Ilova 1
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
“Energiya ta’minlash tizimlari” kafedrasi
“INFOMMUNIKATSIYA QURILMALARI ELEKTR TA’MINOTI”
fanidan
AMALIYOT
T O P S H I R I Q №2
Bajardi:____________________________ta’lim yo‘nalishi
_OEL_guruh
_______________________________________
talabaning F.I.Sh.
Qabul qildi: ______________________________________
Toshkent 2023
“INFOMMUNIKATSIYA QURILMALARI ELEKTR TA’MINOTI”
fandan
№2 T O P SH I R I Q (AMALIYOT)
1 - jadval
Elektr ta’minoti tizimlari
Mavzu:
Ishdan maqsad:
Infokommunikatsiya elektr ta’minoti tizimlarini hisoblash va
loyihalash tamoyillari.
Adabiyotlar:
1. Stantsiya va podstantsiyalarning elektr qismi. O’quv qo’llanma. Q.R.
Allaev, I.H. Siddikov va boshq. O’z.ROO’MTV – T.: Cho’lpon nomidagi
NMIU, 2016. 304b.
2. Aloqa qurilmalarining elektr ta’minoti (o’quv qo’llanma). M.S.
Sapayev, F.M. Qodirov, U.T. Aliyev. O’z.ROO’MTV, O’rta maxsus kasbhunar ta’limi markazi. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2012 – 264 b.
3. .Yu. Vorobyov Elektrosnabjenie kompyuternыx i
telekommunikatsionnыx sistem. – M.: Eko-Trendz, 2002. – 280s.: il.
4. Siddikov I.X. Aloqa qurilmalari qayta tiklanuvchi elektr ta’minoti
manbalari fanidan uslubiy qo’llanma – Toshkent, TATU, 2016 – 92 b.
5. Pravila ustroystva elektroustanovok (PUE). Inspeksiya
«Uzgosenergonadzor», Tashkent, 2007g. – 732s.
6. Twidell J., Weir T. Renewable Energy Resources. Second edition,
2006
Vaqti
Toshshiriqni bajarish
ketma ketligi
20 soat.
I.
Amaliy topshiriqni bajaring.
II. Hisobot tayyorlash.
Eslatma: talabalar jadvallarda keltirilgan variant nomeri bo‘yicha o‘z variantlarini tanlab
oladilar va nazariy savollar nomerlari bo‘yicha savollarga javob tayyorlaydilar.
TOPSHIRIQ VARIANTLARI
2.2 - 2.3 - jadvaldan olinadi
Вariant
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
Talaba F.I.Sh.
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
I.
Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун
Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун
Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун
Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун
Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун
Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун
Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун
Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун
Amaliy topshiriqni bajaring.
Infokommunikatsiya elektr ta’minoti tizimlarini hisoblash va loyihalash
tamoyillari
2.1 Hisob-kitob ishlarini bajarishga qo‘yiladigan talab va tavsiyalar.
Hisoblash-kitob ishlarini bajarish uchun nazariy materialni ma’ruza matnlari
va tavsiya etilgan adabiyotlarga muvofiq o‘rganish lozim. Hisoblashda ushbu
qo‘llanmada keltirilgan ma’lumotlardan foydalaning. Agar mavjud ma’lumotlar
yetarli bo‘lmasa, elektr ta’minoti va elektr ta’minoti tizimlarini jihozlash bo‘yicha
internetda chop yetilgan ma’lumotnomalar, qo‘llanmalar, adabiyotlar yoki onlayn
kalkulyatorlardan foydalanish kerak.
2.1.1 Ishning mazmuni.
Hisoblash ishlari (kompleks topshiriq, kurs ishi va loyihasi, amaliy hisobkitob) quyidagi ish hajmini nazarda tutadi.
1. O‘zaruvchan tokning uzluksiz elektr ta’minoti tizimini hisoblash. Amalga
oshirilgan hisob-kitoblarga asoslanib uzluksiz o‘zgaruvchan tok elektr ta’minotini
tizimini tanlash amalga oshiriladi.
2. O‘zgarmas tokning uzluksiz elektr ta’minoti tizimini hisoblash. Amalga
oshirilgan hisob-kitoblarga asoslanib akkumulator batareyalarini va to‘g‘rilagich
qurilmasini tanlash amalga oshiriladi.
3. Korxona tomonidan iste’mol qilinadigan umumiy quvvatni hisoblash.
4. Quvvat koeffitsienti korrektorini tanlash.
5. Himoyalovchi yerga ulash qurilmasini hisoblash. .
6. Himoya avtomatini tanlash.
7. 1 - 6 gacha bo‘lgan bandlarni bajarish natijalari bo‘yicha tanlangan
uskunalarni ko‘rsatltgan holda infokommunikatsiya elektr ta’minoti tizimining
funksional sxemasini tuzish.
Nazorat hisoblash ishlarini, talabalarning mustaqil ishlari uchun hisobkitoblarni, amaliy mashg‘ulotlarda hisob-kitoblarni bajarishda sillabusda keltirilgan
amaliy mashg‘ulotlarni umumlashtirib bajarish bilan cheklanish mumkin.
Hisoblash uchun boshlang‘ich ma’lumotlar (variantlar) 2.1.4-banddan
tanlanadi. Amaliy ishning natijasi elektr ta’minoti tizimining funksional sxemasi va
tanlangan qurilmalar hisoblanadi.
2.1.2. Amaliy ishning xajmi va amalga oshirish grafigi.
Hisoblash ishlari 2 ta modul uchun mo‘ljallangan. Ish jadvali xar haftada bir
marta o‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlar jadvali bilan chambarchas bog‘liq.
Hisoblash ishlari har bir modul bo‘yicha 5 ta amaliy mashg‘ulotga mo‘ljallangan.
Ikkinchi modulda 1-3 gacha bo‘lgan bandlari bajariladi. To‘g‘ri bajarilgan
amaliy ish (talabaning o‘ziga berilgan variantining hisobi, hisob-kitoblarni to‘g‘ri
bajarilish, tushuntirish yozuvlari mavjud bo‘lsa) himoyasiz qabul qilinib kredit
belgilanadi va uchinchi modulga ruxsat beriladi.
Uchinchi modulda 4 dan 7 gacha bo‘lgan bandlar bajariladi. Amaliy ish uchun
ikkinchi modulda qo‘yilgan talablar ketma-ketligi asosida uchinchi moduldagi
amaliy ish tekshiriladi va himoyaga ruxsat beriladi. Butun ishni himoya qilish
natijalari asosida kredit belgilanadi.
Amaliy ishni bajarishning taxminiy jadvali 2.1-jadvalda ko‘rsatilgan.
2.1-jadval
Hisob-kitob ishlarini bajarish jadvali.
Darslar №
2-modul
1
2
3
Amaliy dars mavzusi
Topshiriqni
taqdim
Infokommunikatsiya
ta’minoti tizimi
Ish holati
qilish.
elektr Amaliy ish mohiyatini tushunib yetish
Dastlabki
ma’lumotlar
tanlanadi
va
O‘zaruvchan tokning ( AC )
o‘zgaruvchan uzluksiz elektr ta’minoti tizimi
uzluksiz elektr ta’minoti tizimi
hisoblanadi (2.1.1 ning 1-2 bandlari).
O‘zgarmas
tokning
( DC ) 2.1.1 ning 1-2 bandlaridagi hisob-kitoblarda
xatolar bartaraf yetiladi.
uzluksiz elektr ta’minoti
4
5
1
3-modul
2
3
4
5
Infokommunikatsiya korxonasining umumiy
O‘zgarmas va o‘zgaruvchan
iste’mol quvvati hisoblab chiqiladi. 2.1.1
toklarining elektr energiyasi
bo‘limning 1-, 2- va 3- bandlarining hisobiste’molchilarining parametrlari.
kitoblaridagi xatolar bartaraf etiladi
Hisob-kitoblaridagi xatolar bartaraf etiladi.
Baholash darsi.
Keyingi modulga ruxsat beriladi
Reaktiv quvvatni kamaytirish Quvvat koeffitsienti korrektori tanlanadi. 2.1.1
qurilmalari.
ning 4- bandi
Ishchi va xodimlarni elektr 2.1.1 ning 4- bandidagi xatolar bartaraf etiladi,
tokidan
himoya
qilish Himoyalovchi
yerga
ulash
qurilmasi
qurilmalari.
hisoblanadi
2.1.1 ning 4- va 5- bandlaridagi xatolar bartaraf
Elektr energiyasini hisobga olish
etiladi Himoya avtomati tanlash amalga
va tarqatish qurilmalari.
oshiriladi
Elektr ta’minoti tizimlarining
ishlash
xususiyatlari. Tekshirish uchun taqdim yetish.
Ekspluatatsiya qilish.
Baholash darsi.
Amaliy ish himoya qilinadi.
2.1.3 Amaliy ishni rasmiylashtirish.
Amaliy ish bo‘yicha texnik talablar: matn Microsoft Office Word dasturida,
Times New Roman, 14 shriftda, 1 intervalda bo‘lishi, sahifaning chap 3 sm, yuqori
va quyi 2 sm, va o‘ng tomon 1,5 santimetrdan iborat joy qoldirilishi shart.
Amaliy ishga materiallarni joylashtirish quyidagicha:
– sarlavha sahifasi (titul varog‘i);
– mundareja;
– hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar;
– asosiy qism;
– tizimning funksional sxemasi;
– adabiyotlar ro‘yxati.
Sarlavha sahifasida amaliy ish nomi, bajaruvchi talabaning ism, familiyasi,
uning guruhi, fakulteti va tekshiruvchi o‘qituvchi haqida ma’lumot beriladi.
Mundareja alohida sahifada taqdim etiladi. Mazmuni amaliy ishning barcha
tarkibiy qismlarini o‘z ichiga oladi. Nomlar matnga to‘liq mos kelishi kerak. Sahifa
raqamlari ushbu materialning boshlanishini ko‘rsatadi.
Hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar yangi sahifadan boshlanadi.
Barcha belgilar, qiymatlar va o‘lchov birliklari manba ma’lumotlariga kiritilishi
kerak.
Asosiy qism matni bo‘limlarga bo‘linadi. Bo‘limlar Arab raqamlarida tartib
raqamlarga ega bo‘lishi kerak (1, 2 va hokazo). Bo‘lim sarlavhalari xat boshi bilan
boshlanib, katta harflar bilan yozilishi kerak. Bo‘lim raqamidan keyin va sarlavha
oxirida nuqta qo‘yilmaydi.
Amaliy ishda bitta "Infokommunikasiya korxonasining elektr ta’minoti
tizimini hisoblash" bo‘limi mavjud. Bo‘lim vazifalariga ko‘ra (1.1, 1.2 va h.k.)
kichik bo‘limlarga bo‘linadi. Kichik sonlar nomlari kichik harflarda (birinchi bosh
harfdan tashqari) raqamdan keyin va oxirida nuqta qo‘ygan holda xatboshidan
yoziladi. Matn aniq bo‘lishi va turli talqinlarga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Bunday
holda siz ta’lim yoki maxsus adabiyotlarda tavsiya etilgan atamalar, belgilar va
ta’riflardan foydalanishingiz kerak.
Sarlavha (bo‘lim yoki bandi) va keyingi yoki oldingi matn orasidagi masofa
kamida bir matn chizig‘i bo‘lishi kerak. Biror bo‘lim yoki bandining nomini bitta
matn satri bilan sahifani pastki qismiga joylashib qolsa, sahifaning pastki qismiga
joylashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Xatboshi matn davomida bir xil va 5 belgiga teng bo‘lishi kerak (≈1.27 sm).
Formulalar va tenglamalar bevosita o‘tilgan matndan keyin, kamida bitta
satrning yuqori va pastki qismidagi matnli chiziq o‘rtasiga joylashtiriladi. Formula
raqami satrning o‘ng tomonida qavslar ichida uning sathida joylashtirilib, bo‘lim
raqami va nuqta bilan ajratilgan formulaning tartib sonidan tashkil topadi, masalan
(2.4) – ikkinchi bo‘limning to‘rtinchi formulasi.
Formula va tenglamalar formula redaktorida yoziladi. Formulaga kiritilgan
har bir simvol va son koeffitsient qiymatlarining tushuntirishlari formulada berilgan
ketma-ketlikda bevosita formula ostida berilishi kerak. Formula va tenglamalarda
lotin harflari matematik funksiyalar va simvollar ( sin, cos, lg, exp, tg va boshqalar)
dan tashqari kursivda teriladi.), shuningdek, yunon harflari ( ,  ,  va hokazo.)
xam.
Amaliy ish davomida ishlatilgan adabiyotlar ro‘yxati yangi satrda
joylashtirilgan bo‘lib, unda faqat ishni bajarish vaqtida foydalanilgan adabiyotlar va
veb-sahifalar va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Foydalanilgan adabiyotlarga havolalar
matnda kvadrat qavs [1] ichida berilgan bo‘lib, bu ro‘yxatda manbaning
joylashtirilgan raqamini ko‘rsatadi.
2.1.4 Dastlabki ma’lumotlar
Ko‘rsatmalarda hisoblash ishlarini bajarish uchun 100 ta variantda vazifalar
berilgan. Variant raqami ikki raqamdan iborat bo‘lib (00...99) va o‘qituvchi
tomonidan har bir talabaga alohida beriladi. Dastlabki ma’lumotlar 2.2 va 2.3jadvallardan tanlanadi.
Elektr ta’minoti turi – uch fazali, to‘rt o‘tkazgichli, 220/380, 50 Gs.
O‘zgaruvchan tok qurilmasini turi – bir fazali 220 V, 50 Gs.
Infokommunikasiya korxonasining elektr ta’minoti tizimining quvvat
koeffitsienti – cos ж  0,95 .
Avariyaviy yoritish tizimining quvvat koeffitsienti – cos  аё  1 .
Telekommunikasiya uskunalarining o‘rtacha yuklanganlik koeffitsienti – ki  1 .
Uzluksiz elektr ta’minotining boshlang‘ich yuklama tokining ortish
koeffitsienti – k a  1,2 .
O‘zgaruvchan tokda uzluksiz elektr ta’minotining foydali ish koeffitsienti –
  0 ,9 .
Uzluksiz elektr ta’minotining invertorining foydali ish koeffitsienti –
инв  0 ,95 .
Dastlabki ma’lumotlar
2.2-jadval
Variantning ikkinchi raqami
Elektr
ta’minoti
tizimining
nurlari soni
O‘zgaruvchan
tok
qurilmalarining maksimal toki,
I н АС , А .
O‘zgarmas tok qurilmalarining
maksimal toki, I н DС , А .
Avariyaviy
yoritishning
maksimal toki, I аё , А .
Maishiy
ehtiyojlar
uchun
iste’mol
qilinadigan
to‘liq
quvvat, S мэ , кВА .
Shamollatish
va
kondensionerlash
tizimi
tomonidan iste’mol qilingan
to‘liq quvvat, S ш.к , кВА .
Atrof muhit harorati, t ўр , С .
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
2
3
1
2
3
2
1
3
2
1
10
15
20
25
12
16
18
22
26
28
40
50
70
30
90
90
75
45
55
65
5
3
4
4,5
3,5
2,8
1,9
2,7
3,2
4,7
5
6
7
8
10
3
4
3,5
5
4
3,0
3,5
4,0
4,5
5,0
5,5
6,0
3,0
4,0
5,0
+20 +18 +24 +22 +25 +20 +18 +15 +16 +22
Erga ulash simining diametri,
d , мм .
Erga ulash simlarining orasidagi
masofa, а , м .
Erning solishtirma qarshiligi,
 о , Ом  м .
60
32
35
40
60
50
60
50
40
45
10
5
12
5
10
5
15
10
4
10
20
30
10
6
40
30
20
80
50
40
2.3-jadval
Variantning birinchi
raqami
O‘zgarmas
tok
qurilmasining
kuchlanishi,
U к DC , В .
Avariyaviy yoritish
tizimining
kuchlanishi, U аё , В .
Akkumulyator
batareyalari
orqali
ishlash
muddati
(akkumulyatorlarni
razryadlanishi),
t раз , соат .
Maishiy
ehtiyojlarning quvvat
koeffitsienti, cos мэ
.
Shamollatish
va
kondensionerlash
tizimining
quvvat
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
48
48
20
48
60
24
60
48
24
48
220
48
220
220
60
24
220
220
24
48
AC
DC
AC
AC
DC
DC
AC
AC
DC
DC
3
1
0,5
3
0,5
1
2
3
2
0,5
0,97
0,93
0,9
0,95
0,98
0,94
0,92
0,91
,096
0,89
0,75
0,76
0,78
0,8
0,75
0,76
0,78
0,8
0,75
0,76
koeffitsienti, cos  шк
.
Erga ulash simining
uzunligi, l , м .
4,5
2,8
3,5
3
3,2
5
6
5,5
3,5
3,3
2.2 O‘zgaruvchan tok uzluksiz elektr ta’minoti tizimini hisoblash va
loyihalash tamoyillari
2.2.1 O‘zgaruvchan tok uzluksiz elektr ta’minoti tizimini tanlash va
hisoblash usuli
Hisoblash va loyihalashda uzluksiz elektr ta’minot tizimi (UETT) yagona
uzluksiz elektr ta’minoti manbai (UETM) bilan markazlashtirilgan tamoyili (2.1rasm, a) ga qarang) asosida qurilgan deb faraz qilinadi. Loyihalashda siz UETM ni
tanlashingiz va tizim tomonidan tarmoqdan iste’mol qilingan maksimal quvvatni
hisoblashingiz kerak bo‘ladi. Ushbu usul UETTning xar bir UETMini tanlash uchun
taqsimlangan va aralash tizimlar ham o‘rinli hisoblanadi.
УТТ ~
БТЩ
УЭТМ
Таъминот манбаи қурилмаси 1
Таъминот манбаи қурилмаси 2
Таъминот манбаи қурилмаси N
a)
УТТ ~
БТЩ
УЭТМ 1
Таъминот манбаи қурилмаси 1
УЭТМ 2
Таъминот манбаи қурилмаси 2
УЭТМ N
Таъминот манбаи қурилмаси N
b)
УТТ ~
БТЩ
УЭТМ 1
Таъминот манбаи қурилмаси 1
УЭТМ 2
Таъминот манбаи қурилмаси 2
УЭТМ N
Таъминот манбаи қурилмаси 3
Таъминот манбаи қурилмаси 4
Таъминот манбаи қурилмаси N
v)
2.1-rasm. O‘zgaruvchan tok uzluksiz elektr ta’minoti:
a – markazlashtirilgan (bitta UETM bilan), b – markazlashtirilmagan (bir nechta
UETM bilan), v – aralash. BTSh - bosh taqsimlash щiti (from the main
switchboard), UTT – uzluksiz ta’minot tizimi, UETM – uzluksiz elektr ta’minoti
manbai (UPS ).
Hisoblash uchun boshlang‘ich ma’lumotlar:
– o‘zgaruvchan tok qurilmasining turi - bir fazali, 220 V, 50 Gs;
– o‘zgaruvchan tok qurilmasining maksimal toki, I ю АС , А ;
– avariyaviy yoritish tizimining turi (tok - o‘zgarmas DC , yoki o‘zgaruvchan
AC );
– avariyaviy yoritish tizimining ta’minot kuchlanishi, U аё , В ;
– avariyaviy yoritish tizimining maksimal toki, I аё , A .
Hisoblash natijalari:
– uzluksiz elektr ta’minoti modeli;
– uskunalar birliklari soni (modullar, bloklar);
– tarmoqdan tizimi tomonidan iste’mol qiladigan maksimal quvvat (to‘liq
quvvat – SУЭТТ АС , aktiv quvvat – РУЭТТ АС va reaktiv quvvat – QУЭТТ АС ).
Umuman olganda uzluksiz elektr ta’minoti manbaining maksimal yuklanish
quvvati S ю УЭТМ unga ulangan barcha iste’molchilarning quvvatlari yig‘indisiga
tengdir:
N
N
Pi
, кВт ,
i  1 cos i
S ю УЭТМ   Si  
i 1
(2.1)
bu erda N – uskunalar birliklarining umumiy soni; S i – to‘liq quvvat; Pi –
aktiv quvvat; cos i – i - qurilmaning quvvat koeffitsienti.
Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra barcha variantlarda infokommunikasion
korxonalarida U ю AC = 220 В nominal ta’minot kuchlanishiga ega bo‘lgan bir
fazali qurilmalardan foydalaniladi.
Bu holda o‘zgaruvchan tok (AC) uskunasining umumiy quvvati S ю AC
quyidagiga teng:
S ю AC  U ю АС  I ю АС , кВА ,
(2.2)
Aktiv quvvat Pю АС esa:
Pю АС  S ю АС  cos  АС , кВт
(2.3)
Agar infokommunikasion elektr ta’minoti tizimining favqulodda yoritish
tizimida o‘zgaruvchan tokdan ( АC ) foydalanilsa, uzluksiz elektr ta’minoti manbai
ushbu tizimga qo‘shimcha ravishda elektr energiyasi bilan ta’minlash kerak bo‘ladi.
Bunday holatda, favqulodda yoritish tizimi tomonidan iste’mol qilinadigan umumiy
quvvat S аё :
S аё  U аё  I аё 
Pаё
, кВА ;
cos аё
(2.4)
uzluksiz elektr ta’minoti manbaining yuklamaning maksimal quvvati
qo‘yidagicha hisoblanadi:
S ю УЭТМ  S ю АС  S аё , кВА .
(2.5)
Agar infokommunikasion elektr ta’minoti tizimining favqulodda yoritish
tizimida o‘zgarmas tok ( DC ) foydalanilayotgan bo‘lsa, uzluksiz elektr ta’minoti
manbaiga faqat o‘zgaruvchan tok ( АC ) qurilmalari ulangan bo‘ladi:
S ю УЭТМ  S ю АС , кВА ,
(2.6)
O‘zgaruvchan tok qurilmalarining o‘ziga xos xususiyati uning ishga tushirish
vaqtida ist’emol qilinadigan boshlang‘ich tokning mavjudligidir. Ayrim turdagi
qurilmalar (yuqori quvvatli transformatorlar, elektr dvigatellar) uchun boshlang‘ich
tok nominal tokdan 10 marta yuqori bo‘lishi mumkin.
Agar o‘zgaruvchan tok UETM boshlang‘ich toklarni hisobga olmagan holda
tanlansa, UETM ishga tushirilganda yuklanganlikdan himoyalanish ishga tushadi.
Yuklanish darajasi va davomiyligi uzluksiz elektr ta’minoti manbai hujjatlarida aniq
qayd etilgan bo‘ladi.
Infokommunikasiya qurilmalari uchun odatda 20% quvvat zaxirasiga ega
bo‘lgan UETM tanlanadi (boshlang‘ich yuklama tokining ortish koeffitsienti
k а = 1,2 ). Amaliyotda 1,2  k а  2 bo‘ladi. Amalda, barcha uskunalar bir vaqtning
o‘zida ishlatilmaydi. Shu sabali, UETMning haqiqiy talab qiladigan quvvati
qurilmaning o‘rnatilgan quvvatidan kam bo‘lishi mumkin (har qanday uy uchun
odatiy misol – barcha uy jihozlarining umumiy quvvati o‘nlab kilovattga etishi
mumkin, ammo bir vaqtning o‘zida yoqilgan qurilmalar 5 kVt dan ko‘p bo‘lmagan
quvvatni iste’mol qiladi). Ushbu momentda o‘rtacha statik yuklanganlik
koeffitsienti k i yordamida hisobga olinadi. Amaliyotda 0,2  ki  1 bo‘ladi,
odatda infokommunikasiya qurilmalari uchun k i  1 , chunki UETM qurilmalarga
ulangan bo‘lib ular kechayu-kunduz ishlashi kerak.
Shunday qilib, UETM ning talab qilgan chiqish quvvati Sчик УЭТМ
qo‘yidagicha bo‘ladi:
Sчик УЭТМ  ki  k a  S ю УЭТМ , кВА
(2.7)
Talab qilingan quvvatga asoslanib UETM ishlab chiqaruvchilari va ularni
etqazib beruvchilarining kataloglari ruyxatidan Sчик УЭТМ dan kattaroq bo‘lgan
UETM modeli tanlanadi.
Sanoatda ishlatiladigan kuchli UETMlar modulli usulda ishlab chiqariladi.
Bunday UETM o‘ziga xos tuzilishga ega: kuch modullari ulangan (masalan,
qurilmani kuvvatini kuchaytirish uchun) umumiy boshqaruv moduli (tez-tez
takrorlanadigan) yoki akkumulyator modullari (avariya holatlarida ishlash
muddatini ko‘paytirishga imkon beradi). Bunday UETMlar yuklamadan
kuchlanishni uzmasdan ish jarayoni davrida modullarni almashtirish va o‘z-o‘zini
tashxis (diagnostika) qilish xususiyatiga ega.
Masalan, APS Symmetra RM
firmasining UETM ikki tomonlama
o‘zgartirish xususiyatiga ega ( On - Line - texnologiyasi). UETMning o‘lchamlari
gabarit jihatidan ixcham, zaxira almashinuvi juda oson. 2.2-rasmda
APS Symmetra RM firmasining UETM keltirilgan.
2.2-rasm. APS Symmetra RM firmasining UETMi. 1 – asosiy kuch moduli,
2-asosiy va zaxira boshqaruv moduli.
UETMning minimal chiqish quvvati 2 kVA (1-kuch moduli). Chiqish
quvvatini oshirish uchun UETMga qo‘shimcha quvvat modullarini o‘rnatishi
mumkin. UETM ga maksimal 3 ta quvvat modullarini joylashtirish mumkin, ular
asosiy bodul bilan birgalikda maksimal 6 kVA quvvatga ega 3+1 sxemasini (3 ta
asosiy modul, 1 ta zaxira modul) ta’minlaydi. Minimal UETM konfigurasiyasi bitta
akkumulyator modulini o‘z ichiga oladi. UETMning ish vaqtini uzaytirish uchun
qo‘shimcha akkumulyator modullarini o‘rnatish imkoniyatiga ega. UETMga
maksimal 6 ta akkumulyator modullarini o‘rnatish mumkin. APS Symmetra RM
kabi modulli UETMlardan foydalanish yuqori darajadagi ishonchliligi bilan
uzluksiz elektr ta’minoti tizimlarini yaratish imkonini beradi. Buning uchun
UTEMni tanlashda bitta modul ortiqcha bo‘ladi, u asosiy modullardan iri ishlamay
qolganda tizimga ulanadi.
Ba’zi bir o‘zgaruvchan tok modulli UETMlarining parametrlari 2.4-jadvalda
keltirilgan.
O‘zgaruvchan tok UETMlari
2.4-jadval
Ishlab chiqaruvchi
Modeli
АРС
АРС
АРС
NewaveUPS Systems
NewaveUPS Systems
PK Electronics
Eaton - Powervare
Socomec - Sicon
Symmetra Power Array
Symmetra RM
Symmetra LX
Minipower Tower
Minipower Rack
US 9003
Qurilma quvvati
Modul quvvati
SUETM
S modul , kVA
9170
Modulys
max , kVA
16
4
6
2
16
4
8
1
4
4.8
18
18
1
0.4
3
1.5
Modulli UETMlar uchun zaxira ta’minotni hisobga olgan holda kerakli N ta
modullarni qo‘yidagi formula bilan aniqlanadi:
N 
Sчик УЭТМ
 1,
k ПМ  S мод
(2.8)
bu erda k ПМ = 0.75..0,95 – parallel ulanishni hisobga olish koeffitsienti. Bu
koeffitsient UETM modullari orasida yuklamalarni xar xil taqsimlanishi hisobga
oladi.
Olingan N qiymat yaxlitlanishi kerak (masalan 5,3 ni 6, 5,5 ni 6). Bunday
holda, kerakli modullar soni ma’lum bir tanlangan qurilmaning maksimal modullar
( N max ) sonidan oshmasligi kerak:
N  N max .
(2.9)
UETM modullarining maksimal sonini taxminan qo‘yidagicha aniqlash (aniq
aniqlashda ma’lum bir qurilma uchun uning texnik xujjatlaridan foydalaniladi)
mumkin:
N max 
SУЭТМ max
S мод
(2.10)
,
Agar 2.9 formuladagi shart bajarilmasa, undan kuchliroq UETMni tanlash
kerak bo‘ladi.
UETM tanlanganidan so‘ng, tanlangan UETMning maksimal chiqish
quvvatini aniqlashimiz mumkin Sчик УЭТМ max :
Sчик УЭТМ max  N  S мод ,
(2.11)
Maksimal quvvat, UETMning akkumulyator batareyalari razryadlanganidan
keyin, ya’ni avariyaviy rejimdan keyin UETM tarmoqdan iste’mol qiladi. Bunday
holatda, UETM tarmoqdan yuklamani ishlashi uchun zarur bo‘lgan quvvatni
Sчик УЭТМ va akkumulyator batareyalarni zaryadlash S зар АБ uchun sarflaydi, bu esa
maksimal quvvatning 10% ni tashkil qiladi:
S зар АБ  0 ,1  Sчик УЭТМ max , кВА.
(2.12)
Akkumulyator batareyalarni zaryadlash quvvatining S зар АБ aniq qiymatini
qurilmaning texnik hujjatlaridan aniqlash mumkin.
Shunday qilib, uzluksiz elektr ta’minoti tizimining (UETT) umumiy quvvati
SУЭТТ АС qo‘yidagi formula bilan aniqlanadi:
SУЭТТ АС  Sчик УЭТМ  S зар АБ , кВА.
(2.13)
UETTning aktiv quvvati, PУЭТТ АС :
PУЭТТ АС 
SУЭТТ АС  cos УЭТМ
УЭТМ
, кВт
(2.14)
UETTning reaktiv quvvati, QУЭТТ АС :
QУЭТТ АС 
2
2
SУЭТТ
АС  PУЭТТ АС , кВАР.
(2.15)
2.14 formuladagi УЭТМ – foydali ish koeffitsienti, cos УЭТМ UETMning
quvvat koeffitsienti qurilmaning texnik xujjatlariadan olinadi. Bizning misolda
ushbu koeffitsientlarni УЭТМ  0 ,9 , cos УЭТМ  0 ,85 qilib olishimiz mumkin.
2.2.2 O‘zgaruvchan tok uzulksiz elektr ta’minoti tizimini loyihalashdagi
odatiy xatoliklar
1. Tanlangan qurilmalarning modeli, ishlab chiqaruvchi va texnik
xususiyatlari noto‘g‘ri tanlanilishi. Ishning asosiy maqsadi qurilmani maqsadga
muvofiq tanlanilishi lozim. Amalda ishlab chiqaruvchi yoki qurilma modelining
nomini yoki raqamini noto‘g‘ri yozish qurilmalarni bir biriga to‘g‘ri kelmasligiga
olib keladi, buning oqibatida o‘zaro aloqalarini tiklash uchun qo‘shimcha qurilmalar
xarid qilishga to‘g‘ri keladi.
2. N sondagi modullar tekshirilmaydi. Natijada, tanlangan UETMga
o‘rnatilishi mumkin bo‘lgan modullardan ko‘proq modullar talab qilinadi.
3. Kerakli N sondagi modullarni noto‘g‘ri yaxlitlash (yoki umuman
yaxlitlamaslik). Modullar sonini kam tomonga yaxlitlash mumkin emas – u holda
UETM kerakli quvvatni ta’minlay olmaydi. Agar hisob kitoblarga ko‘ra, 3,05 modul
talab qilinadigan bo‘lsa unda biz modullar sonini N  4 ga teng qilib olishimiz
kerak.
2.2.3 O‘zgaruvchan tok uzluksiz elektr ta’minoti tizimini hisoblashga
misol
Dastlabki ma’lumotlar:
– o‘zgaruvchan tok qurilmasining turi – bir fazali, U ю AC = 220 В ,
f = 50 Гц ;
– o‘zgaruvchan tok qurilmasining maksimal toki, I ю AC = 12 А ;
– avariyaviy yoritish tizimining turi - o‘zgaruvchan tokda;
– avariyaviy yoritish tizimining ta’minot kuchlanishi, U аё = 220 В ;
– avariyaviy yoritish tizimining maksimal toki, I аё = 3 А .
O‘zgaruvchan tok qurilmasining to‘liq kuchlanishi, S ю AC :
S ю AC  U ю АС  I ю АС  220  12  2 ,64 кВА.
Avariyaviy yoritish tizimi o‘zgaruvchan tokda ishlashi uchun UETM yoritish
tizimini qo‘shimcha elektr ta’minoti bilan ta’minlashi kerak.
O‘zgaruvchan tokda ishlovchi avariyaviy tizimining quvvati, S аё :
S аё  U аё  I аё  220  3  0 ,66 кВА.
UETMning maksimal yuklanganlik quvvati, S ю УЭТМ :
S ю УЭТМ  S ю АС  S аё  2 ,64  0 ,66  3,3 кВА.
UETM ning talab qilgan chiqish quvvati Sчик УЭТМ :
Sчик УЭТМ  ki  k a  S ю УЭТМ  1  1,2  3,3  3,96 кВА .
UETMning kerakli chiqish quvvati Sчик УЭТМ asosida 2.4-jadvaldan uzluksiz
elektr ta’minoti manbini tanlaymiz. Bizning misolda Sчик УЭТМ  3,96 кВА
bo‘lgani uchun PK Electronics firmasining US 9003 nomli UETMni tanlaymiz.
Uning paremetrlari:
– qurilmaning maksimal quvvati, SУЭТМ max = 4,8 кВА ;
– bitta modulning quvvati, S мод = 0,4 кВА .
Zaxirani hisobga olgan holda UETMning modullari soni:
N 
Sчик УЭТМ
3,96
1 
 1  11,2  12,
k ПМ  S мод
0 ,95  0 ,4
bu erda k ПМ  0,95 – parallel ulanishni hisobga olish koeffitsienti.
Qurilmada maksimal modullar soni, N max :
SУЭТМ max
4 ,8
 12.
S мод
0 ,4
N  N max shartga muvofiq UETMni tanlash xatosiz amalga oshirildi.
UETMning maksimal chiqish quvvati Sчик УЭТМ max :
N max 

Sчик УЭТМ max  N  S мод  12  0 ,4  4.8 кВА.
Akkumulyator batareyalarini zaryadlash quvvati, S зар АБ :
S зар АБ  0 ,1  Sчик УЭТМ max  0 ,1  4 ,8  0 ,48 кВА.
Uzluksis elektr ta’minoti tizimining to‘liq quvvati, SУЭТТ
АС
:
SУЭТТ АС  Sчик УЭТМ  S зар АБ  3,96  0,48  4,44 кВА.
Uzluksiz elektr ta’minoti tizimining aktiv quvvati, PУЭТТ АС :
S
 cos УЭТМ
4 ,44  0 ,85
PУЭТТ АС  УЭТТ АС

 4 ,19 кВт,
УЭТМ
0 ,9
bu erda УЭТМ = 0,9 - foydali ish koeffitsienti, cos УЭТМ = 0,85
UETMning quvvat koeffitsienti.
Uzluksis elektr ta’minoti tizimining reaktiv quvvati, QУЭТТ АС :
QУЭТТ АС 
2
2
S УЭТТ
АС  PУЭТТ АС 
-
4 ,932  4 ,192  2 ,6 кВАР.
II. Hisobot tayyorlash.
Hisobot tayyorlashda qo‘yidagilarga amal qidinadi:
1. Titul varog‘i (ilova 1 ga qarang).
2. Topshiriq shaklini o‘zgartirilmagan holatda to‘ldirish (word da yozish va tahrirlash
qonun qoidalariga qatiy rioya etgan holda).
3. Nazariy savollarga javob berish.
4. Amaliy topshiriqni bajarish.
5. Bajarilgan ishlar bo‘yicha xulosa chiqarish. (ilova 2 ga qarang).
6. Foydalanilgan adabiyotlar va internet xavolalari ruyhati.
7. Baholash mezoni: №2 topshiriq bali 8 bal.
Kerakli harakatlar ketma-ketligiga rioya qilgan holda ishni to‘liq bajarish
Talaba mustaqil mushohada yuritsa berilgan topshiriq mavzularining
mohiyatini tushunsa
Rasmiylashtirish sifati (tartibliligi, mantiqliligi)
Hisob qitoblarda o‘lchov birliklarining mavjudligi
Mavzu bo‘yicha maqsad va asosiy tushunchalar va ta’riflarning
mavjudligi
Variant bo‘yicha vazifani bajarilishi
Amaliy ishlarining nazariy himoyasi (talaba mustaqil xulosa va qaror
qabul qilsa, ijodiy fikrlay olsa, mustaqil mushohada yuritsa, berilgan
topshiriq mavzularining mohiyatini tushunsa, bilsa, ifodalay olsa, aytib bera
olsa, hamda topshiriqlar bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lsa)
1 ball
1 ball
1 ball
1 ball
1 ball
1 ball
2 ball
2 ilova
Bajarilgan ishlar bo‘yicha xulosa chiqarish.
(xulosa qo‘lda yoziladi)
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
Foydalanilgan adabiyotlar va internet xavolalari ruyhati
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________