1
Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………………….3
Asosiy qism
I-Bob Foydali molyuskalarning sistematik holati, tarqalishi va ahamiyati
1.1.
Foydali molyuskalarning tarqalishi va ahamiyati …………………………5
1.2.
Boshoyoqli ikki pallali molyukalar sinfi ……………………………….….9
II-Bob Mollyuskalar tipiga tavsif……………………………………………..20
2.1.Qorin
oyoqli
mollyuskalar
sinifi.
Dengizda
yashovchi
qorinoyoqli
molyuskalar……………………………………………………………………….23
2.2.Qorinoyoqlilar bilan chuchuk suv shillig‘i misolida tanishamiz…………..…45
Xulosa……………………….………………………………….……….………..48
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………….………….…….49
2
Kirish:
Bugungi kunda ilm - fanning
keng
miqyosda
rivojlanishi
insoniyat
hayotining yanada yaxshilanishi uchun yetarli darajada zamin yaratmoqda. Bu
o‘rinda turli sohada ilmiy izlanishlar olib borayotgan olimlarning ishlarini
ta’kidlab o‘tish muhim ahamiyatga ega. Jumladan, o‘zbek olimlari ham turli
sohalarda o‘z iqtidorini namoyon etib, o‘zining ilmiy ishlari, tajribalari bilan
xalqaro maydonda yurtimiz obro‘sini yanada oshirmoqda.
Ilm - fan rivoji u yoki bu mintaqada yashayotgan xalq va millatning ilg‘or
olimlari hamda tadqiqotchilarining, alohida iqtidorli shaxslarning ilmiy salohiyati
darajasiga, ularning ilm - fan sohasidagi fidoyiligi, jasorati va matonatiga bog‘liq
bo‘ladi.Tabiatshunoslik, ijtimoiy - iqtisodiy va gumanitar fanlarni zamon talabi
darajasida rivojlantirib borish bilan birga o‘z ilmiy - tadqiqotlari natijalarini yosh
avlod ongiga singdiradigan olimlar, yirik mutaxassislarning faoliyati alohida
hurmatga loyiqdir. Zero, oliy bilim dargohlarining turli fanlar (fizika, matematika,
biologiya, kimyo, ona tili va adabiyot, ijtimoiy-gumanitar fanlar) sohasida ilmiy tadqiqot olib borgan yuqori malakali mutaxassislari bir vaqtning o‘zida talaba
- yoshlarga o‘z faoliyatining mohiyatini, qonuniyatlari va xususiyatlarini
o‘rgatishga munosib hissa qo‘shib keldilar. Shu jihatdan bu sohadagi olimlarning
faoliyati ikki tomonga (ham tadqiqot olib borish, ham fan asoslarini o‘rgatish)
qaratilganligi bilan e’ tiborga loyiqdir.O‘zbekiston
Respublikasida
ta‘lim
sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar, ularning samaradorligini ta‘minlash,
komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish malakali mutaxassis - pedagoglar
faoliyati bilan chambarchas bog‘liqdir.
O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi qonuniga va milliy
dasturiga asosan, ta’lim oluvchilarga jahon andozalariga mos ravishda bilim
berishda jahon bialoglari bilan bir qatorda O‘zbekistonlik kimyogar olimlarimiz
ham bialogiya fani va sanoatini rivojlantirishda o‘z hissalarini qo‘shib kelmoqda
va
ularning
ilmiy
o‘rganish
orqali
o‘quvchilarda
vatanparvarlik
hislari
shakllantiriladi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida O‘zbekistonlik bialog olimlarni
3
ilmiy pedagogik faoliyatlari bilan bialogiya fani rivojlantirishdagi hissalarini
ochib berish bilan birga ularning ishlarini maktab bialogiya darslarida o‘rgatish va
shu asosda yoshlarni ilm - fan sirlarini o‘rganishga bo’lgan qiziqishlarini ortishida
muhim ahamiyatga ega.
Mavzuning dolzarbligi. Qorinoyoqli mollyuskalar sinfining ekologiyasi va
evolyutsiyasi
mavzusini o’rganish
zoologiya fanining asosiy ilmiy tadqiqot
yo’nalishlaridan biri bo’lib muxim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega sanaladi.
Ishning maqsadi. Amfibiyalar sinfining ekologiyasi va evolyutsiyasi
mavzusini o’rganish va tadqiqotlarda olingan natijalarni statistik qayta ishlab ilmiy
asoslangan xulosalar ishlab chiqish.
Ishning vazifasi.
Mollyuskalar sistematikasini talqin qilish
Mollyuskalar tashqi tuziishini o’rganish
Mollyuskalar ichiki tuzulishi.
Mollyuskalar yashash sharoiti va iqtisodiy ahamyatini tadbiq qilish
Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati:
Kurs ishi bajarishda adabiyotlardan o’rganilgan va tahlil qilingan
ma’lumotlardan,shuningdek tajriba natijalardan talabalar kurs ishi mavzularini
tayyorlashda, ularning biologiyaga oid bilimlarini mustahkamlashda amaliy
ahamiyatga ega.
Ishning hajmi. Kurs ishi 50 betlik matn, 19 ta rasm iborat bo’lib, kirish,
asosiy qism(2 ta bob), xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
qismlaridan iborat..
4
I-Bob Foydali molyuskalarning sistematik holati, tarqalishi va ahamiyati
1.1.
Foydali molyuskalarning tarqalishi va ahamiyati
Mollyuskalar asosan o‘simliklarning yashil qismi bilan oziqlanadi.
Oziqlanish natijasida hazm bo‘lmagan ovqatning ma’lum bir qismi ekskrement
sifatida tuproqqa chiqariladi. Laboratoriya sharoitida yeyilgan ozuqa va ajratib
chiqarilgan fekal asosida, o‘zlashtirilgan ozuqa miqdori va har bir tadqiq etilgan
turning energetik balansi aniqlangan bo‘lib, har xil turdagi mollyusklarda ozuqa
o‘zlashtirish koeffitsiyentlari (oziqlanish xarakteriga qarab) keng doirada 25% dan
94 % gacha o‘zgarib turadi.
Tuproqdagi boshqa umurtqasiz hayvonlarga nisbatan mollyusklarda ozuqa
o‘zlashtirishning yuqori samaradorligi aniqlangan. A.Pazilov ma’lumotlariga ko‘ra
Bradybaena fruticum bir mavsum davomida (umumiy quruq massaning) 1,6% dan
2,7% gacha o‘simliklar bargi bilan oziqlanadi. Mollyuskalar faoliyati tuproq paydo
bo‘lishida, tuproqning fizikaviy xossalari havo va suv rejimining yaxshilanishiga
ta’sir ko‘rsatadi hamda tuproq chirindisi qatlamining ko‘payishiga sabab bo‘ladi.
Mollyuskalalar ko‘pgina umurtqasiz va umurtqali hayvonnlar uchun ozuqa manbai
sifatida muhim rol o‘ynab, umurtqasiz hayvonlardan turli xil qo‘ng’izlar, asosan –
Carabiidae oilasi vakillari shilliq qurtlar va chig’anoqli mollyuskalar bilan
oziqlanadi.
Olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga ko‘ra 150 turdagi qushlar va
11 turdagi sut emizuvchilar mollyuskalardan «fakultativ» ozuqa sifatida keng
foydalanadi. O‘rta Osiyo tog’laridagi qator qushlar yilning ma’lum bir oylarida
(bolalagan paytda) mollyuskalar bilan oziqlanadi. Olib borilgan tadqiqotlar
natijasiga ko‘ra sayroqi qushlar uyalaridan: Buliminidae, Bradybaenidae,
Hygromidae, Pupillidae, Vertiginidae, Gastrodontidae, Pyramidulidae, Limacidae,
Vallonidae oila vakillarining chig’anoqlari topilgan. Shu bilan birga sudralib
yuruvchilardan sariq ilon, tirik tug’uvchi kaltakesak va cho‘l toshbaqalari ham
mollyuskalar bilan oziqlanadi. Bundan tashqari mollyuskalarning chig’anoqlari
5
qator umurtqasiz hayvonlar uchun ma’lum bir paytda boshpana sifatida xizmat
qiladi. Masalan, qo‘ng’izlarning Coccinelidae, vizillagichlar (sassiq qo‘ng’izlar)
Carabiidae,
pardaqanotlilar
Pyrrhocoridae,
o‘rgimchaksimonlar,
kapalaklar,
pashshalar g’umbaklari, chumoli va burgalar qish mavsumini Vradybaena,
Leucozonella, Angiomphalia, Novisuccinea, Buliminidae oila vakillarining
chig’anoqlarida o‘tkazadi .
Mollyuskalar yer yuzasidagi eng qadimiy hayvonlardan biri bo‘lib, inson
hayotida muhim ahamiyatga ega. Ko‘pgina mollyuskalar qadimdan ovqat sifatida
ishlatilib kelinsa, ma’lum bir turlaridan esa turli xil ziynatlar yasalgan, yana
boshqalari gelmint kasalliklarni tarqatishda asosiy oraliq xo‘jayin bo‘lib xizmat
qilsa, qator turlar suv havzalarida suvning sifatini aniqlashda indikator vazifasini
o‘taydi. O’zbekistonda ham mollyuskalarning juda ko’p turlari keng tarqalgan
bo’lib,
qushlarning
ayrim
turlariga
ozuqa
sifatida,
o’simliklar
olamini
ko’payishida, ichimlik suvlarini tozalashda indicator vazifasini bajarishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Qadim zamonlardan boshlab qator plastinka jabralilar marvarid olish uchun
maxsus ov qilingan. Marvariddor mollyuskalar, asosan, qizil dengiz, Xind va
Tinch okeanlarida 10-15 metr chuqurlikda tarqalgan. Chuchuk suv marvaridi
yuqori sifatli bo‘lib, shu suvda tarqalgan plastinka jabralilardan olinadi. Shuni
alohida qayd etish lozimki, marvarid nihoyatda sekinlik bilan o‘sadi, yiliga o‘rta
hisobda 0,5 sm gacha o‘sadi. 10 yillik marvarid kattaligi 6 sm bo‘ladi [4]. Hozirgi
davrda Hamdo‘stlik mamlakatlari hududida marvariddorlar turlari nihoyatda
kamayib, ba’zi turlari esa yo‘q bo‘lib ketish arafasida turibdi. Masalan, Yevropa
marvariddori bir vaqtlar Oq va Barens dengizlarining g’arbiy qismidagi
daryolarning quyilish joyida, shuningdek Boltiq va Shimoliy Atlantika
dengizlarida keng tarqalgan. Hozirgi davrda bu tur yo‘q bo‘lib ketish arafasida.
Yevropa marvariddori 50-60 yil yashasa, ba’zi turlari esa 100-120 yil yashab, 20
yoshida ko‘paya boshlaydi. Sadaf asosan, sadafdorlar (Unio) oilasi vakillaridan
olinib, ularning chig’anog’i cho‘ziq va qalin bo‘ladi. Bu oila vakillari asosan
6
Shimoliy Amerika daryolarida keng tarqalgan. Xamdo‘stlik davlatlari
xududida faqat ma’lum bir turlari tarqalgan xolos. Hammamizga ma’lumki,
sadafdan teatr durbinlari yasashda, turli xil qurollar yasashda, mebellarni
yasatishda keng qo‘llanilgan. Hozirgi paytda ham sadafdan keng foydalanilmoqda,
biroq ularning turlari soni yil sayin kamayib bormoqda va qator turlar yo‘q bo‘lib
ketish arafasida. Masalan, Middendorf sadafdorlaridan: Mongoliya (Xabarovsk,
Primore o‘lkalari va Chita, Amur viloyatlarining tez oqar daryolarida uchraydi),
Ussuriya, Arsenev, Artemov (Xabarovsk va Primorening tez oqar suvlarida) va
boshqa 10 ga yaqin turlar hozirgi davrda «qizil kitob»ga kiritilgan.
Mollyuskalardan marvarid va sadaf olishdan tashqari, ular oziq-ovqat uchun
ham keng ishlatilib kelinmoqda. Masalan, qadimdan ko‘pgina qorin oyoqlilardan:
midiyalar, ustritsalar, taroqlar, tok shilliqqurtlari va boshqa bir qancha
mollyuskalar shular jumlasidandir. Ustritsalar ovqatga ayniqsa ko‘p ishlatiladi.
Ular asosan qora dengizdan ovlanadi, shu bilan bir qatorda maxsus ustritsa
«zavod»larida ham sun’iy yo‘l bilan ko‘paytiriladi. I.M.Xoxutkin ma’lumotlariga
ko’ra, mollyuskalarning biogeotsenozdagi roli katta va ko‘pqirralidir. Bu namsevar
hayvonlar atrof muhitdan namlikni o‘ziga yutib olib, tanasida to‘plash qobiliyatiga
ega. Mollyu1skalar yashaydigan joylarda doimo namlik saqlanib va to‘planib,
quruq landshaftlarda suv balansini saqlab turishda muhim ahamiyatga ega [6].
Mollyuskalarning xo‘jalikdagi foydali ahamiyati bilan bir qatorda, zararli
tomonlari ham mavjud. Masalan, O. Mavlonov ma’lumotlariga ko‘ra, Yevropa va
Osiyoning chuchuk va sho‘rlangan suv havzalarida plastinkajabralilardan
dreyssenlar tarqalgan bo‘lib, ular bissus iplari bilan suv ostidagi narsalarga
yopishib hayot kechiradi va nihoyatda tez ko‘payadi, natijada ba’zi joylarda suv
inshootlarini ishdan chiqaradi, undan tashqari shlyuzlarga yopishishi, trubalarga
kirib qolishi natijasida suv o‘tkazish quvurlari ishdan chiqadi. Kema qurti (Teredo
navalis) chig’anog’i kemalarning suvosti qismlaridagi yog’ochni va portlardagi
yog’och inshootlarni teshib, kemachilikka katta zarar yetkazadi [7]. Mollyuskalar
hozirda alohida tip sifatida o’rganila boshlangan. Ular hozirda hayvonot olamida
7
ko’plab turlar jihatidan hashoratlardan keyinggi o’rinda turadi. Mollyuskalar
tabiatda tarqalishi tabiiy muhitda yashash tarziga ko’ra quruqlik qorinoyoqlilar Gastropoda
va
suv
mollyuskalari
ikkipallalilar
–
Bivalviaga
bo’linadi.
Mollyuskalar tabiatga va inson hayotida juda muhim ahamiyatga ega.
Mollyuskalarning ma’lum bir turlari suv muhitida indikator vazifasini o’tasa, bazi
turlari Yevropa mamlakatlarida oziq-ovqat sifatida hamda dur olishda muhim
ahamiyatga ega.
1-rasm molyuskalar sinifi
8
1.2.Boshoyoqli ikki pallali molyukalar sinfi
Boshoyoqli mollyuskalar (Cephalopoda) — yuksak tuzilgan dengiz
mollyuskalari sinfi. Tanasi (uz. 1 sm dan 5 m gacha) bilateral simmetriyali, odatda,
tana va yirik boshboʻlimlaridan iborat. Oyogʻi voronkaga aylangan. Tanasi qalin
mantiya bilan qoplangan. Ichki organlari keng mantiya boʻshligʻida joylashgan.
Ogʻiz teshigi atrofida 8 yoki 10 ta paypaslagichlari (oyoqlari) boʻladi.
Paypaslagichlarida bir necha qator boʻlib joylashgan juda koʻp soʻrgʻichlari bor.
Koʻpchilik turlarining chigʻanogʻi evolyutsiya jarayonida reduksiyaga uchragan
yoki mantiya burmalari ichida plastinka holida saqlanib qolgan. Haqiqiy chigʻanoq
faqat nautilusda boʻladi. Urgʻochi argonavt chigʻanogʻi esa tuxumlarini olib
yurishga moslashgan.
Bosh miyasi togʻay skelet bilan qoplangan. Toʻtiqush tumshugʻiga oʻxshash
egilgan bir juft jagʻlari ozigʻini ushlab turish va maydalash uchun xizmat kiladi.
Qirgʻichlari va 2 juft soʻlak bezlari bor. Orqa ichagiga siyoh xaltasi yoʻli ochiladi.
Bosh miyasi yirik, boshining ikki yonida yirik va yaxshi rivojlangan koʻzlari
joylashgan. Boshoyoqli mollyuskalar rangini tez oʻzgartirish xususiyatiga ega
(niqoblanish). Aksariyat turlarida nur taratuvchi organlari boʻladi. Qon aylanish
sistemasi deyarli yopiq. Ayrim jinsli, baʼzi turlarida jinsiy dimorfizm yaxshi
rivojlangan.
Erkagi
paypaslagichlarining
oʻzgarishidan
hosil
boʻladigan
spermatofori (gektokotil) yordamida urugʻ hujayralarini urgʻochisining mantiya
boʻshligʻiga yoki urugʻ qabul qilgichiga kiritadi.
Tuxumlari yirik, sariq moddasi koʻp. Tuxumdan voyaga yetgan davriga
oʻxshash mollyuska chiqadi. Boshoyoqli mollyuskalar, odatda, reaktiv usudda faol
harakat qiladi. Buning uchun boshining pastida joylashgan 2 ta tirqish orqali suv
mantiya boʻshligʻiga kiradi; mantiya devorida muskullar kuchli qisqarganda suv
voronkasi orqali kuch bilan otilib chiqib, mollyuska tanasini suradi. Koʻpchilik
turlarida tanasining keyingi tomonida va ikki yonida bir juft suzgichlari boʻladi.
Hozirgi Boshoyoqli mollyuskalar ning 650 ga yaqin turi okean va ochiq
dengizlarda tarqalgan, 2 ta (toʻrt jabralilar, ikki jabralilar) kenja sinfga boʻlinadi.
9
Toʻrt jabralilar eng qad. sodda tuzilgan (mas, nautilus), ikki jabralilar esa qolgan
barcha hozirgi mollyuskalarni uz ichiga oladi. Pelagik va dengiz tubida hayot
kechiradi. Yirtqich, bentofag va plantofag oziqlanadi. Koʻpchilik Boshoyoqli
mollyuskalar goʻshti uchun ovlanadi. Ayrim turlari farmatsevtika sanoati uchun
xom ashyo hisoblanadi. Dunyo boʻyicha har yili 1,63 mln. t ga yaqin Boshoyoqli
mollyuskalar ovlanadi (qarang Mollyuskalar).
Tanasi (uzunligi 1 santimetrdan 5 metrgacha) bilateral simmetriyali, odatda,
tana va yirik bosh bo’limlaridan iborat. Oyog’i voronkaga aylangan. Tanasi qalin
mantiya bilan qoplangan. Ichki organlari keng mantiya bo’shlig’ida joylashgan.
Og’iz teshigi atrofida 8 yoki 10 ta paypaslagichlari (oyoqlari) bo’ladi.
Paypaslagichlarida bir necha qator bo’lib joylashgan juda ko’p so’rg’ichlari bor.
Ko’pchilik turlarining chig’anog’i evolyutsiya jarayonida reduktsiyaga uchragan
yoki mantiya burmalari ichida plastinka holida saqlanib qolgan. Haqiqiy chig’anoq
faqat nautilusda bo’ladi. Urg’ochi argonavt chig’anog’i esa tuxumlarini olib
yurishga moslashgan. Bosh miyasi tog’ay skelet bilan qoplangan.
To’tiqush tumshug’iga o’xshash egilgan bir juft jag’lari ozig’ini ushlab
turish va maydalash uchun xizmat qiladi. Qirg’ichlari va 2 juft so’lak bezlari bor.
Orqa ichagiga siyoh xaltasi yo’li ochiladi. Bosh miyasi yirik, boshining ikki yonida
yirik va yaxshi rivojlangan ko’zlari joylashgan. Boshoqli mollyuskalar rangini tez
o’zgartirish xususiyatiga ega (niqoblanish). Aksariyat turlarida nur taratuvchi
organlari bo’ladi. Qon aylanish sistemasi deyarli yopiq. Ayrim jinsli, ba’zi
turlarida jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Erkagi paypaslagichlarining
o’zgarishidan hosil bo’ladigan spermatofori (gektokotil) yordamida urug’
hujayralarini urg’ochisining mantiya bo’shlig’iga yoki urug’qabul qilgichiga
kiritadi. Tuxumlari yirik, sariq moddasi ko’p. Tuxumdan voyaga etgan davriga
o’xshash mollyuska chiqadi. Boshoqli mollyuskalar, odatda, reaktiv usulda faol
harakat qiladi. Buning uchun boshining pastida joylashgan 2 ta tirqish orqali suv
mantiya bo’shlig’iga kiradi; mantiya devorida muskullar kuchli qisqarganda suv
voronkasi orqali kuch bilan otilib chiqib, mollyuska tanasini suradi. Ko’pchilik
10
turlarida tanasining keyingi tomonida va ikki yonida bir juft suzgichlari bo’ladi.
Hozirgi Boshoqli mollyuskalarning 650 ga yaqin turi okean va ochiq dengizlarda
tarqalgan, 2 ta (to’rt jabralilar, ikki jabralilar) kenja sinfga bo’linadi. To’rt
jabralilar eng qadimgi sodda tuzilgan (masalan, Nautilus), ikki jabralilar esa qolgan
barcha hozirgi mollyuskalarni o’z ichiga oladi. Pelagik va dengiz tubida hayot
kechiradi. Yirtqich, bentofag va plantofag oziqlanadi. Ko’pchilik Boshoqli
mollyuskalar go’shti uchun ovlanadi. Ayrim turlari farmatsevtika sanoati uchun
xom ashyo hisoblanadi. Dunyo bo’yicha har yili 1,63 million tonnaga yaqin
Boshoqli mollyuskalar ovlanadi.
Chuchuk suvli ikki pallalilar (FBs) butun dunyo bo'ylab chuchuk suv
ekotizimlarida umurtqasiz hayvonlarning eng keng tarqalgan guruhlari qatoriga
kiradi va bentik (ya'ni tubida yashovchi) biomassaning 90% dan ortig'ini tashkil
qilishi mumkin (Okland, 1963; Sousa va boshq . , 2008 ) . FBlar taksonomik va
biologik jihatdan ajralib turadigan guruhlar bo'ylab tarqalgan 1200 dan ortiq
turlarni o'z ichiga oladi, aksariyat turlar (72%) qat'iy Unionida chuchuk suv
tartibiga tegishli (Lopes-Lima va boshqalar , 2018).). Ularning (yarim) infaunal,
suspenziya bilan oziqlanadigan hayot odatlari va parazit lichinkalar bosqichini o'z
ichiga olgan murakkab hayot tsikli tufayli Unionida yashash muhitining
antropogen degradatsiyasiga ayniqsa sezgir va eng xavfli taksonomik guruhlardan
biridir. Qirqta tur allaqachon yo'q bo'lib ketgan deb taxmin qilingan (Lopes-Lima
va boshq ., 2018 ; IUCN, 2021 ), shu jumladan AQSh Baliq va yovvoyi tabiat
xizmati tomonidan yaqinda yo'q bo'lib ketgan deb e'lon qilingan sakkiz tur
(Biologik xilma-xillik markazi, 2021). Aksincha, Unionida (masalan, Sinanodonta
woodiana ) va ko'pincha nounionid FB ordenlari, jumladan Ponto-Kaspiy mioid
zebrasi va quagga midiyasi ( Dreissena polymorpha ) ichida bir nechta mashhur
invaziv turlar ma'lum., Dreissena bugensis ), veneroid Osiyo qisqichbaqasimon
( Corbicula fluminea ) va mitiloid oltin midiya ( Limnoperna fortunei ), vatani
11
2-rasm Boshoyoqli molyuskalar tipi sistematikasi
12
Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyoda (Sousa va boshq ., 2014 ). Ushbu turlar
ko'pincha bosib olingan hududlarda mahalliy FB turlarini almashtiradi yoki
almashtiradi, bu esa, masalan, Laurentian Buyuk ko'llarida va Evropa materik
daryosi havzalarining katta qismlarida Unionida populyatsiyasining jiddiy
yo'qolishiga olib keldi (Strayer, 1999; Sousa va boshqalar , 2014 ) . ). Turli xil
hayot tarixi va ekologiyasi tufayli invaziv FBlar ko'pincha mahalliy FBlarga
qaraganda ancha katta biomassaga ega bo'ladi va jiddiy ekologik va iqtisodiy zarar
etkazishi mumkin (Strayer, 1999 yil ; Sousa va boshqalar , 2014 ; Haubrock va
boshqalar , 2022 ).
FBlarni tadqiq qilish va saqlash odatda muhim ekotizim funktsiyalari va
xizmatlari bilan oqlanadi (Lopes-Lima va boshq .,
2018 ). Biroq, FB-ES
assotsiatsiyalari uchun mavjud ilmiy dalillar hech qachon har tomonlama ko'rib
chiqilmagan va tizimlashtirilmagan. Mingyillik ekotizimini baholashning (2005)
ES belgilarini qabul qilib , Von ( 2018 ) uchta ta'minotni (ya'ni odamlar uchun
oziq-ovqat, boshqa turlar uchun oziq-ovqat, qobiqdan tayyorlangan mahsulotlar),
ikkita madaniy (ya'ni madaniy va mavjudlik qiymati), biri tartibga soluvchi (ya'ni,)
aniqladi. biofiltratsiya) va FB tomonidan taqdim etilgan to'rtta qo'llab-quvvatlovchi
ES (ya'ni, ozuqa moddalarining aylanishi va saqlash, yashash joyi/yashash joyini
o'zgartirish, atrof-muhit monitoringi, oziq-ovqat tarmoqlari) (shuningdek, Vaughn
& Hoellein, 2018 ga qarang). ). Ushbu ishlar FB ESlarini baholash yo'lidagi
muhim birinchi qadam bo'lsa-da, ular keng qamrovli emas, asosan bitta qit'a
(Shimoliy Amerika) va taksonomik guruh (Unionida) bilan cheklangan va ES deb
hisoblanmaydigan yordamchi xizmatlarga katta e'tibor qaratilgan. o'z-o'zidan
CICES tomonidan (Haines-Young & Potschin, 2018 ). Bundan tashqari, ESni
taqdim etishdan ko'ra buzuvchi FBlar bo'yicha mavjud dalillar bugungi kunga
qadar hech qachon ko'rib chiqilmagan, garchi ES qoidalari va buzilishlarini,
xususan, mahalliy bo'lmagan FBlarning miqdorini aniqlashga urinishlar qilingan
(Limburg va boshq. , 2010 ) .
13
Global ilmiy dalillarni har tomonlama, tizimli ko'rib chiqish nafaqat FBlar
tomonidan taqdim etilgan va buzilgan ESlarni to'liqroq tushunish uchun, balki
ma'lum ES va taksonlar bo'yicha vaqtinchalik va geografik tendentsiyalarni
tushunish va mavjud bilimlarimizdagi bo'shliqlarni aniqlash uchun zarurdir. va
kelajakdagi tadqiqotlar uchun muhim bo'lgan sohalar. Dunyoning ko'plab
mintaqalarida mahalliy bo'lmagan FBlarning davom etayotgan va kelajakda
prognoz qilinayotgan tarqalishini hisobga olgan holda (Gallardo va boshq ., 2018 ;
Petsch va boshq ., 2021 ), mahalliy va tomonidan taqdim etilgan va buzilgan
ESlardagi farqlar va o'xshashliklarni yaxshiroq tushunish. Shuning uchun mahalliy
bo'lmagan turlar ayniqsa dolzarbdir.
Ushbu tadqiqot FBlar bilan bog'liq ES uchun mavjud dalillarni tizimli ko'rib
chiqishni ta'minlaydi. Uning o'ziga xos maqsadlari: ( i ) FBlar bilan bog'liq bo'lgan
ESni sintez qilish; ( ii ) mavjud dalillarni vaqtinchalik va geografik shkalalar,
taksonomik guruhlar, mahalliy va mahalliy bo'lmagan turlar va ES turlari bo'yicha
miqdoriy aniqlash; va shu asosda; ( iii ) odamlar uchun FBlarning ahamiyati
haqida yangi tushunchalarni olish; va ( iv ) bizning bilimlarimizdagi mavjud
kamchiliklarni aniqlash va tadqiqot uchun kelajakdagi yo'nalishlarni tavsiya qilish
Ikki pallalilar, plastinkajabralilar (Bivalvia, Lamel-libranchiat) — mollyuskalar
tipining sinfi. Tanasining uz. bir necha mm dan 1,5 m gacha, vazni 30 kg , baʼzan
200 kg gacha (tridakna), bilaterial simmet-riyali, yon tomondan yassilangan gavda
va oyoqdan iborat. Boshi boʻlmaydi.
Koʻpchiligining oyogʻi bitta, ponasimon; tuban tuzilgan turlarida yassi;
harakatsiz yopishib yashaydigan turlarining oyogʻi reduksiyaga uchragan (midiyalar, dreyssenalar) yoki yoʻqolib ketgan (ustritsalar). Koʻpchilik I.p. oyogʻidagi
bissus bezlari ishlab chiqaradigan bissus iplari yordamida sub-stratga mahkam
yopishib olib yashaydi. Tanasi mantiya bilan qoplangan. Chigʻanogʻi tanasini yon
tomondan yopib turuvchi ikkita palladan iborat. Chigʻanogʻining ichki tomoni
koʻpincha sadaf bilan qoplangan. Pallalar chetida chigʻanoqni yopuvchi qulf (tish)
hosil qiladigan oʻsimtasi boʻladi. Chigʻanoq pallalarining oldingi va keyingi ichki
14
yuzasida yopuvchi muskullar bor. Ayrim I.p. (marvariddorlar, midiyalar) mantiyasiga tushgan yot zarralar (qum)ni sadaf bilan oʻrab olib, marvarid hosil qiladi.
Jigari 3 boʻlakdan iborat. Jabralari koʻpchiligida plastinkaga oʻxshash (sinfning
ikkinchi nomi ana shundan kelib chiqqan). Nerv sistemasi 3 juft gangliydan iborat.
Sezgi organlari kuchsiz rivojlangan. Qon aylanish sistemasi ochiq; ayirish
sistemasi uzun tasmasimon buyrakdan iborat.
Koʻpchilik I.p. ayrim jinsli; ayrim turlarida jinsiy dimorfizm yaxshi
rivojlangan. Oʻrugʻlanishi tashqi, lichinkasi erkin suzib yuradigan veligir yoki
gloxidiy. Ayrim turlari tuxumlari va lichinkalarini jabralarida olib yuradi. 20000 ga
yaqin turi bor, asosan, dengizlarda tarqalgan. Chuchuk suvlarda sadafdorlar,
marvariddorlar va baqachanoqlar tarqalgan. Suv tubida yashaydi. Suvni filtrlovchi
detritofaglar, plantofaglar, baʼzi turlari yirtqich.
Baliqlar va b. dengiz hayvonlariga oziq boʻladi. Ayrim turlari tosh yoki
yogʻochni teshish xususiyatiga ega. Bir qancha turlari kemalar korpusi va
gidrotexnik qurilmalarga katta ziyon keltiradi. Goʻshti uchun ovlanadi (midiyalar,
ustritsalar). Ayrim turlari (marvariddorlar) marvarid olish va goʻsht uchun
boqiladi. Baʼzi I.p. suv qushlari parazitlarining oraliq xoʻjayini hisoblanadi.
Baqachanoqning lichinkasi chuchuk suv baliklari terisida parazitlik qiladi.
Oʻzbekiston suv hav-zalarida I.p. mollyuskalarning 52 turi tarqalgan, jumladan, 5
turi endemik boʻlib, Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan.
Plastinka jabralilar yumshoqtanlilarning 20000 ga yaqin turini o’zichiga
oladi.Ularning
aksariyat turlari dengizlarda,ayrimlari chuchuk suvda hayot
kechiradi. Plastinka jabralilarning chig’anog’i ikkita tavaqadan(palladan)
iborat
bo’lib, tanasini ikki yon tomondan qoplab turadi.Plastinka jabralilarning o’ziga
xos xususiyat-laridan biri, boshning
turlarida bir juft
ktenidiylar
reduksiyalanishidir.Shuningdek aksariyat
bo’lib, ular yirik plastinkasimon
jabralarga
aylangan.Plastinka-jabralilarning tanasi ko’pincha cho’ziq, ikki yon tomonlardan
biroz siqilgan va bilateral simmetriyali tuzilishda.Boshi reduksiyalangan va
shunga binoan tana ikki qismdan, ya’ni gavda va oyoqdani borat.
15
3-rasm ikki pallali boshoyoqli moluska
16
Gavdaning oldingi tomonida og’iz, keyingi tomonida esa chiqarish teshigi
joylashgan.Gavdaning deyarli o’rta qismida qorin tomonda pona shaklidagi oyoq
bo’rtib chiqib turadi. Ko’pgina plastinka jabralilarning oyog’ini ostki yuzasi ga
bissus bezlarining yo’li ochiladi. Bezlar suyuqligi suvga chiqish bilanoq
qotib, ipak tolasiga o’xshash ipcha hosil qiladi. Bu ipchalar yordamida kam
harakat mollyuskalar suv ostidaginarsalarga mahkam yopishib oladi. Ayrim
plastinka jabralilar ning oyog’i yassi bo’lib,sirpanib harakat qiladi. Plastinka
jabralilarning tanasi mantia bilan qoplangan. U tananing ikkiyon tomonida ikki
burma shaklida osilib turadi. Mantiya bilan tana orasidagi mantiya bo’shlig’ida
oyoq va jabralar joylashgan.Mantiya burmalari ust (orqa) tomondan bir biri
bilan qo’shilib ketgan,oldingiva keyingi tomonlarining uchlari erkin bo’ladi.
Lekin
ko’p
hollarda
mantiya
burmalarining chetlari
bir
necha
joyidan
tutashishi tufayli mantiya bo’shlig’ teshiklari hosil bo’ladi. Aksariyat hollarda
mantiya burmalarining ikki joyidan tutashishi natijasida uchta mantiya
teshigi, ba’zan
2 yoki 4 tahosilbo’ladi.Bu
teshiklarning
ikkitasi
tor va
uchinchisi qorin tomon da ancha keng bo’ladi. Tor teshiklarning ostkisi kirish
sifoni bo’lib, u orqali mantiya bo’shlig’iga suv bilan birga oziqa va
kiradi.Ustki tor
havo
teshik esa chiqarish sifoni bo’lib undan suv va qoldiq
oziqlar chiqib ketadi.
Qorin tomondagi keng teshikdan oyog’I chiqib turadi. Mantiya burmalari
sirtidagi
epiteliy
hujayralari
chig’anoq
chig’anoqning ikkala pallasi bir
hosil qiladi.Ko’pgina
guruhlarida
xilkattalikda bo’ladi.Suv tubida yopishib
harakatsiz hayot kechiruvchi guruhlarida esa ikkalapalla katta-kichikliligi va
shakli bilan farq qiladi.Ayrim turlarida, masalan “kemaqurti” deb ataluvchiturida
esa chig’anoq reduksiyalangan va u tanani faqat kichik bir qismini yopib
turadi.
Chig’anoqdagi halqalar uni yoshini bildiradi. Plastinka jabralilarning
chig’anog’I uch
modda
qavatdan iborat bo’ladi, ya’ni eng ustki
qavat organik
konxiolin dan, oraliqqa va ohak moddadan va ichki qavat sadafdan
iborat. Sadafni, chig’anoqni, shuningdek marvaridni mantiya epiteliysi ishlab
17
chiqaradi. Agarda chig’anoq bilan mantiya epiteliysi oralig’iga biror qattiq yot
narsa (qum
zarrasi) tushsa,mantiya
sadaf hosil qiluvchi
suyuqlik
ishlab
chiqaradi va yot narsa atrofini o’rab qotadi.Sadaf ishlab chiqarish jarayoni
davom etib,marvarid
donasi
tobora kattalasha boradi.Ikki pallali mollyuskalar
faqat suvda yashovchi hayvonlardir, ular asosan kamharakat turmush tarzini olib
boradilar. Ularning aksariyati dengizlarda (midiya, istiridye, taroqcha) yashaydi,
faqat ozgina qismi chuchuk suv havzalarida yashaydi (tishsiz, inju arpa, dreysena
daryosi) Bivalvesning o'ziga xos xususiyati - bu boshning yo'qligi.Ikki pallali
mollyuskalarning qobig'i ikkita klapandan iborat (shu sababli sinf nomi).oddiy
tishsiz. Uning tanasi mantiya bilan qoplangan tanadan va oyoqlardan iborat. U ikki
burma shaklida yon tomondan osilib turadi. Burmalar va korpus orasidagi
bo'shliqda oyoq va gill plitalari joylashgan. Tishsiz, barcha ikki qavatli suyaklar
singari, boshga ega emas.Tananing orqa uchida mantiyaning ikkala burmasi birbiriga bostirilib, ikkita sifon hosil qiladi: pastki (kirish) va yuqori (chiqish). Pastki
sifon orqali suv mantiya bo'shlig'iga kirib, gillalarni yuvadi, bu esa nafas olishni
ta'minlaydi.
Ovqat hazm qilish tizimi
Ikki tomonlama mollyuskalar uchun oziqlantirishning filtrlash usuli
xarakterlidir. Ularda kirish sifoni bor, u orqali oziq-ovqat zarralari osilgan suv
(protozoa, bir hujayrali suv o'tlari, o'lik o'simliklarning qoldiqlari) mantiya
bo'shlig'iga kiradi, bu suspenziya suziladi. Filtrlangan oziq-ovqat zarralari siliya
yordamida og'iz teshigiga yo'naltiriladi. Keyin ular qizilo'ngach, oshqozon,
ichakka, anus orqali esa qoldiqlar chiqaruvchi sifonga kiradi.Tishsiz odamda
yaxshi rivojlangan ovqat hazm qilish bezi bor, uning kanallari oshqozonga tushadi.
Nafasolishorganlar I ikkita aktenidiylardani borat bo’lib, mantiya
bo’shlig’ida
oyog’ining
ikki yonida joylashgan. Suv jabra sifoniga
kirib,
jabralarni yuvib o’tadi.Suvning aylanma harakati mantiya epiteliysi, jabra va
og’iz kuraklarining kiprikchalariharakat qilib turganligidan yuzaga keladi.Suv
18
oyoqning orqasidagi
maxsus teshikdan o’tib, jabra usti bo’shlig’i deb ataluvchi
bo’shliqqa tushadi va undan kloaka sifoni orqali tashqariga chiqadi.
19
4-rasm ikki pallali boshoyoqli moluska
20
II.-Bob Mollyuskalar tipiga tavsif
Mollyuskalar xilma xil tuzilgan eng qadimgi hayvonlardan ajralib turadi.
1.Ko`pchilik mollyuskalar bilatеrial simmеtriyali hayvonlar, biroq, bir qancha
turlarida organlarining joylanishi o`zgarib, tana simmеtriyasi buzilishi natijasida
assimеtrik shaklga kiradi.
2.Ko`pchilik mollyuskalarning bo`g`imlarga bo`linmagan. Faqat tuban
tuzilgan mollyuskalarda mеtamеrlik tuzilishga xos bo`lgan bеlgilarni ko`rish
mumkin.
3.Tanasi bosh, gavda va oyoq dеb ataladigan uch bo`g`imdan iborat. Faqat
ikki tavaqali mollyuskalar mollyuskalarda bosh bo`limi bo`lmaydi. Harakatlanish
organi qorin dеvoridan hosil bo`lgan yagona o`simtadan iborat.
4. Mollyuskalar ikkilamchi tana bo`shliqli hayvonlar bo`lib, sеlom qoldig`i
yurakoldi xaltasi (pеrikardiy) va jinsiy bеzlari bo`shlig`idan iborat. Ichki organlari
oralig`ini esa biriktiruvchi to`qima to`ldirib turadi.
5. Hamma mollyuskalar tanasining asosi mantiya dеb ataladigan tеri burmasi
bilan uralgan. Mantiyasi bilan tanasi oralig`ida mantiya bo`shlig`i hosil bo`ladi. Bu
bo`shliqda jabralar va ayrim sеzgi organlari joylashgan. Ayrish, orqa chiqaruv va
jinsiy bеzlarning tеshigi ham ana shu bo`shliqqa ochiladi.
6. Molyuskalar tanasining orqa tomonida mantiyadan hosil bo`lgan
chig`anog`i tarixiy taraqqiyot davomida rеduktsiyaga uchragan.
7. Qon aylanish sistеmasi ochiq bo`lib, qoni tomirlar orqali oqishi bilan
birga lakunlar va sinuslar dеb atladigan naylar orqali ham oqib o`tadi. Yuragi
qorincha va bo`lmacha dеb ataldigan ikki yoki undan ko`proq kamеralarga
bo`linadi.
21
8. Nafas olish organlari odatda ktеnidiy dеb ataldigan jabralardan iborat.
Faqat quruqlikda hayot kеchiradigan va bir qancha chuchuk suvli qorinoyoqli
mollyuskalari o`pka orqali nafas oladi.
9. Ayrish organihalqali chuvalchanglarning mеtanеfridiylariga o`xshash
tuzilgan bir juft naysimon buyrakdan iborat. Buyragi yurakoldi xaltasidan
boshlanib, chiqarish sifoni dеb ataladigan mantiya bo`shlig`iga ochiladi.
10. Nеrv sistеmasi tanasining har-xil qismida tarqoq joylashgan nеrv
tugunlaridan iborat. Faqat tuban tuzilgan mollyuskalarning nеrv sistеmasi halqum
atrofi nеrv halqumi hamda tana bo`ylab yo`nalgan nеrv tolalaridan iborat bo`ladi.
11. Dеngizda hayot kеchiradigan mollyuskalarning lichinkalari troxoforaga
o`xshash еlkanli lichinkavеligеrdan iborat. Mollyuskalar tipiga hilma xil tuzilgan
150000 ga yaqin turi kiradi. Ko`pchilik mollyuskalar dеngizlarda va chuchuk suv
havzalarida hayot kеchiradi. Ular orasida quruqlikda yashaydigan turlari ham
mavjud. Bu tip yonbosh nеrvlilar va chig`anoqlilar kеnja tipiga ajratiladi. Biz
chig`anoqlilar kеnja tipiga mansub bo`lgan qorinoyoqli mollyuskalar sinfiga
to`xtalamiz.
22
6-rasm molyuskalar sinfi
23
2.1.Qorin oyoqli mollyuskalar sinifi. Dengizda yashovchi qorinoyoqli
molyuskalar
Qorinoyoqlilaming ко‘pchilik vakillari dengizlarda hayot kechiradi, bir
qancha turlari chuchuk suv havzalarida va quruqlikda yashashga o ‘tgan. Ular
orasida parazit turlari ham uchraydi. Qorinoyoqlilar juda xilma-xil boiib,
oldjabralilar, orqajabralilar vao'pkalilar kenja sinflariga ajratiladi.
Qorinoyoqlilar tanasi asimmetrik tuzilgan. Bosh qismi tanasidan aniq ajralib
turadi. Yagona oyog‘i keng va yassi tovondan iborat (99-rasm). Chig‘anog‘i yaxlit
b o iib , ayrim vakillarida reduksiyaga uchragan. Qorinoyoqlilaming asimmetrik
tuzilishi tanasining o ‘ng tomonida joylashgan mantiya kompleksi organlarining
reduksiyaga uchrashi, shun- ingdek ichki xaltasining chig‘anoq shakliga mos holda
spiral buralgan- ligida o‘z ifodasini topadi.
Tashqi tuzilishi. Qorinoyoqlilaming bosh qismida og‘iz teshigi, 1-2 juft
paypaslagichlari va bir juftko'zlari joylashgan. Boshining oldingi qismi mxartumga
o ‘xshash cho‘zilgan. Oyog‘i odatda keng va yassi qorin
24
7-rasm. Qorinoyoqli mollyuskalar. A - tok shillig‘i. В - yalang‘och shilliq; 1
- chig'anoq, 2 - paypaslagichli bosh, 3 - oyoq, 4 - nafas olish teshigi, 5 - jinsiy
teshik, 6 - ko‘z. o‘simtadan iborat. Mollyuska oyoq muskullarining to‘lqinsimon
qisqarishi tufayli sekin-asta siljiydi. Yashash tarzi oyog‘ining tuzilishini ham
o‘zgartirishi mumkin Masalan, suvda suzadigan yelkaoyoqlilaming oyog'i ikki
yondan siqilgan suzgichni, qanotoyoqlilar (100-rasm) oyog‘i ikki yon tomoniga
juda kengayib, keng qanotsimon eshkakni hosil qiladi.
25
8-rasm. Qanotoyoqli mollyuska Clionelimacina. 1-og ‘iz oldi o ‘.simtasi, 2
- paypaslagichi,4 snzgichi (oyog'ining yon tomonlari),4 (|o'shilish organi, 5 ichki xaltasi (tanasi), 6- oyoqiiing o'rta qismi
Oyog'ining ustida joylashgan tanasi spiral shaklida buralgan. Tanasining
pastki tomoni mantiya burmalarini hosil qiladi. Mantiya ostida mantiya bo‘shlig‘i
va mantiya kompleksiga kiruvchi organlar joylashgan. Mantiyasi chig'anoq hosil
qiladi. Chig'anog'i odatda spiral shakl- da buralgan bo'lib, uning ingichka uchki
qismi berk, kengaygan qismida esa teshigi bo'ladi (101-rasm). Bu teshikdan
mollyuskaning boshi
qorinoyoqlilar
va oyog'i
chiqib
turadi.
Ayrim
tuban
tuzilgan
(masalan, g'altakchalar) chig'anog'i konussimon spiral shaklda
buralgan. Mollyuska tanasi o'sgan sayin chig'anoq ham yangi kengroq spirallar
hosil qilib, yiriklasha boradi. Ch ig 'anoq soat strclkasi harakati yo'nalishida
yoki o 'n ga teskari buralgan bo 'lishi mumkin. Xavf tug'ilganida mollyuska
26
10-rasm. Qorinoyoqli mollyuskalar ch ig ‘anoqlari. 1
- oddiy shilliq, 2 -
g'altakcha, 3 - kichik shilliq, 4 - o'tloq tiriktug'ari, 5 – bitiniya tanasini chig‘anoq
ichiga tortib oladi. Ayrim mollyuskalar oyog‘ining orqa tomonida chig‘anoq
og'zini yopib oladigan qopqoqchasi ham bo‘ladi. Chig‘anoq odatda yupqa tashqi
organik va uning ostida joylashgan ohak hamda chinni qavatdan iborat. Ayrim
mollyuskalar chig‘anog‘ining ichki
yuzasi
sadaf qavat
bilan
qoplangan.
Qorinoyoqli mollyuskalarda chig'anoq turli darajada reduksiyaga uchragan b o
‘lishi
mumkin. Masalan, shilliq qurtlar va yalang‘och jabrali mollyuskalar
chig‘anog‘i mantiya ostiga joylashgan yupqa plastinka yoki mayda ohak tanachalar
shaklida
saqlanib
qolgan.
Suvda
va
quruqlikda
hayot
kechiradigan
qorinoyoqlilarda chig‘anoq butunlay yo‘qolib ketadi.
Mantiya bo‘shlig‘i chig‘anoqning pastki qismida joylashgan; unga orqa
chiqaruv teshigi, siydik y o ii va ba’zan jinsiy bezlaming yo‘li ochiladi. Suvda
hayot kechiradngan mollyuskalaming mantiya bo‘shlig‘ida jabralar joylashgan,
quruqlikda va ba’zan chuchuk suvda yashovchi mollyuskalaming mantiya
bo‘shlig‘i esa o ‘pkaga aylangan.
Ovqat hazm qilish sistemasi. Og‘iz teshigi boshining ostki tomonida
joylashgan. Ayrim yirtqich vakillarida boshining oldingi qismi cho‘zilib, xartumni
hosil qiladi. Og‘iz teshigi og‘iz bo‘shlig‘i orqali xartumgao‘tadi.
Halqumda bitta yoki ikkita jag‘ hamda plastinkasimon muskulli tilcha qirg
‘ichi radula bo ‘ladi. Bu tilchaning sirti kutikula hamda mayda tishcha- lar bilan
qoplangan. Mollyuskaning jag‘lari ham kutikuladan hosil bo'ladi. Tishchalar
yordamida mollyuska oziqni uzib oladi yoki suv o ‘tlari va suv ostidagi
narsalardan har xil mikroorganizmlarni qirib oladi. Halqum bo‘shlig‘iga bir juft
so‘lak bezlarining yo‘li ochilgan (102-rasm). Ayrim yirtqich mollyuskalar so‘lak
bezi tarkibida erkin xlorid kislotasi bo'ladi. Bu kislotaning so‘lakdagi miqdori 4%
ga yetadi. Yirtqich mollyuskalar kislotali so‘lak yordamida boshqa mollyuskalar
chig‘anog‘i va ignaterililar terisini yemiradi.
27
Halqum
ancha
uzun
qizilo‘ngachga
ochiladi. Qizilo‘ngachning
kengaygan qismi jig ‘ildon deb ataladi. Halqum va qizilo‘ngach ektodermal
oldingi ichakdan iborat.
O‘rta ichakning oldingi xaltasimon kengaygan qismi, oshqozon deb ataladi.
Oshqozon bo‘shlig‘iga “jigar” yo‘li ochilgan. Jigar mollyuskalar- da ichakdan
kelib chiqqan. Jigar sekret ishlab chiqarish bilan birga ichak singari oziqni so‘rish
vazifasini ham bajaradi. Jigar suyuqligi uglevodlarga
11-rasm. Qorinoyoqli mollyuskalarning tuzilishi sxemasi. 1 - chig'anoq, 2 - ko‘z, 3
- paypaslagich, 4 - bosh nerv gangliysi, 5 - oyoq nerv gangliysi, 6 - plevral
gangliy’ 7 - vistseral gangliy, 8 - statotsist, 9 - oyoq, 10 - yurak, 11 yurakoldi xaltasi bo‘shlig‘i, 12 - jabralar, 13 - ayirish organlari, 14 qirg‘ich, 15 - s o ‘lak bezi, 16 -jigar, 17 - orqa ichak, 18 -jin siy bez.
28
ta’sir qiladi. Bundan tashqari jigarda yog‘ va glikogen to'planadi. Tuban
qorinoyoqlilar oshqozonida oziq saralanadi. Oziqning bir muncha mayda boiaklari
oshqozon epiteliysi kiprikchalarming harakati tufayli jigar naychalari orqali jirap
bo‘shlig‘iga tushadi; jigar hujayralari tomonidan qamrab olinib, hazm qilinadi.
Oshqozon ingichka ichak bilan tutashgan. Ingichka ichak bir necha marta buralib,
orqa ichakka ulanadi. Orqa ichak bosh yaqinidagi chiqaruv teshigi orqali tashqi
muhitga ochiladi. Ayrim tuban qorinoyoqlilaming orqa ichagi yurak qorinchasi
orqali o‘tadi.
Nafas olish sistemasi. Qorinoyoqlilar jabralar yoki o‘pka bilan nafas oladi.
Haqiqiy jabralar
ktenidiytipidagi juft organlar bo‘lib, patsimon shaklda va
tanasining ikki yonida joylashgan. Har bir ktenidiy yassi ustuncha o‘qdan va unda
ikki qator bo‘lib joylashgan yaproqchalardan iborat. Dastlab ktenidiylar bir juft
boiadi. Lekin keyinchalik tana asimmetriyasi tufayli ulardan biri reduksiyaga
uchraydi yoki butunlay yo‘qolib ketadi.
Ktenidiylar asosida kimyoviy sezgi organi - osfradiylar joylashgan.Bir
qancha mollyuskalarda birlamchi ktenidiy jabralar yo ‘qolib ketib, o‘miga
ulargamos keladigan boshqa xil nafas olish organlari paydo boiadi. Suvda hayot
kechiradigan qorinoyoqlilarda bunday organlar tananing tur li qismlaridan o ‘simta
holida shakllanadi. Bunday o‘simtalar fiziologik jihatdan ktenidiylarga mos keladi,
lekin ulaming analogi boimaganligidan ikkilamchi
adaptiv jabralardeyiladi.
Quruqlikda hayot kechirishga о‘tgan mollyuskalarda ktenidiy yo'qolib, uning
o‘miga o‘pka paydo boiadi, ya’ni suvdan nafas olish havodan nafas olish bilan
almashinadi. Bunda mollyuskalar mantiya bo‘shlig‘ining bir qismi tanadan
ajraladi, uning devorida juda ko‘p qon tomirlari paydo boiadi va mantiya
bo‘shlig‘i o ‘pka bo‘shlig‘iga aylanadi. Ayrim o'pkali mollyuskalar qaytadan suv
muhitida yashashga o‘tishgan boisa-da, о ‘pka bilan nafas olishadi.
29
12-rasm Qorin oyoqlilar
30
13-rasm Qorinoyoqlilar tipi
31
Qon aylanish sistemasi. Yuragi har xil tuzilgan. Tuban molyuskalar yuragi
qorincha
va
ikkita
boimadan
iborat;
boshidan
orqaroqda
joylashgan.
Asimmetriyaning paydo boiishi, ya’ni o ‘ng jabraning reduksiyaga uchrashi bilan
o‘ng yurak boimasi ham asta-sekin yo‘qolib ketadi. Oliy qorinoyoqli mollyuskalar
yuragining faqat o‘ng boimasi saqlanib qoladi; chap boimasi esa butunlay yo‘qolib
ketadi. Shuning bilan birga yurakning o‘mi ham o‘zgaradi. Masalan, oldjabralilar
va o ‘pkalilaming yuragi oshqozonining oldida, orqa jabralilarda esa oshqozonning
orqasida joylashgan. Ikkinchi tana bo‘shlig‘i (selom) dan hosil boigan perikardiy
(yura- koldi xaltasi) yurakni o‘rab turadi.
Yurak qorinchasidan aorta boshlanadi. Aorta ikkita aorta tomiriga ajraladi.
Ulardan biri boshga, ikkinchisi esa ichki organlarga boradi. Organlar yaqinida
aorta arteriyalarga bo'linadi. 0 ‘pkali mollyuskalarda yirik qon tomirlari ancha
mayda kapillyarlarga bo'linadi. Tomirlardan qon biriktiruvchi to‘qimada
joylashgan lakunlarga tarqaladi. Birmuncha yirik lakunlar oshqozon, jigar va jinsiy
bezlami o ‘rab turadi. Qon lakunlardan jabralar yoki o'pkaga boradi; u yerda
oksidlangach, yana yurakka kelib quyiladi. Shunday qilib qorinoyoqlilaming
yuragiga kislorod bilan to‘yingan arteriya qon keladi. Qon rangsiz bo‘lib, uning
tarkibida amyobotsit hujayralari bor.
Nerv sistemasi. Tuban tuzilgan vakillarining nerv sistemasi yon- bosh
nervlilamikiga o ‘xshash tuzilgan, nerv gangliylari bo'lmaydi yoki gangliylar juda
kuchsiz rivojlangan. Nerv hujayralari esa nerv tomirlari bo'ylab joylashadi. Oliy
qorinoyoqlilarda nerv hujayralari nerv tomirining ma’lum joylarida to‘planib, bir
necha nerv tugunlarini hosil qiladi. Oldjabrali qorinoyoqlilarda besh juft nerv
gangliylari bo'ladi. Shu jum- ladan, birinchi jufti serebral gangliylar halqum ustida,
ikkinchi jufti pedal gangliylar oyog'ining oldingi qismida, uchinchi jufti plevral
gangliylar pedal gangliylar ustida, to ‘rtinchi juft vistseral gangliylar orqa
ichakning ostida, beshinchi juft pariyetal gangliylar esa plevrovistseral nerv stvoli
orqasida joylashgan. Nerv gangliylari o'zaro nerv stvollari orqali tutashgan. Bir xil
32
nomlangan nerv gangliylarini tutashtirib turadigan nerv stvollari - komissuralar,
har xil nerv gangliylarini qo'shib turadigan to- lalar esa konnektivalar deyiladi.
Qorinoyoqlilarda ko'rsatib o'tilgan 5 juft gangliylar bilan birga yana alohida
organlaming ishini boshqarib turadigan qo'shimcha gangliylar (masalan, halqum
yoki bukkal gangliysi) bo'ladi. Turli mallyuskalarda nerv tugunlari turli darajada
reduksiyaga uchragan bo'lishi mumkin.Serebral
nerv
gangliylari
ko'zlar,
statotsistlar, halqum va pay- paslagichlami, pedal gangliylari oyoq muskullarini,
plevral - mantiyani, pariyetal ktenidiy va osfradiylarni va vistseral gangliylar esa
ichki organlar ishini idora qilib turadi.
Sezgi organlari. Boshidagi paypaslagichlari, mantiyaning chetlari tuyg'u
vazifasini bajaradi. Kimyoviy sezish vazifasini bajaradigan osfradiylar ktenidiylar
asosida joylashgan. Osfradiylar ikkala tomonida 100-150 у aproqchalari bo'lgan
uzunchoq pushtachalardan iborat bo'lib, bir qarashda ktenidiylarga juda o'xshab
ketadi.
Pushtachalarning
ichidajuda
ko'p
miqdorda
joylashgan
ganglioz
xo‘jayralaridan yaproqchalariga nervlar ketadi. Boshidagi paypaslagichlaming
oldingi jufti kimyoviy ta’sirga sezgir bo‘lib, tam va hid bilish organi vazifasini
bajaradi.
Muvozanat saqlash organlari
bir juft yopiq pufakchalar shaklida.
Pufakchalarning epiteleysi xilpillovchi va sezgir xo'jayralardan iborat. Ularning
bo‘shlig‘i suyuqlik bilan toigan. Bu suyuqlikda bir qancha mayda ohak toshchalar
- statolitlar suzib yuradi. Statolitlarning holati, ya’ni ularning u yoki bu nerv
xo‘jayralariga ta’siri tufayli mollyuskalar o‘z tanasi holatini sezadi. Ikkala
statotsistlar serebral gangliylar tomonidan idora qilinadi.
Qorinoyoqlilaming ko‘zlari paypaslagichlari asosida, ba’zan ikkinchi juft
paypaslagichlar ustida joylashgan. Sodda tuzilgan ko'zlar oddiy chu- qurchadan
iborat.
Murakkabroq tuzilgan ko'zlar esa ichida gavhari
boigan ko'z pufagidan iborat.
33
va shisha tanachasi
14-rasm Qorinoyoqlilar tipi
34
Ayirish sistemasi. Qorinoyoqli molyuskalarning ayirish sistemasi dastlab
bir juft uzun tasma shaklidagi buyraklardan iborat boiadi. Lekin ko'pincha
buyraklardan bittasi reduksiyaga uchraydi. Buyrakning ken- gaygan kipriki uchi
perikardiy, ya’ni selomga, ikkinchi uchi mantiya bo'shlig'iga ochiladi.
Jinsiy sistemasi.
Qorinoyoqlilar ayrim jinsli
(oldjabralilar)
va ger-
mafrodit (o'pkalilar, orqa jabralilar) bo'lishi mumkin. Jinsiy bezlari bitta tuxumdon
yoki urug'dondan, germafrodit vakillarida germafrodit bezdan iborat. Bu bez umg'
va tuxum xo'jayralarini hosil qiladi. Erkak mollyuskalaming urug' yuli bor. Bir
qancha mollyuskalaming muskulli o'simta shaklidagi qo'shiluv organi bo'ladi.
Urg'ochi mollyuskalaming tuxum yo'li kengayib, bachadon va urug' qabul
qilgichni hosil qilishi mumkin.Germafrodit o'pkali mollyuskalaming jinsiy
organlari germafrodit bez- idan va u bilan bog'liq germafrodit naychadan iborat.
Naycha ikkiga ajralib, tuxum va urug' yo'lini hosil qiladi. Tuxum yo'lining
kengaygan qismi bachadon deyiladi. Bachadon jinsiy qin orqali jinsiy kloakaga
ochiladi. Umg' yo'li muskulli qo'shilish organi (penis) ichidan o'tadi. Qo'shilish
organi ham bachadonga ochiladi. Jinsiy qinga yana xaltasimon urug' qabul qilgich
va ohak ignali xaltasining yo'li ochiladi. Ohak igna qo'shilish paytida jinsiy qin
devoriga sanchilib, uni qitiqlaydi. Mollyuskalar har doim chetdan urug’lanadi.
Rivojlanishi.
Qorinoyoqlilar uchun odatda ichki urug'lanish xos. Lekin
tuban qorinoyoqlilar orasida tuxumlari tashqi muhitda urug'lanadigan va-236killari
ham uchraydi. Ular mollyuskalarning tuxumlarini odatda to‘p-to‘p qilib, suv
ostidagi narsalarga yopishtirib qo‘yadi. Tuxumlari shilimshiq moddadan iborat
yupqa qobiq (pilla) bilan qoplangan; tuxumning may- dalanishi ko‘p tukli halqali
chuvalchanglarga
o‘xshash
bo‘ladi.
Tuban valdllarining tuxumidan halqali
chuvalchanglamiki singari troxofora (103- rasm) lichinkasi rivojlanib chiqadi.
Lichinkaning og‘izoldi kipriklari va tepa toji yaxshi ko'rinib turadi. Troxoforadan
keyinchalik yelkanli, ya’ni veliger lichinkasirivojlanib chiqadi.
35
15-rasm. Qorinoyoqlilaming rivojlanishi. A-troxofora. В -yelkancha (buralishidan
oldin). D - yelkancha (buralishidan so‘ng): 1 - tepa toji, 2 - yuqori yarimsharlar
kipriklari,3 - prototrox, 4 - og‘iz, 5 - mezodermal varaqlar, 6 - chig'anoq,
7 - ichki xalta,8 - mantiya, 9 - orqa kipriklar, 10 - oyoq boshlangichi, 11 ichak
36
Ko'pchilik qorinoyoqlilar tuxumidan esa birdaniga mollyuskalar uchun xos
erkin suzib yuruvchi yelkanli lichinka -
veligerrivojlanib chiqadi. Bunday
lichinkaning og‘zi oldida kipriklar bilan o‘ralgan 2-4 plastinkalar bo‘ladi. Bu
plastinkalar xilpillovchi yelkanni hosil qilganligi sababli lichinka yelkanli nomini
olgan. Yelkanlining orqa tomoni cktodermasining yo‘g ‘onlashuvi chig'anoq
bezini hosil
qiladi.
Bu bez
chig'anoq
ishlab chiqaradi. Qorin tomonidagi
o'simtasidan esa oyog'i shakllanadi. Tananing oldingi tomonida og'iz teshigi, uning
oldida esa paypaslagichlari va ko'zlari hosil bo'ladi. Chig'anoqning orqasida
ektodermadan hosil bo'lgan burmalar o'sib, boshlang'ich mantiya bo'shlig'ini yopib
oladi. O'pkali mollyuskalarning mantiya burmasi oldingi tomonga yanada ko'proq
o' sadi. Tuban qorinoyoqlilar lichinkasining rivojlanish davrida mantiyasi, chiqarish teshigi va chig'anog'i 180° ga burilishi tufayli chiqarish teshigi tanasining
oldingi tomoniga, ya’ni boshidan keyinga siljiydi. Metamorfozga uchragan
yelkanlining og'izoldi kipriklari reduksiyaga uchragach, u suv tubiga cho‘kib o
‘rmalab yurishga o ‘tadi. Bunday metamorfoz ко‘pchilik oldjabralilar va orqa
jabralilar uchun xosdir. 0 ‘pkali qorinoyoqlilamnng lichinkasi esa metamorfozsiz
rivojlanadi.
Asimmetriyaning kelib chiqishi. Qorinoyoqli mollyuskalaming qadimgi
ajdodlari simmetriyali bo‘lgan; ulaming chiqarish teshigi va mantiya kompleksi
tanasining keyingi qismida joylashgan, lekin chig‘anog‘i bir tekislikda buralgan.
Mantiya bo‘shlig‘iga ochiladigan teshik va chig‘anog‘ining teshigi ham tananing
keyingi tomonida, chig‘anog‘ining buramalari esa oldingi tomonida, ya’ni
boshining ustida joylashgan. Hozir mavjud boigan mollyuskalar orasida faqat
tuban tuzilishga ega boigan portugaliya kemachasi ( Nautilus) ning chig‘anog‘i
ana shunday tuzilgan. Kemachaning chig‘anog‘i uning suzib yurishiga halaqit
bermaydi.
37
16-rasm qorinoyoqli molyuskalar tipi
38
Ko‘pchilik olimlar e’tirof etgan Nef ta ’limotigako‘ra qorinoyoqlilaming
erkin suzib yurishdan o‘rmalab harakat qilishgao‘tishi asimmetriyaning kelib
chiqishiga olib kelgan. Chunki tananing oldingi tomonida joylashgan chig‘anoq
mollyuskaning harakatlanishiga imkon bermas edi.
Xuddi shu sababdan hozirgi qorinoyoqli mollyuskalarda chig‘anog‘i va
mantiya kompleksining 180° ga burilishi ular lichinkasining suzib yurishdan
o‘rmalab yurishga o‘tishi davrida sodir boiadi. Bunday tortsion ( burilish)jarayon
tufayli chig‘anoqning uchi mollyuska tanasining keyingi tomoniga o'giriladi va
uning o‘rmalashiga halaqit berolmaydi.Keyinchalik evolyutsiya jarayonida o
‘rmalab
yurishga
o‘tgan
mollyuskalaming
oyogi
yiriklashuvi
tufayli
chig‘anog‘ining hajmi ham ken- gaya borgan.
Chig'anoq xajmining kengayishi uning buramalarini har xil yuzada
joylashishi tufayli kelib chiqqan. Bu hodisa chig‘anoqni konussi-mon shaklda
boiishiga olib keladi. Lekin konussimon chig‘anoq turg‘un boiolmasdan
mollyuska harakatlanganidan uning tanasi bir tomoniga og‘adi. Bunday holat
chig‘anoq uchki qismining orqa tomonga og‘ishiga va teshigini bir oz
o‘ng
tomonga burilishiga sabab boigan. Buning natijasida mollyuska tanasining о ‘ng
tomondagi mantiya bo‘shlig ‘i siqilib qolib, bu yerdagi organlar (ktenidiylar,
osfradiy, yurakoldi boimasi, buyrak) reduksiyaga uchragan.
Oldjabrali va orqajabralilaming ayrim vakillari chuchuk suvda va ba’ zan
qumqlikda hayot kechirishga moslashgan. 0 ‘pkali mollyuskalar asosan qumqlikda
va chuchuk suv havzalarida uchraydi. Dengizlarda ular har xil chuqurlikda,
quruqlikda esa turli iqlimda yashaydi. Quruqlikda hayot kechiradigan o‘pkali
mollyuskalar shimoliy mintaqada - qishda, janubda esaqishda va yozda uyquga
ketadi. Buning uchun mollyuska tuproqqa kirib, chig‘anog‘i ichiga bekinib oladi;
chig'anog'i og'zini ohak moddasiga boy bo'lgan shilimshiq modda bilan yopib
oladi.
39
40
17-rasm Qorinoyoqli chuchuk suv shilig’i misolida
41
Bir qancha qorinoyoqlilar о 'rmalab harakat qilishdan suzishga o'tgan.
Bunday mollyuskalarning chig'anog'i reduksiyaga uchragan yoki yo'qolib ketgan;
oyog'i esa toq qil suzgichga yoki bir juft qanotsimon eshkakka aylangan.
Qorinoyoqlilarning amaliy ahamiyati.
Oldjabralilar orasida ignaterililar
(dengiz yulduzlari, dengiz tipratikanlari, goloturiyalar) da parazitlik qiluvchi turlari
uchraydi. Parazit yashash tufayli ulaming tuzilishi ham o'zgargan: chig'anog'i,
mantiyasi, oyog'i, ba’zi vakillarida hatto ovqat hazm qilish, qon aylanish va nerv
sistemasi yo'qolib ketgan.
Qorinoyoqlilar xilma-xil oziqlanadi. Ko'pchilik vakillari o'simlikxo'r
hisoblanadi. Ular orasida chuvalchanglar, qisqichbaqasimonlar va boshqa
mollyuskalar bilan oziqlanadigan yirtqichlari ham ko'p uchraydi. Bir qancha
Yevropa mamlakatlarida tok shillig'i iste’mol qilinadi. Ayrim dengiz qorinoyoqli
mollyuskalari, masalan, trubach va sohil shillig'ini ham iste’mol qilsa bo'ladi. O'rta
va Janubiy mintaqalarda turli shilliq qurtlar poliz ekin- lari va bog'larga katta ziyon
keltiradi.
Oldjabralilar (Prosobranchia) kenja sinfi Jabrasi bitta yoki bir juft
bo'lib, yuraginig oldida joylashgan. Ichki mantiya xaltasi 180°gaburilgan.
Ko'pchilik vakillari ayrim jinsli. Dengizlarda, ba’zan chuchuk suvda yoki
quruqlikda uchraydi.
Ikki turkumni o'z ichiga opadi. Oldjabralilar oyog'ida
chig'anog'i teshigini yopib turuv- chi qopqoqchasi bo'lishi bilan o'pkali
mollyuskalardan farq qiladi.
1.Qadimgi qorinoyoqlilar (Archaeogastropoda),
ya’ni ikki yurakoldi
bo‘lmalilar ( Diotocardia). Tuban tuzilgan qorinoyoqlilar. Yurakoldi bo'lmasi
ikkita; pedal nerv stvollari bor; lekin pedal gangliylari rivojlanmagan. Hind
okeanida uchraydigan eng tuban tuzilgan Pleurotornarianingmantiyakompleksi
organlari (jabra, yurakoldi bo'lmasi, buyragi) bir juftdan bo'ladi. Dengiz
quloqchasi- Haliotisda esa asimmetriya belgilari paydo bo'lgan; uning o'ng jabrasi
42
chap jabrasidan kichikroq, chig'anog'i quloqsimon. Marjon riflarida uchraydigan
Docoglossada esa o'ng ktenidiy bo'lmaydi. Tipik vakili dengiz likopchasiPatelladeyarli hamma dengizlarda qirg'oq yaqinida uchraydi.
2. Bitta yurakoldi bo‘Imalilar
(Monotocardia). Mantiya komple-ksi
organlari bittadan, faqat tananing chap tomonida joylashgan. Chuchuk suvda
yoki quruqlikda yashashga moslashgan bir qancha vakillarida ktenidiy butunlay
bo‘lmaydi yoki u ikkilamchi jabralar bilan almashinadi. Pedal gangliylari
rivojlangan. Dengizning litoral qismida odatda Littorinako‘p uchraydi. Atlantika
va Tinch okeanlaming Shimoliy qismida uchraydigan
Buccinium iste’mol
qilinadi. Ko‘llarda Viviparus va Bithyniauchraydi (136-rasm).
Dengizlarda uchraydigan eshkakoyoqlilar (Heteropoda) plankton hayot
kechiradi. Mollyuskalar oyog‘ining o ‘rta qismi yon tomonlardan siqilgan tik
suzgichni hosil qiladi; keyingi qismi dumga o'xshash cho'ziq bo‘ladi. Ular yirtqich
hayot kechiradi. Ayrim turlari ignaterililarda parazitlik qiladi.
Orqajabralilar (Opistobranchia) kenja sinfi
Orqajabralilarning mantiya komleksi organi oldingi tomondan tanasining
o‘ng tomoniga siljigan. Yagona jabrasi yuragining orqasida joylashgan. Odatda
chig‘anog‘i reduksiyaga uchragan. Germafrodit. Faqat dengizlarda
Yopiqjabralilar
(Tectibranchia) va
yalang'ochjabralilar
uchraydi.
(Nudibranchia)
turkumlariga bo‘linadi. Yopiqjabralilarning ktenidiysi va odatda chig‘anog‘i
boiadi. Bu turkumga qanot oyoqlilar(Pteropoda) va Shimoliy dengizlarda keng
tarqalgan
dengiz
avliyosi (Clione
limacina) kiradi
(100-rasm).
Dengiz
avliyosining chig‘anog‘i boimaydi, tanasi pushti qizgish rangda, tishsiz kitlaming
ozig‘i hisoblanadi.Yalang‘ochjabralilar ktenidiysi reduksiyaga uchragan; uning
o‘rniga ikkilamchi jabra hosil boiadi. Chig‘anog‘i boimaydi. Shimoliy dengizlarda
keng
tarqalgan
Dendronotus va
Catriona
urugiariga
mansub
yalang‘ochjabralilar tanasining orqa tomonida juda ko‘p jabralari boiadi.o‘pkali
43
mollyuskalar (Pulmonata) kenja sinfiO‘pkali mollyuskalar yoki shilliqqurtlaming
ktenidiy jabralari yo‘qolgan.
Nafas
olish
organi-о‘pkasi
mantiya
bo‘shlig‘idan
hosil
boiadi.
Tovonining,oldingi qismida shilimshiq bezi joylashgan. Bez suyuqligi tovonini
ho‘llab turadi. Mollyuska ana shu shilimshiq moddadan hosil boiadigan yupqa
parda
ustida
sirpanib
harakat
qiladi.
Hamma
o
‘pkalilar
germafrodit.
Faqatquruqlikda va chuchuk suv havzalarida hayot kechiradi. 0 ‘pkali mollyuskalar o‘troq ko‘zlilar va poyacha ko‘zlilar turkumlarini o‘z ichiga oladi.
1. O‘troq ko‘zlilar (Basommatophora) ga asosan chuchuk suvlarda hayot
kechiradigan shilliqqurtlar kiradi. Ular o ‘pkasini havoga to‘ldirish uchun dambadam suv yuzasiga ko‘tarilib turadi. Ko'zlari ikkinchi juft paypaslagichlari asosida
joylashgan. Bu turkum vakillaridan chuchuk suv shilig'i (Lymnaea stagnalis) ko‘l
va hovuzlarda uchraydi. Uning kattaligi 6-7 sm ga yetadi. Bu shilliqqurt suv
o‘simliklari va mayda jonivorlar bilan oziqlanadi. Chuchuk suv havzalarida
kichik
suv
shilig‘i
Lymnaeatruncatula
keng tarqalgan. Shillikqurt turli
botqoqliklar, ko'hnak suvlar va buloqlarda uchraydi. Bu kichkina mollyuska
qoramollar va odamning xavfli paraziti jigar qurtining oraliq xo‘jayini hisoblanadi.
Mollyuskalar ko'p uchraydigan joylarda qoramollar ham jigar qurti bilan ko‘proq
zararlangan bo'ladi. Chorva mollarini jigar qurti bilan zararlanishini oldini olish
uchun shilliqqurtlar suvga ohak sepib yo'qotiladi.
Chuchuk suvlarda suv g'altakchalari ham ko‘p uchraydi. Ular orasida
shoxligi altakcha Planorharius comeus ayniqsa ko‘p tarqalgan. Uning kattaligi 2530 mm, chig‘anog‘i ko‘ng‘ir yoki malla rangda; bosh qismida ipsimon uzun
paypaslagichlari bo'ladi. U suv tubidagi loyga va o'simliklarga yopishgan har xil
mayda organizmlar, 0 ‘simlik qoldiqlari, hayvonlaming murdalari bilan oziqlanadi.
O‘troq ko‘zlilaming ayrim vakillari dengizlaming birmuncha chuchuk suvli
ko‘rfazlarida va quruqlikda hayot kechirish- ga moslashgan.
44
2. Poyachako‘zliIar
(Stylommatophora)turkumi
vakillari
asosan
quruqlikda hayot kechiradi .Ular eng yuksak tuzilgan qorinoyoqlilar hisoblanadi.
Paypaslagichlari ikki juft bo‘lib, ko'zlari ikkinchi juft pay- paslagichlarining
uchki qismida joylashgan. Paypaslagichlari va terisi tuyg ‘u hamda hid bilish
vazifasini bajaradi. Ko‘pchilik poyachako‘zlilaming yaxshi rivojlangan chig'anog'i
bo'ladi. Janubiy Yevropa mamlakatlaridakeng tarqalgan
tok shillig4
(Helix
pomatia) chig'anog'ining balandligi 5 sm ga yetadi. Shilliq o'simliklaming yashil
qismlari bilan oziqlanganidan katta ziyon keltiradi.Janubiy
mamlakatlarda,
shuningdek, 0 ‘rta Osiyo respublikalarida yalang ‘och shilliqlarkeng tarqalgan.
Ular chig'anog'ining qoldig'i mantiya bilan qoplangan. Ba’zi turlarida chig'anoq
qoldig'i ham bo'lmaydi. Ular salqin, nam va qo'yosh tushmaydigan joylarda
uchraydi. Issiq yoz kunlari daraxtlaming kovagiga yoki tuproqqakirib bekinib
oladi. Yalang‘ochshilliqlar yashil o ‘simliklarbilan oziqlanib, katta ziyon keltiradi.
Ayniqsa, yog‘ingarchilik ко ‘p bo ‘lgan yillari ular tez ко ‘paya boshlaydi- Yoz
quruq va issiq boiganida ular ko‘plab qirilib ketadi. Yalang‘och shilliqlar orasida
dala shillig 'i Agriolimax arion
keng tarqalgan. Salqin joylarda uchraydigan
qaxrabo shillig‘i Succinea so‘rg‘ichlilaming oraliq xo‘jayini hisoblanadi.
45
18-rasm Qorinoyoqli chuchuk suv shiligi
Qorinoyoqli mollyuskalar, shilliq qurtlar— molyuskalar sinfi. Gavdasi
asimmetrik tuzilgan; tana (ichki xalta). Oyoq va bosh boʻlimlaridan iborat.
Koʻpchilik Qorinoyoqli mollyuskalar tanasi va boshini chigʻanoq ichiga tortib
olish xususiyatiga ega. chigʻanogining balandligi 0.5 mm dan 70 sm gacha.
Yagona yassi oyogʻi yerdamida tovonidagi ma.xsus bezlar ajratib chiqaradigan
shilimshiq modda ustida sirpanib harakatlanadi. Ichki xaltasi chigʻanoq ichida
buralib joylashgan boʻlib, mantiya bilan oʻralgan. Boshida 1 juft (quruqlik
Qorinoyoqli mollyuskalarida 2 juft) paylaslagichlari, ular asosida (quruqlik
Qorinoyoqli mollyuskalarida paypaslagichlar uchida) bir juft koʻz va ogʻiz teshigi
bor. Chiganogi xilmaxil: konussimon, spiral yoki kosasimon; anri.m Qorinoyoqli
mollyuskalar (yalangʻoch shilliqlar) la redukpiyaga uchragan. Ogzida 2 ta dak 17
—16 ming tagacha tishchalar bilan qoplangan radula (qirgʻich tilcha) bor. Anal
teshigi boshi ostida yoki uning yonida joylashgan. Nafas olish organlari suvda
yashovchi Qorinoyoqli mollyuskalarda bitta yoki bir juft patsimon jabra; quruqlik
va koʻpchilik chuchuk suv mollyuskalarida — oʻpka. Nerv sistemasi —
tarqoqjoylashgan nerv tugunlari. odatda, 5 juft.
Muvozanat saqlash (statonistlar) va kimyoviy sezgi orkshi (osfradiylar) bor.
Germafrolit ski ayrim jinsli. Uruglanishi ichki, germafrodit Qorinoyoqli
mollyuskalar bir-birini uruglantiradi. Chuchuk suv va quruqlik Qorinoyoqli
mollyuskalari oʻzgarishsiz, dengiz Qorinoyoqli mollyuskalari metamorfoz orqali
rivojlanadi (tuxumlan plankton veliger lichinka chiqadi).
Qorinoyoqli mollyuskalarning 90000 ga yaqin turi bor; keng tarqalgan.
Oʻzbekistop faunasida 100 ga yaqnn t\ri maʼlum. [[Bentosla (qarang [[Bentos)
yashaydi; ayri.m turlari suzadi. Yirtqich. oʻsimlikxoʻr yoki paraznt. Bir qancha
quruqlik va chuchuk suv Qorinoyoqli mollyuskalar gelmintlarning oraliq
46
xoʻjaynni. Quruqlikda yashovchi bir qancha Qorinoyoqli mollyuskalar madaniy
oʻsimliklarga ziyon keltiradi. Ayrim turlari sanoat miqyosila ovlanadi.
2.2.Qorinoyoqlilar bilan chuchuk suv shillig‘i misolida tanishamiz.
Tashqi tuzilishi. Chuchuk suv shillig‘i hovuz va ko‘llarda, daryolarning
tinch oqadigan sayoz joylarida hayot kechiradi. Tanasi spiral o‘ralgan chig‘anoq
ichida joylashgan. Chig‘anoqning kengaygan uchida tanasi chiqadigan keng teshigi
bo‘ladi. Shilliq tanasini mantiya teri o‘rab turadi. Mantiyadan chig‘anoq hosil
bo‘ladi. Boshining ostki tomonida og‘iz teshigi, uning ikki yonida bir juft
paypaslagichlari bo‘ladi. Paypaslagichlari sezgi organlari hisoblanadi. Har qaysi
paypaslagichlari asosida bittadan ko‘zi joylashgan (29-rasm). Suv shillig‘i oyoq
muskullarining to‘lqinsimon qisqarishi tufayli sirpanib harakat qiladi.Ovqat hazm
qilish sistemasi. Hazm qilish sistemasi og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach,
oshqozon va ichakdan iborat. Ichagi chig‘anog‘i ichida halqasimon buralib
joylashgan. Mantiya chetida orqa chiqaruv teshigi bo‘ladi.
Suv shillig‘i halqumida mayda tishchalar bilan qoplangan muskulli tilchasi
bo‘ladi. U tilini chiqarib, o‘simliklar va suvdagi nar salarga yopishgan bakteriyalar
ham da mayda suv o‘tlarini qirib oladi. Bir juft so‘lak bezlari ham halqumiga
ochiladi. So‘lak suyuqligi oziqni hazm qilishga yordam beradi. Suv shillig‘ining
jigari oshqozon bo‘shlig‘iga hazm qilish shirasi ishlab chiqaradi.Nafas olish
sistemasi. Shilliq atmosfera kislorodi bilan nafas oladi. Chig‘anoqning chetida
nafas teshigi bor. Bu teshik xaltasimon o‘pkaga ochiladi. O‘pka devori juda ko‘p
mayda qon tomirlari bilan qoplangan. O‘pkadagi havodan qonga kis lorod o‘tadi,
qondan karbonat angidrid gazi chiqadi. Mollyuska nafas oli sh uchun suv yuzasiga
ko‘tariladi va o‘pkasini havo bi lan to‘ldi rib oladi.Qon aylanish sistemasi.
Mollyuska yuragi tanasining orqa tomonida joylashgan, u yurak oldi bo‘lmasi va
yurak qorinchasidan iborat. Yurak kameralari galma-galdan qisqarib, qonni
tomirlarga haydaydi. Qon tomirlarning uchi ochiq bo‘lib, qon ulardan ichki
47
organlar oralig‘iga quyiladi. Bu yerda kislorodni to‘qimalarga berib, karbonat
angidrid bilan boyiydi. Shundan so‘ng tomirlar orqali o‘pkaga keladi. O‘pkada
kislorod bilan to‘yingan qon yurakoldi bo‘lmasiga quyiladi. Oziq moddalar ham
qon orqali to‘qimalarga tashiladi. Shunday qilib, mollyuskalar qon tomirlari ochiq
qon aylanish sistemasini hosil qiladi.Ayirish sistemasi. Chuchuk suv shillig‘ining
tasmaga o‘xshash yagona buyragi tuzilishi yomg‘ir chuvalchangi ayirish organiga
o‘xshaydi. Buyrakning voronka simon kengaygan uchi yurakoldi bo‘lmasiga,
ikkinchi uchi esa mantiya chetiga ochiladi.Nerv sistemasi. Suv shillig‘ining
tanasida bir necha juft nerv tugunlari joylashgan. Bu tugunlardan mollyuskalarning
hamma organlariga nervlar chiqadi.Ko‘payishi. Suv shillig‘i – germafrodit hayvon.
U uzun shilimshiq ip ichiga tizimcha shaklida juda ko‘p tuxum qo‘yadi.
Tizimchasi suv o‘tlariga ilakishib qoladi. Tuxumlardan nozik chig‘anoqli kichik
mollyuskalar rivojlanadi.
Qorinoyoqli mollyuskalarning xilma-xilligi. Qorinoyoqli mollyuskalar yer
yuzida keng tarqalgan, 100 000 ga yaqin turi bor. Ular ayniqsa, dengizlarda xilmaxil bo‘ladi. Chuchuk suvlarda uchraydigan kichik shilliq jigar qurtining oraliq
xo‘jayini hisoblanadi. Yalang‘och shilliqlar va tok shillig‘i quruqlikda yashaydi.
Tok shillig‘i, har xil yalang‘och shilliqlar o‘sim liklarning yashil qismi bilan
oziqlanib, ekinlarga katta ziyon keltiradi. O‘zbekiston hududida yalang‘och
shilliqlar va bedapoya shillig‘i, suv havzalarida har xil suv shilliqlari uchraydi.
Mollyuskalar tipining 130 minga yaqin turi ma’lim bo’lib uning qorin oyoqlilar
sinfiga ta tur kiradi. Bu jonzotlar asosan sudralib yurib, dengiz va chuchuk suv
havzalarida, quruqlikda tarqalgan. Quruqlikda yashovchi qorinoyoqlilardan
yalang’och shilliqlar, tok shillig’i, bеdapoya shillig’i kеng tarqalgan. Bu
Mollyuskalar ekinlarni yеb ziyon kеltiradi. Tok shillig’i bir muncha mutadil
iqlimda tarqalgan. O’zbеkiston hududida uchramaydi. Uning vatani Italiya
hisoblanadi. Keyinchalik urushlar natijasida Fransiyaga keltirilgan. Uning
terqalishiga nemis monahlari ham sababchi bo’lganlar. O’rta asrlarda uni karam
plantatsiyalarida boqishib post vaqti ularni istemol qilishgan. Germaniya orqali tok
48
shilliq qurti shimoliy va sharqiy Yevropaga hususan: Belgiya, Daniya Gollandiya
va janubiy Shvetsiyaga tarqalgan. Uning chig’anog’i och jigarramgda bo’lib, unda
to’qroq chiziqlarni ko’rish mumkin. Tok shillig’i va yalang’och shilliq tuxumlarini
nam joylarga: tuproqdagi yoriqlar, o’simliklar ostiga qo’yadi.
19-rasm Chuchu suv shilig’i tipi
49
Xulosa
Mollyuskalar xilma xil tuzilgan eng qadimgi hayvonlardan ajralib turadi. 1.
Ko`pchilik mollyuskalar bilatеrial simmеtriyali hayvonlar, biroq, bir qancha
turlarida organlarining joylanishi o`zgarib, tana simmеtriyasi buzilishi natijasida
assimеtrik
shaklga
kiradi.
2.
Ko`pchilik
mollyuskalarning
bo`g`imlarga
bo`linmagan. Faqat tuban tuzilgan mollyuskalarda mеtamеrlik tuzilishga xos
bo`lgan bеlgilarni ko`rish mumkin. 3. Tanasi bosh, gavda va oyoq dеb ataladigan
uch bo`g`imdan iborat. Faqat ikki tavaqali mollyuskalar mollyuskalarda bosh
bo`limi bo`lmaydi. 4. Mollyuskalar ikkilamchi tana bo`shliqli hayvonlar bo`lib,
sеlom qoldig`i yurakoldi xaltasi (pеrikardiy) va jinsiy bеzlari bo`shlig`idan iborat.
Ichki organlari oralig`ini esa biriktiruvchi to`qima to`ldirib turadi. 5. Hamma
mollyuskalar tanasining asosi mantiya dеb ataladigan tеri burmasi bilan uralgan.
Mantiyasi bilan tanasi oralig`ida mantiya bo`shlig`i hosil bo`ladi. Bu bo`shliqda
jabralar va ayrim sеzgi organlari joylashgan. Ayrish, orqa chiqaruv va jinsiy
bеzlarning tеshigi ham ana shu bo`shliqqa ochiladi. 6. Molyuskalar tanasining orqa
tomonida mantiyadan hosil bo`lgan chig`anog`i tarixiy taraqqiyot davomida
rеduktsiyaga uchragan. 7. Qon aylanish sistеmasi ochiq bo`lib, qoni tomirlar orqali
oqishi bilan birga lakunlar va sinuslar dеb atladigan naylar orqali ham oqib o`tadi.
Yuragi qorincha va bo`lmacha dеb ataldigan ikki yoki undan ko`proq kamеralarga
bo`linadi. 8. Nafas olish organlari odatda ktеnidiy dеb ataldigan jabralardan iborat.
Faqat quruqlikda hayot kеchiradigan va bir qancha chuchuk suvli qorinoyoqli
mollyuskalari o`pka orqali nafas oladi. 9. Ayrish organihalqali chuvalchanglarning
mеtanеfridiylariga o`xshash tuzilgan bir juft naysimon buyrakdan iborat. Buyragi
yurakoldi xaltasidan boshlanib, chiqarish sifoni dеb ataladigan mantiya
bo`shlig`iga ochiladi. 10. Nеrv sistеmasi tanasining har-xil qismida tarqoq
joylashgan nеrv tugunlaridan iborat. Qorinoyoqlilaming ко‘pchilik vakillari
dengizlarda hayot kechiradi, bir qancha turlari chuchuk suv havzalarida va
quruqlikda yashashga o ‘tgan. Ular orasida parazit turlari ham uchraydi.
Qorinoyoqlilar juda xilma-xil boiib, oldjabralilar, orqajabralilar vao'pkalilar kenja
sinflariga ajratiladi.
50
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abrikosov G.G. Kurs zoologii. V 2 tomax. Т о т. 1, zoologiya
bespozvonochnix. M. “Visshaya shkola”, 1966,552 s.
2. Averensev C.V. Zoologiya bespozvonochnix. М., “Sovetskaya nauka”,
1962,464 s.
3. Alirauxamedov S.N., Adashkevich B., Odilov Z., Xo'jaev Sh. Fo'zani
biologikusuldahimoya qilish. T„ “Mehnat”, 1990,173 b.
4. Dogel'V.A. Zoologiya bespozvonochnix. М., “Visshaya shkola”, 1981, 606 s.
5. Jizn jivotnix, V 6 tomax. T. 1,2,3, М., “Prosveshenie”, 1968,1969.
6. Kollektiv. Nasekomie Uzbekistana. Т., “Fan”, 1993, 338s.
7. Kuznetsov B.A., Chemov A.Z., Katonova L.N. Kurs zoologii. М.,
“Agropromizdat”, 1989,398s.
8. Lukin E.I. Zoologiya. М., “Agropromizdat”, 1989,384s.
9. Muhammadiev A.M. Umurtqasizlar zoologiyasi. Т., “0 ‘qituvchi”, 1976.
10. Natali V.F. Zoologiya bespozvonochnix. М., “Prosveshenie”, 1975, 495s.
11. Xadom E., Vener R. Obshaya zoologiya. М., “Mir”, 1989,523s.
12. Sharova I.X. Zoologiya bespozvonochnix. М., “Vlados”, 2002,590s.
13.O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobi, 2 tom, Т., 2003.
14. Qulmamatov A. Umurtqasizlar zoologiyasidan o ‘quv-dala amaliyoti. T
“0‘qituvchi”, 2004,198b.
51
Internet manbalari:
8. http://www.google.com
9. http://www.ziyonet.uz
10. http://www.arxiv.uz
11. http://www.vikipediya
12. http://www.fayllar.org
52