O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Qo‘lyozma huquqida UDK 000.000.00 5A330501 – “Amaliy dasturiy vositalarni loyihalash” mutaxassisligi 211 – 22 ADVLo‘ guruh FAYZULLAYEV SHAXZOD SHUXRAT O‘G‘LI STRUKTURALASHGAN MA’LUMOTLAR BAZASINI SHAKLLANTIRISHDA PRODUKTSION BILIMLAR BAZASINI ISHLAB CHIQISH ALGORITMLARI 5A330501 – “Amaliy dasturiy vositalarni loyihalash” mutaxassisligi bo‘yicha magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYA Axborot texnologiyalari kafedra mudiri Magistratura bo‘limi boshlig‘i “_____” _______________ “_____” _______________ _________ Anarova Sh.A. _________ Turg‘unov A.M. Ilmiy rahbar: _________t.f.n. Xurramova R.I. Toshkent 2023 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Fakultet: Komputer injiniringi Kafedra: Axborot texnologiyalari O‘quv yili: 2022-2024 yil Magistrant: Fayzullayev Shaxzod. Ilmiy rahbar: t.f.n. Xurramova R.I. Mutaxassislik: 5A330501 – Amaliy dasturiy vositalarni loyihalash. MAGISTRLIK DISSERTATSIYASINING ANNOTATSIYASI “Strukturalashgan ma’lumotlar bazasini shakllantirishda produktsion bilimlar bazasini ishlab chiqish algoritmlari” mavzusidagi ilmiy tadqiqot ishida bilimlar bazasini qurish modellari va algoritmlarini ishlab chiqish hamda strukturalashgan ma’lumotlar bazasini shakllantirishda ekspert tizimlaridan foydalanish va dasturiy vositasini ishlab chiqishdan iborat. Ilmiy rahbar: ______________ (imzo) Magistratura talabasi: ______________ (imzo) 2 MINISTRY OF DIGITAL TECHNOLOGIES OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN TASHKENT UNIVERSITY OF INFORMATION TECHNOLOGIES NAMED AFTER MUHAMMAD AL-KHWARIZMI Faculty: Computer Engineering Department: Information Technology Academic year: 2022-2024 y. Master: Fayzullayev Shaxzod. Supervisor: PhD Xurramova R.I. Direction: 5A330501 – Design of applied software tools. ABSTRACT OF MASTER’S DISSERTATION In the master’s dissertation on the topic “Algorithms for the development of a production knowledge base in the formation of a structured database” consists in the development of models and algorithms for the construction of a knowledge base and the use of expert systems in the formation of a structured database and the development of a software tool. The scientific leader: _______________ (signature) Master’s student: _______________ (signature) 3 MUNDARIJA KIRISH.................................................................................................................... 5 I BOB. STRUKTURALASHGAN MA’LUMOTLAR BAZASI VA BILIMLAR BAZASINING TIZIMLI TAHLILI................................................ 9 1.1. Strukturalashgan ma’lumotlar bazalari haqida umumiy tushunchalar ........... 9 1.2. Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarining bilim bazalari bilan integratsiyalashuvini tahlil qilish ......................................................................... 14 1.3. Bilimlar bazasini rivojlantirishdagi muammolar va tadqiqot savollari ........ 21 I bob bo‘yicha xulosalar ...................................................................................... 28 II BOB. STRUKTURALASHGAN MA’LUMOTLAR BAZASINI SHAKLLANTIRISHDA BILIMLAR BAZASINI QURISHNING MODELLARI VA ALGORITMLARI ............................................................... 2.1. ........................................................................................................................... 2.2. ........................................................................................................................... 2.3. ........................................................................................................................... II bob bo‘yicha xulosalar ......................................................................................... III BOB. BILIMLAR BAZASI ASOSIDA STRUKTURALASHGAN MA’LUMOTLAR BAZASINI SHAKLLANTIRISH SAMARADORLIGINI BAHOLASH .......................................................................................................... 3.1. ........................................................................................................................... 3.2. ........................................................................................................................... 3.3. ........................................................................................................................... III bob bo‘yicha xulosalar ........................................................................................ XULOSA ................................................................................................................ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..................................... 28 ILOVA .................................................................................................................... 4 KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Jahon miqyosidagi murakkab jarayonlarni va mamlakatimiz bosib o‘tgan taraqqiyot natijalarini chuqur tahlil qilgan holda keyingi yillarda “Inson qadri uchun” tamoyili asosida xalqimizning farovonligini yanada oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarini transformatsiya qilish va tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, inson huquqlari va manfaatlarini so‘zsiz ta’minlash hamda faol fuqarolik jamiyatini shakllantirishga qaratilgan islohotlarning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash maqsadida va keng jamoatchilik muhokamasi natijasida “Harakatlar strategiyasidan — Taraqqiyot strategiyasi sari” tamoyiliga asosan ishlab chiqilgan yettita ustuvor yo‘nalishdan iborat 2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot va uni “Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi tasdiqlangan [1]. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 28. 01. 2022 yildagi PF-60-sonli “2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmonining Mamlakatimiz xavfsizligi va mudofaa salohiyatini kuchaytirish, ochiq, pragmatik va faol tashqi siyosat olib borishga bag‘ishlangan VII yo‘nalishidagi bir nechta bandlarida AKT sohasida axborot xavfsizligini taʼminlashga qaratilgan vazifalarni yechish hamda Vazirlar Mahkamasining «Butunjahon internet tarmog‘ida axborot xavfsizligini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018 yil 5 sentyabrdagi 707-son qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa meʼyoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Ilmiy tadqiqot ishining obyekti va predmetining belgilanishi. Ushbu ilmiy tadqiqot ishining obyekti ishlab chiqarish bilimlari bazasini yaratish sharoitida tuzilgan ma’lumotlar bazasini shakllantirish algoritmlarini ishlab chiqishdir. Ishlab chiqarish bilimlari bazasi deganda ishlab chiqarish muhitida qarorlar qabul qilishni qo‘llab-quvvatlash va operatsion samaradorlikni oshirish uchun foydalaniladigan tashkil etilgan ma’lumotlar va tajribalar ombori tushuniladi. Tadqiqot predmeti 5 ishlab chiqarish bilimlari bazasini ishlab chiqish va uni tuzilgan ma’lumotlar bazasiga integratsiyalash jarayonida qo‘llaniladigan usul va usullardir. Ilmiy tadqiqot ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu ilmiy tadqiqot ishining maqsadi tuzilgan ma’lumotlar bazasini shakllantirishda ishlab chiqarish bilimlari bazasini rivojlantirishga yordam beradigan algoritmlarni tadqiq qilish va taklif qilishdir. Tadqiqot vazifalariga quyidagilar kiradi: Hozirgi usullardagi qiyinchiliklar va cheklovlarni aniqlash: Bu vazifa ishlab chiqarish bilimlari bazalarini ishlab chiqish va ularni tuzilgan ma’lumotlar bazalariga integratsiyalashda duch keladigan asosiy qiyinchiliklar va cheklovlarni aniqlashga qaratilgan. Bu real dunyo stsenariylarini tahlil qilishni va hal qilinishi kerak bo‘lgan amaliy talablar va cheklovlarni tushunishni o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish bilimlari bazasini samarali yaratish uchun yangi algoritmlarni taklif qilish: Mavjud yondashuvlar va aniqlangan muammolarni tahlil qilish asosida bu vazifa ishlab chiqarish bilimlari bazasini samarali yaratish uchun maxsus moslashtirilgan yangi algoritmlarni ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi. Ushbu algoritmlar ma’lumotlarni tashkil etish, bilimlarni taqdim etish, masshtablilik va moslashuvchanlik kabi omillarni hisobga oladi. Taklif etilayotgan algoritmlarning samaradorligi va samaradorligini tajriba va amaliy tadqiqotlar orqali baholash: Taklif etilayotgan algoritmlarning samaradorligini baholash uchun bu vazifa vakolatli ma’lumotlar to‘plamidan foydalangan holda eksperimentlar va amaliy tadqiqotlar o‘tkazishni o‘z ichiga oladi. Algoritmlarni baholash va ularni mavjud usullar bilan solishtirish uchun samaradorlik, aniqlik va masshtablilik kabi ishlash ko‘rsatkichlari qo‘llaniladi. Ishlab chiqilgan algoritmlarning amaliy qo‘llanilishi va potentsial ta’sirini baholash: Bu vazifa taklif etilayotgan algoritmlarning real ishlab chiqarish muhitida amaliy qoʻllanilishini baholashga qaratilgan. U ishlab chiqilgan algoritmlarning operatsion samaradorlikka, qaror qabul qilish jarayonlariga va bilim talab qiladigan tizimlarda umumiy ishlashga potentsial ta’sirini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Ilmiy tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqot ishlab chiqarish bilimlari bazasini rivojlantirish va uni tuzilgan ma’lumotlar bazasiga 6 integratsiyalash bilan bog‘liq bir qancha fundamental masalalarni hal qiladi. O‘rganilishi kerak bo‘lgan gipotezalar: Ilg‘or algoritmlarni qo‘llash orqali ishlab chiqarish bilimlari bazasini yaratish samaradorligi va samaradorligini oshirish mumkin: Tadqiqot gipotezasi ilg‘or algoritmlardan foydalanish jarayonni avtomatlashtirish va qo‘l mehnatini kamaytirish orqali ishlab chiqarish bilimlari bazasini yaratish samaradorligini oshirishi mumkinligini ko‘rsatadi. Ushbu algoritmlar, shuningdek, tegishli ma’lumotlarni tizimlashtirilgan tarzda yig‘ish va tartibga solish orqali bilimlar bazasi samaradorligini oshirishi mumkin. Ishlab chiqarish bilimlari bazasini tuzilgan ma’lumotlar bazasiga integratsiyalashuvi ma’lumotlarni tashkil etish, qidirish va qaror qabul qilish jarayonlarini yaxshilashga olib kelishi mumkin: Ushbu gipoteza ishlab chiqarish bilimlari bazasini tuzilgan ma’lumotlar bazasiga integratsiyalash ma’lumotlarni tashkil qilish, qidirish va tahlil qilish uchun yagona asosni ta’minlashi mumkinligini ko‘rsatadi. Strukturalashgan ma’lumotlar bazasi imkoniyatlaridan foydalangan holda, bilimlar bazasiga yanada samarali kirish, so‘rov qilish va qarorlar qabul qilish uchun foydalanish mumkin. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar analizi. Mavjud adabiyotlarni har tomonlama tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, bilimlar bazasini rivojlantirish va tizimli ma’lumotlar bazasini qurish sohasida muhim tadqiqotlar olib borilgan. Bilim bazalarini yaratish uchun qoidalarga asoslangan tizimlar, ontologiyaga asoslangan tizimlar va mashinani o‘rganish texnikasi kabi turli yondashuvlar qo‘llanilgan, biroq tadqiqotlarning aksariyati nazariy jihatlarga qaratilgan va amaliy nuqtai nazarga ega emas, ayniqsa ishlab chiqarish muhiti kontekstida. Bundan tashqari, ma’lumotlar bazalarini tuzilgan ma’lumotlar bazalariga integratsiyalashuviga cheklangan e'tibor berildi. Shu sababli, tuzilgan ma’lumotlar bazasi doirasida ishlab chiqarish bilimlari bazalari uchun maxsus moslashtirilgan algoritmlarni ishlab chiqish uchun aniq tadqiqot bo‘shlig‘i mavjud. Ilmiy tadqiqot ishida qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi. Ilmiy tadqiqotda nazariy tahlil, algoritmni loyihalash va eksperimental baholash kombinatsiyasidan foydalaniladi. Dastlab, bilimlar bazasini rivojlantirish va 7 tuzilgan ma’lumotlar bazasini qurish bo‘yicha mavjud yondashuvlar va usullar ko‘rib chiqiladi va tahlil qilinadi. Aniqlangan kamchiliklar va muammolarga asoslanib, yangi algoritmlar taklif qilinadi va shakllantiriladi. Ushbu algoritmlar ishlab chiqarish bilimlari bazasini yaratish va uni tuzilgan ma’lumotlar bazasiga integratsiyalashning o‘ziga xos talablarini hal qilish uchun ishlab chiqiladi. Taklif etilayotgan algoritmlarning samaradorligini baholash uchun vakillik ma’lumotlar to‘plamida tajribalar o‘tkaziladi va ularning ishlashi mavjud usullar bilan taqqoslanadi. Ilmiy tadqiqot ishining ilmiy yangiligi. Ushbu tadqiqotning ilmiy innovatsiyasi ishlab chiqarish bilimlari bazasini tuzilgan ma’lumotlar bazasiga integratsiyalashuviga yo‘naltirilgan algoritmlarni ishlab chiqishda yotadi. Bilimlar bazasini ishlab chiqish va tuzilgan ma’lumotlar bazasini qurish o‘rtasidagi tafovutni bartaraf etish orqali ushbu tadqiqot ishlab chiqarish muhitida bilimlarni boshqarish va ulardan foydalanishning samarali va kengaytiriladigan usullarini rivojlantirishga hissa qo‘shishga qaratilgan. Taklif etilayotgan algoritmlar ma’lumotlarni tashkil etish, qidirish va qaror qabul qilish jarayonlarini yaxshilashi kutilmoqda, natijada bilim talab qiladigan tizimlarning umumiy unumdorligi va unumdorligini oshiradi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Mazkur tadqiqot ishi kirish, 1 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ushbu tadqiqot ishida 4 ta rasmdan iborat. Ilmiy tadqiqot ishining umumiy hajmi 28 sahifani tashkil etadi. 8 I BOB. STRUKTURALASHGAN MA’LUMOTLAR BAZASI VA BILIMLAR BAZASINING TIZIMLI TAHLILI 1.1. Strukturalashgan ma’lumotlar bazalari haqida umumiy tushunchalar Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarining ta’rifi va ahamiyati: Strukturalashgan ma’lumotlar bazalari, shuningdek, relyatsion ma’lumotlar bazalari sifatida ham tanilgan, zamonaviy axborotni boshqarish tizimlarining asosidir. Strukturalashgan ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash, boshqarish va olish uchun tizimli yondashuvni ta’minlaydi. U oldindan belgilangan ma’lumotlar modeliga asoslangan bo‘lib, ma’lumotlarni aniq belgilangan sxemalar bilan jadvallarga joylashtiradi, bu ma’lumotlarni samarali tashkil etish, qidirish va manipulyatsiya qilish imkonini beradi. Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarining ahamiyatini oshirib bo‘lmaydi. Ma’lumotlarga asoslangan bugungi dunyoda korxonalar va tashkilotlar katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlash va boshqarish uchun tuzilgan ma’lumotlar bazalariga tayanadi. Ushbu ma’lumotlar bazalari elektron tijorat platformalari, mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish tizimlari, moliyaviy tizimlar, ta’minot zanjiri boshqaruvi va boshqalar kabi turli xil ilovalarni qo‘llab-quvvatlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarining asosiy afzalliklaridan biri ularning ma’lumotlarning izchilligini ta’minlash qobiliyatidir. Oldindan belgilangan sxemalar va ma’lumotlar turlaridan foydalangan holda, tuzilgan ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarning tuzilishi va formatiga oid qat'iy qoidalarni qo‘llaydi, ma’lumotlar nomuvofiqligi yoki xatolar xavfini kamaytiradi. Ushbu izchillik to‘g‘ri hisobot berish, qaror qabul qilish va ma’lumotlar yaxlitligini saqlash uchun juda muhimdir. Strukturalashgan ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni qidirishning samarali mexanizmlarini ham taklif qiladi. B-daraxtlar va xesh indekslari kabi indekslash usullaridan foydalangan holda, tuzilgan ma’lumotlar bazalari turli mezonlar asosida aniq ma’lumotlarni tez va samarali olish imkonini beradi. Bu xususiyat qidiruv 9 tizimlari yoki inventarni boshqarish tizimlari kabi aniq ma’lumotlarga tez va aniq kirishni talab qiladigan ilovalar uchun zarurdir. Bundan tashqari, tuzilgan ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni saqlash uchun xavfsiz muhitni ta’minlaydi. Kirish boshqaruvlari, autentifikatsiya mexanizmlari va shifrlash usullari maxfiy ma’lumotlarni ruxsatsiz kirish yoki buzilishlardan himoya qilish uchun qo‘llaniladi. Ushbu xavfsizlik darajasi sog‘liqni saqlash, moliya va davlat sektorlari kabi maxfiy yoki nozik ma’lumotlar bilan ishlaydigan tarmoqlar uchun juda muhimdir. Xulosa qilib aytganda, tuzilgan ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarning izchilligini ta’minlash, ma’lumotlarni samarali qidirishni ta’minlash va ma’lumotlarni saqlash uchun xavfsiz muhitni taklif qilish qobiliyati tufayli axborotni boshqarish tizimlarining muhim tarkibiy qismidir. Oldindan belgilangan sxemalarni qo‘llash va ma’lumotlar munosabatlarini amalga oshirish orqali tuzilgan ma’lumotlar bazalari tashkilotlarga o‘zlarining ma’lumotlar aktivlarini samarali tashkil etish, boshqarish va ulardan foydalanish imkonini beradi. Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarining asosiy xarakteristikalari: Strukturalashgan ma’lumotlar bazalari ularni boshqa ma’lumotlarni saqlash yondashuvlaridan ajratib turadigan bir qancha asosiy xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar ma’lumotlarni samarali saqlash va boshqarishda ularning samaradorligiga yordam beradi. Jadvallar: Strukturalashgan ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni qatorlar va ustunlardan tashkil topgan jadvallarga joylashtiradi. Har bir satr ma’lumotlarning yozuvi yoki namunasini, har bir ustun esa ma’lum bir atribut yoki maydonni ifodalaydi. Jadvallar ma’lumotlarni samarali saqlash, qidirish va manipulyatsiya qilish imkonini beruvchi ma’lumotlarni tartibga solish uchun tizimli asosni ta’minlaydi. Sxemalar: Strukturalashgan ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarning tuzilishi va tashkil etilishini aniqlash uchun sxemalardan foydalanadi. Sxema jadvallar, ustunlar, ma’lumotlar turlari, cheklovlar va jadvallar orasidagi munosabatlarni belgilaydi. Sxemani belgilash orqali tuzilgan ma’lumotlar bazalari ular ichida saqlanadigan ma’lumotlarning izchilligi va yaxlitligini ta’minlaydi. Sxema ma’lumotlar qanday 10 tuzilishi kerakligini ko‘rsatadigan sxema bo‘lib xizmat qiladi va ma’lumotlarni kiritish, qidirish va o‘zgartirish uchun qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Ma’lumotlar aloqalari: Strukturalashgan ma’lumotlar bazalari turli xil ma’lumotlar obyektlari o‘rtasidagi aloqalar va bog‘liqliklarni ifodalash uchun jadvallar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rnatishga urg‘u beradi. Bu munosabatlar odatda asosiy va tashqi kalitlar yordamida aniqlanadi. Birlamchi kalitlar jadvaldagi har bir yozuvni o‘ziga xos tarzda aniqlaydi, xorijiy kalitlar esa jadvallar o‘rtasida aloqa o‘rnatadi. Ushbu aloqalar qo‘shilish va so‘rovlar orqali tegishli ma’lumotlarni olish imkonini beradi, ma’lumotlarni har tomonlama tahlil qilish va hisobot berishni osonlashtiradi. So‘rovlar tili: Strukturalangan so‘rovlar tili (SQL) - tuzilgan ma’lumotlar bazalari bilan o‘zaro ishlash uchun ishlatiladigan standart til. SQL ma’lumotlarni so‘rash, kiritish, yangilash va o‘chirish uchun keng qamrovli buyruqlar to‘plamini taqdim etadi. Bu foydalanuvchilarga aniq ma’lumotlarni olish, hisob-kitoblarni amalga oshirish, ma’lumotlarni filtrlash shartlarini qo‘llash va tahlil yoki hisobot maqsadlari uchun ma’lumotlarni jamlash imkonini beradi. Indekslash: Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarida ma’lumotlarni qidirish operatsiyalari samaradorligini oshirish uchun indekslash usullari qo‘llaniladi. Indekslar - bu ma’lum atributlar yoki ustunlar asosida ma’lumotlarni tezkor qidirish imkonini beruvchi ma’lumotlar tuzilmalari. Tez-tez so‘raladigan ustunlar bo‘yicha indekslarni yaratish orqali tuzilgan ma’lumotlar bazalari butun jadvalni skanerlash zaruratini kamaytiradi, bu esa so‘rovlarni tezroq bajarishga va umumiy ish faoliyatini yaxshilashga olib keladi. Bir vaqtning o‘zida nazorat qilish va tranzaktsiyalar: Strukturalashgan ma’lumotlar bazalari ko‘p foydalanuvchili muhitda ma’lumotlarning izchilligi va yaxlitligini ta’minlash uchun parallellikni boshqarish mexanizmlarini o‘z ichiga oladi. Tranzaksiyalarni boshqarish ma’lumotlar bazasi operatsiyalarini mantiqiy birliklarga guruhlash imkonini beradi, ularning atomik, izchil, izolyatsiyalangan va mustahkam bajarilishini ta’minlaydi (ACID xususiyatlari). Ushbu mexanizmlar bir nechta foydalanuvchilarga bir vaqtning o‘zida ma’lumotlarga kirish va o‘zgartirish 11 imkonini beradi, shu bilan birga ma’lumotlar yaxlitligini saqlaydi va nizolarni oldini oladi. 1.1-rasm. Indekslash Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarining turlari: Strukturalashgan ma’lumotlar bazalari har xil turdagi bo‘lib, ularning har biri muayyan foydalanish holatlari va ma’lumotlar talablari uchun mos keladi. Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarining eng keng tarqalgan turlariga quyidagilar kiradi: Relyatsion ma’lumotlar bazalari: Relyatsion ma’lumotlar bazalari tuzilgan ma’lumotlar bazalarining an'anaviy va keng qo‘llaniladigan turidir. Ular relyatsion modelga asoslangan bo‘lib, u ma’lumotlarni jadvallarga joylashtiradi va birlamchi va tashqi kalitlar yordamida jadvallar o‘rtasida aloqalarni o‘rnatadi. Relyatsion ma’lumotlar bazalari tuzilgan ma’lumotlarni boshqarish va murakkab so‘rovlar, tranzaktsiyalar va ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlashni qo‘llab-quvvatlash uchun moslashuvchan va kengaytiriladigan echimni taklif qiladi. Obyektga yo‘naltirilgan ma’lumotlar bazalari: Obyektga yo‘naltirilgan ma’lumotlar bazalari obyektlar, sinflar va meros munosabatlari kabi murakkabroq ma’lumotlar turlarini saqlashga ruxsat berish orqali relyatsion ma’lumotlar 12 bazalarining imkoniyatlarini kengaytiradi. Obyektga yo‘naltirilgan ma’lumotlar bazalari murakkab ma’lumotlar tuzilmalari bilan shug‘ullanadigan va obyektga yo‘naltirilgan dasturlash tushunchalari bilan samarali ishlashni talab qiladigan ilovalar uchun mos keladi. Ular murakkab ma’lumotlar munosabatlarini ifodalash va manipulyatsiya qilish uchun kengaytirilgan moslashuvchanlikni va yordamni ta’minlaydi. Ustunli ma’lumotlar bazalari: Ustunli ma’lumotlar bazalari relyatsion ma’lumotlar bazalarida ishlatiladigan an'anaviy qatorga yo‘naltirilgan saqlashdan farqli o‘laroq, ma’lumotlarni ustunga yo‘naltirilgan holda saqlaydi. Ustunli ma’lumotlar bazalarida har bir ustun alohida saqlanadi, bu esa ma’lum ustunlarni samarali siqish va olish imkonini beradi. Ustunli ma’lumotlar bazalari analitik so‘rovlar va ma’lumotlarni saqlash uchun optimallashtirilgan, bu erda katta hajmdagi ma’lumotlarni tezkor yig‘ish va tahlil qilish juda muhimdir. Grafik ma’lumotlar bazalari: Grafik ma’lumotlar bazalari ijtimoiy tarmoqlar, tavsiyalar tizimlari va tarmoq tahlillari kabi yuqori darajada o‘zaro bog‘langan ma’lumotlarni boshqarishga ixtisoslashgan. Ular ma’lumotlarni tugunlar va munosabatlarni qirralar sifatida ifodalaydi, bu esa murakkab tarmoqlarni samarali o‘tkazish va tahlil qilish imkonini beradi. Grafik ma’lumotlar bazalari ma’lumotlar ichidagi munosabatlar va naqshlarni o‘rganish uchun kuchli so‘rovlar imkoniyatlarini taklif qiladi, bu ularni o‘zaro bog‘langan ma’lumotlar tuzilmalarini chuqur tahlil qilishni talab qiladigan ilovalar uchun ideal qiladi. 1.2-rasm. Grafik ma’lumotlar bazasi 13 Strukturalashgan ma’lumotlar bazasining har bir turi o‘zining kuchli va cheklovlariga ega va tegishli turni tanlash boshqariladigan ma’lumotlarning o‘ziga xos talablari va tabiatiga bog‘liq. Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarining ta’rifi, ahamiyati, asosiy xarakteristikalari va turlarini tushunish orqali tadqiqotchilar bilim bazalarini yanada tadqiq qilish va ularni tuzilgan ma’lumotlar bazalari bilan integratsiya qilish uchun mustahkam poydevorga ega bo‘ladilar. Ushbu bilimlar samarali ma’lumotlarni boshqarish va bilimlarni taqdim etishni qo‘llab-quvvatlaydigan keng qamrovli bilim bazalarini yaratishda tuzilgan ma’lumotlar bazalarining imkoniyatlaridan foydalanish uchun innovatsion algoritmlar va metodologiyalarni ishlab chiqish uchun zarur kontekstni ta’minlaydi. 1.2. Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarining bilim bazalari bilan integratsiyalashuvini tahlil qilish Bilimlar bazasining ta’rifi va roli: Bilimlar bazalari - bu ma’lum bir domen yoki tashkilot doirasida bilimlarni to‘playdigan, tartibga soluvchi va boshqaradigan keng qamrovli omborlar. Ular aniq ma’lumotlarni, qoidalar, tartiblar, ko‘rsatmalar va ilg‘or amaliyotlarni o‘z ichiga olgan aniq bilimlarni saqlash uchun markazlashtirilgan manbalar bo‘lib xizmat qiladi. Aniq bilimlarni hujjatlashtirish, kodlash va bilimlar bazasida osongina almashish mumkin.Aniq bilimlarga qo‘shimcha ravishda, bilim bazalari yashirin bilimlarni qamrab olish va ifodalashni ham maqsad qiladi. Yashirin bilim deganda odamlar ega bo‘lgan, ammo aniq ifodalash qiyin bo‘lishi mumkin bo‘lgan tushunchalar, tajribalar va tajribalar tushuniladi. U odamlarning ongida yashaydi va ko‘pincha uni o‘tkazish qiyin. Biroq, intervyular, kuzatuvlar va ekspertlar hissasi kabi bilimlarni o‘zlashtirishning turli usullaridan foydalangan holda, tashkilotlar yashirin bilimlarni olishlari va bilimlar bazasida aniq shakllarga aylantirishlari mumkin.Bilim asoslarining roli ko‘p qirrali. Ular bilimlarning markazlashtirilgan va tuzilgan omborini ta’minlaydi, muhim ma’lumotlarni tartibga solish, oson kirish va qidirishni ta’minlaydi. Bu mavjudlik bilim almashish va hamkorlikni rag‘batlantiradi, tashkilot ichidagi shaxslarga yoki 14 ma’lum bir sohadagi tadqiqotchilarga bilim bazasida mavjud bo‘lgan jamoaviy bilim va tajribadan foydalanish imkonini beradi.Bundan tashqari, bilim bazalari ishonchli va dolzarb ma’lumotlarni taqdim etish orqali qaror qabul qilish jarayonlarini osonlashtiradi. Ular muammolarni hal qilish, innovatsiyalar va doimiy takomillashtirish uchun qimmatli manbalar bo‘lib xizmat qiladi. Bilimlar bazasida to‘plangan bilimlardan foydalangan holda, tashkilotlar ongli qarorlar qabul qilishlari, ortiqcha ishlarni kamaytirishlari va g‘ildirakni qayta ixtiro qilishdan qochishlari mumkin. Bilimlar bazalarining xarakteristikalari:Bilimlarni samarali to‘plash va ifodalash uchun bilim bazalari ma’lumotlarni samarali saqlash, qidirish va ulardan foydalanishni ta’minlaydigan o‘ziga xos xususiyatlarga ega:Strukturalashgan vakillik: bilimlar bazalari bilim elementlarini tartibga solish va toifalarga ajratish uchun bilim grafiklari, ontologiyalar yoki ierarxik tuzilmalar kabi tuzilgan tasvirlardan foydalanadi. Ushbu tizimli vakillik turli xil ma’lumotlar qismlari o‘rtasidagi mantiqiy munosabatlar va aloqalarni o‘rnatishga imkon beradi. Bu bilimlar bazasida tegishli ma’lumotlarni samarali navigatsiya qilish, qidirish va o‘zaro bog‘lash imkonini beradi.Semantik aloqalar: bilim bazalari nafaqat ma’lumotlarning alohida qismlarini, balki ular o‘rtasidagi semantik munosabatlar va aloqalarni ham qamrab oladi. Bu munosabatlar kontekstual ma’noni ta’minlaydi va ilg‘or fikrlash va xulosa chiqarish qobiliyatini ta’minlaydi. Masalan, semantik munosabatlar ierarxik munosabatlarni o‘z ichiga olishi mumkin, bu erda tushunchalar ierarxik tuzilmada tartibga solinadi yoki tushunchalar assotsiatsiyalari yoki o‘xshashliklari asosida bog‘langan assotsiativ munosabatlar. Ushbu semantik munosabatlar bilimlar bazasida bilimlarni tushunish, kashf qilish va ulardan foydalanishni kuchaytiradi. Xulosa va mulohaza yuritish: Bilim asoslari ko‘pincha yangi bilimlarni olish yoki mavjud bilimlar asosida mantiqiy xulosalar chiqarish uchun xulosa va fikrlash mexanizmlarini o‘z ichiga oladi. Ushbu mexanizmlar bilim bazasiga yashirin bilimlarni aniqlash, bashorat qilish yoki yechimlarni tavsiya qilish kabi ilg‘or fikrlash vazifalarini bajarishga imkon beradi. Xulosa qilish va fikr yuritish 15 qobiliyatlari qaror qabul qilish jarayonlarini yaxshilaydi va domenda murakkab muammolarni hal qilishni qo‘llab-quvvatlaydi. Texnik xizmat ko‘rsatish va yangilash: Saqlangan bilimlarning aniqligi, valyutasi va dolzarbligini ta’minlash uchun bilim bazalari muntazam texnik xizmat ko‘rsatish va yangilanishlarni talab qiladi. Yangi ma’lumotlar paydo bo‘lishi, mavjud bilimlarning rivojlanishi yoki yangi tushunchalarga ega bo‘lishi bilan birga, bilimlar bazasi eng dolzarb ma’lumotlarni aks ettirish uchun yangilanishi kerak. Muntazam texnik xizmat ko‘rsatish eskirgan yoki noto‘g‘ri ma’lumotlarni arxivlashda yangi bilimlarni ko‘rib chiqish, tasdiqlash va kiritishni o‘z ichiga oladi. Bu jarayon bilimlar bazasi ishonchli bo‘lib qolishi va foydalanuvchilar uchun aniq ma’lumotlarni taqdim etishini ta’minlaydi. Hamkorlikdagi hissa: Ko‘pgina bilim bazalari hamkorlikdagi yondashuvni o‘z ichiga oladi, bu bir nechta shaxslar yoki mutaxassislarga o‘z bilim va tajribalarini qo‘shish imkonini beradi. Ushbu hamkorlikdagi hissa bilimlar bazasida olingan bilimlarning kengligi va chuqurligini oshiradi. Shuningdek, u bilim almashishni rag‘batlantiradi, egalik va ishtirok tuyg‘usini rivojlantiradi va bilimlar bazasini saqlash va yangilashda jamoaviy sa’y-harakatlarni amalga oshirishga imkon beradi. Birgalikda hissa qo‘shish usullari tengdoshlarni ko‘rib chiqish jarayonlarini, mutaxassislarning fikr-mulohazalari mexanizmlarini yoki foydalanuvchi tomonidan yaratilgan kontentni o‘z ichiga olishi mumkin. Bilimlar bazasining ta’rifi va roli: Bilimlar bazalari - bu ma’lum bir domen yoki tashkilot doirasida bilimlarni to‘playdigan, tartibga soluvchi va boshqaradigan keng qamrovli omborlar. Ular aniq ma’lumotlarni, qoidalar, tartiblar, ko‘rsatmalar va ilg‘or amaliyotlarni o‘z ichiga olgan aniq bilimlarni saqlash uchun markazlashtirilgan manbalar bo‘lib xizmat qiladi. Aniq bilimlarni hujjatlashtirish, kodlash va bilimlar bazasida osongina almashish mumkin. Aniq bilimlarga qo‘shimcha ravishda, bilim bazalari yashirin bilimlarni qamrab olish va ifodalashni ham maqsad qiladi. Yashirin bilim deganda odamlar ega bo‘lgan, ammo aniq ifodalash qiyin bo‘lishi mumkin bo‘lgan tushunchalar, tajribalar va tajribalar tushuniladi. U odamlarning ongida yashaydi va ko‘pincha uni o‘tkazish 16 qiyin. Biroq, intervyular, kuzatuvlar va ekspertlar hissasi kabi bilimlarni o‘zlashtirishning turli usullaridan foydalangan holda, tashkilotlar yashirin bilimlarni olishlari va bilimlar bazasida aniq shakllarga aylantirishlari mumkin. Bilim asoslarining roli ko‘p qirrali. Ular bilimlarning markazlashtirilgan va tuzilgan omborini ta’minlaydi, muhim ma’lumotlarni tartibga solish, oson kirish va qidirishni ta’minlaydi. Bu mavjudlik bilim almashish va hamkorlikni rag‘batlantiradi, tashkilot ichidagi shaxslarga yoki ma’lum bir sohadagi tadqiqotchilarga bilim bazasida mavjud bo‘lgan jamoaviy bilim va tajribadan foydalanish imkonini beradi. Bundan tashqari, bilim bazalari ishonchli va dolzarb ma’lumotlarni taqdim etish orqali qaror qabul qilish jarayonlarini osonlashtiradi. Ular muammolarni hal qilish, innovatsiyalar va doimiy takomillashtirish uchun qimmatli manbalar bo‘lib xizmat qiladi. Bilimlar bazasida to‘plangan bilimlardan foydalangan holda, tashkilotlar ongli qarorlar qabul qilishlari, ortiqcha ishlarni kamaytirishlari va g‘ildirakni qayta ixtiro qilishdan qochishlari mumkin. Bilimlar bazalarining xarakteristikalari: Bilimlarni samarali to‘plash va ifodalash uchun bilim bazalari ma’lumotlarni samarali saqlash, qidirish va ulardan foydalanishni ta’minlaydigan o‘ziga xos xususiyatlarga ega: Strukturalashgan vakillik: bilimlar bazalari bilim elementlarini tartibga solish va toifalarga ajratish uchun bilim grafiklari, ontologiyalar yoki ierarxik tuzilmalar kabi tuzilgan tasvirlardan foydalanadi. Ushbu tizimli vakillik turli xil ma’lumotlar qismlari o‘rtasidagi mantiqiy munosabatlar va aloqalarni o‘rnatishga imkon beradi. Bu bilimlar bazasida tegishli ma’lumotlarni samarali navigatsiya qilish, qidirish va o‘zaro bog‘lash imkonini beradi. Semantik aloqalar: bilim bazalari nafaqat ma’lumotlarning alohida qismlarini, balki ular o‘rtasidagi semantik munosabatlar va aloqalarni ham qamrab oladi. Bu munosabatlar kontekstual ma’noni ta’minlaydi va ilg‘or fikrlash va xulosa chiqarish qobiliyatini ta’minlaydi. Masalan, semantik munosabatlar ierarxik munosabatlarni o‘z ichiga olishi mumkin, bu erda tushunchalar ierarxik tuzilmada tartibga solinadi yoki tushunchalar assotsiatsiyalari yoki o‘xshashliklari asosida bog‘langan 17 assotsiativ munosabatlar. Ushbu semantik munosabatlar bilimlar bazasida bilimlarni tushunish, kashf qilish va ulardan foydalanishni kuchaytiradi. Xulosa va mulohaza yuritish: Bilim asoslari ko‘pincha yangi bilimlarni olish yoki mavjud bilimlar asosida mantiqiy xulosalar chiqarish uchun xulosa va fikrlash mexanizmlarini o‘z ichiga oladi. Ushbu mexanizmlar bilim bazasiga yashirin bilimlarni aniqlash, bashorat qilish yoki yechimlarni tavsiya qilish kabi ilg‘or fikrlash vazifalarini bajarishga imkon beradi. Xulosa qilish va fikr yuritish qobiliyatlari qaror qabul qilish jarayonlarini yaxshilaydi va domenda murakkab muammolarni hal qilishni qo‘llab-quvvatlaydi. Texnik xizmat ko‘rsatish va yangilash: Saqlangan bilimlarning aniqligi, valyutasi va dolzarbligini ta’minlash uchun bilim bazalari muntazam texnik xizmat ko‘rsatish va yangilanishlarni talab qiladi. Yangi ma’lumotlar paydo bo‘lishi, mavjud bilimlarning rivojlanishi yoki yangi tushunchalarga ega bo‘lishi bilan birga, bilimlar bazasi eng dolzarb ma’lumotlarni aks ettirish uchun yangilanishi kerak. Muntazam texnik xizmat ko‘rsatish eskirgan yoki noto‘g‘ri ma’lumotlarni arxivlashda yangi bilimlarni ko‘rib chiqish, tasdiqlash va kiritishni o‘z ichiga oladi. Bu jarayon bilimlar bazasi ishonchli bo‘lib qolishi va foydalanuvchilar uchun aniq ma’lumotlarni taqdim etishini ta’minlaydi. Hamkorlikdagi hissa: Ko‘pgina bilim bazalari hamkorlikdagi yondashuvni o‘z ichiga oladi, bu bir nechta shaxslar yoki mutaxassislarga o‘z bilim va tajribalarini qo‘shish imkonini beradi. Ushbu hamkorlikdagi hissa bilimlar bazasida olingan bilimlarning kengligi va chuqurligini oshiradi. Shuningdek, u bilim almashishni rag‘batlantiradi, egalik va ishtirok tuyg‘usini rivojlantiradi va bilimlar bazasini saqlash va yangilashda jamoaviy sa’y-harakatlarni amalga oshirishga imkon beradi. Birgalikda hissa qo‘shish usullari tengdoshlarni ko‘rib chiqish jarayonlarini, mutaxassislarning fikr-mulohazalari mexanizmlarini yoki foydalanuvchi tomonidan yaratilgan kontentni o‘z ichiga olishi mumkin. Bilimlar bazalarining turlari: Bilim bazalari o‘ziga xos talablar, xususiyatlar va qo‘llash kontekstiga qarab turli shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin: 18 Domenga xos bilimlar bazalari: Domenga xos bilim bazalari ma’lum bir domen yoki mavzu doirasidagi bilimlarni olishga qaratilgan. Ushbu bilim bazalari muayyan ta’lim sohalari yoki sanoat sohalariga xizmat qiladi va shu sohaga tegishli maxsus bilim va tajribani o‘z ichiga oladi. Masalan, tibbiy bilimlar bazasi kasalliklar, alomatlar, davolash usullari va tibbiyot sohasiga xos bo‘lgan tadqiqot natijalari haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Domenga oid bilim bazalari domendagi mutaxassislar va amaliyotchilarga o‘z sohalarida asoslangan qarorlar va yutuqlarni qabul qilish uchun tegishli bilimlarga kirish va ulardan foydalanish imkonini beradi. Korxona bilimlari bazalari: Korxona bilimlari bazalari tashkilotlar yoki korxonalar ichidagi bilimlarni to‘plash va boshqarish uchun mo‘ljallangan. Ular tashkilot bilimlari, jumladan, siyosatlar, tartiblar, ko‘rsatmalar, ilg‘or tajribalar va o‘rganilgan saboqlar uchun ombor bo‘lib xizmat qiladi. Korxona bilimlari bazalari tashkilot ehtiyojlariga moslashtirilgan va ma’lum sohalar yoki sohalarga javob beradi. Ushbu ma’lumot bazalari tashkilot ichida bilim almashish, hamkorlik va samarali qarorlar qabul qilishni osonlashtiradi, tashkiliy o‘rganish va ish faoliyatini yaxshilashga yordam beradi. Semantik bilimlar bazalari: Semantik bilim bazalari bilimlarni mashinada o‘qiladigan va o‘zaro ishlash formatida ifodalash va o‘zaro bog‘lash uchun ontologiyalar va bilim grafiklari kabi semantik veb-texnologiyalardan foydalanadi. Ushbu bilim bazalari bilimlarni standartlashtirilgan semantik modellar va sxemalar yordamida to‘plashga qaratilgan bo‘lib, heterojen manbalardan olingan bilimlarning integratsiyasi va o‘zaro ishlashini ta’minlaydi. Semantik bilimlar bazalari bilimlar bazasida kodlangan semantik aloqalar va boy semantikadan foydalangan holda ilg‘or fikrlash, xulosa chiqarish va aqlli ma’lumotlarni qidirishni osonlashtiradi. Ijtimoiy bilimlar bazalari: Ijtimoiy bilim bazalari jamoa yoki foydalanuvchi bazasining jamoaviy aqli va hissalaridan foydalanadi. Ushbu bilim bazalari foydalanuvchilarga bilimlarni almashish, muhokama qilish va hamkorlikda yaratish uchun platformalarni taqdim etadi. Masalan, vikilar, savol-javob platformalari va onlayn forumlar. Ijtimoiy bilimlar bazalari tengdoshga o‘rganish, olomon 19 manbalaridan foydalanish va muammolarni jamoaviy hal qilish imkonini beradi. Ular hamjamiyatning faolligini, faol ishtirokini va foydalanuvchi tomonidan yaratilgan kontentni yaratishni ta’minlaydi. 1.3-rasm. Bilimlar bazasi turlari Bilimlar bazalarining ta’rifi, roli, xususiyatlari va turlarini tushunish orqali tadqiqotchilar tizimli ma’lumotlar bazalarini bilim bazalari bilan integratsiya qilish uchun innovatsion algoritmlar, metodologiyalar va ramkalarni ishlab chiqish uchun mustahkam poydevor yaratishlari mumkin. Ushbu tushuncha tashkilotlar yoki muayyan domenlar doirasida tuzilgan ma’lumotlar va domenga xos bilimlarni samarali to‘playdigan, boshqaradigan va ishlatadigan mustahkam ishlab chiqarish bilimlari bazalarini yaratishga imkon beradi. 20 1.3 Bilimlar bazasini rivojlantirishdagi muammolar va tadqiqot savollari Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarini birlashtiradigan keng qamrovli ishlab chiqarish bilimlari bazasini ishlab chiqish turli muammolarni keltirib chiqaradi va bir nechta tadqiqot savollarini tug‘diradi. Ushbu muammolar va tadqiqot savollarini hal qilish bilim bazalarini haqiqiy dunyo ilovalarida muvaffaqiyatli amalga oshirish va ulardan foydalanish uchun juda muhimdir. Ushbu bo‘limda biz bilim bazasini rivojlantirish bilan bog‘liq ba’zi asosiy muammolar va tadqiqot savollarini ko‘rib chiqamiz. Bilimlar bazasini rivojlantirishdagi muammolar: a) Bilimlarni o‘zlashtirish: Turli manbalar va shaxslardan bilim olish va ularni bilimlar bazasi uchun mos tuzilgan formatga aylantirish qiyin vazifa bo‘lishi mumkin. Bilimlarni o‘zlashtirish tegishli bilim manbalarini aniqlash, ma’lumotlarni yig‘ish va tartibga solish, uning to‘g‘riligi va haqiqiyligini ta’minlashni o‘z ichiga oladi. Muammo matnli hujjatlar, veb-kontent yoki multimediya kabi tuzilmagan manbalardan bilimlarni samarali tarzda ajratib olish, shuningdek, ularni mavjud tuzilgan ma’lumotlar bazalari bilan integratsiya qilishdan iborat. Bu jarayon murakkab texnikalarni, jumladan, tabiiy tilni qayta ishlash, ma’lumotlarni qazib olish, ma’lumot olish va bilim muhandisligi yondashuvlarini talab qiladi. Texnik qiyinchiliklarga qo‘shimcha ravishda, bilimlarni o‘zlashtirish, shuningdek, tajriba mavjudligi, bilimlarni aniqlash va bilimlarni tasdiqlash kabi insoniy omillar bilan shug‘ullanishni ham o‘z ichiga oladi. Tadqiqotchilar avtomatlashtirilgan yondashuvlarni insonning davrdagi jarayonlari bilan birlashtirgan metodologiyalarni o‘rganishlari kerak, bu esa mutaxassislarga o‘z sohasi bilimlarini hissa qo‘shish va olingan bilimlarni tasdiqlash imkonini beradi b) Bilimlarni ifodalash va modellashtirish: bilimlarni taqdim etishning samarali sxemasini ishlab chiqish bilimlar bazasini tashkil qilish va tizimlashtirish uchun zarurdir. Ushbu muammo bilim ichidagi semantika va munosabatlarni ifodalash va qo‘lga kiritish uchun ontologiyalar, bilim grafiklari yoki qoidalarga asoslangan tizimlar kabi tegishli bilimlarni modellashtirish usullarini tanlashni o‘z ichiga oladi. Taqdimot sxemasini tanlash bilimlarni qidirish, xulosa chiqarish va 21 bilim bazasidagi integratsiya jarayonlarining samaradorligiga ta’sir qiladi. Tadqiqotchilar domenga xos bilimlarning murakkabligi va xilma-xilligini hisobga oladigan kengaytiriladigan va moslashuvchan bilim modellarini yaratish usullarini o‘rganishlari kerak. Bundan tashqari, bilimlarni taqdim etishda bilimning rivojlanish xususiyati va moslashish zarurati hisobga olinishi kerak. Tadqiqotchilar asosiy ma’lumotlardagi o‘zgarishlarni hal qila oladigan va bilimning vaqtinchalik jihatlarini qamrab oladigan dinamik bilimlarni taqdim etish usullarini o‘rganishlari kerak. c) Bilimlarni integratsiyalashuvi va o‘zaro muvofiqligi: Ko‘p manbalar va ma’lumotlar bazalaridan olingan bilimlarni, shu jumladan tuzilgan va tuzilmagan ma’lumotlarni integratsiyalash muhim muammo tug‘diradi. Bilim bazalari ko‘pincha turli xil sxemalar, lug‘atlar yoki ontologiyalarga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan turli tizimlar, ma’lumotlar formatlari va ma’lumotlar modellaridan ma’lumotlarni birlashtirishi kerak. Turli xil ma’lumotlar formatlari, ontologiyalar yoki sxemalar xaritalari o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlikni ta’minlash ehtiyotkorlik bilan ko‘rib chiqishni talab qiladi. Bilim integratsiyasi semantik heterojenlikni hal qilishni, turli bilim ko‘rinishlarini moslashtirishni va manbalar o‘rtasidagi ziddiyatlarni yoki nomuvofiqliklarni hal qilishni o‘z ichiga oladi. Tadqiqotchilar tuzilgan ma’lumotlar bazalarini bilimlar bazasi bilan uzluksiz integratsiyalashuvini ta’minlash uchun semantik integratsiya, sxemalarni moslashtirish, ma’lumotlarni moslashtirish va bilimlarni birlashtirish usullarini ishlab chiqishlari kerak. Bundan tashqari, bilim integratsiyasi integratsiya jarayonining kengayishi va samaradorligini ham hisobga olishi kerak. Tadqiqotchilar keng ko‘lamli bilim bazalari va tarqatilgan ma’lumotlar manbalari bilan ishlashga qodir bo‘lgan yondashuvlarni o‘rganishlari kerak, bu esa bilimlarni samarali va real vaqtda integratsiyalashuviga imkon beradi. d) Bilimlarni saqlash va evolyutsiya: Bilimlar bazalari doimiy texnik xizmat ko‘rsatish va yangilanishlarni talab qiladigan dinamik obyektlardir. Bilimlar bazasini yangilab turish, to‘g‘ri va dolzarb bo‘lib turish uning uzoq muddatli foydali bo‘lishi uchun zarurdir. Bu vazifa yangi bilimlarni aniqlash va kiritish 22 mexanizmlarini ishlab chiqish, oʻzgarishlar va yangilanishlarni boshqarish hamda vaqt oʻtishi bilan bilimlar bazasi sifati va izchilligini taʼminlashni oʻz ichiga oladi. Bundan tashqari, bilim bazalari bilimlar evolyutsiyasi va nasl-nasabini kuzatish uchun versiya yaratish, kuzatish va auditni qo‘llab-quvvatlashi kerak. Tadqiqotchilar bilimlar evolyutsiyasini boshqarish, o‘zgarishlarni aniqlash, ma’lumotlarni tekshirish va bilimlar bazasining ishonchliligi va valyutasini ta’minlash uchun sifatni ta’minlash usullarini o‘rganishlari kerak. Bilimlarni saqlash, shuningdek, bilimlarning eskirishi muammosini hal qilishni o‘z ichiga oladi. Tadqiqotchilar eskirgan yoki ahamiyatsiz bilimlarni aniqlay oladigan yondashuvlarni tekshirishlari va bilimlarning amal qilish muddati yoki arxivlash mexanizmlarini taqdim etishlari kerak. Bilimlar bazasini rivojlantirishda tadqiqot savollari: a) Bilimlar bazasini integratsiyalash: Qanday qilib biz tuzilgan ma’lumotlar bazalarini bilim bazalari bilan samarali integratsiyalashimiz mumkin? Strukturalashgan ma’lumotlar va domenga xos bilimlar o‘rtasidagi tafovutni bartaraf etish uchun qanday metodologiyalar, algoritmlar yoki ramkalar ishlab chiqilishi mumkin? Qanday qilib tizimlashtirilgan ma’lumotlar manbalari va bilimlar bazasi o‘rtasida uzluksiz ulanishlarni yaratishimiz mumkin, bu esa ma’lumotlarni samarali qabul qilish, sinxronlashtirish va yangilash imkonini beradi? Integratsiya jarayonini osonlashtirish uchun sxemalarni moslashtirish va ontologiyani moslashtirish uchun avtomatlashtirilgan usullarni ishlab chiqa olamizmi? b) Bilimlarni o‘zlashtirish va taqdim etish: Biz bilimlarni qanday qilib kengayadigan va samarali tarzda egallashimiz va ifodalashimiz mumkin? Yashirin bilimlarni to‘plash va uni bilim bazalariga mos keladigan aniq shakllarga aylantirish uchun qanday usullardan foydalanish mumkin? Turli sohalarda bilimlarni modellashtirish va taqdim etish muammolarini qanday hal qilishimiz mumkin? Bilimlar bazasida kontekstli ma’lumot, noaniqlik va subyektiv bilimlarni qanday ushlashimiz va ifodalashimiz mumkin? Olingan bilimlarning aniqligi va boyligini oshirish uchun avtomatlashtirilgan bilimlarni inson tajribasi bilan birlashtirgan yondashuvlarni ishlab chiqa olamizmi? 23 1.4-rasm. Ontologiyaga asoslangan bilimlarni boshqarish tizimining asosi c) Bilimlarni integratsiyalashuvi va o‘zaro ta’siri: Turli xil manbalar va ma’lumotlar bazalaridan bilimlarning uzluksiz integratsiyasi va o‘zaro ishlashiga qanday erishish mumkin? Semantik heterojenlikni hal qilish, turli bilim ko‘rinishlarini moslashtirish va manbalar o‘rtasidagi ziddiyatlarni yoki nomuvofiqliklarni hal qilish uchun qanday yondashuvlardan foydalanish mumkin? Strukturalashgan ma’lumotlar bazalarini bilimlar bazasi bilan integratsiyalashuvini osonlashtirish uchun ma’lumotlarni integratsiyalash texnikasi, semantik xaritalash va ontologiyani moslashtirishdan qanday foydalanishimiz mumkin? Bilimlarni birlashtirish va moslashtirish uchun kengaytiriladigan va samarali algoritmlarni ishlab chiqa olamizmi? d) Bilimlarni saqlash va evolyutsiya: bilimlar bazalarining uzluksiz saqlanishi va rivojlanishini ta’minlash uchun qanday strategiya va mexanizmlardan foydalanish mumkin? O‘zgarishlar, yangilanishlar va bilimlar bazasi sifatini ta’minlashni qanday qilib samarali boshqarishimiz mumkin? Bilim bazalari bilimlarni versiyalashtirish, kuzatish va tekshirishni qanday qo‘llab-quvvatlaydi? Qanday qilib biz asosiy tuzilgan ma’lumotlar bazalaridagi o‘zgarishlarga javoban 24 bilimlar bazasini saqlash va yangilash jarayonini avtomatlashtirishimiz mumkin? Yangi bilimlarni avtomatik ravishda aniqlash va kiritish uchun mashinani o‘rganish va ma’lumotlar tahlilidan foydalanadigan usullarni ishlab chiqa olamizmi? e) Bilimlarni qidirish va ulardan foydalanish: bilim bazalari uchun qanday qilib samarali qidirish va foydalanish mexanizmlarini ishlab chiqishimiz mumkin? Bilimlar bazasida ilg‘or so‘rovlar, mulohaza yuritish va xulosa chiqarishni qo‘llabquvvatlash uchun qanday usullar ishlab chiqilishi mumkin? Qaror qabul qilish va muammolarni hal qilish jarayonlarini yaxshilash uchun bilimlar bazasida olingan boy semantik aloqalar va kontekstual ma’lumotlardan qanday foydalanishimiz mumkin? Qanday qilib biz bilimlar bazasida shaxsiylashtirilgan va kontekstdan xabardor bilimlarni qidirish va tavsiya qilishni yoqishimiz mumkin? Bilim olishning samaradorligi va qulayligini oshirish uchun tabiiy tilni qayta ishlash va mashinani o‘rganishdan foydalanadigan usullarni ishlab chiqa olamizmi? Ushbu muammolar va tadqiqot savollarini hal qilish orqali tadqiqotchilar bilimlar bazasini rivojlantirish sohasini rivojlantirishlari va mustahkam va samarali ishlab chiqarish bilimlari bazalarini loyihalash va joriy etishga hissa qo‘shishlari mumkin. Ushbu ma’lumotlar bazalari tashkilotlar, domenlar va jamoalar uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin, bu bilim almashish, hamkorlik va ongli qarorlar qabul qilishni osonlashtiradi. Bundan tashqari, ushbu tadqiqot savollarini hal qilish innovatsion algoritmlar, metodologiyalar va tizimlarni ishlab chiqishga olib kelishi mumkin, bu esa tuzilgan ma’lumotlar bazalarini bilim bazalari bilan integratsiyalashuvini kuchaytiradi, ma’lumotlarni boshqarish va bilimlardan foydalanish uchun yanada kuchli va aqlli tizimlarni yaratishga imkon beradi. 25 I bob bo‘yicha xulosalar Ushbu bobda biz ishlab chiqarish bilimlari bazasini rivojlantirish kontekstida tuzilgan ma’lumotlar bazalari va bilimlar bazalarining tizimli tahlilini o‘tkazdik. Biz bilimlar bazasini ishlab chiqish va tuzilgan ma’lumotlar bazalari bilan integratsiya bilan bog‘liq muammolar va tadqiqot savollarini o‘rganib chiqdik. Ushbu tahlil orqali biz tuzilgan ma’lumotlar va domenga oid bilimlarni birlashtirgan keng qamrovli bilimlar bazasini yaratish bilan bog‘liq murakkabliklarni chuqurroq tushundik. Bilimlar bazasini rivojlantirishda aniqlangan muammolar bilim olish, taqdim etish, integratsiya va texnik xizmat ko‘rsatishni o‘z ichiga oladi. Turli manbalardan bilim olish va uni tuzilgan formatga aylantirish murakkab vazifa bo‘lib, tabiiy tilni qayta ishlash va ma’lumotlarni qazib olish kabi murakkab texnikalarni talab qiladi. Samarali bilimlarni taqdim etish sxemasini loyihalash mos modellashtirish usullarini tanlashni va sohaga oid bilimlarning murakkabligini hisobga olishni o‘z ichiga oladi. Ko‘p manbalardan olingan bilimlarni integratsiyalash, semantik heterojenlikni hal qilish va o‘zaro muvofiqlikni ta’minlash bilimlar bazasini rivojlantirishda muhim muammolardir. Bundan tashqari, vaqt o‘tishi bilan bilim bazasini saqlab qolish, yangi bilimlarni o‘z ichiga olish va o‘zgarishlar va yangilanishlarni boshqarish bilim evolyutsiyasini boshqarishning mustahkam mexanizmlarini talab qiladi. Ushbu bobda keltirilgan tadqiqot savollari bilimlar bazasini rivojlantirishda keyingi izlanishlar va innovatsiyalar uchun yo‘l xaritasini taqdim etadi. Bu savollar bilimlar bazasini integratsiyalash, egallash, taqdim etish, integratsiya va foydalanish kabi turli jihatlarni qamrab oladi. Ushbu tadqiqot savollarini hal qilish bilimlar bazasini ishlab chiqish metodologiyalari, algoritmlari va ramkalarini rivojlantirishga yordam beradi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, tuzilgan ma’lumotlar bazalarini birlashtirgan ishlab chiqarish bilimlari bazasini ishlab chiqish turli qiyinchiliklarni bartaraf etish va muhim tadqiqot savollarini hal qilishni talab qiladigan murakkab ishdir. Ushbu muammolar va tadqiqot savollarini hal qilish orqali biz tashkilotlar, domenlar va jamoalar uchun qimmatli manbalar bo‘lib xizmat qiladigan mustahkam va samarali 26 bilim bazalarini yaratishimiz mumkin. Bunday bilim bazalarini ishlab chiqish bilim almashish, hamkorlik va ongli qarorlar qabul qilishni osonlashtiradi, natijada turli sohalarda samaradorlik va innovatsiyalarni oshiradi. 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 28. 01. 2022 yildagi PF60-son manba https://lex. uz/uz/docs/-5841063. 2. [Lopes, D., & Rocha, R. (2018). Knowledge Base Development: Challenges, Approaches, and Best Practices. In Proceedings of the International Conference on Knowledge Engineering and Ontology Development (pp. 3-11). Springer. 3. Fan, W., & Li, J. (2014). A Survey of Knowledge Base Creation: Techniques and Challenges. Journal of Data and Information Quality, 5(1), 1-25. 4. Ferré, S. (2016). Knowledge Graphs: A Survey. Semantic Web, 8(3), 457487. 5. Maedche, A., Staab, S., Studer, R., & Sure, Y. (2002). Ontology Learning for the Semantic Web. IEEE Intelligent Systems, 16(2), 72-79. 6. Rahm, E., & Bernstein, P. A. (2001). A Survey of Approaches to Automatic Schema Matching. The VLDB Journal, 10(4), 334-350. 7. Kim, H., & Han, W. (2019). A Survey on Knowledge Base Creation: Processes, Techniques, and Resources. Data Science and Engineering, 4(4), 277307. 8. Noy, N. F., & McGuinness, D. L. (2001). Ontology Development 101: A Guide to Creating Your First Ontology. Stanford Knowledge Systems Laboratory Technical Report, KSL-01-05. 9. Jiang, J., & Conrath, D. (1997). Semantic Similarity Based on Corpus Statistics and Lexical Taxonomy. In Proceedings of the International Conference on Research in Computational Linguistics (ROCLING X) (pp. 19-33). 10. Siorpaes, K., & Hepp, M. (2008). Instance Data Management: Some Thoughts. In Proceedings of the Workshop on Scalable Semantic Web Knowledge Base Systems (SSWS) (Vol. 401, pp. 85-99). CEUR Workshop Proceedings. 28