OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“MOLIYA” FANIDAN
MUSTAQIL TA‟LIMNI TASHKIL ETISH BOʻYICHA
USLUBIY QOʻLLANMA
Bilim sohasi:
200 000–Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq
Ta‘lim sohasi:
230 000 – Iqtisod
Ta‘lim yo‘nalishlari:
5230200 – Menejment (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha)
5231200 – Sug‘urta ishi
5230900 – Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar
bo‘yicha)
TOSHKENT–2022
1
MUNDARIJA:
KIRISH
I. “MOLIYA” FANINI O„RGANISHDA MUSTAQIL TA‟LIMNING
AHAMIYATI
II. MUSTAQIL TA‟LIM MAVZULARI
III. MUSTAQIL TA‟LIMNI TASHKIL ETISHNING MAZMUNI
VA SHAKLLARI
IV. TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR
V.ILOVALAR
(MUSTAQIL
TA‟LIM
SHAKLLARINING
NAMUNALARI)
VI.TALABALARGA “MUSTAQIL TA‟LIM TOPSHIRIQLARI
JAMLANMASI”NI TAQDIM ETISH NAMUNASI
KIRISH
hozirgi sharoitida zamonaviy ―Moliya‖ fanini
Iqtisodiy islohotlarning
yanada mukammalroq va chuqurroq o‘rgatishdan maqsad
kelajakda milliy
iqtisodiyotning barcha tarmoqlari uchun davr talabiga mos keladigan yuqori
malakali iqtisodchi-moliyachi mutaxassislarni tayyorlashdir. Mazkur fanni
o‘zlashtirishda talabalar moliyaning umumnazariy masalalari, xo‘jalik yurituvchi
subyektlar va davlat moliyasi, uy xo‘jaliklar moliyasi bo‘yicha tassavur va
ko‘nikmalar hosil qilishlari lozim.
I. “MOLIYA” FANINI O‟RGANISHDA MUSTAQIL TA‟LIMNING
AHAMIYATI
Mustaqil ta`lim mavzulari va topshiriqlari ma`ruzachi pedagog xodim
tomonidan o`quv semestrining birinchi mashg`ulotida talabalarga
taqdim
etiladi.Ular tomonidan ixtiyoriy ravishda tanlanadi. Shuningdek, mustaqil ta‘lim
soatlarida
talabalar ma‘ruza darsida ―ochiq qolgan‖ savollarga
mustaqil
ravishda tayyorlanishlari lozim bo‘ladi. Bunda talabalarda mustaqil fikrlash va
mustaqil o‘zlashtirishga ko‘nikma hosil qilish imkoniyati yuzaga keladi.
Mustaqil ta‘limni joriy etishning yana bir afzalligi shundan iboratki, bu
jarayon keyinchalik talabalarni ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishlariga zamin
yaratadi.
II. MUSTAQIL TA‟LIM MAVZULARI
№
1.
2.
3.
Fan bo‟yicha
mavzular
Mustaqil ta‟limga oid
bo‟lim va mavzular
Moliyaning
mohiyati va
funksiyalari
Moliyanning takror
ishlab chiqarishdagi roli
Moliyaviy siyosat
Moliya mexanizmi,
uning tarkibiy qismlari,
elementlari va
moliyaviy siyosatni
amalga oshirishdagi roli
Moliyaviy tizim
O‗zbekiston
Respublikasining
moliya tizimi
Mustaqil ta‟limga oid topshiriq va
tavsiyalar
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
4.
5.
Moliyaviy
boshqaruv
Moliyaviy
rejalashtirish va
tartibga solish
Moliyaviy boshqaruvni
moliyaviy barqarorlikka
ta‘siri
Moliyaviy rejalashtirish
va iqtisodiy
jarayonlarni moliyaviy
tartibga solish
Moliya nazoratni olib
boruvchi organlar
faoliyati
6.
Moliyaviy nazorat
7.
Davlat byudjeti
Davlat byudjetining
mohiyati, funksiyalari
va ahamiyati
Davlat maqsadli
jamg‘armalari
Moliya Vazirligi
huzuridagi O‗zbekiston
Respublikasi Pensiya
jamg‗armasi
9.
Davlat krediti
Davlat kreditining
mazmun-mohiyati va
funksiyalari
10.
Sug‗urta
Sug‗urtaning iqtisodiy
mohiyati va rivojlanish
bosqichlari
11.
Uy xo‗jaliklar
moliyasi
Uy xo‗jaliklar moliyasi
Xalqaro moliya
Xalqaro moliya
tashkilotlarining
tasniflanishi va umumiy
tavsifi
8.
12.
Moliya
13. nazariyalari
Moliya haqida
iqtisodiy ta‘limotlar
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Ilmiy loyiha, taqdimotlar tayyorlash, test
tuzish, mavzuga oid maqolalarga sharh
yozish, ilmiy seminarlarda tezislar bilan
qatnashish, ―Keys-study‖lar va boshqa
individual topshiriqlarni bajarish
Yuqoridagi mavzular bilan bir qatorda professor-o`qituvchilar tomonidan
beriladigan mavzulardan ham foydalanish mumkin.
Namunaviy mavzular:
1. Sug‗urta kompaniyalari moliyaviy vositachi sifatida.
2. Moliya va moliyaviy munosabatlarning xarakterli belgilari.
3. Moliya yordamida ifodalanadigan pul munosabatlari.
4. Moliya va YaIM hamda MDni taqsimlash va qayta taqsimlash.
5. Moliyaning taqsimlash va nazorat funktsiyalari.
6. Taqsimlash – moliyaning asosiy funktsiyasi.
7. Moliya mexanizmi.
8. Takror ishlab chiqarish jarayonining ishlab chiqarish; almashuv;
taqsimlash; iste‘mol bosqichlari va moliya.
9. Jamiyatning tovar-pul munosabatlariga o‘tishi bilan iqtisodiy kategoriya
sifatida moliyaning umumiylik xarakteriga ega bo‘lishi.
10. Moliyaviy siyosatning xususiyatlari va eng asosiy maqsadi.
11. Korxona moliyaviy siyosatining maqsadlari.
12. Moliyaviy siyosatning moliya tizimi orqali amalga oshirilishi va uning
printsiplari.
13. Moliyaviy siyosatni amalga oshirishning asosiy metodologik printsiplari.
14. Moliyaviy siyosatning mazmuni, uning asosiy yo‘nalishlari.
15. Moliviy siyosatni ishlab chiqishda moliyaviy resurslarni taqsimlash va
qayta taqsimlashning negizlari.
16. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo‘nalishlari).
17. Hozirgi bosqichdagi moliya siyosati va uning o‘ziga xususiyatlari.
18. O‘zbekistonda moliyaviy siyosatning hozirgi kundagi asosiy vazifalari.
19. Moliyaviy siyosatni faollashtirish maqsadida moliyaviy resurslarni qayta
taqsimlash amaliyotini tubdan o‘zgartirish.
20. Moliya bozorining rivojlanishi.
21. Moliyaviy siyosat va real moliyaviy imkoniyatlar.
22. Moliya tizimining sohalari va bo‘g‘inlari.
23. Davlat moliyasi va mahalliy moliya hamda xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar
moliyasining bo‘g‘inlari.
24. Davlat krediti moliya tizimi ―Davlat moliyasi va mahalliy moliya‖
sohasining o‘ziga xos bo‘g‘ini sifatida.
25. Hozirgi sharoitda davlat kreditining zarurligi.
26. Xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar moliyasi moliya tizimining mustaqil
sohasi.
27. Notijorat asosda xo‘jalik yuritishning asosiy xususiyatlari.
28. Rivojlangan xorijiy mamlakatlar davlat moliya tizimining bo‘g‘inlari.
29. Byudjet tizimi va davlat tuzilishi.
30. Unitar va federativ davlatning byudjet tizimi.
31. Moliyaviy boshqaruvning asosiy metodologik printsiplari, konkret
metodlari va shakllari.
32. Moliyaviy
rejalashtirish;
bashoratlash
(prognozlashtirish);
dasturlashtirish; moliyaviy tartibga solish; moliyaviy nazorat; moliyaviy
qonunlarni (qonunchilikni) qabul qilish; moliyaviy resurslarni jalb qilish.
33. Moliya tizimini umumiy boshqarish va uni amalga oshiruvchi organlar.
34. Moliya vazirligining markaziy apparatidagi boshqarmalar va
boshqarmalar, ularning vazifalari.
35. G‘aznachilik tizimi – Moliya vazirligining muhim bo‘linmasi, uning
asosiy vazifalari.
36. Moliyaviy oqimlar va uning hajmiga ta‘sir etuvchi omillar.
37. Moliyaviy oqimlarni boshqarishning funktsiyalari.
38. Moliyaviy oqimlarning samaradorligi, uni aniqlash tartibi.
39. Moliyaviy rejalashtirish va moliyaviy reja, uning asosiy vazifalari.
40. Moliyaviy rejalashtirish jarayonining asosiy bosqichlari.
41. Moliyaviy rejalashtirish turlari: strategik moliyaviy rejalashtirish; joriy
moliyaviy rejalashtirish, ularning funktsiyalari va o‘ziga xos xususiyatlari.
42. Moliyaviy rejalashtirishning umumdavlat va hududiy darajalari.
43. Davlatning yig‘ma moliyaviy balansi (moliyaviy resurslar balansi) va
har bir ma‘muriy-hududiy tuzilmalarning daromadlar va xarajatlar balansi.
44. Aholi daromadlari va xarajatlarining balansi.
45. Moliyaviy rejalashtirish va moliyaviy bashoratlash, ularning metodlari.
46. Sotsial-iqtisodiy jarayonlarga davlatning ta‘siri va uning maqsadlari.
47. Bozor ho‘jaligining moliyaviy regulyatorlari
48. Moliyaviy nazorat sohalari: davlat moliyaviy nazorati; nodavlat
moliyaviy nazorati.
49. Moliyaviy nazorat tizimining elementlari.
50. Moliyaviy nazoratning oldida turgan eng asosiy vazifalar.
51. Moliyaviy nazoratni tashkil etishning asosiy printsiplari.
52. Moliyaviy nazoratni amalga oshirish bo‘yicha turlari.
53. Moliyaviy nazoratni amalga oshirish jarayonida foydalaniladigan
metodlar.
54. Sub‘ekt xo‘jalik faoliyatini qamrab olishning to‘liqligiga qarab
taftishning turlari.
55. Moliyaviy va xo‘jalik operatsiyalarining qamralib olinishi darajasiga
ko‘ra taftishlarning turlari.
56. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Markaziy bank, Davlat soliq
qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi va boshqa davlat organlarining moliyaviy
nazoratni amalga oshirish borasidagi vazifalari.
57. Ichki firmaviy (korporativ) nazorat, tijorat banklari tomonidan mijoztashkilotlar ustidan nazorat, auditorlik nazoratlari.
58. Siyosiy iqtisod klassiklari kontseptsiyalari asosiy mazmunining
moliyaviy jihatlari.
59. Soliqqa tortishni maqsadga muvofiq ravishda tashkil qilishning A.Smit
tomonidan ilgari surilgan to‘rt asosiy printsiplari va u soliq kontseptsiyasining
maqsadlari.
60. Moliyaviy rejalashtirish va uning asosiy vazifalari.
61. Moliyaviy rejalashtirish amaliyotida qo‘llaniladigan asosiy metodlar.
62. Moliyaviy rejalashtirish jarayonining asosiy bosqichlari.
63. Moliyaviy rejalashtirish turlari: strategik moliyaviy rejalashtirish; joriy
moliyaviy rejalashtirish, ularning funktsiyalari va o‘ziga xos xususiyatlari.
64. Pulning davriy qiymati va pul oqimlarining diskontli tahlili.
65. Kelajakdagi pul oqimlarining sof joriy qiymati.
66. Sof joriy qiymat qoidasining investitsion qarorlar qabul qilishdagi o‘rni
va ahamiyati.
67. Markaziy bankning moliya bozorlarida operatsiyalari
68. Mamlakat moliya bozorini tartibga solishni takomillashtirish masalalari.
69. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korporativ qimmatli
qog‘ozlar bozorini rivojlantirish istiqbollari..
70. Korporativ qimmatli qog‘ozlar daromadliligini oshirish yo‘llari.
71. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida fond bozorini rivojlantirish
istiqbollari.
III. MUSTAQIL TA‟LIMNI TASHKIL ETISHNING MAZMUNI VA
SHAKLLARI
Talabalarning
mustaqil
ta‘lim
uchun
tanlagan
mavzulari
kelgusidafannichuquro‘zlashtirishtalabalardafanmavzulariyuzasidanmalakako‘
nikmalarnishakllantirishshuningdek, bajariladigan kurs ishlari va bitiruv
malakaviy ishlari mavzulari bilan uzviylikda bajarilishi maqsadga muvofiqdir.
Mustaqil ta‘limni tashkil etish jarayonida talabalarga mavzu doirasida
darsliklar, o‗quv qo‗llanmalar, risola, ilmiy maqola va jurnallardan internet
saytlari ma‘lumotlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Shuningdek, talabalar
mavzuni yoritishda
me‘yoriy huquqiy
hujjatlarni o‗rganishga alohida
ahamiyat qaratishi lozim. Bunda O‗zbekiston Respublikasi Qonunlari,
Prezident Farmonlari va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasi Qarorlarining asosiy
mazmunini diqqat bilan o‗rganish tavsiya etiladi. Qonun hujjatlarini
o‗rganishda axborot tizimlaridan foydalanish mumkin. Internet saytlari
ma‘lumotlaridan samarali foydalanish, O‗zbekiston Respublikasida amalga
oshirilayotgan ishlar, O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy
saytlaridan yangi ma‘lumotlarni olib foydalanish lozim.
Mustaqil
ta’limni
tashkil
etishningshakli
bo‘lib,
quyidagilar
hisoblanadi: ilmiy loyiha, taqdimot tayyorlash, keys topshiriqlari, test
topshiriqlari, mantiqiy xulosalash (Rezyume, Veer)hamda ushbu o‘quv-uslubiy
qo‘llanmada keltirilgan topshiriqlarni bajarish.
Talabalarning iqtisodiy fanlardan mustaqil ta‘limni muhim tarkibiy qismi
sifatida “Ilmiy loyiha”yozish borgan sari keng tadbiq etilmoqda. Ilmiy loyihani
talabalarning ilmiy ish yozishi, tadqiqot o‘tkazishini dastlabki shakli sifatida
ko‘rish mumkin.
Ilmiy loyiha - biror ilmiy asar, o‘qilgan kitob, maqola kabilar mazmunining
qisqacha yozma yoki og‘zaki bayoni, o‘rganilgan ilmiy masalaning natijasi
haqidagi axborot, tegishli adabiyot va boshqa manbalar obzorini o‘z ichiga olgan
ma‘lum mavzudagi doklad.
Ilmiy loyiha odatda, ilmiy axborot vazifasini o‘taydi. Unda muayyan
mavzu bilan birgalikda, tegishli ilmiy nazariyalar, xulosalar yoritilishi va tanqid
qilinishi mumkin. Ilmiy tadqiqot muassasalari, oliy o‘quv yurtlarida ilmiy
dokladlar sifatidagi “Ilmiy loyiha”lar keng tarqalgan. Odatda talabalarning
seminar mashg‘ulotlariga tayyorlab keladigan maxsus axborotlari ham “Ilmiy
loyiha” deyiladi.
Ilmiy loyiha yozish bilan talaba ilmiy adabiyotlar bilan ishlashni, statistik
ma‘lumotlar va boshqa materiallarni to‘plash, ularni qayta ishlash, ya‘ni hisob
kitob qilish, tahlil qilish, o‘rganilayotgan hodisalarga tanqidiy ko‘z bilan
qarashni, baholashni, nazariyani amaliyot bilan bog‘lashni o‘rganadi.
Ilmiy loyiha mustaqil yozilib, uni yozish qoidalariga amal qilinsa, darslik
bo‘yicha savolga tayyorlanib kelib, seminar darslarda so‘zga chiqishga qaraganda
katta foyda beradi. Talaba “Ilmiy loyiha”da bildirgan o‘z fikrini auditoriya oldida
himoya qila olishi kerak.
Talabalarning iqtisodiy fanlardan mustaqil ta‘limni muhim tarkibiy qismi
sifatidaxulosashaklidan foydalaniladi. Bu shakl murakkab, ko‘p tarmoqli,
mumkin qadar, muammoli xarakterdagi mavzularni o‘rganishga qaratilgan.
Bunda muammo ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik, fazilat va kamchiliklari,
foyda va zararlari bo‘yicha o‘rganiladi. Bu shakl tanqidiy, tahliliy, aniq mantiqiy
fikrlashni
muvaffaqiyatli
rivojlantirishga hamda talabalarning mustaqil
g‘oyalari, fikrlarini yozma va og‘zaki shaklda tizimli bayon etish, himoya
qilishga imkoniyat yaratadi.
Amaliyotda keng qo‗llaniladigan mustaqil ta‘limning yana bir shakli
taqdimotdir. Talabalar taqdimotni mustaqil ta‘lim shakli sifatida seminar
darslariga tayyorlab kelishlari mumkin. Taqdimotni adabiyotlarni o‗rganib,
mavzuga chuqur yondashib, o‗z kuzatishlarini ham ishlata bilgan holda
tayyorlashlari kerak.
Taqdimot tayyorlash jarayonida talaba adabiyotlar bilan ishlash, turli
manbalardan olgan materiallarini umumlashtirish va xulosa qilishga o‗rganadi.
Taqdimot tayyorlash uchun talaba, avvalo, fanni nazariy jihatdan puxta
o‗zlashtirishi kerak. Tanlab olingan mavzuni yoritish uchun kirish, 3-4 reja
tuziladi va shu reja asosida mavzu yoritiladi.
Mustaqil ta‘limnining yana bir shakli sifatida talabalarga mavzu doirasida
test tayyorlash hisoblanadi. Nazariy va amaliy jihatdan to‗g‗ri bo‗lgan test
tizimining ishlab chiqilishi talabalarning mavzu (faoliyat mazmuni) yuzasidan
ma‘lum
tushunchalarni
o‗zlashtirish,
shuningdek,
amaliy
ko‗nikma
va
malakalarni shakllantira olganlik darajalarini aniq va xolis aniqlay olish imkonini
beradi. Test tizimini ishlab chiqishda testlarning izchil, uzviy hamda bir– birlari
bilan uyg‗un bo‗lishlariga ahamiyat berish zarurdir.
Mavzuga oid testlarni ishlab chiqishda zamonaviy talablardan kelib chiqib,
uch darajali testlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir (1-jadval).
1-jadval
Uch darajali test tuzish talabalri
O„zlashtirish
darajasi
I. Bilishlikka oid.
Avval o‘rganilgan
materiallarni bilishni
tekshirish
Maqsad
Natija
Test
Tanib olishlikka
oid topshiriq
Bir vaqtni o‘zida (aytib berish
uchun) topshiriq va javobdan
iborat bo‘ladi
―Ha‖
―Yo‘q‖
Savol hamda tanlash uchun javob
variantlaridan iborat bo‘ladi
1.
2.
3.
4.
Ajratib olishlikka
oid topshiriq
II. Tartiblikka oid
Esda qolganlar
bo‘yicha
o‘zlashtirilgan
ma‘lumotlarni qayta
aytib berish va shular
asosida namunaviy
topshiriqlar yechish
ko‘nikmalarini
tekshirish
III.Ijodiy
fikrlovchilikka
Ijodiy fikrlash
ko‘nikmalarini
tekshirish
Mustaqil
Tasniflashlikka
oid topshiriq
Mos qismlarni taqqoslash
topshiriqlaridan iborat bo‘ladi
1-(A)
2-(B)
3-(C)
4-(D)
Qo‘shimchalar
qo‘yiladigan
testlar
Xohlagan shaklda: og‘zaki,
belgili, chizmalarda taqdim
etilgan fikrlarni to‘ldirish talab
etiladi
Yo‘q
Tuzilishlik(konstru
ktorlik)ka oid
testlar
Esda qolganlarni aytib berishlarsiz
qayta takror tiklashni talab etadi
Yo‘q
Namunaviy
topshiriqlar
Ma‘lum bo‘lgan qoidalarni qayta
tiklash va uni izlanayotgan natija
uchun qo‘llash talab etiladi
1.
2.
3.
4.
Nooddiy
topshiriqlar
Namunaviy tartib ostidagi
topshiriqlarni oxiriga yetkazishda,
qo‘shimcha ma‘lumotlarni
qidirish uchun, dastlabki
sharoitlarni o‘zgartirish talab etadi
1.
2.
3.
4.
ta‘lim
topshiriqlaridan
biri
mavzu
doirasida
glossariytayyorlashdir. Glossariy- mavzuni tez o‗zlashtirish uchun qulay bo‗lgan
qo‗llanma bo‗lib, mavzuda
uchraydigan terminlarning lug‗aviy ma‘nosini
bildiradi. Talaba glossariy tuzishda terminlarning izohini o‗zbek, rus va ingliz
tillarida ifodalashi
mumkin bo‗ladi. Shuningdek, glossariyni ―I Spring
Visuals”dasturi orqali hamyaratish imkoniyati mavjud.
Mustaqil ta‘limning yana bir shakli tarqatma materiallar tayyorlashdir.
“Tarqatma materiallar” – mavzuga oid
umumlashtirish bo‗lib, unda
amaliy ma‘lumotlarni
to‗plash va
bugungi kundagi yangiliklar o‗z aksini topishi
lozim.
Mustaqil ta‘limni bajarilishida talaba bu ishga ijodiy yondoshmog‘i kerak.
Talabalarni fanni mustaqil o‘zlashtirishlari uchun quyidagi talablar qo‘yilgan:
bir mavzuni yoritishda talaba faqatgina ilmiy adabiyotlardan emas, balki
ilmiy maqolalar, axborot vositalari, internet tarmoqlaridan birgalikda foydalanishi
lozim;
 o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha rivojlangan davlatlar tajribalari qay
darajada ekanligiga e‘tibor berilishi lozim;
 ilmiy loyiha reja asosida va talab darajasida tayyorlangan bo‘lib, har bir
reja bo‘yicha talaba o‘z fikr mulohazalarini bayon etishi shart;
 mavzuni yoritishda keltirilgan statistik ma‘lumotlar aniq va to‘g‘riligiga
ishonch hosil qilish uchun manbasi ko‘rsatilishi shart;
 mustaqil ta‘lim ―Ilmiy loyiha‖ tarzda yoziladigan bo‘lsa (14 shriftda,
1,15 interntervalda yozilishi kerak) 15-20 betdan iborat bo‘lishi kerak (1-ilova);
 mustaqil ta‘lim ―Ilmiy loyiha‖ tarzda yoziladigan bo‘lsa, unga xulosalash
shaklida qo‘shimcha qilinishi kerak (2-ilova);
 mustaqil ta‘lim taqdimot ko‗rinishida bo‗lsa, u Microsoff Power Point
dasturida tayyorlanadi va unda titul varog‗i, mavzu, reja va 15-20 ta slaydlardan
iborat bo‗lishi kerak (3-ilova);
 mustaqil ta‘lim test ko‗rinishida bo‗lganda, uch darajali testlar bo‗lishi
kerak (4-ilova);
 glossariy mavzuni qamrab olgan holda, o‗zbek, rus va ingliz tillarida
15- 20 ta bo‗lishi talab etiladi (5-ilova);
 tarqatma materiallar jadvallar va rasmlar ko‗rinishida bo‗lib, 12-15 ta
bo‗lishi talab etiladi (6-ilova).
Yuqoridagilardan
tashqari,
fan
mazmunini
boyitish
va
uning
ma‘lumotlarini yangilab borishda axborot resurslaridan foydalanishni yo‘lga
qo‘yish; fanning mazmunini yanada takomillashtirish maqsadida tavsiya
etilgan chet el adabiyotlari ma‘lumotlarini tarjima qilish va fanni chuqurroq
o‘rganish; talabalar fanni mukammal o‘zlashtirish maqsadida mazkur fanga
oid muammolarni hal qilish yo‘llarini izlab topish va muammolarni maqolalar
va tezislar orqali yoritishlar ham kiradi.
IV. TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR RO‟YHATI
1. Bodi Z., Merton R. Finansi. Uchebnik. Per. s angl. — M.: ―Vilyams‖,
2007.
2. Malikov T., Olimjonov O. Moliya. Darslik. – T.: ―Iqtisod-moliya‖, 2019.
- 920 b.
3. Malikov T. Moliya. O‘quv qo‘llanma. – T.: ―Iqtisod-moliya‖, 2018. -274
b.
4. Malikov T. Byudjet-soliq siyosati. Darslik. – T.: ―Iqtisod-moliya‖, 2019.
- 404 b.
5. Nurmuxamedova B. Davlat byudjeti. O‘quv qo‘llanma. –T.: ―Iqtisodmoliya‖, 2018. - 576 b.
6. Markina E.V. Finansi. Uchebnik.- M.: ―KnoRus‖, 2020.
7. Sultonov Sh., Chinqulov Q., G‘ofurova U., Safarova N. Biznes moliyasi.
O‘quv qo‘llanma.– T.: ―Iqtisod-moliya‖, 2019. – 358 bet.
8. Fozilchaev Sh., Xidirov N. Moliyaviy risklar nazariyasi. O‘quv
qo‘llanma. –T.: ―Iqtisod-moliya‖, 2019. - 240 b.
QO„SHIMCHA ADABIYOTLAR:
9. O‘zbekicton Recpublikacining 2018 yil 9 apreldagi ―Davlat xaridlari
to‘g‘risida‖gi 472-son Qonuni.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi ―Oliy
ta‘lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi 2909-sonli
Qarori.
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 27 iyuldagi ―Oliy
ma‘lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va
tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi
3151-sonli Qarori.
12. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2018 yil 26
mayda 3016-raqam bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan ―Xarid qilish tartib-taomillarini
tashkil etish va o‘tkazish tartibi to‘g‘risida‖gi NIZOM.
13. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz. – T.: ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2017. - 488 b.
14. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.:
―O‘zbekiston‖ NMIU, 2017. - 104 b.
15. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – T.: ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2017. - 56 b.
16. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash
- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – T.: ―O‘zbekiston‖ NMIU,
2017. - 48 b.
17. Bodi Z., Merton R.S., Cleeton D.L. Textbook. Financial economics.
New Jersey: ―Pearson Education‖, 2016. – 500 p.
18. Barulin S.V. Finansi. Uchebnik. – M.: ―KnoRus‖, 2017. - 640 s.
19. Malikov T.S., Jalilov Sh.K. Moliyaviy tizim. O‘quv-uslubiy qo‘llanma.
- T.: ―Iqtisod-moliya‖, 2016. - 116 b.
21. Mehmonov S., Karimova Z., Tursunov A. Byudjet tizimi. Darslik. – T.:
―Iqtisod-moliya‖, 2018. – 544 b.
22. Neshitoy A.S. Uchebnik. – M.: ―Dashkov i K‖. 2018. - 352 s.
Romanovskiy M.V., Vrublevskaya O.V. Finansi. Uchebnik. — M.:
―Yurayt‖, 2013. — 599 s.
23. Tashmuhamedova D. Byudjet g‘azna ijrosi. O‘quv qo‘llanma. -T.:
‖Iqtisod-moliya‖, 2019. - 440 b.
24. Xazanovich E., Yunusov L., Yunusov I. Mejdunarodnie finansi.
Uchbenik. – M.: ―KnoRus‖, 2017. – 334 s.
25. Shapkin A.S., Shapkin V.A. Ekonomicheskie i finansovie riski.
Otsenka, upravlenie, portfel investitsiy. Uchebnik. — M.: ―Dashkov i Ko‖, 2016.
- 546 c.
26. Elmirzaev S. Korporativ moliya. O‘quv qo‘llanma.–T: ―Iqtisodmoliya‖, 2015. - 272 b.
27. Abduraxmonov I. Sug‘urta nazariyasi va amaliyoti. O‘quv qo‘llanma. –
T.: ―Iqtisod-moliya‖, 2017. – 416 b.
28. G‘aybullaev O., O‘roqov U. O‘zbekiston Respublikasida byudjet tizimi
va jarayoni. O‘quv qo‘llanma. – T.: ―Baktria press‖, 2016. – 168 b
Axborot manbalari
www.gov.uz - O‘zbekiston Respublikasining hukumat portali.
www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma‘lumotlari
milliy bazasi.
www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi rasmiy sayti.
www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti.
www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi rasmiy
sayti.
www.soliq.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo‘mitasi rasmiy
sayti.
www.xarid.uz- Davlat xaridlari bo‘yicha maxsus axborot portali
www.openbudget.uz - O‘zbekiston Respublikasi ―Ochiq byudjet‖
www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma‘lumotlari
milliy bazasi.
www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi rasmiy sayti.
www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti.
www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi rasmiy
sayti.
www.soliq.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo‘mitasi rasmiy
sayti.
www.openbudget.uz - O‘zbekiston Respublikasi ―Ochiq byudjet‖ portali.
www.scopus.com - xalqaro ilmiy ma‘lumotlar bazasi.
V. MUSTAQIL SHAKLLARINING NAMUNALARI
1-ilova
O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O„RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI
TASHKENT MOLIYA INSTITUTI
“MOLIYA-KREDIT” KAFEDRASI
«Moliya» fanidan
“Biznesda moliyaviy risklarni boshqarish tizimi va uning
funksiyalari” mavzusida
ILMIY LOYIHA
Bajardi:
Tekshirdi:
TOSHKENT –2022
SBXA-83-guruh talabasi
A.Karimov
N.Ismailova
Mavzu: Biznesda moliyaviy risklarni boshqarish
tizimi va uning funksiyalari
Reja:
Kirish
1. Biznesda moliyaviy risklarni boshqarishning mohiyati, funksiyalari va
vazifalari.
2. Moliyaviy riskni boshqarishning obyektiv zarurligi.
3. Risk menejmentida boshqarish uslublari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro„yhati
KIRISH
Keyingi yillarda risklar tadqiq etilgan qator ilmiy ishlarda ularni
minimallashtirishni amalga oshirish borasida ma‘lum natijalarga erishish
ta‘kidlansada, mazkur jabhada hamon o‘z yechimini kutayotgan qator
muammolar mavjudligini alohida qayd etish lozim. Xususan, bu jarayonda
risklarning mohiyati, ularning yuzaga kelish sabablari va o‘zaro boqliqligi,
shuningdek, oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan faoliyat, ya‘ni risk-menejment
imkoniyatlarini tadqiq etish dolzarb mavzularidan biri hisoblanishini qayd etish
o‘rinlidir.
Risklarni o‘rganish jarayonida, bir tomondan, risk-menejmenti
imkoniyatlari birmuncha orttirib ko‘rsatilishi moliyaviy risklar nazariyasi
yaratilishiga bo‘lgan talabni oshirgan bo‘lsa, boshqa tomondan, shu kunga qadar
―moliyaviy risk‖ tushunchasining mohiyati to‘laligicha ochib berilmaganligi, bu
yo‘nalishda tadqiqotlar olib borilishi kerakligini ta‘kidlash lozim.
Risklarni boshqarish rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida
integratsion bir faoliyat hisoblanib, riskni baholash, strategiyalar va uni
boshqarish uchun xavflilik darajasini kamaytirish, boshqaruv resurslaridan
foydalanish demakdir. Ba‘zi an‘anaviy riskni boshqarishda jismoniy yoki yuridik
sabablarini (masalan, tabiiy ofatlar yoki yong‘in, baxtsiziz hodisalar, o‘lim)
keltirib chiqadigan riskga qaratilgan bo‘ladi.
Moliyaviy xavf(risk)ni boshqarish, boshqa tomondan, moliyaviy kotirovka
yordamida boshqariladi. Risklarni boshqarish maqsadi biron bir oldindan
tanlangan domenga bog‘liq turli risklarni kamaytirish hisoblanadi. Bu, atrofmuhit, texnologiya, odamlar, tashkilotlar va siyosiy vaziyatlar oqibatida ko‘plab
turdagi tahdidlarga aytish mumkin.
Risklarni boshqarish turli usullarda va mavjud riskni bartaraf etish, oldini
olish yoki riskni kamaytirish mumkinligidir. Bunda texnik omillardan foydalanib,
riskni kamaytirish va tahlil qilish hisoblanadi. Risklar bugungi bozor iqtisodiyoti
sharoitida tashkilotlar faoliyatining xarakterli tomoniga ta‘sir qiladi.
1. Biznesda moliyaviy risklarni boshqarishning mohiyati, funksiyalari
va vazifalari
Risklarni boshqarish rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida
integratsion bir faoliyat hisoblanib, riskni baholash, strategiyalar va uni
boshqarish uchun xavflilik darajasini kamaytirish, boshqaruv resurslaridan
foydalanish demakdir. Ba‘zi an‘anaviy riskni boshqarishda jismoniy yoki yuridik
sabablarini (masalan, tabiiy ofatlar yoki yong‘in, baxtsiziz hodisalar, o‘lim)
keltirib chiqadigan riskga qaratilgan bo‘ladi.
Moliyaviy xavf(risk)ni boshqarish, boshqa tomondan, moliyaviy kotirovka
yordamida boshqariladi. Risklarni boshqarish maqsadi biron bir oldindan
tanlangan domenga bog‘liq turli risklarni kamaytirish hisoblanadi. Bu, atrofmuhit, texnologiya, odamlar, tashkilotlar va siyosiy vaziyatlar oqibatida ko‘plab
turdagi tahdidlarga aytish mumkin.
Risklarni boshqarishning maqsadi ya‘ni, mumkin bo‘lgan risklarni
boshqarish ularning yuzaga chiqish ehtimolini kamaytirish yoki ularning ta‘sirini
kamaytirish hisoblanadi. Shunningdek, o‘zaro bog‘langan va faoliyati muntazam
takrorlanib turadigan faoliyatlar to‘plamidir. Risklarni boshqarish maqsadi,
muammolar va salbiy holatlarni oldini olish, inqirozni oldini olish va kutilajak
muammolarni oldini olishdan iborat. Risklarni boshqarish to‘rt bosqichdan, ya‘ni
riskni aniqlash, baholash, risk tashish (yoki kamaytirish) va risk monitoringidan
iborat.
Risklarni boshqarish turli usullarda va mavjud riskni bartaraf etish, oldini
olish yoki riskni
kamaytirish mumkinligidir. Bunda texnik omillardan
foydalanib, riskni kamaytirish va tahlil qilish hisoblanadi. Risklar bugungi bozor
iqtisodiyoti sharoitida tashkilotlar faoliyatining xarakterli tomoniga ta‘sir qiladi.
Risklarni boshqarishning maqsadi ya‘ni, mumkin bo‘lgan risklarni
boshqarish ularning yuzaga chiqish ehtimolini kamaytirish yoki ularning ta‘sirini
kamaytirish hisoblanadi. Shunningdek, o‘zaro bog‘langan va faoliyati muntazam
takrorlanib turadigan faoliyatlar to‘plamidir. Risklarni boshqarish maqsadi,
muammolar va salbiy holatlarni oldini olish, inqirozni oldini olish va kutilajak
muammolarni oldini olishdan iborat. Risklarni boshqarish to‘rt bosqichdan, ya‘ni
riskni aniqlash, baholash, risk tashish (yoki kamaytirish) va risk monitoringidan
iborat.
Shu nuqtai nazardan turli sohalarda risklarning ko‘plab turlari mavjud:
 iqtisodiy va moliyaviy risk;
 kredit riski;
 investitsiya riski – biror korxona rentabelligini baholash va
investitsiyaning ishonchliligi;
 sug‘urta va qayta sug‘urtalash riski - da‘volarini riski va ehtimollikning
biror hajmi bo‘yicha baholash;
 loyiha risklari;
 bozor risklari;
 texnik risklar;
 ijtimoiy risklar;
 operatsion risklar va boshqalar.
Risklarni boshqarish uchun, riskni tahlili muhim ahamiyatga ega. Risk
darajasi tahlili kompaniyalarning qay darajada o‘z aktivlarini boshqarishdan kelib
chiqib bir necha usullar asosida amalga oshiriladi. Risklarni boshqarish asosiy
tamoyillarini quyidagi ma‘lumotlari orqali ham ifodalash mumkin:
1) har bir inson faoliyati davomida ayrim risklarga duch keladi;
2) risk mavjud bo‘lmagan tashkilotlarda risklarni boshqarish uchun
javobgarlik boshqarish bo‘ylab taqsimlanadi. Eng yuqori mas‘uliyat kompaniya
egasiga, rahbar va yuqori boshqaruv vakillari o‘rtasida tabiiy taqsimlanadi.
Har qanday korxonada risk bilan birgina menejrning o‘zi kurashishi
samarasiz, chunki kichik tashkilotlarda risklarni boshqarish uchun javobgarlik,
rahbarlar darajasida faollashdi. O‘rta va yirik tashkilotlar javobgar individual
menejerlar orasida taqsimlanadi. (Masalan, banklar, sug‘urta kompaniyalari, neftkimyo va energetika sanoati, aviatsiya va kosmik sanoati, transport kabi) yuqori
risk muhitda faoliyat yuritadigan yirik tashkilotlar va tashkilotlarda belgilangan
mutaxassis (riski menejeri) ish olib boradi. Risk (zarar), shuningdek qarshi ta‘siri,
moliyaviy faoliyatda bilinadi va moliyaviy rejalashtirish ta‘sirga ega bo‘lishi
mumkin, deb deyarli har doim menejerlar tomonidan takrorlanadi. Risklarni
boshqarish eng yaxshi samara bergan usullar va metodik orasida quyidagilarni
keltirib o‘tishimiz mumkin:
1) Bazel I, Bazel II, Bazel III - banklarning operatsion riski uchun
kapitalining yetarlilik darajasini ochib beruvchi standartlar:
• CCA (sabab-oqibatlar tahlili) - FTA va ETA;
• CLA (Checklist tahlili).
2) Aniqlash va riskni baholashda ilmiy modellashtirish tuzilmalari:
• Coria (Core Impact baholash);
• CPQRA (Kimyoviy jarayonlar miqdoriy risklarini tahlili);
• Cramm (CCTA risklarni tahlili va boshqarish usuli);
• ChR (doimiy riskni yaxshilash);
• ETA (Voqealar daraxti tahlili);
• EWRM (Enterprise-Wide Risklarni boshqarish);
• FTA (Xato daraxti tahlili);
• HRA (Inson ishonchliligi tahlili);
• PHA (dastlabki risk-tahlili);
• PPAP (ishlab chiqarish jarayoni tahlili).
3) Risklarda sodir bo’lish ehtimolligi bo’yicha usullar
• RIPRAN (Loyiha riski tahlili);
• RR (nisbiy risklilik tahlili);
• SA (Risksizlik Auditi);
• W-I (―nima-agar‖ tahlil).
2. Moliyaviy risklarni boshqarishning obyektiv zarurligi
Riskni boshqarishda tayor mahsuloti bo‘lmaydi, lekin uning uslublari risni
kamaytirishni har hil yo‘llari va qo‘yilgan topshiriqni zudlik bilan bajaruvchi
rejalari har qanday riskli munosabatlarni oldini olishga yordam beradi. Hosil
bo‘lgan yoki yuzaga kelgan risklarni oldini olishda yoki boshqarishda riskni
boshqarish aniq va operativ bo‘lishi muhim rol o‘ynaydi.
Operativ boshqarish - bu yuzaga kelgan hodisalarni mantiqiy tomondan
o‘ylab o‘tirmasdan, qisqa vaqtda shu muammoni yechishni to‘g‘ri yo‘lini
topishdir.
Aniqlik – bu riskli munosabatlarda yuzaga kelgan aniq muammolarni
yechish tushuniladi.
Riskning ta‘siriga yuqoridagi ikki muhim yo‘nalishdagi uslub yordam
bermasa, ya‘ni risk darajasi kamaymasa yoki ta‘sir doirasi kengayib borsa u holda
riskni boshqarishda evristik uslubdan foydalanish mumkin. Bu uslub orqali riskni
mantiqiy jihatdan fikrlash, hayotiy tajribalardan xulosa chiqarish va aniq
mezonini ishlab chiqish mumkin. Evristik uslubda quyidagi fikrlar asos bo‘ladi:
1) o‘z kapitalingizga nisbatan, ko‘p katta riskli munosabatlarga bormang;
2) kam daromadli, ko‘p riskli munosabatga borish mantiqqa mos kelmas;
3) yuzaga kelgan riskli munosabatlarda doimo to‘g‘ri uslub tanlash zarur.
Riskni boshqarishning obyektiv zarurligi quydagilar bilan tavsiflanadi:
Birinchidan, ishonchli texnologiyalar bo‘lishidan qat‘iy nazar yengil va
og‘ir sanoat zavodlarini operativ boshqarish jarayonida ham xavfsiz ishlashini
ta‘minlash uchun juda muhim omil hisoblanadi.
Ikkinchidan, bozorlar va tarmoqlarni iqtisodiy erkinlashtirish tufayli
rahbarlar tomonidan bosimo‘tkazishi, boshqaruv xodimlari va tashkilotning ham
iqtisodiy tejamkorligini oshirish va daromadliligini ko‘paytirish natijasida
sohalarida tashkiliy tuzilmasida o‘zgarishlarga olib kelishini oldini oladi. Shu
bilan birga operativ ahamiyati xodimlar sonini kamaytirish kabiish jarayonini
sustlashtiruvchi omillardan holi bo‘lishdir.
Uchinchidan, kichik va o‘rta kompaniyalar uchun, muayyan qo‘llabquvvatlash zarurligi shundaki, sanoatning turli tarmoqlarida tajribasizlik tufayli
kelib chiqadigan avariyalar risklarni boshqarishning muhimligini ko‘rsatadi.
Bugungi kunda, samarali risklilikni boshqarishning muhim bir elementi
sifatida qaraladigan holat bu -operativ boshqarish (Hess va Gaertner tomonidan
2006-yilda ilk bor fanga kiritilib amaliyotda qo‘llanilgan).
Risklarda operativ boshqarish- muddatli risklilikni boshqarish, risksizlik
ko‘rsatkichlarini bir yuqori darajada erishish maqsadida rejalashtirish, tashkilot,
boshqaruvda hamda jismoniy shaxslar va ish faoliyatini nazorati bilan bog‘liq
barcha tadbirlar to‘liq yuqori sifatga erishish, ya‘ni, yuksak darajada rivojlangan
xavfsizlik madaniyatini targ‘ib qilish muhim ahamiyatga ega. Risklilikni
boshqarish muayyan tashkilotda cheklangan, ammo kompaniyaning butun
xavfsizlikni o‘z ichiga oladi degani emas. Ya‘ni riskni boshqarish kompaniya
rahbariyati darajasida javobgarlik demakdir.
Ba‘zan riskni boshqarish xavfsizlik boshqaruvining bir turi sifatida
ko‘riladi, lekin amalda risklarni boshqarish xavfi asosiy va muhim qismi
hisoblanadi. Bundan tashqari, o‘z ichiga olgan boshqa masalalar xususan
boshqarish, moliyaviy xatarlar, eksport va import xavflari tabiiy ofatlar ham
risklarni boshqarish jarayonida albatta hisobga olinadi..
Har bir inson hayoti davomida muqarrar risklar va hatarlarga uchraydi bu
aniq mavjud. U davlat boshqaruvida ham, xususiy sektorlarda ham keng ma‘noda
(sug‘urta, manfaatdor qarab, texnik foydalanish xavfi ko‘plab qabul ta‘riflar ham
bor) uchrashiga sabab bo‘ladi.
Risklarni boshqarishda tuzilmaviy jarayonlar
fundamental siyosat
Risklilik darajasi
Riskni boshqarish jarayoni
Kutilayotgan natija
1-rasm. Risklarni boshqarishda tuzilmaviy jarayonlar1
Barcha ta‘riflar, umumiy tushuncha natijalari noaniqlik hisoblanadi.
Ba‘zida ular ixtilof bo‘ladi va qanday qilib natijalarini tavsiflovchi xususiyatlar
faqat salbiy oqibatlarga ega bo‘lib, ba‘zi paytda, xavfni tasvirlab boshqalari esa
neytral bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin. Riskning yana bir tavsifi quyidagi
ko‘rinishga ega:
1
O‘rganishlar natijasida muallif tomonidan tayyorlandi
1) xavf kelajakda bo‘ladigan noaniqlikni anglatadigan tadbirlardir. Bu
noaniqlik bilan ehtimollikning ifoda etishi va risk tashkilotning maqsadlariga
erishishiga ta‘sir qiladi.
2) "ehtimolilik", deb minimal, miqdoriy yoki sifat jihatdan analizning ayrim
shaklida qaror qabul qilish uchun zarur bo‘lgan tashkilotning maqsadlariga
erishishida duch keladigan asosiy risklarni yoki tahdid sifatida tushunish kerak.
Har bir xavf (risk) uchun, ikki hisoblar talab qilinadi:
 uning ehtimoli yoki kutilayotgan risk darajasi;
 ta‘siri qay darajada yoki oqibatlari hisobi.
Risklarni boshqarishda infrastrukturaviy holat bo‘yicha turlari:
• RMF (risk Menejmenti) - Standart va texnologiya Milliy instituti
tomonidan ishlab chiqilgan;
• MoR -mumkin bo‘lgan risklarni aniqlashning amaliy analitik metodlari.
Ularni orasida:
• Brainwriting;
• Enterning;
•SMART - maqsadlar va takliflar tahlili;
• SWOT tahlil;
• VRIO tahlil.
Risklarni boshqarish sohasidagi standartlarga quydagilar kiradi:
• ISO 14971 (Tibbiy asboblar);
• ISO 16085:2006 - tizimlari va dasturiy ta‘minot muhandislik - Risklarni
boshqarishda hayotiylik jarayonlari;
• ISO 31000 - risklarni boshqarish - tamoyillari va ko‘rsatmalar;
• IEC/ISO 31010 - Risklarni boshqarish - Risklarni baholash texnikasi;
• ISO Guide 73: 2009 - Risklarni boshqarish yo‘riqnomaga asosan olib
borilishi;
• OHSAS 18001- Ishchilar sog‘lig‘ini saqlash va risksizlikni baholash.
Nihoyat, u ba‘zi tashkilotlar uchun, xavfni boshqarish masalalariga
qo‘llaniladigan usullar deb e‘tirof etiladigan salbiy yoki kutiluvchi oqibatlarga
olib kelishi uchun oldindan belgilangan yo‘llarga aytiladi. Bu turdagi korxona
yoki tashkilotlar uchun, ehtimolikning biror bir funksiyasi (masalan, tasodifan
ehtimolilik) deganda xavfni anglatadi. Xavf ta‘rifi esa salbiy yoki istalmagan
hodisa, va zo‘ravonlik yoki hodisaning oqibatlari kattaligi bo‘ladi bu esa ularning
muayyan ijtimoiy qarorlar qabul qilish kontekstlarda ko‘proq tegishlidir.
Ikki xil risklilikni boshqarishning tamoyillarini ko‘rishimiz mumkin:
1) xavfsizlikni boshqarishni o‘rnatish va natijaga asoslangan tadbirlar
bo‘lmasligi kerakligi;
2) muayyan tashqaridan kutiladigan risk natijalari va shu xavfsizlik
tizimlarini ishlab chiqish hamda ta‘minlash tamoyili.
Riskni boshqarishda xavfning tabiati jihatidan ham tahlil qilinib uni yanada
kamaytirish uchun uchun ko‘pgina chora tadbirlar qo‘llaniladi.
3. Risk menejmentida boshqarish uslublari
Keyingi yillarda risklar tadqiq etilgan qator ilmiy ishlarda ularni
minimallashtirishni amalga oshirish borasida ma‘lum natijalarga erishish
ta‘kidlansada, mazkur jabhada hamon o‘z echimini kutayotgan qator muammolar
mavjudligini alohida qayd etish lozim. Xususan, bu jarayonda risklarning
mohiyati, ularning yuzaga kelish sabablari va o‘zaro boqliqligi, shuningdek,
oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan faoliyat, ya‘ni risk-menejment
imkoniyatlarini tadqiq etish dolzarb mavzularidan biri hisoblanishini qayd etish
o‘rinlidir.
Risklarni o‘rganish jarayonida, bir tomondan, risk menejmenti
imkoniyatlari birmuncha orttirib ko‘rsatilishi moliyaviy risklar nazariyasi
yaratilishiga bo‘lgan talabni oshirgan bo‘lsa, boshqa tomondan, shu kunga qadar
―moliyaviy risk‖ tushunchasining mohiyati to‘laligicha ochib berilmaganligi, bu
yo‘nalishda tadqiqotlar olib borilishi kerakligini ta‘kidlash lozim.
Risk - moliyaviy kategoriyadir. Shuning uchun, risk darajasi va qiymati
moliyaviy mexanizmi orqali ham ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday ta‘sir
moliyaviy boshqarish texnik yordami va maxsus strategiyasi bilan amalga
oshiriladi. Birgalikda, strategiya va texnikada, ya‘ni, risk menejment mexanizmi
bir hil shakllantirish tushuniladi. Shunday qilib, risk menejment, moliyaviy
menejmentni bir qismidir. Risk menejmentning pirovard maqsadi foyda va
xavfni optimal darajada bilish, maqbul nisbatda foydani qo‘lga kiritishdan
iborat.
Obyektni boshqarish funksiyasi – bu funksiyaning vazifasi riskning yuzaga
kelishini, qo‘yilgan kapitalga riskning ta‘sirini va ta‘sir doirasini kamaytirish,
aniqlashni, riskni sug‘urta qilishni, ishlab chiqaruvchilar subektini iqtisodga
munosabati va aloqasini ochib beradi.
Subyektni boshqarish funksiyasi – bu riskni tahlil qilish, yo‘nalishlarini
aniqlash, boshqarish, kamaytirish va nazorat vazifalarini bajaradi.
Strategik boshqarish – oldiga qo‘yilgan maqsadga, yaxshi qaror qabul
qilish va tanlangan qaror asosida maqbul hulosalar chiqarish orqali muhim
natijaga erishish tushuniladi. Maqsadga erishgandan keyin bu strategik
boshqarish o‘z kuchini yo‘qotadi va strategik boshqarishni yangi qarorini ishlab
chiqishga to‘g‘ri keladi.
Taktik boshqarish amaliyot usuli hisoblanib, bu menejmentning
belgilangan sharoitda aniq maqsadga erishishi tushuniladi. Taktik boshqarish
vazifasi deganda, biznesda riskni boshqarishni optimal qarorlarini yaratish
tushuniladi.
Risk menejmentining vazifalarini amalga oshirish uchun bilim, mahorat va
tadbirkolik zarur bo‘ladi, bu esa risk menejmentida strategik uslubni yaratishni
talab qiladi. Risk menejmenti strategiyasi deganda biznesda aniqlangan va yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan riskli munosabatlarni tahlil qilishni va uning ta‘sir
darajasini pasaytirish uslublarini yaratishni mahorat bilan boshqarish va baholash
tushuniladi.
Risk menejmentining strategik muhitida quyidagi qonunlar kiritilgan:
maksimal daromadga erishish, ehtimollikni optimal darajasini aniqlash, riskning
ta‘sir doirasi va daromadning optimal darajasi o‘rtasidagi munosabat.
Maksimal daromadga erishish – bu investor qo‘ygan o‘z kapitaliga ta‘sir
qiluvchi riskning minimal ta‘sir doirasidan kelib chiqqan holda daromad
darajasini belgilashi tushuniladi.
Ehtimollikni optimal darajasi – bu riskni oldini olish maqsadida taklif
qilingan bir qancha usullardan investor uchun eng maqbul uslubni tanlash
tushuniladi.
Riskning ta‘sir doirasi va daromadning optimal darajasi o‘rtasidagi
munosabatda, risk menejmenti kutilayotgan daromadni baholash va riskning bu
daromadga ta‘siri doirasidan kelib chiqqan holda o‘z kapitalini sarflashni davom
ettirish yoki bu riskli munosabatdan chekinish tushuniladi.
Risk menejment tizimi moliyaviy munosabatlar boshqaruv jarayonida kelib
chiqadi. Risk menejment o‘z ichiga boshqarish strategiyasi va taktikasini oladi.
Risk menejment strategiyasi maqsadga erishish yo‘nalishini belgilaydi va
vositalarni to‘g‘ri yo‘naltirishni anglatadi. Bu yo‘nalishda bir qarorga kelish
uchun ma‘lum bir qoidalar va cheklovlar to‘plami mavjud. strategiya barcha
boshqa qabul qilingan variantlarni rad qilishga, yana bir marta o‘ylashga imkon
beradi. Yangi maqsadlar yangi strategiyani ishlab chiqish imkonini beradi.
Taktika – aniq maqsadlarning aniq echimidir. Taktikaning maqsadi eng
yaxshi echim va, usullarni tanlash va boshqarish texnikasini munosib tanlash
hisoblanadi.
Risk menejment boshqarish sistemasi sifatida ikiita tizimdan iborat, ya‘ni
boshqariladigan sistema (obyekti), va boshqaradigan sistema (subyekti).
Risk menejmenti boshqaruv obyekti risklar, risk sarmoyasi va riskni
amalga oshirish jarayonida xo‘jalik sub‘ektlari o‘rtasida iqtisodiy aloqalar
hisoblanadi. Bu iqtisodiy aloqalar, tadbirkorlar (sherik, raqib) o‘rtasida va
boshqalar sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchi, qarz beruvchi va qarz oluvchi
o‘rtasidagi aloqalardir.
Risk menejmenti boshqaruv subyekti - (moliyaviy menejeri, sug‘urta
mutaxassisi, akvizitor va boshqalar) odamlarning bir maxsus guruh deb turli hil
texnik va ma‘muriy ta‘sir usullari nazorat obyekti orqali maqsadli faoliyat olib
boradi. Ya‘ni nazorat obyekti, sub‘ektning ta‘sir jarayoni, o‘zini o‘zi boshqarish
jarayoni amalga oshirilishi mumkin, agar faqat boshqaruv va nazorat qilish tizimi
o‘rtasida muayyan axborot aylanishi sodir bo‘lsa. Agar risk sharoitida harakat
haqida aniq bir qaror qabul qilish imkonini bermasa, bu sharoitda etarli va
ishonchli ma‘lumotlar, muhim rol o‘ynaydi.
Risk menejment axborot ta‘minoti har xil axborotlardan iborat: statistik,
moliyaviy, iqtisodiy. Bu ma‘lumotlar ustida, sug‘urta, sug‘urta xizmatlari, shu
jumladan, tovar, kapital, moliyaviy barqarorlik va ularning mijozlari,
hamkorlari, raqobatchilar, narxlar, narxlar
va
xarajatlarini
to‘lovga
qobiliyatlilik, talabning mavjudligi va kattaligi, ehtimollar bilimi, sug‘urta
shartlari, dividendlar va foizlar va boshqalarni o‘z ichiga oladi.
Risk menejment asosiy qoidalari:
 o‘z kapitalidan ortiq risk qilish mumkin emas;
 risk qilish oqibatlari haqida o‘ylash kerak;
 kichik narsa uchun ko‘p risk qilish mumkin emas;
 ijobiy qarorlar faqat ikkilanmasadn qabul qilinganda qabul qilinadi;
 ko‘p ikkilangan hollarda salbiy qarorlar qabul qilinadi;
 har doim faqat bir echim bor, deb o‘ylash hato. Balki boshqa
yechimlar ham bor.
Birinchi qoidaga ko‘ra investitsiyalar bo‘yicha qaror qabul qilishdan
oldin quyidagilarni bajarish kerak:
2-rasm. Investitsiyalar bo‟yicha qaror qabul qilish jarayoni2
Ikkinchi qoidani amalga oshirish uchun moliyaviy menejer zararni
maksimal darajada bilib, u nimaga olib kelishini biladi, riskni oldindan ko‘radi
va riskdan voz kechishga qaror qilardi. Riskni boshqa kishining javobgarligiga
qo‘yadi.
Uchinchi qoida riskni sug‘urtaga yuboradi. Bu xol sug‘urta mukofoti
va sug‘urta summasi o‘rtasida maqbul nisbatni tanlash degan ma‘noni anglatadi.
2
Islomqulov A.X., Sattorov B.K., Sharifxodjayeva K.U: ―Moliyaviy risklarni boshqarish‖. –T.: ―Iqtisod-Moliya‖,
2017.
XULOSA
Korxonalar moliyaviy faoliyatini samarali tashkil etish va ularning
moliyaviy barqarorligini ta‘minlashda risklarni boshqarish muhim masalalardan
biri sanaladi. Hammamizga ma‘lumki, hozirgi kunda ko‘plab davlatlarning
iqtisodiyotiga, xususan real va moliyaviy sektor korxonalar faoliyatiga risklarning
mavjudligi jiddiy ta‘sir ko‘rsatmoqda. Albatta buning natijasida korxonalar
xo‘jalik moliyaviy faoliyatining risklilik darajasini keskin ortib ketishini, hatto
ularning bankrot holatiga tushib qolishligini ham kuzatishimiz mumkin bo‘ladi.
Bunday sharoitda, davlat tomonidan korxonalar xo‘jalik-moliyaviy faoliyatini
tartibga solish, ularga turli imtiyozlar berish va qo‘shimcha moliyaviy resurslar
bilan ta‘minlash, korxonalarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklarni
kamaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada mamlakatimizda ham
ko‘plab ijobiy ishlar amalga oshirilib kelinmoqda.
Fikrimizcha, risk - bu moliyaviy kategoriya bo‘lib, kutilishi mumkin
bo‘lgan omad yoki xatar, ya‘ni ko‘zlangan foydani olish jarayoniga xos bo‘lgan
umid qilish yoki ko‘p mablag‘larning yo‘qotilishi ehtimolliklari bo‘lib, u
qandaydir holatlar, omillar ta‘sirida kutiladigan foydaning pasayishi, ortishi yoki
yo‘qotilish ehtimolida namoyon bo‘ladi. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, risk
bu, korxonalarda rejalashtirilgan miqdorlarda daromad, foydani ololmaslik yoki
zarar ko‘rish ehtimolligidir.
Risklarni kichik biznes korxonalari foydasiga ta‘sirini baholash va
kamaytirish maqsadida risklarning turli belgilari bo‘yicha tasniflash muhim
ahamiyat kasb etadi. Kichik biznes korxonalari joriy va uzoq muddatli vazifalarni
amalga oshirishlarida qator risklarga duch keladilar. Shuning uchun risklarning
tabiati va turlarini yoritish uchun ularni tasniflash maqsadga muvofiqdir.
Risk turlarining deyarli barchasi korxonalari moliyaviy ko‘rsatkichlariga
ta‘sir etadi, lekin korxona qaysi iqtisodiyot tarmog‘ida o‘z faoliyatini yuritishiga
qarab, risklar ta‘siri darajasi ham o‘zgarishi mumkin.
Ko‘plab xorijiy va mamlakatimizdagi chop etilayotgan iqtisodiy
adabiyotlarda risklarning bir necha xil turlari sanab o‘tilgan. Risklarini
boshqarishni samarali tashkil etish ularni muayyan belgilari bo‘yicha aniq
guruhlarga bo‘lishga bog‘liq. Risklarning ilmiy asoslangan tasnifi ularni har
birining umumiy tizimdagi o‘rnini belgilash imkonini beradi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, iqtisodiyotni rivojlanish tsiklining har
qanday bosqichida ham korxonalarda riskni samarali boshqarish dolzarb
hisoblanadi. Shuning uchun ham korxonalar moliyaviy siyosatini ishlab chiqishda
riskni boshqarishga alohida e‘tiborni qaratish lozim. Korxonada riskni
boshqaruvchi menejerlar yuksak mahorat, nazariy bilimlarning mukammalligi va
chuqur amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lishi lozim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI
1. MalikovT.S. Moliya. O‘quvqo‘llanma. – T.: ―Iqtisod-moliya‖, 2018 y. –
266 b.
2. ElmirzaevS. Korporativmoliya. O‘quvqo‘llanma / O‘zROvaO‘MTVTMI.
–T: ―Iqtisod-moliya‖, 2015. 272 bet.
3. Nurmuxamedova B., Kabirova N. ―Moliya‖, O‘quv qo‘llanma. T.:
―IQTISOD-MOLIYa‖, 2017. 224 b.
4. Nurmuxamedova B.I. Davlat byudjeti. Darslik. – T.: ―IQTISODMOLIYa‖, 2018. – 630 b.
5. G‘aybullaev O., O‘roqov U. O‘zbekiston Respublikasida byudjet tizimi va
jarayoni. O‘quvqo‘llanma. – T.: ―Baktriapress‖, 2016. – 168 b.
6. ElmirzaevS. Korporativmoliya. O‘quvqo‘llanma. –T: ―Iqtisod-moliya‖,
2015. - 272 b.
7. FozilchaevSh.Q.,
XidirovN.G‘.
Moliyaviyrisklarnazariyasi.
O‘quvqo‘llanma . –T.: ―Iqtisod-moliya‖, 2019. -240 b.
8. MalikovT.S., SherovA.B. Moliya. Elektrono‘quvqo‘llanma. 2019.
Internet saytlari:
9. www.lex.uz – O‗zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma‘lumotlari
milliy bazasi.
10. www.mf.uz – O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti.
11. www.cbu.uz – O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti.
12. www.stat.uz – O‗zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‗mitasining
rasmiy sayti.
13. www.scopus.com – Xalqaro ilmiy adabiyotlar va jurnallar qidiruv sayti.
2-ilova
Mavzu: “Moliyaviy risklarni boshqarish tizimi va uning funksiyalari”
Kredit riskini boshqarish
Mijozning kreditga
layoqatliligini baholash
afzalligi
kamchiligi
Diskontli ssudalar
berish
afzalligi
kamchiligi
Kreditlarni
sug‟urtalash
afzalligi
Bu usul
Qarzdorni
Bunday
Bu ssudalar Kreditni
mijozning
baholash
usullarda
unchalik
sug‘urtala
reytingini mezonlari har kredit berish
katta
sh uning
aniqlashni
bir bank
kreditga
bo‘lmagan qaytmasli
ko‘zda
uchun qattiq
minimum
darajada
k riskini
tutadi
individuallash
to‘lov
kredit
to‘liq
gan bo‘lib,
olishni
Riskini
sug‘uruning
ta‘minlaydi. pasaytirish
talaydi
amaliyotdagi
ga yordam
mavqeyidan
beradi.
kelib chiqishi
va vaqti-vaqti
bilan qayta
ko‘rib
chiqilishi
lozim.
kamchiligi
Zarar
sug‘urta
tashkiloti
zimmasiga
yuklanishini
nazarda
tutadi
Xulosa: Kredit risklarining banklar uchun dolzarb muammoligi shundaki, kredit
riski mavjud bo‘lgan holda kreditor (bank) da qarz oluvchi tomonidan kredit
shartnoma shartlarini, uning o‘z majburiiyatlarini belgilangan vaqtda bajara olish
imkoniyatiga ishonchsizlik hosil bo‘ladi. Qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar
bo‘yicha foiz stavkasining yoki kreditning asosiy summasining o‘z vaqtida
to‘lanmasligi yoki umuman to‘lanmasligi bank foydasining kamayishi oqibatida
bankning kelajakdagi mablag‘lari salmog‘ining tushib ketishiga olib keladi.
3-ilova
4-ilova
“Biznesda moliyaviy risklarni boshqarish tizimi va uning funksiyalari”
mavzusi doirasida TESTLAR
O„zlashtirish
darajasi
I. Bilishlikka oid
Maqsad
Natija
Test
Moliyaviy
risklarni
boshqarishn
ing
mohiyatini
tushuntiradi
1. Risk menejmenti bu - riskni yuzaga
kelishini
aniqlash,
ta‘sir
darajasini
kamaytirish, boshqarish.
a) Ha
b) Yo‗q
Moliyaviy
risklarni
boshqarishning
ko‘rsatkichlari
ni aniqlab
beradi
3. ………….. - amaliyot usuli bo‘lib, ishlab
chiqarishda riskni boshqarish yoki umuman
boshqarishni optimal qarorlarini yaratish
tushuniladi.
taktik boshqaruv;
umumiy boshqaruv;
strategik boshqaruv;
subyektiv boshqaruv.
Moliyaviy
risklarni
2. … - oldiga qo‘yilgan maqsadga, yaxshi
boshqarish
qaror qabul qilish va
to‗g‗risida
Moliyaviy
tanlangan qaror asosida maqbul xulosalar
tushunchani
risklarni
chiqarish orqali muhim natijaga erishish
shakllantirii boshqarishning
tushuniladi.
sh
maqsadini
A) strategik boshqaruv;
tushuntirib
B) taktik boshqaruv;
beradi
C) umumiy boshqaruv;
D) subyektiv boshqaruv.
1. Risk-menejmenti risklarni boshqarish
mexanizmi hisoblanadi. Tizim sifatida
risklarni boshqarish nechta tizimdan iborat
va ular qanday funksiyalarni bajaradi?
a) 2 ta tizim:
Obyektni boshqarish-bu funksiyaning
Moliyaviy
vazifasi riskning yuzaga kelishini,
Moliyaviy
risklarni
qo‘yilgan kapitalga riskning ta‘sirini va
risklarni
II. Tartiblikka oid boshqarishga
ta‘sir doirasini kamaytirish, aniqlashni,
boshqarishnin
doir bilim va
riskni
sug‘urta
qilishni,
ishlab
g funksiyasini
ko‗nikmalar
chiqaruvchilar
sub‘ektini
iqtisodga
izohlaydi
hosil kilish
munosabati va aloqasini ochib beradi.
Subektni boshqarish – bu bu riskni tahlil
qilish, yo‘nalishlarini aniqlash, boshqarish,
kamaytirish va nazorat vazifalarini
bajaradi
b) 2 ta tizim:
Tashkiliy tizim - bu funksiyaning vazifasi
riskning yuzaga kelishini, qo‘yilgan
kapitalga riskning ta‘sirini va uni
moliyalashtirishni beradi.
Sub‘ektni boshqarish – bu bu riskni tahlil
qilish, yo‘nalishlarini aniqlash, boshqarish,
kamaytirish va nazorat vazifalarini
bajaradi
c) 2 ta tizim:
Obyektni boshqarish-bu funksiyaning
vazifasi riskning yuzaga kelishini,
qo‘yilgan kapitalga riskning ta‘sirini ochib
beradi.
Sub‘ektni boshqarish – bu bu riskni tahlil
qilish, yo‘nalishlarini aniqlash, boshqarish,
kamaytirish va nazorat vazifalarini
bajaradi.
d) 2 ta tizim:
Aniqlash tizimi – bunda Riskning turi,
shakllanish manbai va sabablarini aniqlash
funksiyasi amalga oshiriladi.
Sub‘ektni boshqarish – bu bu riskni tahlil
qilish, yo‘nalishlarini aniqlash, boshqarish,
kamaytirish va nazorat vazifalarini
bajaradi.
Moliyaviy
risklarni
boshqarish
holatlarini
aniqlaydi
III. Ijodiy
fikrlovchilikka
2. Agar risklarning oldini olishning to‘liq
imkoniyati mavjud
bo‘lmasa, u holda oxirgi manba riskni
qoplash hisoblanadi.
Riskni qoplash
manbasini ko‘rsating.
a) Banklar tomonidan umumiy va
maxsus zaxira fondlarini tashkil qilish;
b) Ma‘lum yig‘indilarni zararlarga
o‘tkazish;
c) Kredit bo‘yicha foizlar belgilashni
to‘xtatish;
d) Hammasi to‘g‘ri.
Riskni baholashda emperik miqdorining
Moliyaviy
nomlanish chegaralari to‘gri berilgan
Moliyaviy
risklarni
qatorni toping?
risklarni
boshqarishga
1. Juda kichik, 2. Kichik, 3. O‘rta, 4.
boshqarishnin
bo‗yicha
Yuqori, 5. Maksimal holat,
g
amaliy
6. Tig‘iz holat
ko‘rsatkichlar
ko‗nikma va
a. 1,2,3,4,5,6
ini aniqlab
malakalarni
b. 1,2,3,4
beradi
shakllantirish
c. 2,3,4,
d. 1,2,3,4,5
5-ilova
“Biznesda moliyaviy risklarni boshqarish tizimi va uning funksiyalari”
mavzusi doirasida GLOSSARIY
Tayanch so‘z iboralar
Mazmun-mohiyati va ta‘rifi
O‘zbek tilida
Ingliz tilida
Rus tilida
- pulning xarid quvvati o‗zgarishi natijasida pul
mablarlarini yo‗qotish ehtimoli bilan bog‗liq.
- moliyaviy resurslar (ya‘ni, pul mablag‗lari)ni yo‗qotish
ehtimolligi bilan bog‗liqdir.
- tashkilot moliyaviy faoliyatining oldindan aniq
bo‗lmagan shart-sharoitlari holatida ko‗zda kutilmagan
moliyaviy yo‗qotishlar (daromad va foydaning kamayishi,
kapital bo‗yicha yo‗qotishlar va boshqalar)ning ehtimolligi
tushuniladi.
-tashqi iqtisodiy faoliyatda turli valyuta operatsiyalar
o‗tkazish jarayonida ayirboshlash kurslarining o‗zgarishi
natijasida nisbatan zarar ko‗rish yoki yuqori foyda olish
ehtimoli tushuniladi.
- bir valyutaning boshqasiga nisbati bo‘yicha kursning
o‘zgarishi bilan bog‘liq valyuta yo‘qotilishi xavfi sifatida
namoyon bo‘ladi.
-bu hisob amaliyoti bo‗lib, unda firma yoki bankning
xorijiy valyutadagi aktivlari va majburiyatlari milliy
valyutaga
o‗tkazilayotganda
ayirboshlash
kurs
o‗zgarganligi natijasida o‗zgarishi sodir bo‗ladi.
mazkur tur valyuta riskining eng muhim turi bo‗lib, u
umummilliy firma uchun juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy risk ayirboshlash kursining firma aktivlari
qiymatiga uzoq muddatli ta‘sirini bildiradi.
bo‗lib, u qo‗shimcha foyda olishda manba sifatida xizmat
qiladi. Foiz riski odatda pul bozorining kelgusi holati
haqida noto‗g‗ri axborot olish, shuningdek, makroiqtisodiy
ko‗rsatkichlarning o‗zgarishi, ya‘ni inflyasiya, byudjet
defitsiti hajmi, YAIM va boshqa ko‗rsatkichlarning
o‗zgarishi natijasida paydo bo‗ladi.
Moliyaviy
risklar
Financial risks
Finansoviyris
k
Valyuta riski
Currency risk
Valyutniyris
k
Transmetsion
risk
Transmetsion
risk
Transmetsion
risk
Iqtisodiy risk
Economic risk
Ekonomiches
kiyrisk
Bankning foiz
riskini normal
holat
The Bank's
interest rate
risk is
acceptable
Riskizmenen
iyaprotsentni
xstavokBank
ayavlyaetsya
priemlemim
Tijorat
banklarida
portfel riskini
boshqarish
Commercial
banks manage
portfolio risk
Kommerches
kiebankiupra
vlyayutportfe
lnimiriskami
bu alohida qimmatli qog‗ozlar turlari hamda ssudalarning
barcha kategoriyalari bo‗yicha ziyon ko‗rish ehtimolidir.
risklikvidnos
ti
– bu moliyaviy aktivlarning tezlikda naqd pulga aylanish
qobiliyati bilan bog‗liq risklardir, ya‘ni iste‘mol qiymati va
sifatini baholashda o‗zgarishlar ro‗y bergani sababli
qimmatli qog‗ozlar yoki boshqa tovarlarni realizatsiya
qilishda yo‗qotishlarga uchrash ehtimolligi bilan bog‗liq
risklar.
-qimmatli qog‘ozlar yoki boshqa tovarlar sifatini va
Likvidlilik
riski
liquidity risk
Sistematik
risklar
systematic risk
sistemniyrisk
Nosistematik
risklar
risks
Nosistematik
riski
Nosistematik
Balanslashmag
an likvidlik
riski
Balancing
liquidity risk
Balansirovka
risklikvidnos
ti
Balansdan
tashqari
operatsiyalar ri
sklari
Balance
transactions
risk
OperatsiiBal
ansriska
Umumiy risk
General risk
Obshchiyrisk
Yakka
ko‗rinishdagi
risk
Individual
forms of risk
Individualnie
formiriska
Retrospektiv
risklar
retrospective
risks
Retrospektiv
niyrisk
Kredit riski
Credit risk
Kreditniyrisk
Hisob-kitob
risklari
Settlement risk
Raschetniyris
k
Kassa risklari
The bill risks
Zakonoproek
iste‘mol qiymatini baholashning o‘zgarishi oqibatida ularni
sotishda mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar bilan bog‘liq bo‘ladi.
- umumbozor tebranishlar tufayli kelib chiqqan aksiyalar
baholari, ularning daromadliligi, obligatsiyalar bo‗yicha
joriy va kutilayotgan foiz, dividendning oldindan
kutilayotgan darajasi va qo‗shimcha daromadlarning
o‗zgarishi bilan bog‗liq risklardir. Sistematik risklar o‗z
ichiga foiz stavkalarini o‗zgarish riski, umumbozor
baholarining o‗zgarish riski va inflyasiya risklarini oladi.
- bozor holatiga bog‗liq bo‗lmasdan, alohida bankning
xususiyatidir. Nosistematik risklar tarmoq va moliyaviy
turlarga bo‗linadi. Nosistematik risklar darajasiga ta‘sir
ko‗rsatuvchi asosiy omillarga moliyaviy resurslarni
kiritishning muqobil sohalarining mavjudligi, tovar va fond
bozorlarining kon‘yunkturasi va boshqalar kiradi.
- bank boshqaruvi va xodimlar malakasining sayozligi,
bank faoliyati nazoratining sust tashkil qilinishi, risklarni
tartibga solishda qo‗llaniladigan usullarning takomillashmaganligi, ayrim olingan bank operatsiyalari yoki ularning
guruhlari bo‗yicha risklar koeffitsiyenti shkalalarini
o‗rnatishda yo‗l qo‗yilgan kamchiliklar natijasida yuzaga
keladi.
- avvalo, mijozlarning majburiyatlari yuzasidan berilgan
kafolatlar bo‗yicha to‗lov majburiyati yuzaga kelishi
ehtimoli bilan bog‗liq.
- bank riskining umumiy hajmi, uning umumiy daromadi va
likvidligi me‘yorlariga asoslanib baholanadi yoki taxmin
qilinadi.
bankning ayrim operatsiyalari yoki ularning guruhlari
bo‗yicha risk koeffitsiyentlari shkalasi asosida baholanadi.
- bank faoliyatining o‗tgan davrdagi turli risklarga
bog‗liqligini
ifodalaydi
va joriy hamda istiqboldagi
risklarni baholashga yordam beradi.
- bu risk mijoz tomonidan asosiy qarz summasini va kredit
bo‗yicha foizlarni to‗lay olmaslik ehtimoli bo‗lganda
yuzaga keladi. Ya‘ni bu risk qarz oluvchi o‗z qarzini
qaytarmasligi oqibatida zarar ko‗rilishi bilan bog‗liq
bo‗lgan riskdir.
- bu loyihani amalga oshirayotgan tashkilotning kreditor
bankka kredit shartnomasi bo‘yicha to‘lov majburiyatlarini
to‘liq yoki umuman to‘lay olmaslik riski. Bu risk asosan
loyihani moliyalashtirishda loyihani kreditlovchi bankning
riskidir.
- bu risklar bankning kelishilgan shartnoma bo‗yicha
mijozning talabiga binoan hisob-kitoblarni o‗z vaqtida
o‗tkaza olmasligi sharoitida yuzaga keladi.
- burisklarbankkassasiorqalio‗tuvchinaqdpullarnisaqlanis
triski
Boshqaruv
riski
Management
risk
Upravlenieris
kami
Deflyatsion
risk
Deflation risk
Deflyatsionni
yrisk
Ishlab
chiqarish riski
Production
risk
Proizvodstve
nniyrisk
Loyiha risklari
Project risk
Riskproekta
Loyiha
ishtirokchilari
riski
The
participants of
the project risk
Uchastnikipr
oektnogorisk
a
Loyiha smeta
qiymatining
oshish riski
The value of
project
estimates risk
Stoimostproe
ktaotsenivaet
syarisk
Mamlakat riski
Country risk
Straxovoyris
k
Ma‘muriy
risklar
Administrative
risks
Administrati
vnieriski
Risk
Risk
Risk
Riskdan
To avoid the
Dlyatogo,
hibilanbog‗liqxavfliholatlarnatijasidayuzagachiqadi.
– bu ishlab chiqarish riskining bir turi bo‘lib,
boshqaruvchi shaxsning tajriba va malakasini etarli
darajada emasligi natijasida ro‘y beradi. Ayrim hollarda,
boshqaruv riski deganda, loyiha faoliyatining barcha faza
va bosqichlaridagi menejment darajasining pastligi va
xatolari bilan bog‘liq risklar tushuniladi.
- deflyatsiyaning o‘sishi holatida baho darajasining
tushishi, daromadlarning pasayishi, tadbirkorlikning
rivojlanishi uchun shart-sharoitning yomonlashuvi sodir
bo‘ladi.
– bu ishlab chiqarish jarayonida kamchiliklarni yuzaga
kelish riski. Bu risk ishlab chiqarish davomiyligining
buzilishida, obyektning loyihaviy quvvatga erishmasligida,
qo‘shimcha ishlab chiqarish harajatlarida namoyon bo‘ladi.
- loyihani amalga oshirish natijasida ko‘zlangan
daromadlarning pasayishiga sabab bo‘ladigan vaziyatlar
majmuasidir, shu bilan birga loyiha riski investitsion
loyihani amalga oshirishga halaqit beradigan yoki loyiha
samaradorligini pasaytiradigan risklarning yig‘indisini ham
anglatadi.
– bu ishtirokchilarning loyiha faoliyati doirasida o‘z
majburiyatlarini anglagan holda yoki majburiy tarzda
bajarmaslik riski.
– loyihalash jarayonidagi xatolar, pudratchilarning
resurslardan samarali foydalanishni ta‘minlay olmasligi,
loyihani amalga oshirish shartlarini o‘zgarishi va boshqalar
sababli kelib chiqadigan risklar.
– bu tashqi loyiha risklariga tegishli bo‘lib, uning
mazmuni shundaki, loyiha amalga oshirilayotgan
mamlakatning ijtimoiy-siyosiy jarayonlari va davlatning
siyosati loyiha faoliyati uchun jiddiy qiyinchiliklar yaratishi
va xatto loyihani barbod bo‘lishiga olib kelishi
mumkin.Davlatning siyosati bilan bog‘liq mamlakat
risklarini shartli ravishda ikkita guruhga bo‘lish mumkin:
siyosiy va iqtisodiy mamlakat risklari.
– loyiha kompaniyalari va loyiha faoliyatining boshqa
ishtirokchilarini davlat nazorat va tartibga solish
boshqarmalaridan turli litsenziyalar, ruxsatlarni olishi bilan
bog‘liq risklardir.
- bu bashorat qilinayotgan loyihani amalga oshirishda
haqiqiy sharoitlardan ozgina chekinilganda daromadlarni
ololmaslik yoki zararlarning paydo bo‘lib qolish
ehtimolidir. Risk kutilishi mumkin bulgan xatar bo‘lib,
investitsiyadan mo‘ljallangan foydani olish jarayoniga xos
bo‘lgan umidsizlikdir.
- tadbirkorlikning eng asosiy elementlaridan biri
xisoblanadi.
– risk bilan bog‘liq tadbirlardan voz kechishni (demak,
qochish
risk
chtobiizbejat
riska
Riskni uzatish
(sug‘urtalash)
Risk transfer
(insurance)
Perenosriska
(straxovanie)
Riskni
pasaytirish
Reduce the
risk
Umenshitrisk
Chayqovchilik
risklar
Speculation
risks
Riskspekulya
tsii
Tashqi risklar
External risks
Vneshnierisk
i
Ichki risklar
Internal risks
Vnutrennieri
ski
bunda foydadan ham voz kechishni) bildiradi.
– investor risk havfini kimningdir zimmasiga yuklaydi.
Riskni sug‘urtalash, mantiqan olganda, muayyan risklarni
sug‘urta kompaniyalariga berishni anglatadi. Uning
mohiyati investorning riskdan qutilish maqsadida
daromadning bir qismidan voz kechish orqali aks ettiriladi.
Bunda investorning risk darajasini ―nol‖ ga tushirish uchun
to‘lovni amalga oshirishga tayyor ekanligini tushunish
mumkin. Ko‘p hollarda, sug‘urta kompaniyalari moliyaviy
risklarni sug‘urtalash bilan risk darajasini pasaytirishga
to‘liq erishishiga xizmat qiladilar.
– ko‘zdatutilmaganxarajatlarniqoplashuchunzahiramablag
‘larinitashkiletishyo‘libilanyo‘qotishlarhajminiqisqartirishhi
soblanadi. Bunda asosiy muammo risklarning jiddiy
oqibatlarini baholash hisoblanadi. Loyiha qiymatining
boshlang‘ich bahosini hisobga olgan holda zahira summasi
aniqlanadi.
- iqtisodiy faoliyat, jumladan bank faoliyati bilan bevosita
bog‗liqdir. U ijobiy yoki salbiy natijaga erishish
imkoniyatida namoyon bo‗ladi.
– makromuhit darajasida yuzaga keladi. Ular bank
faoliyati bilan bevosita bog‗liq emas.
– bankning faoliyati natijasida yuzaga keladi. Risklarni
ichki va tashqi hamda sof va chayqovchilik risklariga bo‗lib
tahlil qilishda ularning o‗xshashlik tomonlarini ochib
berishi mumkin. Bu risklar bank faoliyatiga sezilarli ta‘sir
qiluvchi risklar bo‗lib, ular bankning o‗z faoliyati, uning
mijoz (qarzdor)lari yoki uning muayyan kontragentlari
bilan bo‗lgan faoliyatlariga bog‗liq bo‗ladi.
6-ilova
“Biznesda moliyaviy risklarni boshqarish tizimi va uning funksiyalari”
mavzusida
TARQATMA MATERIALLAR
Riskni boshqarish turli faoliyat doiralarida riskni kamaytirish
bo`yicha texnologiyalarni va bilimni talab qiladi.
1
VI. TALABALARGA “MUSTAQIL TA‟LIM TOPSHIRIQLARI
JAMLANMASI”NI TAQDIM ETISH NAMUNASI
O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O„RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“SIRTRQI” FAKULTETI
«MOLIYA-KREDIT» KAFEDRASI
MUSTAQIL TA‟LIM TOPSHIRIQLARI JAMLANAMASI
SBXA-83 GURUHI
Talaba: A.Karimov
Pedagog-xodim: N.Ismailova
Toshkent – 2022
«MOLIYA» FANIDAN MUSTAQIL TA‟LIM TOPSHIRIQLARI ( 0-5 )
1. «Moliya» fani bo‘yicha mustaqil ta‘lim mavzusi:
№
Mavzu
Imzo
Sana
Investitsion risklar, ularning iqtisodiy mohiyati va kelib
1.
chiqish sabablari
Izoh: talaba mustaqil ta’lim mavzularini mustaqil ta’lim mavzulari namunasidan
tanlaydi.
Mazkur mustaqil ish ilmiy loyiha yoki taqdimot ko‘rinishida tayyorlanadi.
Ilmiy loyiha hajmi 6-8 varoq yoki taqdimotning hajmi esa 12-15 slayddan, kirish,
asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat bo‘ladi.
Mustaqil ish topshirig‟ini baholash me‟zoni
№
1.
Mustaqil ishni baholash tartibi
Mustaqil ta‘lim mavzusi bo‘yicha tayyorlanadigan sifatli
ilmiy loyiha yoki taqdimot uchun
0-2
2.
Mustaqil ta‘lim mavzusini sifatli himoyasi uchun
0-2
3.
Mustaqil ta‘lim mavzusi bo‘yicha talabaning mustaqil
xulosasi uchun
0-1
Jami (maksimal)
0-5
2. Mustaqil ta‘lim mavzusi bo‘yicha ilmiy tezis tayyorlash (0-5 ).
Talaba tomonidan tayyorlangan ilmiy tezis hajmi 2-3 betdan iborat bo‘ladi va
ushbu tayyorlangan tezis bilan Respublika yoki xalqaro miqyosida bo‘lib o‘tadigan
konferensiyalarda qatnashadi. Ilmiy tezis sifatiga qarab 3-5 baho beriladi.
3.Mustaqil ta‘lim mavzusi bo‘yicha tayyorlangan krassvord, skanvord yoki
mavzuga oid boshqotirma uchun (0-5)beriladi.
4.Ishchi o‘quv dasturida berilgan tutilgan mavzular bo‘yicha tayyorlangan 10
ta sifatli test uchun (0-5) beriladi .
5.Ishchi o‘quv dasturida berilganmavzular bo‘yicha tayyorlangan 3 ta tarqatma
materialga tayyorlash uchun (0-5) beriladi.