Ma’ruza №14. Korxonalarda o‘lchovlarning metrologik ta'minot holatini tahlil qilish va baholashni tashkil etish va o'tkazish tartibi. ГОСТ Р 8.820—2013 METROLOGIK TA’MINOT Asosiy qoidalar • Qo‘llanish doirasi. Ilmiy tadqiqotlarda, boshqa turdagi ishlarni bajarishda va o'lchovlarning bir xilligini ta'minlashni davlat tomonidan tartibga solish sohasida ham, ushbu sohadan tashqari xizmatlar ko'rsatishda ushbu standart mahsulotlarni loyihalashda, ishlab chiqishda, sinovdan o'tkazishda va ekspluatatsiya jarayonida o'lchovlarni metrologik ta'minotning asosiy qoidalarini belgilaydi Ushbu standartning qoidalari o'lchovlarning metrologik ta'minotini tartibga solishda sanoat va korporativ standartlarni, korxona standartlarini va boshqa normativ-uslubiy hujjatlar, normativ hujjatlar ishlab chiqishda qo’llanishi mumkin. O'lchovlarni metrologik ta'minotining predmeti va maqsadi: O'lchovlarni metrologik ta'minot predmeti mahsulot ishlab chiqarish va ekspluatatsiya qilish, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini olib borish, mahsulotlarni tajriba va sinovdan o'tkazish, nosozliklarning oldini olish, diagnostika qilish, tuzatish, mehnat sharoitlarini va xavfsizligini nazoratga olish, moddiy boyliklarni va resurslar hisobga olish, va boshqa turdagi ishlarni bajarish va xizmatlar ko'rsatish. O'lchovlarni metrologik ta'minotining maqsadi o'lchovlarning bir xilligini ta'minlashni davlat tomonidan tartibga solish sohasida ham, ushbu sohadan tashqarida ham muayyan qarorlarni ishlab chiqish uchun zarur va etarli xususiyatlarga ega bo'lgan o'lchov ma'lumotlarini olish uchun sharoit yaratishdir. Ob'ektlarni metrologik ta'minoti. Tasniflash. faoliyat turi bo'yicha faoliyat sohasi bo'yicha ob'ektning tabiati bo'yicha ob'ektning tashkiliy shakliga ko'ra Ushbu standart maqsadlari uchun ob'ektlarni metrologik ta'minlash uchun quyidagi tasniflash mezonlari qo'llaniladi 1-rasm. Ob'ektlarni metrologik ta'minoti tasniflanishi. Faoliyat turi. Faoliyat turiga ko'ra, fuqarolik huquqi ob'ekti bo'lgan metrologik ta'minot ta'minlashga qaratilgan bo'lishi mumkin ishlarni bajarish yoki xizmatlarni ko'rsatish. Ishlarni bajarishda metrologik ta'minot tadbirlari ham jarayonlarga, ham mahsulotlarga nisbatan amalga oshirilishi mumkin, jarayonni nazorat qilish va uning natijasini nazorat qilish muqobil yoki bir-birini to'ldirishi mumkin. Xizmat ko'rsatishda metrologik ta’minot faoliyati faqat jarayonga qaratilgan, chunki jarayonning foydali ta'sirini undan ajratib bo'lmaydi. Faoliyat turlari bo'yicha tasniflash metrologik ishlarni aniqlashtirishga imkon beradi Ob'ektni ta'minlash va ular uchun mumkin bo'lgan talablar doirasini cheklash. Ushbu standart faqat o'lchovlarni o'z ichiga olgan xizmatlarga nisbatan qo'llaniladi. Faoliyat sohasi Ob'ektlarning metrologik ta'minoti sezilarli darajada ob'ektning o'ziga xos xususiyatiga bog'liq bo'lib, u o'z navbatida faoliyat doirasi va hal qilinayotgan vazifalarning tabiati, shuningdek, zarur o'lchash jarayonlari bilan belgilanadi. MISOLLAR 1 Mashinasozlikda mahsulotni sinovdan o'tkazish 2 AVTOTRANSPORT VOSITALARI holati nazorat qilish 3 Qurilishdagi geodezik o'lchovlar Obyekt xususiyati Ob'ektning xususiyatiga ko'ra, quyidagi ishlar yoki xizmatlar uchun metrologik ta'minotni ajratish mumkin: - ilmiy-tadqiqot; - tajriba-konstruktorlik; - texnologik; - uskunalar, jarayonlar, mahsulotlarni sinovdan o'tkazish; - sharoitlarni, jarayonlarni, mahsulotlarni nazorat qilish; - mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko'rsatish jarayonida o'lchovlar, sinovlar, nazorat qilish bo'yicha; - mahsulotni ishlatish jarayonida o'lchovlar, sinovlar, nazorat qilish bo'yicha; - texnik qurilmalar va tizimlarni ta'mirlashda o'lchovlar, sinovlar, nazorat qilish bo'yicha; - mahsulotlarni qayta ishlash jarayonida o'lchovlar, sinovlar, nazorat qilish bo'yicha. Ob'ektning tabiati faoliyat doirasi bilan birgalikda ob'ektni metrologik ta'minlash bo'yicha vazifalar ro'yxatini, ularni hal qilishning mavjud usullarini belgilaydi va O'MT elementlari to'plamini, shuningdek mezon va metodologiya tarkibini belgilaydi. ob'ektni metrologik ta'minlash darajasini baholash. Izoh - Ob'ektni metrologik ta'minlash darajasi deganda, ob'ektni metrologik ta'minotga bo'lgan ehtiyojni qondirish darajasini aks ettiruvchi ob'ektni metrologik ta'minlash xususiyatlari to'plamining sifat tavsifi tushuniladi (tartibga muvofiq belgilanadi). ob'ektning ishlash sifatini baholash). Jadval 1. Ob'ektning tashkiliy shakli Metrologik ta'minot ob'ektlari tashkiliy shakli bo'yicha quyidagilar bo'lishi mumkin: -korxona (tashkilot)ning tarkibiy bo'linmalari; - korxonalar (tashkilotlar); - korxona va tashkilotlar birlashmalari (ilmiyishlab chiqarish birlashmalari, kontsernlar, xoldinglar, korporatsiyalar va boshqalar). Izoh - Amalda ko'pincha quyidagi tushunchalar qo'llaniladi: korxonani metrologik ta'minlash (tsex, uchastka), birlashmani metrologik ta'minlash va boshqalar. Bu erda shuni yodda tutish kerakki, masalan, "ustaxonaning metrologik ta'minoti" - bu ustaxonada amalga oshiriladigan barcha o'lchash jarayonlarini metrologik ta'minlash. Kattaroq tashkiliy tuzilmalar, masalan, uyushmalar uchun bu birlashma tarkibiga kiradigan barcha korxonalarning umumiy metrologik ta'minoti. O'lchovlarni metrologik ta'minlash elementlari va jarayonlari O'MT belgilangan xususiyatlarga ega o'lchov ma'lumotlarini olish uchun zarur bo'lgan elementlar va jarayonlar to'plami. O'MT ning elementlariga quyidagilar kiradi: etalonlar, miqdor birliklari va o'lchov shkalalari o'lchov asboblari, standart namunalar qiyoslash va kalibrlash qurilmalari yordamchi uskunalar usullar (o'lchovlar, tekshirish, kalibrlash, sinov, nazorat, sertifikatlash, metrologik ekspertiza) operatorlar (o'lchovlarni amalga oshiruvchi mutaxassislar, qiyoslovchi, kalibratorlar, sinovchilar va boshqalar) o'lchash shartlari (sinov, tekshirish, kalibrlash va boshqalar) 2-rasm. O'MTning elementlariga. O'MT jarayonlariga quyidagilar kiradi: - o'lchov vositalarini loyihalash, shu jumladan o'lchov ma'lumotlarining aniqligi va to'liqligi, ishonchliligi, o'z vaqtidaligi va dolzarbligi ko'rsatkichlariga talablarni belgilash; tamoyillari, usullari va o'lchash texnikasini tanlash; O'MT elementlarni tanlash. Izoh 1 O'lchov natijalarining aniqligi ko'rsatkichlari quyidagilardan iborat: noaniqlik, xato xarakteristikalari, aniqlik va aniqlik ko'rsatkichlari. 2 Noaniqlik ГОСТ Р 54500.3 ga ko'ra, xato xarakteristikalari - tavsiyalar [4] va [5] bo'yicha, aniqlik va aniqlik ko'rsatkichlari - ГОСТ Р ИСО 5725-1 ga ko'ra ko'rsatilgan; - O'MT elementlarining belgilangan talablarga muvofiqligini metrologik tasdiqlash, shu jumladan o'lchov vositalarining turini tasdiqlash, o'lchov vositalarini tekshirish va kalibrlash uchun sinovlar; o'lchov usullarini sertifikatlash, texnik hujjatlarni metrologik ekspertizadan o'tkazish va boshqalar; - O'MT loyihalash bilan bog'liq tayyorgarlik va yordamchi ishlar (harakatlar); O'MT elementlarining muvofiqligini metrologik tasdiqlash va ekspluatatsiyani ta'minlash O'MT tizimlari. O’lchovlarni metrologik ta'minoti tizimni ishlashini yaratish va saqlash uchun ishlar tsikli. O'MT tizimi tashkiliy shakllar majmui, moddiy obyektlar va METODIK QABUL, ob'ektning butun hayoti davomida metrologik ta'minotini amalga oshirish siklini ta'minlashni o'zida aks ettiradi O'MT tizimini faoliyatini joriy etish va qo'llab-quvvatlash bo'yicha ish bosqichlari: - mahsulot ishlab chiqarishda (xizmat ko'rsatishda) istalgan samaradorlik va sifat darajasiga erishish uchun o'lchovlar, sinovlar, nazoratga qo'yiladigan talablarni rejalashtirish va aniqlash; - o'lchov jarayonlarini ishlab chiqish va loyihalash; - O'MT elementlarning yaroqliligini metrologik tasdiqlash; - obyektning metrologik ta’minoti holatini tahlil qilish - O'MT tizimini takomillashtirish bo‘yicha qarirni qabul qilish. Mahsulot ishlab chiqarishda (xizmat ko'rsatishda) istalgan samaradorlik va sifat darajasiga erishish uchun o'lchovlar, sinovlar, nazoratga qo'yiladigan talablarni rejalashtirish va aniqlash. Ushbu bosqichda: - mahsulotning hayot siklining va faoliyatining xususiyati, hayot sikli tarkibi; - rejalashtirilgan faoliyat sohasining xususiyatlarni hisobga olgan holda, hayot siklining har bir bosqichi uchun va umuman O'MT tizimi uchun metrologik ta'minot darajasini baholash mezonlari va uslubiyatining tarkibi (oxirgisi, agar muammo muayyan tashkilot shakli uchun hal qilingan bo'lsa); - mahsulotlarning (xizmatlarning) hayot siklining har bir bosqich uchun zarur bo'lgan o'lchovlar, sinovlar, nazorat majmuini belgilaydi. Ushbu ishlar metrologlar boshqa korxonaning (tashkilotlar) bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. Ba'zi hollarda o'lchangan miqdorlar va ular uchun metrologik talablar amaldagi me'yoriy-huquqiy yoki uslubiy hujjatlarda belgilanishi mumkin va metrologlar o'lchovlarni metrologik ta'minlash bo'yicha keyingi ishlarni bajarishda ularni hisobga olishlari kerak. O'lchash jarayonlarini ishlab chiqish va loyihalashtirish Ushbu bosqichda, oldingi bosqichda belgilangan talablarni hisobga olgan holda, o'lchash jarayonlarini tanlash, shu jumladan O'MT elementlarini loyihalash va ishlab chiqish amalga oshiriladi. O'MT elementlariga talablarni ishlab chiqish uchun quyidagi aniqlik ko'rsatkichlaridan foydalanish lozim: ГОСТ Р 54500.3 ga kora noaniqlik, [4] и [5] tavsiyalariga ko‘ra xatolik xususiyatlari , ГОСТ Р ИСО 5725-1 ga ko‘ra to‘g‘riligi va yuqori sifat ko'rsatkichlari, o‘lchash axborotining ishonchliligi, o'z vaqti va dolzarbliligi hamda to'liqligiga ta'sir qiluvchi xususiyatlar. Metrologik xususiyatlar turining "talab etiladigan o'lchov vositalari aniqligi" sifatli iboralaridan tiyilishi lozim. O'MT elementlarini tanlashda ГОСТ Р ИСО 10012 ga ko'ra iste'molchilarning talablari, milliy qonunchilik talablari, shuningdek tashkilotning resurs imkoniyatlari hisobga olinadi. O'MT elementining yaroqliligini metrologik tasdiqlash O'MT elementining yaroqliligini metrologik tasdig'i: - etalon attestatsiyasi(qiyoslash va kalibrlash), turlarini tasdiqlash; - o'lchov vositalari va standart namunalarini qiyoslash yoki kalibrlash, turini tasdiqlash; -yordamchi uskunalarning belgilangan talablarga muvofiqligini baholash; - o'lchov uslubiyatini(sinov, nazorat) metrologik attestatsiyadan o'tkazish ; - o'lchov jarayonlarini(nazorat, sinov) rejalashtirish va ishlab chiqish bo'yicha hujjatlarning metrologik ekspertizasi; - operatorlarning malakasi va talab qilinadigan tajribasini baholash; - o‘lchashlarni bajarish shartlarini nazorat qilish ni oz' ichiga oladi. Izoh 1 Aksariyat hollarda, O'MT elementining yaroqliligini metrologik tasdiqlash metrologik ekspertizadan o'z ichiga oladi.Metrologik ekspertiza metrologik ta'minot tizimini loyihalash va ishlab chiqishda qabul qilingan qarorlarga nisbatan metrologik talablarni belgilash va ularga rioya qilish to'g'riligini tahlil qilish va baholashni maqsad qilib qo'ygan. 2 Tashkilotlar faoliyatining xususiyatidan kelib chiqqan holda metrologik ekspertizaning mazmuni o'zgarishi mumkun. Shu sababli metrologik ekspertizaning o'ziga xos mazmuni tegishli ravishda aks ettirilishi kerak hujjatlar: milliy standartlar, korporativ standartlar, korxona standartlari va boshqalar. 3 O'MT tizimining ishlashi davomida o'lchov vositalarini qiyoslash yoki kalibrlash, sinov uskunalarini sertifikatlash va natijalarni doimiy nazorat qilish amalga oshiriladi. Ob'ektni metrologik ta'minot holatini tahlil qilish Ishning ushbu bosqichi: - iste'molchilarning mahsulot va xizmatlar sifati va narxidan qoniqishini hamda ularning metrologik ta'minot darajasi ko'rsatkichlari bilan bog'liqligini aniqlash; - metrologik ta'minot darajasi ko'rsatkichlarining pasayishining barcha muhim sabablarini va ushbu sabablarni bartaraf etishning munosib usullarini aniqlash; - metrologik ta'minot darajasi ko'rsatkichlarini davriy baholash. O'MT tizimini takomillashtirish to'g'risida qaror qabul qilish Ushbu bosqich metrologik ta'minot holatiga javobgar rahbarning tashkilotdagi (birlashma, korxona, sex va boshqalar) materiallarni metrologik ta'minot holatini tahlil qilish va iste'molchining mahsulot va jarayonga bo'lgan talablarini qanoatlantiruvchi tasdiq asosida hamda metrologik ta'minot tizimini takomillashtirishga qaratilgan ГОСТ Р ИСО 10012. ga muvofiq ularning kamchiliklarni bartaraf etuvchi va oldini oluvchi harakatlar to'g'risida qaror qabul qilishdan iborat.