nutqni yaratishda fiziologik tuzilish
ham ahamiyatga ega. Keyinchalik qator funksiyalar va
jarayonlar joriy etiladi:
1.Hava olish va tashish: Nafas yo'lini ochish va yopish
jarayonlari orqali hava olinadi va bu olingan hava nutq
organlaridan o'tib ketadi.
2.Vokal qurilmaning ishlab chiqarilishi: Yengil larynksdagi
vokal qurilma, aerodinamik va myogen fursatlar orqali ishlab
chiqariladi. Hava oqimini buzish va kuchni o'zgartirish orqali
ovozni yaratishda ro'yxatdan o'tadi.
3.Artikulyatsiya va modulyatsiya: Tilsiz sonni yaratish uchun
vokal qurilma va turli til organlari (til, tishlar, bogʻaz) birgalikda
• Psixolingvistika, psixologiya va lingvistika sohasining bir qismini tashkil etuvchi va inson
tilini o'rganishda psixologik jarayonlarni tushunishga bag'ishlangan ilmiy soha. Bu soha,
insonlar orasidagi til foydalanish, til o'rganish, nutq va tilning ma'no tuzilishi, boshqalarga
ta'sir ko'rsatish, boshqalarning tilini o'rganish va boshqalar bilan munosabatlarda tilning
ro'li kabi mavzularni o'z ichiga oladi.
• Psixolingvistika quyidagi muhim mavzularni o'z ichiga oladi:
1.Til o'rganish: Insonlar qanday qilib tilni o'rganishadi, qanday o'rganish jarayonlari, bu
jarayonlarda qanday xususiyatlarni o'rganadi.
2.Nutq va tili tushunish: Psixolingvistika, insonlar orasidagi aloqalarda tilning o'z
vazifalarini va nutqning tushunishini o'rganadi. Bu tuzilish, gaplarni tushunish, ma'no
tuzilishi, va qanday qilib so'zlashishni o'rganishda yordam beradi.
3.Tilning ro'li: Tilning insonlar orasidagi aloqalarda, o'zaro munosabatlarda, ma'naviy
munosabatlarda va komunikatsiyada qanday o'zgaruvchanliklar yaratishda o'z vazifalarini
o'rganish.
4.Boshqalarga ta'sir ko'rsatish va gaplarni o'rganish: Psixolingvistika, boshqalarga ta'sir
ko'rsatish va ularning gaplarini o'rganishda, insonlar orasidagi aloqalarda tilning
ahamiyatini o'rganishga yordam beradi.
5.Bilingvalizm va poliglotizm: Insonlar qanday qilib ikkita yoki undan ko'p tilni
o'rganishadi, ularning o'zaro o'rganish jarayonlari, bu jarayonlarda qanday
o'zgaruvchanliklar yuzaga keladi.
6.Afasiyalar va nutqning zararli o'zgaruvchanliklari: Psixolingvistika, afasiya kabi til
funksiyalarining zarar ko'rsatilishi holatlari va qanday o'zgaruvchanliklarni o'rganishda
ishlatiladi.
• Nutqning psixologik tuzilishi, odamlarning ovozlarini tinglab, ularning nutq
va so'zlarini tushunish, ma'naviy ma'lumot olish va o'z fikrlarini ifodalash
qobiliyatlarini o'rganishni o'z ichiga oladi. Bu jarayon, psixologik va
nevrologik tuzilishlar, tilsiz nutq, til organlarining ishlashi, va fikr va
ma'lumotlarni olish, saqlash, va tarqatish jarayonlarini o'z ichiga oladi.
• Quyidagi asosiy tuzilishlar nutqning psixologik qismini tashkil etadi:
1.Eslatmalar va tushuntirishlar: Insonlar ovozlarning tinch, nafrat, ishq,
qayg'u, xursandlik yoki boshqa hissiyotlarini his qila oladilar. Nutq orqali,
bu hissiyotlarni ifodalash, boshqalarga yetkazish yoki o'z fikrlarini taqdim
etish mumkin.
2.Fikr ifodalash: Nutq, odamlarga o'z fikr va g'oyalarini ifodalashda katta
ahamiyatga ega bo'ladi. Bunga masalan, insonlar o'z fikrlarini,
tushunuvlarini, va qarorlarini boshqalarga ma'lum qilishlari orqali o'zlarini
ifodalaydilar.
3.Tarqatish va ta'sir qilish: Nutq, o'z fikrini boshqalarga yetkazish, ularni
ta'sir qilish, aqlli munosabatlar tuzish, kelgusi jarayonlarni belgilash, va birbiriga o'zlarining ta'siridan o'tib keladigan insonlar orasida aloqa va
bog'liqlik yaratishda katta rol o'ynaydi.
4.Ma'naviy munosabatlar: Nutq orqali, insonlar o'zaro munosabatlarni
o'rganish, do'stlar, oila a'zolari, va boshqalar bilan o'rtacha bo'lishadi.
Nutqning ma'naviy tuzilishi, ovoz, intonatsiya, va so'zlar orqali o'zini
ifodalashda o'zgaruvchan va kompleks xususiyatlarga ega.
• Nutqning fonetik tuzilishi, ovozni yaratish, uni tashqi vaqt ichida ovozlarni tartibga solish
va ma'nosini o'zgartirish jarayonlarini izlashga bag'ishlangan. Fonetika, nutqning ovoz
va fonemalarini (til belgilarini) o'rganish, shu jumladan, til organlarining qanday ishlashini
va qanday ovozlar yaratishini tushuntirish bilan shug'ullanadi.
• Fonetik tuzilish quyidagi asosiy elementlardan tashkil topadi:
1.Ovozli harf va ovozsiz harf: Nutq organlarining (til, tishlar, bogʻaz, vokal qurilma)
birgalikda ishlashi orqali ovoz yaratiladi. Ovozli harflar, yani, ovozni ishlatgan harflar,
masalan, /b/, /d/, /z/ kabi harflardir. Ovozsiz harflar esa ovoz ishlatmaydigan harflar,
masalan, /p/, /t/, /s/ kabi harflardir.
2.Qo'shma ovozlar va birinchi ovozlar: Qo'shma ovozlar, ikki yoki undan ko'p harfni birbiriga bog'lab yuborish orqali yaratiladi. Misol uchun, /sh/, /ch/, /ng/ kabi harflar. Birinchi
ovozlar esa faqatgina bir harf yoki belgadan iborat ovozlar, masalan, /a/, /i/, /u/ kabi
harflar.
3.Ovozni yuqoriga olib chiqarish va pastga surtish: Ovozlar orqali ovozning yuqori
yoki pastda joylashishini ifodalovchi tuzilish. Misol uchun, "i" harfi yuqori ovoz, "a" harfi
past ovozni ifodalaydi.
4.Intonatsiya va tonus: Intonatsiya, so'zlar va gaplar orasidagi ma'nosini ifodalashda
ovozning o'zgartirishini, ovozning tonus, yani, yuqori yoki past bo'lishini ifodalovchi
xususiyat. Misol uchun, savol va xabar bildirishda ovozning tonusini o'zgartirish orqali
ma'no va maqsadni ifodalash.
5.Ovozning muddati va hajmi: Har bir ovozning davomiyligi va kuchliq xususiyati,
boshqa so'zlarni aniqroq tushuntirishda muhimdir.
• Nutqning leksik tuzilishi, so'zlarning va so'z birikmalarining tuzilishi, ularning
ma'nolarini, grammatik qoidalarni, tarjimolarini va boshqa leksik xususiyatlarini o'z
ichiga oladi. Bu, nutqni tushunishda, so'z va so'z birikmalarini to'g'ri va samarali
ishlatishda juda muhim bo'lgan qisimdir.
• Leksik tuzilish quyidagi elementlardan tashkil topadi:
1.So'z tuzilishi: So'zning qaysi qismi nima, qanday usulda so'z tuzilgan, va uni
boshqa so'zlarga qanday tarzda qo'shish mumkinligi.
2.So'z birikmalar va frazalar: So'z birikmalari va frazalar, bir necha so'zning birbiriga qanday bog'langanligi va ularning bir-biridan qanday ma'nosini o'z ichiga
oladi. Bu qism, leksikatni zenginlashtirish, nutqni murakkablashtirish va so'z
qo'llashni oshirishda muhimdir.
3.Grammatik tuzilish: So'zlar orasidagi grammatik o'zgaruvchanliklar, so'z turlari,
harf tuzilishi, fe'lda va boshqa grammatik qoidalar.
4.Ma'noni o'zgartirish va so'zning ko'zga ko'ringan va yashirin ma'no
xususiyatlari: So'zlar va so'z birikmalari orasidagi o'zgaruvchanliklar va ularning
birinchi ko'rishdagi ma'no bilan o'zaro bog'liq.
5.Tarjima va ovoz qo'llanish: So'zning tarjima va ovoz qo'llanishida bo'lgan
o'zgaruvchanliklar va so'zning qo'llanilishi tarzida ifodalangan ovoz, intonatsiya,
va leksik ma'no.
• Nutqning grammatik tuzilishi, gapirayotgan tili to'g'ri va qonuniy ravishda
qo'llashda kerak bo'lgan grammatik qoidalarni o'z ichiga oladi. Bu qoidalarning
buzilishi, xato qilinishi yoki tuzilishida o'zgarish bo'lishi, nutqning ma'nolari va
ifodalanishi bo'yicha ahamiyatga ega.
• Grammatik tuzilish quyidagi elementlardan tashkil topadi:
1.So'z turlari: Nutqning grammatik tuzilishida har bir so'zning turiga qarab
ishlatilishi, uni qanday to'ldirilishi va qanday tuzilganligi.
2.So'z tuzilishi: So'zning birinchi qismi, orta qismi, va oxirgi qismi orasidagi
bog'lovchi xususiyatlari, ularning qanday bo'linishi, bir-biriga qanday bog'lanishi.
3.Fe'llar va ularning moddasi: Gapning bajarilishi vaqti, qachonlik yoki
murakkablik, fe'llar moddalari orqali ifodalangan.
4.Harf tuzilishi: Gaplar orasidagi to'rtbir xususiyatlar (qo'shma qisqich, og'izni
buzish, shakl va joylashish) va harf tuzilishining grammatik o'zgaruvchanliklari.
5.Vaqt tuzilishi: Gapni bajarilishi vaqti va tashqi voqealar bilan bog'liqlik.
6.Ovoz o'zgaruvchanligi: Ovoz o'zgaruvchanligi, so'zlar orasidagi boshqa
o'zgaruvchanliklar va ovoz o'zgaruvchanligining ifodalanishi.
7.Birikmalar va frazalar: So'zlar va so'z birikmalari orasidagi bog'lanishlar va
ularning to'g'ri qo'llanishi.
• Nutqning pragmatik tuzilishi, tilni amaliy ishlatish, boshqa odamlar bilan o'zaro
aloqalarni o'rganish, ma'naviy va ijtimoi aloqalarni saqlash, tilsiz so'zlash,
gapirish, maqsadlarni tanlash va boshqalar bilan kelishuvlarni o'rganishga
bag'ishlangan tuzilishdir. Pragmatika, nutqni tilning amaliy, ijtimoiy, va ma'naviy
maqsadlarga muvofiq ishlatishni o'rganadi.
• Pragmatik tuzilish quyidagi asosiy elementlardan tashkil topadi:
1.Ovozni amaliy ishlatish: Nutqni amaliy tuzilishi, ovozning kelishilganlik, izoh,
taqdimot qilish, yoki so'rovga javob bermoq kabi amaliyatlarni o'rganishda
ahamiyatga ega.
2.Ma'noni amaliy tuzilish: So'zlar va gaplarni ma'nosini qanday amaliy
maqsadlarga muvofiq ishlatish kerakligini o'rganish.
3.Komunikatsiya va maqsadlarni amaliy tuzilish: Nutqning pragmatikasi,
gapirganing nima maqsadda gaplashmoqchi bo'ldigini, qanday natijalarni olishni
iste'mol qilishni o'rganadi.
4.Ma'naviy aloqalar va aloqa qurish: Nutqning ma'naviy tuzilishi, odamlarning
o'zaro aloqalarini saqlash, boshqalarga qanday munosabatda bo'lishi kerakligini
tushuntiradi.
5.O'z fikr va istaklarni ifodalash: Pragmatik tuzilish, o'z fikrlarini boshqalarga
yetkazish, ularni kelishmoqlariga qanday qo'llab-quvvatlash kerakligini
o'rganishda muhimdir.
6.Ovoz va so'zning jismoniy muhitida qo'llanilishi: Nutqning pragmatik tuzilishi,
gapirgan kishining jismoniy muhitini (masalan, til o'rganish, hofizaga o'rganish)
ham hisobga olishni o'z ichiga oladi.
Xulosa:
1.Anatomik va Fiziologik Tuzilish: Nutq organlarining anatomik va fiziologik tuzilishi, nutq
yaratishda ishtirok etgan elementlarni tushuntiradi.
2.Psixologik Tuzilish: Nutqning psixologik tuzilishi, insonlarning o'zaro munosabatlarni,
hissiyotlarini ifodalashni, fikr va g'oyalarni izlashni tushuntiradi.
3.Fonetik Tuzilish: Nutqning fonetik tuzilishi, ovozlar va fonemalar orasidagi
o'zgaruvchanliklarni tushuntiradi.
4.Leksik Tuzilish: Nutqning leksik tuzilishi, so'zlar va so'z birikmalarining tuzilishini,
ularning grammatik, ma'naviy va pragmatik xususiyatlarini ifodalaydi.
5.Grammatik Tuzilish: Nutqning grammatik tuzilishi, so'z turlari, fe'llar, harf tuzilishi, va
tarjima qo'llanish bo'yicha qoidalarni tushuntiradi.
6.Pragmatik Tuzilish: Nutqning pragmatik tuzilishi, tilni amaliy ishlatish, ijtimoiy aloqalar,
ma'naviy maqsadlar va o'z fikrlarni boshqalarga yetkazishda qanday ishlatishni o'rganadi.
7.Psixolingvistika, insonlar o'rtasidagi munosabatlarda tilni o'rganish, til foydalanish, va
tilning ro'li bo'yicha ko'p toifali, qiyinchilikli va ilmiy soha bo'lgan multidisiplinariy soha
hisoblanadi
E’tiboringiz uchun raxmat!