Ilova 1 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI “Energiya ta’minlash tizimlari” kafedrasi “INFOMMUNIKATSIYA QURILMALARI ELEKTR TA’MINOTI” fanidan AMALIYOT T O P S H I R I Q №2 Bajardi:____________________________ta’lim yo‘nalishi _OEL_guruh _______________________________________ talabaning F.I.Sh. Qabul qildi: ______________________________________ Toshkent 2023 “INFOMMUNIKATSIYA QURILMALARI ELEKTR TA’MINOTI” fandan №2 T O P SH I R I Q (AMALIYOT) 1 - jadval Elektr ta’minoti tizimlari Mavzu: Ishdan maqsad: Infokommunikatsiya elektr ta’minoti tizimlarini hisoblash va loyihalash tamoyillari. Adabiyotlar: 1. Stantsiya va podstantsiyalarning elektr qismi. O’quv qo’llanma. Q.R. Allaev, I.H. Siddikov va boshq. O’z.ROO’MTV – T.: Cho’lpon nomidagi NMIU, 2016. 304b. 2. Aloqa qurilmalarining elektr ta’minoti (o’quv qo’llanma). M.S. Sapayev, F.M. Qodirov, U.T. Aliyev. O’z.ROO’MTV, O’rta maxsus kasbhunar ta’limi markazi. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2012 – 264 b. 3. .Yu. Vorobyov Elektrosnabjenie kompyuternыx i telekommunikatsionnыx sistem. – M.: Eko-Trendz, 2002. – 280s.: il. 4. Siddikov I.X. Aloqa qurilmalari qayta tiklanuvchi elektr ta’minoti manbalari fanidan uslubiy qo’llanma – Toshkent, TATU, 2016 – 92 b. 5. Pravila ustroystva elektroustanovok (PUE). Inspeksiya «Uzgosenergonadzor», Tashkent, 2007g. – 732s. 6. Twidell J., Weir T. Renewable Energy Resources. Second edition, 2006 Vaqti Toshshiriqni bajarish ketma ketligi 20 soat. I. Amaliy topshiriqni bajaring. II. Hisobot tayyorlash. Eslatma: talabalar jadvallarda keltirilgan variant nomeri bo‘yicha o‘z variantlarini tanlab oladilar va nazariy savollar nomerlari bo‘yicha savollarga javob tayyorlaydilar. TOPSHIRIQ VARIANTLARI 2.2 - 2.3 - jadvaldan olinadi Вariant 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 Talaba F.I.Sh. 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 I. Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун Исми руйхатда чиқмаган талабалар учун Amaliy topshiriqni bajaring. Infokommunikatsiya elektr ta’minoti tizimlarini hisoblash va loyihalash tamoyillari 2.1 Hisob-kitob ishlarini bajarishga qo‘yiladigan talab va tavsiyalar. Hisoblash-kitob ishlarini bajarish uchun nazariy materialni ma’ruza matnlari va tavsiya etilgan adabiyotlarga muvofiq o‘rganish lozim. Hisoblashda ushbu qo‘llanmada keltirilgan ma’lumotlardan foydalaning. Agar mavjud ma’lumotlar yetarli bo‘lmasa, elektr ta’minoti va elektr ta’minoti tizimlarini jihozlash bo‘yicha internetda chop yetilgan ma’lumotnomalar, qo‘llanmalar, adabiyotlar yoki onlayn kalkulyatorlardan foydalanish kerak. 2.1.1 Ishning mazmuni. Hisoblash ishlari (kompleks topshiriq, kurs ishi va loyihasi, amaliy hisobkitob) quyidagi ish hajmini nazarda tutadi. 1. O‘zaruvchan tokning uzluksiz elektr ta’minoti tizimini hisoblash. Amalga oshirilgan hisob-kitoblarga asoslanib uzluksiz o‘zgaruvchan tok elektr ta’minotini tizimini tanlash amalga oshiriladi. 2. O‘zgarmas tokning uzluksiz elektr ta’minoti tizimini hisoblash. Amalga oshirilgan hisob-kitoblarga asoslanib akkumulator batareyalarini va to‘g‘rilagich qurilmasini tanlash amalga oshiriladi. 3. Korxona tomonidan iste’mol qilinadigan umumiy quvvatni hisoblash. 4. Quvvat koeffitsienti korrektorini tanlash. 5. Himoyalovchi yerga ulash qurilmasini hisoblash. . 6. Himoya avtomatini tanlash. 7. 1 - 6 gacha bo‘lgan bandlarni bajarish natijalari bo‘yicha tanlangan uskunalarni ko‘rsatltgan holda infokommunikatsiya elektr ta’minoti tizimining funksional sxemasini tuzish. Nazorat hisoblash ishlarini, talabalarning mustaqil ishlari uchun hisobkitoblarni, amaliy mashg‘ulotlarda hisob-kitoblarni bajarishda sillabusda keltirilgan amaliy mashg‘ulotlarni umumlashtirib bajarish bilan cheklanish mumkin. Hisoblash uchun boshlang‘ich ma’lumotlar (variantlar) 2.1.4-banddan tanlanadi. Amaliy ishning natijasi elektr ta’minoti tizimining funksional sxemasi va tanlangan qurilmalar hisoblanadi. 2.1.2. Amaliy ishning xajmi va amalga oshirish grafigi. Hisoblash ishlari 2 ta modul uchun mo‘ljallangan. Ish jadvali xar haftada bir marta o‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlar jadvali bilan chambarchas bog‘liq. Hisoblash ishlari har bir modul bo‘yicha 5 ta amaliy mashg‘ulotga mo‘ljallangan. Ikkinchi modulda 1-3 gacha bo‘lgan bandlari bajariladi. To‘g‘ri bajarilgan amaliy ish (talabaning o‘ziga berilgan variantining hisobi, hisob-kitoblarni to‘g‘ri bajarilish, tushuntirish yozuvlari mavjud bo‘lsa) himoyasiz qabul qilinib kredit belgilanadi va uchinchi modulga ruxsat beriladi. Uchinchi modulda 4 dan 7 gacha bo‘lgan bandlar bajariladi. Amaliy ish uchun ikkinchi modulda qo‘yilgan talablar ketma-ketligi asosida uchinchi moduldagi amaliy ish tekshiriladi va himoyaga ruxsat beriladi. Butun ishni himoya qilish natijalari asosida kredit belgilanadi. Amaliy ishni bajarishning taxminiy jadvali 2.1-jadvalda ko‘rsatilgan. 2.1-jadval Hisob-kitob ishlarini bajarish jadvali. Darslar № 2-modul 1 2 3 Amaliy dars mavzusi Topshiriqni taqdim Infokommunikatsiya ta’minoti tizimi Ish holati qilish. elektr Amaliy ish mohiyatini tushunib yetish Dastlabki ma’lumotlar tanlanadi va O‘zaruvchan tokning ( AC ) o‘zgaruvchan uzluksiz elektr ta’minoti tizimi uzluksiz elektr ta’minoti tizimi hisoblanadi (2.1.1 ning 1-2 bandlari). O‘zgarmas tokning ( DC ) 2.1.1 ning 1-2 bandlaridagi hisob-kitoblarda xatolar bartaraf yetiladi. uzluksiz elektr ta’minoti 4 5 1 3-modul 2 3 4 5 Infokommunikatsiya korxonasining umumiy O‘zgarmas va o‘zgaruvchan iste’mol quvvati hisoblab chiqiladi. 2.1.1 toklarining elektr energiyasi bo‘limning 1-, 2- va 3- bandlarining hisobiste’molchilarining parametrlari. kitoblaridagi xatolar bartaraf etiladi Hisob-kitoblaridagi xatolar bartaraf etiladi. Baholash darsi. Keyingi modulga ruxsat beriladi Reaktiv quvvatni kamaytirish Quvvat koeffitsienti korrektori tanlanadi. 2.1.1 qurilmalari. ning 4- bandi Ishchi va xodimlarni elektr 2.1.1 ning 4- bandidagi xatolar bartaraf etiladi, tokidan himoya qilish Himoyalovchi yerga ulash qurilmasi qurilmalari. hisoblanadi 2.1.1 ning 4- va 5- bandlaridagi xatolar bartaraf Elektr energiyasini hisobga olish etiladi Himoya avtomati tanlash amalga va tarqatish qurilmalari. oshiriladi Elektr ta’minoti tizimlarining ishlash xususiyatlari. Tekshirish uchun taqdim yetish. Ekspluatatsiya qilish. Baholash darsi. Amaliy ish himoya qilinadi. 2.1.3 Amaliy ishni rasmiylashtirish. Amaliy ish bo‘yicha texnik talablar: matn Microsoft Office Word dasturida, Times New Roman, 14 shriftda, 1 intervalda bo‘lishi, sahifaning chap 3 sm, yuqori va quyi 2 sm, va o‘ng tomon 1,5 santimetrdan iborat joy qoldirilishi shart. Amaliy ishga materiallarni joylashtirish quyidagicha: – sarlavha sahifasi (titul varog‘i); – mundareja; – hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar; – asosiy qism; – tizimning funksional sxemasi; – adabiyotlar ro‘yxati. Sarlavha sahifasida amaliy ish nomi, bajaruvchi talabaning ism, familiyasi, uning guruhi, fakulteti va tekshiruvchi o‘qituvchi haqida ma’lumot beriladi. Mundareja alohida sahifada taqdim etiladi. Mazmuni amaliy ishning barcha tarkibiy qismlarini o‘z ichiga oladi. Nomlar matnga to‘liq mos kelishi kerak. Sahifa raqamlari ushbu materialning boshlanishini ko‘rsatadi. Hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar yangi sahifadan boshlanadi. Barcha belgilar, qiymatlar va o‘lchov birliklari manba ma’lumotlariga kiritilishi kerak. Asosiy qism matni bo‘limlarga bo‘linadi. Bo‘limlar Arab raqamlarida tartib raqamlarga ega bo‘lishi kerak (1, 2 va hokazo). Bo‘lim sarlavhalari xat boshi bilan boshlanib, katta harflar bilan yozilishi kerak. Bo‘lim raqamidan keyin va sarlavha oxirida nuqta qo‘yilmaydi. Amaliy ishda bitta "Infokommunikasiya korxonasining elektr ta’minoti tizimini hisoblash" bo‘limi mavjud. Bo‘lim vazifalariga ko‘ra (1.1, 1.2 va h.k.) kichik bo‘limlarga bo‘linadi. Kichik sonlar nomlari kichik harflarda (birinchi bosh harfdan tashqari) raqamdan keyin va oxirida nuqta qo‘ygan holda xatboshidan yoziladi. Matn aniq bo‘lishi va turli talqinlarga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Bunday holda siz ta’lim yoki maxsus adabiyotlarda tavsiya etilgan atamalar, belgilar va ta’riflardan foydalanishingiz kerak. Sarlavha (bo‘lim yoki bandi) va keyingi yoki oldingi matn orasidagi masofa kamida bir matn chizig‘i bo‘lishi kerak. Biror bo‘lim yoki bandining nomini bitta matn satri bilan sahifani pastki qismiga joylashib qolsa, sahifaning pastki qismiga joylashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Xatboshi matn davomida bir xil va 5 belgiga teng bo‘lishi kerak (≈1.27 sm). Formulalar va tenglamalar bevosita o‘tilgan matndan keyin, kamida bitta satrning yuqori va pastki qismidagi matnli chiziq o‘rtasiga joylashtiriladi. Formula raqami satrning o‘ng tomonida qavslar ichida uning sathida joylashtirilib, bo‘lim raqami va nuqta bilan ajratilgan formulaning tartib sonidan tashkil topadi, masalan (2.4) – ikkinchi bo‘limning to‘rtinchi formulasi. Formula va tenglamalar formula redaktorida yoziladi. Formulaga kiritilgan har bir simvol va son koeffitsient qiymatlarining tushuntirishlari formulada berilgan ketma-ketlikda bevosita formula ostida berilishi kerak. Formula va tenglamalarda lotin harflari matematik funksiyalar va simvollar ( sin, cos, lg, exp, tg va boshqalar) dan tashqari kursivda teriladi.), shuningdek, yunon harflari ( , , va hokazo.) xam. Amaliy ish davomida ishlatilgan adabiyotlar ro‘yxati yangi satrda joylashtirilgan bo‘lib, unda faqat ishni bajarish vaqtida foydalanilgan adabiyotlar va veb-sahifalar va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Foydalanilgan adabiyotlarga havolalar matnda kvadrat qavs [1] ichida berilgan bo‘lib, bu ro‘yxatda manbaning joylashtirilgan raqamini ko‘rsatadi. 2.1.4 Dastlabki ma’lumotlar Ko‘rsatmalarda hisoblash ishlarini bajarish uchun 100 ta variantda vazifalar berilgan. Variant raqami ikki raqamdan iborat bo‘lib (00...99) va o‘qituvchi tomonidan har bir talabaga alohida beriladi. Dastlabki ma’lumotlar 2.2 va 2.3jadvallardan tanlanadi. Elektr ta’minoti turi – uch fazali, to‘rt o‘tkazgichli, 220/380, 50 Gs. O‘zgaruvchan tok qurilmasini turi – bir fazali 220 V, 50 Gs. Infokommunikasiya korxonasining elektr ta’minoti tizimining quvvat koeffitsienti – cos ж 0,95 . Avariyaviy yoritish tizimining quvvat koeffitsienti – cos аё 1 . Telekommunikasiya uskunalarining o‘rtacha yuklanganlik koeffitsienti – ki 1 . Uzluksiz elektr ta’minotining boshlang‘ich yuklama tokining ortish koeffitsienti – k a 1,2 . O‘zgaruvchan tokda uzluksiz elektr ta’minotining foydali ish koeffitsienti – 0 ,9 . Uzluksiz elektr ta’minotining invertorining foydali ish koeffitsienti – инв 0 ,95 . Dastlabki ma’lumotlar 2.2-jadval Variantning ikkinchi raqami Elektr ta’minoti tizimining nurlari soni O‘zgaruvchan tok qurilmalarining maksimal toki, I н АС , А . O‘zgarmas tok qurilmalarining maksimal toki, I н DС , А . Avariyaviy yoritishning maksimal toki, I аё , А . Maishiy ehtiyojlar uchun iste’mol qilinadigan to‘liq quvvat, S мэ , кВА . Shamollatish va kondensionerlash tizimi tomonidan iste’mol qilingan to‘liq quvvat, S ш.к , кВА . Atrof muhit harorati, t ўр , С . 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2 3 1 2 3 2 1 3 2 1 10 15 20 25 12 16 18 22 26 28 40 50 70 30 90 90 75 45 55 65 5 3 4 4,5 3,5 2,8 1,9 2,7 3,2 4,7 5 6 7 8 10 3 4 3,5 5 4 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 3,0 4,0 5,0 +20 +18 +24 +22 +25 +20 +18 +15 +16 +22 Erga ulash simining diametri, d , мм . Erga ulash simlarining orasidagi masofa, а , м . Erning solishtirma qarshiligi, о , Ом м . 60 32 35 40 60 50 60 50 40 45 10 5 12 5 10 5 15 10 4 10 20 30 10 6 40 30 20 80 50 40 2.3-jadval Variantning birinchi raqami O‘zgarmas tok qurilmasining kuchlanishi, U к DC , В . Avariyaviy yoritish tizimining kuchlanishi, U аё , В . Akkumulyator batareyalari orqali ishlash muddati (akkumulyatorlarni razryadlanishi), t раз , соат . Maishiy ehtiyojlarning quvvat koeffitsienti, cos мэ . Shamollatish va kondensionerlash tizimining quvvat 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 48 48 20 48 60 24 60 48 24 48 220 48 220 220 60 24 220 220 24 48 AC DC AC AC DC DC AC AC DC DC 3 1 0,5 3 0,5 1 2 3 2 0,5 0,97 0,93 0,9 0,95 0,98 0,94 0,92 0,91 ,096 0,89 0,75 0,76 0,78 0,8 0,75 0,76 0,78 0,8 0,75 0,76 koeffitsienti, cos шк . Erga ulash simining uzunligi, l , м . 4,5 2,8 3,5 3 3,2 5 6 5,5 3,5 3,3 2.2 O‘zgaruvchan tok uzluksiz elektr ta’minoti tizimini hisoblash va loyihalash tamoyillari 2.2.1 O‘zgaruvchan tok uzluksiz elektr ta’minoti tizimini tanlash va hisoblash usuli Hisoblash va loyihalashda uzluksiz elektr ta’minot tizimi (UETT) yagona uzluksiz elektr ta’minoti manbai (UETM) bilan markazlashtirilgan tamoyili (2.1rasm, a) ga qarang) asosida qurilgan deb faraz qilinadi. Loyihalashda siz UETM ni tanlashingiz va tizim tomonidan tarmoqdan iste’mol qilingan maksimal quvvatni hisoblashingiz kerak bo‘ladi. Ushbu usul UETTning xar bir UETMini tanlash uchun taqsimlangan va aralash tizimlar ham o‘rinli hisoblanadi. УТТ ~ БТЩ УЭТМ Таъминот манбаи қурилмаси 1 Таъминот манбаи қурилмаси 2 Таъминот манбаи қурилмаси N a) УТТ ~ БТЩ УЭТМ 1 Таъминот манбаи қурилмаси 1 УЭТМ 2 Таъминот манбаи қурилмаси 2 УЭТМ N Таъминот манбаи қурилмаси N b) УТТ ~ БТЩ УЭТМ 1 Таъминот манбаи қурилмаси 1 УЭТМ 2 Таъминот манбаи қурилмаси 2 УЭТМ N Таъминот манбаи қурилмаси 3 Таъминот манбаи қурилмаси 4 Таъминот манбаи қурилмаси N v) 2.1-rasm. O‘zgaruvchan tok uzluksiz elektr ta’minoti: a – markazlashtirilgan (bitta UETM bilan), b – markazlashtirilmagan (bir nechta UETM bilan), v – aralash. BTSh - bosh taqsimlash щiti (from the main switchboard), UTT – uzluksiz ta’minot tizimi, UETM – uzluksiz elektr ta’minoti manbai (UPS ). Hisoblash uchun boshlang‘ich ma’lumotlar: – o‘zgaruvchan tok qurilmasining turi - bir fazali, 220 V, 50 Gs; – o‘zgaruvchan tok qurilmasining maksimal toki, I ю АС , А ; – avariyaviy yoritish tizimining turi (tok - o‘zgarmas DC , yoki o‘zgaruvchan AC ); – avariyaviy yoritish tizimining ta’minot kuchlanishi, U аё , В ; – avariyaviy yoritish tizimining maksimal toki, I аё , A . Hisoblash natijalari: – uzluksiz elektr ta’minoti modeli; – uskunalar birliklari soni (modullar, bloklar); – tarmoqdan tizimi tomonidan iste’mol qiladigan maksimal quvvat (to‘liq quvvat – SУЭТТ АС , aktiv quvvat – РУЭТТ АС va reaktiv quvvat – QУЭТТ АС ). Umuman olganda uzluksiz elektr ta’minoti manbaining maksimal yuklanish quvvati S ю УЭТМ unga ulangan barcha iste’molchilarning quvvatlari yig‘indisiga tengdir: N N Pi , кВт , i 1 cos i S ю УЭТМ Si i 1 (2.1) bu erda N – uskunalar birliklarining umumiy soni; S i – to‘liq quvvat; Pi – aktiv quvvat; cos i – i - qurilmaning quvvat koeffitsienti. Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra barcha variantlarda infokommunikasion korxonalarida U ю AC = 220 В nominal ta’minot kuchlanishiga ega bo‘lgan bir fazali qurilmalardan foydalaniladi. Bu holda o‘zgaruvchan tok (AC) uskunasining umumiy quvvati S ю AC quyidagiga teng: S ю AC U ю АС I ю АС , кВА , (2.2) Aktiv quvvat Pю АС esa: Pю АС S ю АС cos АС , кВт (2.3) Agar infokommunikasion elektr ta’minoti tizimining favqulodda yoritish tizimida o‘zgaruvchan tokdan ( АC ) foydalanilsa, uzluksiz elektr ta’minoti manbai ushbu tizimga qo‘shimcha ravishda elektr energiyasi bilan ta’minlash kerak bo‘ladi. Bunday holatda, favqulodda yoritish tizimi tomonidan iste’mol qilinadigan umumiy quvvat S аё : S аё U аё I аё Pаё , кВА ; cos аё (2.4) uzluksiz elektr ta’minoti manbaining yuklamaning maksimal quvvati qo‘yidagicha hisoblanadi: S ю УЭТМ S ю АС S аё , кВА . (2.5) Agar infokommunikasion elektr ta’minoti tizimining favqulodda yoritish tizimida o‘zgarmas tok ( DC ) foydalanilayotgan bo‘lsa, uzluksiz elektr ta’minoti manbaiga faqat o‘zgaruvchan tok ( АC ) qurilmalari ulangan bo‘ladi: S ю УЭТМ S ю АС , кВА , (2.6) O‘zgaruvchan tok qurilmalarining o‘ziga xos xususiyati uning ishga tushirish vaqtida ist’emol qilinadigan boshlang‘ich tokning mavjudligidir. Ayrim turdagi qurilmalar (yuqori quvvatli transformatorlar, elektr dvigatellar) uchun boshlang‘ich tok nominal tokdan 10 marta yuqori bo‘lishi mumkin. Agar o‘zgaruvchan tok UETM boshlang‘ich toklarni hisobga olmagan holda tanlansa, UETM ishga tushirilganda yuklanganlikdan himoyalanish ishga tushadi. Yuklanish darajasi va davomiyligi uzluksiz elektr ta’minoti manbai hujjatlarida aniq qayd etilgan bo‘ladi. Infokommunikasiya qurilmalari uchun odatda 20% quvvat zaxirasiga ega bo‘lgan UETM tanlanadi (boshlang‘ich yuklama tokining ortish koeffitsienti k а = 1,2 ). Amaliyotda 1,2 k а 2 bo‘ladi. Amalda, barcha uskunalar bir vaqtning o‘zida ishlatilmaydi. Shu sabali, UETMning haqiqiy talab qiladigan quvvati qurilmaning o‘rnatilgan quvvatidan kam bo‘lishi mumkin (har qanday uy uchun odatiy misol – barcha uy jihozlarining umumiy quvvati o‘nlab kilovattga etishi mumkin, ammo bir vaqtning o‘zida yoqilgan qurilmalar 5 kVt dan ko‘p bo‘lmagan quvvatni iste’mol qiladi). Ushbu momentda o‘rtacha statik yuklanganlik koeffitsienti k i yordamida hisobga olinadi. Amaliyotda 0,2 ki 1 bo‘ladi, odatda infokommunikasiya qurilmalari uchun k i 1 , chunki UETM qurilmalarga ulangan bo‘lib ular kechayu-kunduz ishlashi kerak. Shunday qilib, UETM ning talab qilgan chiqish quvvati Sчик УЭТМ qo‘yidagicha bo‘ladi: Sчик УЭТМ ki k a S ю УЭТМ , кВА (2.7) Talab qilingan quvvatga asoslanib UETM ishlab chiqaruvchilari va ularni etqazib beruvchilarining kataloglari ruyxatidan Sчик УЭТМ dan kattaroq bo‘lgan UETM modeli tanlanadi. Sanoatda ishlatiladigan kuchli UETMlar modulli usulda ishlab chiqariladi. Bunday UETM o‘ziga xos tuzilishga ega: kuch modullari ulangan (masalan, qurilmani kuvvatini kuchaytirish uchun) umumiy boshqaruv moduli (tez-tez takrorlanadigan) yoki akkumulyator modullari (avariya holatlarida ishlash muddatini ko‘paytirishga imkon beradi). Bunday UETMlar yuklamadan kuchlanishni uzmasdan ish jarayoni davrida modullarni almashtirish va o‘z-o‘zini tashxis (diagnostika) qilish xususiyatiga ega. Masalan, APS Symmetra RM firmasining UETM ikki tomonlama o‘zgartirish xususiyatiga ega ( On - Line - texnologiyasi). UETMning o‘lchamlari gabarit jihatidan ixcham, zaxira almashinuvi juda oson. 2.2-rasmda APS Symmetra RM firmasining UETM keltirilgan. 2.2-rasm. APS Symmetra RM firmasining UETMi. 1 – asosiy kuch moduli, 2-asosiy va zaxira boshqaruv moduli. UETMning minimal chiqish quvvati 2 kVA (1-kuch moduli). Chiqish quvvatini oshirish uchun UETMga qo‘shimcha quvvat modullarini o‘rnatishi mumkin. UETM ga maksimal 3 ta quvvat modullarini joylashtirish mumkin, ular asosiy bodul bilan birgalikda maksimal 6 kVA quvvatga ega 3+1 sxemasini (3 ta asosiy modul, 1 ta zaxira modul) ta’minlaydi. Minimal UETM konfigurasiyasi bitta akkumulyator modulini o‘z ichiga oladi. UETMning ish vaqtini uzaytirish uchun qo‘shimcha akkumulyator modullarini o‘rnatish imkoniyatiga ega. UETMga maksimal 6 ta akkumulyator modullarini o‘rnatish mumkin. APS Symmetra RM kabi modulli UETMlardan foydalanish yuqori darajadagi ishonchliligi bilan uzluksiz elektr ta’minoti tizimlarini yaratish imkonini beradi. Buning uchun UTEMni tanlashda bitta modul ortiqcha bo‘ladi, u asosiy modullardan iri ishlamay qolganda tizimga ulanadi. Ba’zi bir o‘zgaruvchan tok modulli UETMlarining parametrlari 2.4-jadvalda keltirilgan. O‘zgaruvchan tok UETMlari 2.4-jadval Ishlab chiqaruvchi Modeli АРС АРС АРС NewaveUPS Systems NewaveUPS Systems PK Electronics Eaton - Powervare Socomec - Sicon Symmetra Power Array Symmetra RM Symmetra LX Minipower Tower Minipower Rack US 9003 Qurilma quvvati Modul quvvati SUETM S modul , kVA 9170 Modulys max , kVA 16 4 6 2 16 4 8 1 4 4.8 18 18 1 0.4 3 1.5 Modulli UETMlar uchun zaxira ta’minotni hisobga olgan holda kerakli N ta modullarni qo‘yidagi formula bilan aniqlanadi: N Sчик УЭТМ 1, k ПМ S мод (2.8) bu erda k ПМ = 0.75..0,95 – parallel ulanishni hisobga olish koeffitsienti. Bu koeffitsient UETM modullari orasida yuklamalarni xar xil taqsimlanishi hisobga oladi. Olingan N qiymat yaxlitlanishi kerak (masalan 5,3 ni 6, 5,5 ni 6). Bunday holda, kerakli modullar soni ma’lum bir tanlangan qurilmaning maksimal modullar ( N max ) sonidan oshmasligi kerak: N N max . (2.9) UETM modullarining maksimal sonini taxminan qo‘yidagicha aniqlash (aniq aniqlashda ma’lum bir qurilma uchun uning texnik xujjatlaridan foydalaniladi) mumkin: N max SУЭТМ max S мод (2.10) , Agar 2.9 formuladagi shart bajarilmasa, undan kuchliroq UETMni tanlash kerak bo‘ladi. UETM tanlanganidan so‘ng, tanlangan UETMning maksimal chiqish quvvatini aniqlashimiz mumkin Sчик УЭТМ max : Sчик УЭТМ max N S мод , (2.11) Maksimal quvvat, UETMning akkumulyator batareyalari razryadlanganidan keyin, ya’ni avariyaviy rejimdan keyin UETM tarmoqdan iste’mol qiladi. Bunday holatda, UETM tarmoqdan yuklamani ishlashi uchun zarur bo‘lgan quvvatni Sчик УЭТМ va akkumulyator batareyalarni zaryadlash S зар АБ uchun sarflaydi, bu esa maksimal quvvatning 10% ni tashkil qiladi: S зар АБ 0 ,1 Sчик УЭТМ max , кВА. (2.12) Akkumulyator batareyalarni zaryadlash quvvatining S зар АБ aniq qiymatini qurilmaning texnik hujjatlaridan aniqlash mumkin. Shunday qilib, uzluksiz elektr ta’minoti tizimining (UETT) umumiy quvvati SУЭТТ АС qo‘yidagi formula bilan aniqlanadi: SУЭТТ АС Sчик УЭТМ S зар АБ , кВА. (2.13) UETTning aktiv quvvati, PУЭТТ АС : PУЭТТ АС SУЭТТ АС cos УЭТМ УЭТМ , кВт (2.14) UETTning reaktiv quvvati, QУЭТТ АС : QУЭТТ АС 2 2 SУЭТТ АС PУЭТТ АС , кВАР. (2.15) 2.14 formuladagi УЭТМ – foydali ish koeffitsienti, cos УЭТМ UETMning quvvat koeffitsienti qurilmaning texnik xujjatlariadan olinadi. Bizning misolda ushbu koeffitsientlarni УЭТМ 0 ,9 , cos УЭТМ 0 ,85 qilib olishimiz mumkin. 2.2.2 O‘zgaruvchan tok uzulksiz elektr ta’minoti tizimini loyihalashdagi odatiy xatoliklar 1. Tanlangan qurilmalarning modeli, ishlab chiqaruvchi va texnik xususiyatlari noto‘g‘ri tanlanilishi. Ishning asosiy maqsadi qurilmani maqsadga muvofiq tanlanilishi lozim. Amalda ishlab chiqaruvchi yoki qurilma modelining nomini yoki raqamini noto‘g‘ri yozish qurilmalarni bir biriga to‘g‘ri kelmasligiga olib keladi, buning oqibatida o‘zaro aloqalarini tiklash uchun qo‘shimcha qurilmalar xarid qilishga to‘g‘ri keladi. 2. N sondagi modullar tekshirilmaydi. Natijada, tanlangan UETMga o‘rnatilishi mumkin bo‘lgan modullardan ko‘proq modullar talab qilinadi. 3. Kerakli N sondagi modullarni noto‘g‘ri yaxlitlash (yoki umuman yaxlitlamaslik). Modullar sonini kam tomonga yaxlitlash mumkin emas – u holda UETM kerakli quvvatni ta’minlay olmaydi. Agar hisob kitoblarga ko‘ra, 3,05 modul talab qilinadigan bo‘lsa unda biz modullar sonini N 4 ga teng qilib olishimiz kerak. 2.2.3 O‘zgaruvchan tok uzluksiz elektr ta’minoti tizimini hisoblashga misol Dastlabki ma’lumotlar: – o‘zgaruvchan tok qurilmasining turi – bir fazali, U ю AC = 220 В , f = 50 Гц ; – o‘zgaruvchan tok qurilmasining maksimal toki, I ю AC = 12 А ; – avariyaviy yoritish tizimining turi - o‘zgaruvchan tokda; – avariyaviy yoritish tizimining ta’minot kuchlanishi, U аё = 220 В ; – avariyaviy yoritish tizimining maksimal toki, I аё = 3 А . O‘zgaruvchan tok qurilmasining to‘liq kuchlanishi, S ю AC : S ю AC U ю АС I ю АС 220 12 2 ,64 кВА. Avariyaviy yoritish tizimi o‘zgaruvchan tokda ishlashi uchun UETM yoritish tizimini qo‘shimcha elektr ta’minoti bilan ta’minlashi kerak. O‘zgaruvchan tokda ishlovchi avariyaviy tizimining quvvati, S аё : S аё U аё I аё 220 3 0 ,66 кВА. UETMning maksimal yuklanganlik quvvati, S ю УЭТМ : S ю УЭТМ S ю АС S аё 2 ,64 0 ,66 3,3 кВА. UETM ning talab qilgan chiqish quvvati Sчик УЭТМ : Sчик УЭТМ ki k a S ю УЭТМ 1 1,2 3,3 3,96 кВА . UETMning kerakli chiqish quvvati Sчик УЭТМ asosida 2.4-jadvaldan uzluksiz elektr ta’minoti manbini tanlaymiz. Bizning misolda Sчик УЭТМ 3,96 кВА bo‘lgani uchun PK Electronics firmasining US 9003 nomli UETMni tanlaymiz. Uning paremetrlari: – qurilmaning maksimal quvvati, SУЭТМ max = 4,8 кВА ; – bitta modulning quvvati, S мод = 0,4 кВА . Zaxirani hisobga olgan holda UETMning modullari soni: N Sчик УЭТМ 3,96 1 1 11,2 12, k ПМ S мод 0 ,95 0 ,4 bu erda k ПМ 0,95 – parallel ulanishni hisobga olish koeffitsienti. Qurilmada maksimal modullar soni, N max : SУЭТМ max 4 ,8 12. S мод 0 ,4 N N max shartga muvofiq UETMni tanlash xatosiz amalga oshirildi. UETMning maksimal chiqish quvvati Sчик УЭТМ max : N max Sчик УЭТМ max N S мод 12 0 ,4 4.8 кВА. Akkumulyator batareyalarini zaryadlash quvvati, S зар АБ : S зар АБ 0 ,1 Sчик УЭТМ max 0 ,1 4 ,8 0 ,48 кВА. Uzluksis elektr ta’minoti tizimining to‘liq quvvati, SУЭТТ АС : SУЭТТ АС Sчик УЭТМ S зар АБ 3,96 0,48 4,44 кВА. Uzluksiz elektr ta’minoti tizimining aktiv quvvati, PУЭТТ АС : S cos УЭТМ 4 ,44 0 ,85 PУЭТТ АС УЭТТ АС 4 ,19 кВт, УЭТМ 0 ,9 bu erda УЭТМ = 0,9 - foydali ish koeffitsienti, cos УЭТМ = 0,85 UETMning quvvat koeffitsienti. Uzluksis elektr ta’minoti tizimining reaktiv quvvati, QУЭТТ АС : QУЭТТ АС 2 2 S УЭТТ АС PУЭТТ АС - 4 ,932 4 ,192 2 ,6 кВАР. II. Hisobot tayyorlash. Hisobot tayyorlashda qo‘yidagilarga amal qidinadi: 1. Titul varog‘i (ilova 1 ga qarang). 2. Topshiriq shaklini o‘zgartirilmagan holatda to‘ldirish (word da yozish va tahrirlash qonun qoidalariga qatiy rioya etgan holda). 3. Nazariy savollarga javob berish. 4. Amaliy topshiriqni bajarish. 5. Bajarilgan ishlar bo‘yicha xulosa chiqarish. (ilova 2 ga qarang). 6. Foydalanilgan adabiyotlar va internet xavolalari ruyhati. 7. Baholash mezoni: №2 topshiriq bali 8 bal. Kerakli harakatlar ketma-ketligiga rioya qilgan holda ishni to‘liq bajarish Talaba mustaqil mushohada yuritsa berilgan topshiriq mavzularining mohiyatini tushunsa Rasmiylashtirish sifati (tartibliligi, mantiqliligi) Hisob qitoblarda o‘lchov birliklarining mavjudligi Mavzu bo‘yicha maqsad va asosiy tushunchalar va ta’riflarning mavjudligi Variant bo‘yicha vazifani bajarilishi Amaliy ishlarining nazariy himoyasi (talaba mustaqil xulosa va qaror qabul qilsa, ijodiy fikrlay olsa, mustaqil mushohada yuritsa, berilgan topshiriq mavzularining mohiyatini tushunsa, bilsa, ifodalay olsa, aytib bera olsa, hamda topshiriqlar bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lsa) 1 ball 1 ball 1 ball 1 ball 1 ball 1 ball 2 ball 2 ilova Bajarilgan ishlar bo‘yicha xulosa chiqarish. (xulosa qo‘lda yoziladi) _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ Foydalanilgan adabiyotlar va internet xavolalari ruyhati _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________