OŚWIECENIE
Teoria
1.
Ramy czasowe:
● Europa: schyłek XVII w. (Anglia jako monarchia konstytucyjna) 1789/1799 (Wielka Rewolucja Francuska)
● Polska: ok. 1740 - 1822 (wydanie “Poezji” A. Mickiewicza)
2. Podłoże społeczno-polityczne:
● Przeobrażenie absolutyzmu w absolutyzm oświeceniowy we Francji,
Anglii, Austrii i państwach niemieckich.
● Rozwój nauki oraz nowe poglądy na człowieka i naturę
zapoczątkowane pracami Isaaca Newtona (prawo powszechnego
ciążenia) i Johna Locke’a (“Rozważania dotyczące rozumu
ludzkiego”)
● Przyczynienie się do powstania Deklaracji Niepodległości Stanów
Zjednoczonych.
● Narodziny idei konstytucji, trójpodziału władzy oraz wolności i
równości obywateli.
● Umowa społeczna wg. Jean-Jacques’a Rousseau: Podstawą
demokratycznego państwa jest kontrakt zawarty między
obywatelami a powołaną przez wspólnotę władzą.
● Utylitaryzm: dążenie do zaspokojenia własnych potrzeb jest zgodne z
moralnością, jeśli przynosi pożytek ogółowi,.
3. Nazwa epoki:
● Oświecenie/Wiek rozumu/Wiek filozofów/Wiek światła.
● Określenie pożądanego przez XVIII-wieczne elity stanu kultury.
● Przeciwieństwo ciemnoty, ignorancji, zacofania i barbarzyństwa.
● Wysokie znaczenie oświaty.
● Światło rozumu rozpraszające mroki zabobonów i przesądów.
4. Instytucje:
● Collegium Nobilium: szkoła utworzona w 1740 przez Stanisława
Konarskiego, która miała na celu wykształcenie przyszłej elity.
Uczęszczali do niej synowie magnatów i bogatej szlachty.
● Teatr Narodowy: teatr założony przez S. A. Poniatowskiego mający na
celu wspomóc reformy. Posiadał wysoką rangę kulturalną i
artystyczną.
● Szkołą Rycerska: pierwsza państwowa placówka oświaty w Polsce.
Uczęszczała tam uboga młodzież szlachecka przygotowywując się
do służby w wojsku, ucząc języków obcych i przedmiotów ścisłych.
●
●
KEN: pierwsze w Europie ministerstwo oświaty (1772), której
członkowie opracowywali spójny i jednolity system powszechnej
edukacji.
Obiady czwartkowe: organizowane przez króla spotkania wybitnych
artystów, pisarzy i uczonych.
5. Czasopisma:
● “Monitor”: periodyk społeczno-polityczny
● “Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”: czasopismo literackie
6. Prądy w literaturze:
Klasycyzm
Sentymentalizm
świat odbierany rozumem
świat odbierany sercem
niewielka skala emocji: śmiech,
ironia, patos
emocje są ważne: miłość, radość,
zachwyt
brak religijnego i miłosnego
wzruszenia
analiza psychologiczna postaci
wysoka waga postępu
oparcie na przyrodzie
antyczne wzorce i motywy
inspiracja ludowością
nawiązania do mitologii
fantazja, marzenie, natura
dydaktyzm i moralizowanie
radość życia, prostota
doskonalenie społeczeństwa,
dbanie o ogół
dbanie o jednostkę
satyra, bajka, powieść edukacyjna,
hymn
sielanka, powiastka filozoficzna
szkodliwi bohaterowie: sarmata,
fircyk, żona modna
bohaterowie jako prości ludzie
7. Rokoko:
● lekkość i dekoracyjność form
● swobodna kompozycja
● motywy egzotyczne
8. Gatunki literackie:
● Bajka:
○ pisane wierszem
○ alegorie
○ zwierzęta jako bohaterowie
○ przedstawienie typów charakterów ludzkich
●
●
●
●
○ świat przedstawiony zbudowany na zasadzie kontrastu
○ morał
○ narracyjna lub epigramatyczna
Satyra:
○ korzenie w antyku
○ utwór synkretyczny
○ wydźwięk dydaktyczny
○ forma monologu lub dialogu
○ uniwersalny, ponadczasowy przekaz
○ pisane wierszem
○ krytyka i ośmieszenie obyczajów, poglądów i zachowań
różnych grup społecznych
○ karykatura, drwina, ironia, hiperbola
○ rodzaje: obyczajowa, filozoficzno-moralna, polityczna
Powieść:
○ opisy drogi życiowej bohatera
○ edukacja obywatelska czytelnika
○ elementy utopii
Sielanka:
○ gatunek liryczny (czasem z elementami epiki lub dramatu)
○ korzenie w starożytnej poezji Greckiej
○ miłosne perypetie i codzienne problemy
○ prości ludzie jako bohaterowie
○ duża waga natury
Poemat heroikomiczny:
○ ośmieszenie czegoś o wysokiej wadze
9. Filozofie:
● ateizm: negowanie istnienia Boga.
● empiryzm: poznanie opiera się na doświadczeniu zmysłowym
● sensualizm: wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych
● deizm: Bóg jest stworzycielem świata, ale nie ingeruje w jego dzieje.
● racjonalizm: rozum pozwala na rozróżnienie prawdy i fałszu.
● libertynizm: swoboda myśli, życie w zgodzie z prawami natury.
● encyklopedyzm: Wielka encyklopedia francuska (1751-1780)
● liberalizm: wolność to najwyższa wartość.
10. Filozofowie:
● John Locke:
○ umysł człowieka przy narodzinach przypomina czystą kartkę, a
wiedzę zdobywa dzięki doświadczeniu
○ źródła doświadczenia: umysł, świat zewnętrzny
● Immanuel Kant:
○ umysł ludzki nie poznaje rzeczy takimi jakimi są naprawdę, ale
takimi jak się mu wydają
człowiek powinien kierować się regułami, które chciałby aby
były stosowane przez wszystkich (imperatyw kategoryczny)
Jean-Jacques Rousseau:
○ miarą człowieczeństwa są wartości moralne
○ człowiek powinien dążyć do pierwotnego stanu natury
Wolter:
○ Nie czyń drugiemu co tobie niemiłe to prawo naturalne,
podstawa moralności
○ fanatyzm to zło, bo prowadzi do nienawiści
○
●
●
Ignacy Krasicki (klasycyzm)
1.
“Hymn do miłości ojczyzny”:
● liryka inwokacyjna, patriotyczna
● adresat: miłość do ojczyzny
● podmiot: osoba gotowa poświęcić wszystko dla ojczyzny, przekonana
jest, że warto dla niej nawet umrzeć
● temat: podkreślenie roli miłości do ojczyzny w trudnym dla niej
okresie
● jedynie mądrzy ludzie ją odczuwają
● uniwersalna wymowa
● połączenie miłości do ojczyzny z cierpieniem i ofiarą
2. “Świat zepsuty”
● satyra obyczajowa i filozoficzno-moralna
● forma monologu osoby przerażonej stanem ówczesnego
społeczeństwa
● krytyka społeczeństwa
● ludzie są zuchwali, kłótliwi i przeświadczeni o własnej wyższości, nie
akceptują własnych wad, kradną, kłamią, nie uczą się, odcinają się od
tradycji
● zarówno starzy, jak i młodzi grzeszą
● kiedyś było lepiej
● wina nie leży w żadnej, konkretnej grupie społecznej
3. “Pijaństwo”:
● satyra obyczajowa i filozoficzno-moralna
● forma dialogu sarmaty i szlachcica oświeconego (osoby, dla której
liczy się rozum)
● wymiana wad pijaństwa (zwady, niezdrowy, grubiański, utrudnia
użycie rozumu, zwierzęce instynkty) i krytyka Polskiej szlachty
● przestrzeżenie ludzi przed nadużyciem alkoholu
● szlachcic pijak:
○ źle zarządza majątkiem
○ nie ma rozsądku
●
○ szuka usprawiedliwień dla swojego zachowania
○ megaloman
○ kłótliwy
○ hipokryta
komizm postaci: przerysowanie wizerunku szlachcica pijaka
4. “Żona modna”:
● satyra
● dialog między świeżo ożenionym mężczyzną i jego kolegą
● Piotr ożenił się z mieszczanką dla jej majątku, szybko tego pożałował,
gdy stał się sługą we własnym domu. Dlatego wyjechał.
● krytyka małżeństwa dla zysku i mieszczaństwa
● ukazanie stylu nowomodnej francuszczyzny za śmieszny i infantylny
5. “Jagnię i wilcy”:
● bajka epigramatyczna
● alegorie:
○ jagnię: słabość
○ wilki: siła
○ las: terytorium silniejszych
● piętnowanie głupoty i naiwności osób słabszych, które są
przekonane, że społeczeństwo je chroni zawsze czują się bezpie
● morał: gdy ktoś czegoś pragnie, znajdzie powód by to zdobyć
6. “Ptaszki w klatce”:
● bajka epigramatyczna
● alegorie:
○ stary czyżyk: patriota
○ młody czyżyk: młody Polak, uleganie wpływom, bezmyślność
○ klatka: zaborca
● nawiązanie do przyzwyczajania się Polaków do trudnej sytuacji w
państwie i zaakceptowaniu jej
● morał: nie należy przyzwyczajać się do niekomfortowej sytuacji, gdyż
można z czasem uznać ją za właściwą i normalną
7. “Lew pokorny”:
● bajka epigramatyczna
● alegorie:
○ lew: pycha, duma
○ lis: spryt
○ owca: naiwność
● morał: prawda nie zawsze popłaca
● wytknięcie hipokryzji osób proszących o krytykę, ale nie będących na
nią gotowymi
Franciszek Karpiński (sentymentalizm)
1.
“Laura i Filon”:
● sielanka
○ “czułe serce” głównym tematem
○ arkadyjski świat przedstawiony
○ paralelizm
○ nawiązania do polskiego folkloru
○ rytmiczność i śpiewność
● forma dialogu dwójki kochanków dotycząca ich miłosnych perypetii
● bohaterzy wywodzący się z niskiej warstwy społecznej
2. “Pieśń poranna”:
● modlitewna pieśń pochwalna
● liryka inwokacyjna
● adresat: Bóg, który stworzył piękny świat
● podmiot: wierzący, wspólnota wiernych
● człowiek wszystko zawdzięcza Bogu i powinien go codziennie
wychwalać
3. “Pieśń wieczorna”:
● modlitewna pieśń błagalna
● adresat: Bóg
● podmiot: wspólnota kościoła złożona ze zwykłych ludzi
● ludzie są bezsilni bez Boga
● prośby o obronę, ochronę i troskę