O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI Qo‘lyozma huquqida UDK 811.111.81.372 A 11 AXADOVA ROXATOY SAIDMUROD QIZI IKKILAMCHI NOMINATSIYA HODISASI VA UNING SEMANTIK VOSITALARI 5A111401 –Xorijiy til va adabiyot (ingliz tili) MAGISTR akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYA Ish ko‘rib chiqildi va himoyaga tavsiya Ilmiy rahbar: etiladi. PhD. A.A.Raximov “Ingliz tili o‘qitish metodikasi” kafedrasi mudiri: _____________________ PhD. A.A.Raximov “____” ____________ 2022 йил Samarqand - 2022 1 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………….............3 ASOSIY QISM I BOB. IKKILAMCHI LEKSIK BIRLIKLAR TIZIMI VA ULARNING LINGVISTIK TAVSIFI .........................................................................................7 1.1.Ikkilamchi lug`aviy birlik tushunchasi tavsifi……….…………..……..............7 1.2.Ichki forma va uning til leksik tizimiga aloqasi…………................................15 1.3.Ikkilamchi nominativ birliklar tasnifi……………………………........………23 I bob bo`yicha xulosa..............................................................................................27 II BOB. IKKILAMCHI BIRLIKLAR YUZAGA KELISHINING AN'ANAVIY TALQINLARI...............................................................................28 2.1. Suffiksatsiya asosida yuzaga keladigan ikkilamchi lug‘aviy birliklar…...………….............................................................................................28 2.2. Gibrid (Chatishma)so’z ……………...............................................................37 2.3. Qisqartma so’zlar va so’z yasalishining boshqa usullari.....................................................................................................................39 2.4. Konversiya ………………………………………...........................................41 2.5. Tovush almashinishi.........................................................................................43 2.6. Ichki so’z yasalishi...........................................................................................44 2.7. Aralashma so’zlar.............................................................................................44 2.8. So’zlar ma’nosining ko`chishi .........................................................................45 2.9. Qo’shma so’z yasalishi.....................................................................................47 II bob bo`yicha xulosa...........................................................................................50 III BOB. IKKILAMCHI NOMINATSIYA VA UNING SEMANTIK VOSITALARI TAHLILI......................................................................................52 III bob bo`yicha xulosa.........................................................................................66 XULOSA…………………………………………………………………………69 ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………………..............................71 2 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Xalqimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, o‘tgan qisqa davr mobaynida barcha sohalar singari ilm-fanning rivojida ham tub burilishlar yuzaga kela boshladi. Hech shubha yo‘qki, bularning barchasi mustaqillikning sharofati tufaylidir. Zero, aynan ana shu ne'mat bois ilmiy mushohada va bilish jarayonining rivojiga xalaqit berib kelgan sun'iy to‘siqlar olib tashlandi. Natijada o‘zbek tilshunoslari, xususan, xorij tilshunoslari uchun jahon fanida erishilayotgan yutuqlardan bahramand bo‘lish, o‘z ilmiy mushohadalarini dunyo ham jamiyati mezonlariga tenglashtirish, integratsiyalash uchun ulkan imkoniyatlar eshigi ochildi Shunday ekan, “Bolalar va yoshlarga maxsus fanlarni, yurtimiz tarixini, dunyo sivilizatsiyasini, chet tillarni va zamonaviy kompyuter dasturlarini o’rgatish kabi vazifalar hali to’liq va sifatli darajada yechimini topgan deb bo’lmaydi’’. Mamalakatimizda yaratilgan ana shunday ilmiy muhit va imkoniyatlarning samarasi o‘laroq, so‘nggi o‘n yil mobaynida o‘zbek tilshunoslari, xususan xorijshunoslar tomonidan pragmalingvistika, kognitiv tilshunoslik va derivatologiya, lingvokulturologiya kabi yangidan-yangi yo‘nalish va sohalariga doir ilmiy asarlar, maqolalar chop etildi. Fanimiz rivojida yuzaga kelgan bunday an'ana biz - yoshlar zimmasiga ham ulkan mas'uliyat yuklashi shubhasizdir. Tilshunoslikka, dastlab, chex tilshunosi E. Kurilovich tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlar orqali kirib kelgan ikkilamchi lug‘aviy birliklar tushunchasi zamirida yotgan lingvistik muammo tahlilining muhim jihatlaridan biri, avvalo, til va nutq o‘rtasidagi uzviy munosabat masalasini tadqiq etish imkoniyatiga boyligi bilan alohida e'tiborga molikdir. Zero, har qanday til o‘zida o‘tmish va zamonaviylikni aks ettiruvchi ijtimoiy hodisa sifatida, insoniyat kechmishining barcha bosqichlarida unda so‘zlovchi kishilarning talab va ehtiyojlarini muttasil qondirish imkoniyati mujassamlanganligi bilan xarakterlanadi. Hech shubha yo‘qki, bunday imkoniyatlar izchilligi har bir tilda ikkilamchi lug‘aviy birliklar hisobiga qondiriladi. Lug‘aviy birliklarning 3 ikkilamchi faoliyatga ega bo‘lishi esa, tilda ana shunday birliklarni vujudga keltirish mexanizlarning mavjudligi va bunda inson omili, xususan, uning borliqni idrok etishga intilishi asosida ana shunday uzluksiz taraqqiyot taminlanadi. Shunday ekan, so‘z yasalish va ma'no yasalish hodisalarining bevosita mahsullari bo‘lgan ikkilamchi lug‘aviy birliklarning vujudga kelishini ham aynan ana shu faktorlar bilan bog‘liq holda tadqiq etish bugungi kunning dolzarb masalalardan biridir. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Tadqiqot obyektini Ingliz va o’zbek tillaridagi ikkilamchi semantik nominantlar tashkil etadi, tadqiqot predmeti esa ikkilamchi nominatsiyaning semantik vositalariga xos linvokongnitiv asoslarni kognitiv-diskursiv, diskursiv-sinergetik va derivatsion talqinlar asosida yoritishdan iborat . Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Yuqorida qayd etilgan masalalarning yechimini topish uchun, avvalo, tilshunoslikda so‘z yasalishi va ma'no yasalishi borasida muqaddam bildirilgan mulohazalarni sinchiklab o‘rganib chiqish va mazkur hodisa yuzasidan olib borilgan ilmiy mulohazalarga tayangan holda, ularni rivojlantirish talab qilinadi. Zamonaviy tilshunoslik tarixining dastlabki bosqichlarida ikkilamchi lug‘aviy birliklarni vujudga keltiruvchi asosiy hodisa sifatida so‘z yasalishi e'tirof etib kelingan. Ikkilamchi lug‘aviy birliklarning tadqiqot rivojini belgilashda muhim bo‘lgan bu yo‘nalishlarning har biri o‘ziga xos ahamiyatga egadir. Shuning uchun ham ishning birinchi bobida ana shu masalalar xususida mulohaza yuritish vazifasi belgilandi. Bulardan tashqari, quyidagi masalalar xususida mulohaza yuritish maqsad qilib qo‘yildi: - birlamchi va ikkilamchi lug‘aviy birliklar tushunchasini izohlash; - tilda ikkilamchi lug‘aviy birliklarni vujudga kelish yo‘llarini aniqlash; Ilmiy yangiligi. Ikkilamchi lug‘aviy birliklar, xususan, qo‘shma so‘zlarning vujudga kelishi haqidagi eng muhim nazariy g‘oyalar ishda jamlangani holda, qo‘shma so‘zlar vujudga kelishining nazariy asoslari haqida dastlabki xulosalar bayon qilindi. 4 Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Generativ grammatika tamoyillariga ko‘ra, ikkilamchi nominativ jarayon o‘zining dastlabki asosi bilan botiniy strukturalarga tayanadi va shu xususiyatiga ko‘ra ular umuminsoniy xususiyatlidir. Xususan, predikat va argumentlar munosabati asosida vujudga keladigan propozitsiya misolida botiniy asos o‘z ifodasini topadi. Ana shu botiniy strukturalarning lisoniy ifoda topishida apperseptiv faoliyat maxsullari bo‘lgan analogik mexanizmlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu botiniy strukturalarning bevosita voqelanishini ta’minlovchi tashqi formalar esa, har bir tilda amal qilib kelgan xususiy imkoniyatlarga asoslanadi. Ana shu mulohazalardan kelib chiqqan holda, ingliz tilidagi “agent noun” onomosiologik konseptiga mansub ikkilamchi nominativ birliklarni “kognitiv-diskursiv” aspektda tadqiq etishni lozim topdik. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. Ikklamchi lug‘aviy birlik termini dastlab, E.Kurilovichning ishlarida uchraydi. Mazkur masalaga ijodiy yondashgan Gak lug‘aviy birliklarni onomosiologik asosda tadqiq etgan holda, "ikkilamchi nominativ birlik"terminini joriy etadi. Bu masala tilshunoslik tarixida ham o‘ziga xos tavsifga ega bo‘lgan. Xususan, nemis tilshunosi Vilgelm fon Gumboldt ijodida bu hodisa, so‘z formasi va til analogiyasi bilan bog‘liq qarashlarida, F.de Sossyur merosida esa sintagma va uning til hamda nutqiy shakllarini farqlash, sintagmalarning analogik qonuniyatlar bilan bog‘liqligi, analogik forma tushunchasi kabilar talqinida o‘z ifodasini topgan. Hozirgi tilshunoslikda esa, muammo so‘z yasalishi va leksik-semantik derivatsiya hodisalari bilan bog‘liq holda o‘rganilib kelinmoqda. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Magistrlik dissertatsiyasining metodologik asosini Respublikamiz Prezidentining ilm-fan istiqboliga doir fikrlari hamda borliqning eng muhim tarkiblaridan biri bo‘lgan til tizimi va uni tashkil etuvchi unsurlarning doimiy dialektik taraqqiyotda ekanligini aks ettiruvchi falsafiy qarashlar, til va nutq hodisalarini izchil farqlashga asoslangan struktur tavsifga doir ilmiy-nazariy mulohazalar, lug‘aviy birliklarini komponent va qiyosiy-tipologik tavsiflash usullari tashkil etadi. 5 Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tilshunoslikda ikkilamchi lug‘aviy birliklarning vujudga kelishiga doir masalalar izchil o‘rganib kelinmoqda. Xususan, hozirga qadar bu borada olib borilgan izlanishlar asosini ichki lingvistik qonuniyatlarni o‘rganish, yasama so‘zlarning morfologik, sintaktik va leksik-semantik tarkiblarini tahlil qilish asosida amalga oshirilgan. Biroq, so‘z tarkibidagi bunday qonuniyatlarning tub asosini, birinchidan, tipik analogiyalar tashkil etadi va bunday analogiyalarning vujudga kelishida insonning bilish, idrok etish amali muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shu omillarga e'tibor qaratish va kelajakda bu xususida mukammal ilmiy izlanishlar olib borish mazkur ishning ahamiyatini belgilashga xizmat qiladi. Ish tuzilmasining tavsifi. Kirish, 3 bob, har bir bobning xulosasi va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 57 sahifa. 6 I BOB. IKKILAMCHI LEKSIK BIRLIKLAR TIZIMI VA ULARNING LINGVISTIK TAVSIFI 1.1. Ikkilamchi lug‘aviy birlik tushunchasi tavsifi Tilshunoslikda ikkilamchi lug‘aviy birlik tushunchasi dastlab, Praga tilshunoslik maktabining yirik namoyandasi Ye.Kurilovich tomonidan iste'molga kiritilgan bo‘lib, u yasama so‘z maqomiga ega bo‘lgan birliklarni tildagi yasalmagan (ya'ni tub) so‘zlardan farqli ravishda "ikkilamchi lug‘aviy birlik"sifatida ajratadi. [15. 59-182]. Bu g‘oya V.G.Gakning ilmiy izlanishlarida lug‘aviy birliklarni onomosiologik nuqtai nazardan o‘rganish asosida ijodiy rivojlantiriladi. Xususan, mazkur olim tomonidan leksik nominatlar tizimi tarkiban birlamchi va ikkilamchi nominativ birliklarning o‘zaro uzviyligidan tashkil topishi qayd etiladi. Uning fikriga ko‘ra, birlamchi nominativ birliklar tilda avvaldan tayyor holda mavjud bo‘lgan va atash vazifasida qo‘llanib kelingan leksik, frazeologik elementlardan iborat bo‘ladi. Ikkilamchi nominatsiya esa til birliklarining xilma-xil lingvistik kombinatsiyasi asosida yangidan hosil qilingan leksik va semantik hosilalarni o‘zida birlashtiradi. [9.243-245]. Demak, ikkilamchi nominativ birliklarning vujudga kelishi insonning narsa haqidagi mavjud tasavvurining rivojlantirilishi, qayta nomlash ehtiyoji orqali yuzaga keladi. Buning o‘ziga xos dalillari ikkilamchi nominativ birliklarning asos so‘z bazasida hosil qilinishi misolida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Tildagi har qanday nominativ vazifaga ega bo‘lgan leksik birliklar borliqdagi narsa va hodisalarning lingvistik muqobili sifatida ikkilamchi moddiylikni o‘zida aks ettiradi. Lug‘aviy nominatlarda bu xususiyat ularning tarkiban idrokiy va moddiy qismlar uzviyligidan tashkil topishi misolida ko‘zga tashlanadi. Shuning uchun ham tilshunoslikda til ideal va material sistema elementlaridan tashkil topadigan ikkilamchi moddiy tizim sifatida e'tirof etiladi [23.132]. Zamonaviy tilshunoslikda ideal va material element sifatida e'tirof etiladigan qismlar, Vilgelm fon Gumboldt tomonidan olib borilgan izlanishlarda "ichki va tashqi forma"termini asosida tadqiq etilgan edi. 7 V.I.Koduxovning guvohlik berishicha, Vilgelm fon Gumboldt til formasiga quyidagicha munosabat bildirgan: a) "til formasi ruhning doimiy va barqaror faoliyati tufayli nutq tovushlarni ma'no ifodalovchi vosita darajasiga ko‘tarilishini belgilovchi vositadir", b) "til formasi so‘zlar vositasida harakatga keluvchi oddiy agregat emas, balki har bir elementning boshqa bir element bilan uzviyligi tufayli barqarorlik topadigan sistemadir va mazkur sistema har bir tilda o‘ziga xos xarakterli xususiyatlar asosida namoyon bo‘ladi", d) "til formasi moddiy (material) va idrokiy (ideal), shuningdek, tashqi va ichki formalar uzviyligidan tarkib topadi". Ana shu asosda olim til formasini lingvistik sistemanining barqarorligini belgilashga xizmat qiladigan asosiy omil sifatida baholaydi. Til birliklarining formal jihatdan barqaror bo‘lgani bois, "haligacha tilda birorta yangi birlik ixtiro etilgan emas. Chunki til hamisha avvaldan amal qilib kelayotgan formalarga tayanadi. Garchi ular nutq jarayonida muayyan o‘zgarishga uchrasa ham, bu o‘zgarishlar til analogiyasi doirasidan tashqariga chiqib keta olmaydi".[14] Demak, ikkilamchi nominatsiya jarayoni ham tilda avvaldan mavjud bo‘lgan analogik kombinatsiyalar hisobiga amalga oshadi. Bunday kombinatsiyalar esa, nutqiy faoliyat asosida shakllanadigan va avloddan avlodga o‘tib keladigan sintagmatik modellar zamirida yotadigan lingvistik qonuniyatlarni o‘zida aks ettiradi. Xususan, F.de Sossyur tomonidan olib borilgan izlanishlarda lingvistik analogiya sintagma va uning tiplarini farqlash bilan bog‘liq holda o‘z izohiga ega bo‘ladi. F.de Sossyur sintagmani til elementlarining nutq oqimida birin-ketin erkin bog‘lanishi orqali vujudga keluvchi yaxlitlik sifatida e'tirof etgani holda, ana shunday yaxlitliklarni kishilar xotirasida assotsiotiv munosabat tashkil qilish asosida saqlanishiga e'tibor qaratadi hamda ularni til va nutqqa daxldor bo‘lgan turlarini farqlaydi. Ushbu olimning fikriga ko‘ra, sintagmaning tarkib topishi uchun eng kamida ikkita til birligining bir yo‘la ishtiroki zarur bo‘ladi. Sintagmalar har qanday so‘z misolida, xususan, qo‘shma (сложный) so‘zlar, sodda yasama so‘zlar, shuningdek, so‘z birikmalari va yaxlit gaplar misolida ham o‘z aksini topadi. Biroq, so‘z birikmalari va gaplar nutqiy sintagmalar bo‘lib, bunday 8 sintagmalar til birliklarining erkin kombinatsiyasiga asoslanadi. Tilga xos sintagmalarni esa "qat'iy qonuniyatlar asosida vujudga keladigan sintagmalar"sifatida farqlaydi va bunday sintagmalarni vujudga kelishida maxsus analogik modellarga tayanishini qayd etadi va ular tilda zarur miqdorda mavjudligi bilan xarakterlanadi. [24.152-157]. Tilda yangidan paydo bo‘ladigan ikkilamchi lug‘aviy birliklar tilda amal qilib keladigan analogik qoidalar doirasida sodir bo‘ladi. F.de Sossyur analogik faktni tarkiban uch ijrochi ishtirokida sodir bo‘ladigan voqelikka qiyoslaydi. Xususan, birinchi ijrochi an'anaviy va qonuniy asosga ega bo‘lgan tipik meros bo‘lsa, ikkinchisi ana shu tipik meros asosida vujudga keladigan raqobatchlarni taqozo etadi, raqobatchilarni vujudga keltirishda ishtirok etadigan xalq ommasi esa uchinchi ijrochi sifatida ahamiyatga ega bo‘ladi [24.197]. F.de Sossyur e'tirofiga ko‘ra, bunday "analogik voqelik"ning vujudga kelishi inson ruhiyati, ya'ni idroki bilan bog‘liqdir. Biroq bu haqiqatning bir qismi xolos, Chunki analogiya grammatik asosga egaligi bilan ham xarakterlanadi. Buning mohiyati shundaki, analogiya zamirida til birliklarining o‘zaro uzviyligi bilan bir qatorda, mazkur uzviylik asosida namoyon bo‘ladigan sxemani anglash, tasavvur etish, umumlashtirish amali ham bir yo‘la o‘z aksini topadi. Biroq, kelib chiqish asosiga ko‘ra, analogiya o‘z ibtidosini nutqdan oladi, shuning uchun ham u "muayyan bir shaxsning tasodifiy ijod mahsuli bilan bog‘liq bo‘lishi ham mumkin",-deb yozadi. [24.199]. Darhaqiqat, tildagi ikkilamchi lug‘aviy birliklarning kelib chiqish asosi nutq hisoblanadi. Chunki til birliklarining xilma-xil sintagmatik kombinatsiyasi aynan nutq oqimida sodir bo‘ladi va shu jihatdan bunday sintagmalarning vujudga kelishida andoza vazifasini o‘taydigan analogik modellar grammatik asosga tayanadi. Biroq, ikkilamchi leksik nominatlarni vujudga kelishida asos bo‘lgan analogiya grammatik asosli bo‘lish bilan bir qatorda, ekstrolingvistik omillar ta'siriga ham daxldordir. Chunki, ikkilamchi lug‘aviy birliklar o‘z dinamik asosiga nutq zanjirida ega bo‘lgani holda, nutqiy faoliyat chig‘irig‘idan o‘tishi va ijtimoiy 9 qiymat kasb etishi orqali analogik formalar paradigmasini tashkil qilish asosida kishilar xotirasidan o‘rin egallaydi. Shunday ekan, ikkilamchi lug‘aviy birliklarning analogik modellari bilan bog‘liq muammolar nafaqat ichki tilshunoslik (introlingvistika) nuqtai nazardan, balki tashqi tilshunoslik (ekstrolingvistika) tamoyillari, xususan, lingvokognitologik asoslar bilan bog‘liq holda ham tadqiq etilmog‘i lozim. Til bilan ob’ektiv borliq va so‘z bilan predmet orasidagi munosabat masalasida olib borilgan bahslar eramizdan avvalgi va eramizning birinchi asrlarida analogistlar va anomalistlar deb ataladigan qarama-qarshi maslak vakillari o‘rtasida ham qizg‘in davom etgan. Xususan, anologistlar tilning grammatik qurilishi, lug‘at boyligi va borliq o‘rtasida moslik, o‘xshashlik, qat’iy tenglik bor, deb hisoblaganlar. Ular o‘zlarining bu farazlarini, yunon tilidagi rod va boshqa kategoriya misolida dalillashga harakat qilishgan. Masalan, uch xil rod narsalarning erkak, ayol yoki har ikkala jinsga daxldor bo‘lmaydigan turlarga ajralishi shundan dalolat beradi. Analogistlar esa so‘z va narsa o‘rtasida to‘la moslik yo‘q. Biz doim moslik mezonidan chekinishlarga duch kelamiz, deb hisoblashadi. Ular o‘zlarining bu qarashlarini rod kategriyasiga xos nomutanosiblar tahlili orqali dallilaydi. Xususan, sirota jenskiy rodda bo‘lgani holda, bu so‘z o‘g‘il bolalarga nisbatan ham qo‘llanishi mumkin. Afinы so‘zi ko‘plik shaklida, biroq bitta shaharni ifodalash uchun xizmat qiladi (F.M.Berezin.1975:11). S.Usmonovning yozishicha, bu munozara o‘rta asr “realizm” va “nominalizm” ta’limoti vakillari tomonidan ham davom ettirilgan. Xususan, realizm ta’limoti vakillari “Injil”da ilgari surilgan g‘oyaga tayanilgani holda, so‘z va tushunchalar narsalardan avval vujudga kelganligini e’tirof etishadi. Ana shunga monand ravishda, bu ta’limotda real borliqning umumiy tushunchalardan iboratligi, narsalar esa tushunchalarning nusxasi ekanligi qayd etiladi. Nominalizm ta’limotida esa, bu masalaga aksincha baho beriladi. 10 Unga ko‘ra, narsa va hodisalar real ravishda mavjuddir, ular haqidagi tasavvur orqali tushuncha vujudga keladi. (S.Usmonov.1972:28). Keltirilgan “naturfalsafa” va bu mulohazalar mazkur “antropotsentrik” davrlarda dunyoqarash ustuvor borliqdagi bo‘lgan narsa va hodisalarning ifodalovchisi bo‘lgan tilning mohiyatiga baho berishda, xususan, uning tabiiylik va ijtimoiylikka munosabatini belgilashda ham o‘z ta’sirini ko‘rsatganligidan dalolat beradi. Jumladan, stoiklar tilga insonning fikri va his-tuyg‘ularini ifoda etuvchi tabiiy qobiliyat sifatida baho berishadi. Bu nuqtai nazarga ko‘ra, borliq ham, uning ifodasi bo‘lgan til ham kelib chiqishga ko‘ra tabiiy hodisalardir. (F.M.Berezin.1975:11). Mazkur davrda yuzaga kelgan ikkinchi nuqtai nazarga ko‘ra, borliqdagi narsa va hodisalar kabi til ham tabiiy asoslidir. Biroq bu asos zamirida tabiiy ong yotadi, til esa ana shu asosda vujudga keladigan ijtimoiy hodisa sifatida talqin etiladi. Xususan, Farobiyning fikriga ko‘ra, “Inson ongi ikki turlidir: ulardan birinchisi, ichki (intuitiv) ong bo‘lib, u insonga tabiat tomonidan beriladi. Ikkinchisi esa tashqi (hosil qilingan) ongdir va u tabiatdan maqsadga ko‘ra olinadi. Farobiy ana shunga muvofiq tarzda inson bilimini ham ikki turga ajratadi: 1) tug‘ma; 2) o‘qish va tajriba asosida erishilgan bilim. Uning e’tirofiga ko‘ra, yangi tug‘ilgan bolada bilish imkoniyati, bilish ruhiyati bor bo‘lib, u tug‘madir. SHu bilan birga inson sezgi a’zolari bilan ana shu imkoniyatni yuzaga chiqaradi. Atrof-muhitni bilib boradi. Nom va tushunchalar sezgi a’zolarning mahsulidir. Ular avloddan avlodga beriladi. SHuning uchun ham ular tug‘ma emas, qabul qilingan bilimlardir (A.Nurmonov.2002:8). Bundan kelib chiqadiki, tilning tabiiylikka munosabati inson ongining tabiiyligi, tug‘maligidan kelib chiqadigan belgi orqali namoyon bo‘ladi. Biroq individual ong bazasida til shakllana olmaydi, shuning uchun ham tilning vujudga kelishi ijtimoiy ong bilan bog‘liq holda tavsiflanadi. Til va tafakkur o‘rtasidagi 11 munosabat masalasining o‘ziga xos talqini Yevropa uyg‘onish davrida tilni ratsional va universal hodisa sifatida baholanishi orqali ko‘zga tashlanadi. “Falsafa tarixi”da qayd etilishicha, universallik g‘oyasi muqaddam grek faylasuflari tomonidan urf-odatlar va tamoyillarning rang-barangligi zamirida bir umumiy axloq va bitta universal siyosiy ideal yotishi haqida qarashlar orqali ilgari surilgan (Falsafa tarixi.2002:59). Bu g‘oyaning o‘ziga xos aks-sadosi Aristotelning ishlarida ham uchraydi. Xususan, u narsa va nom o‘rtasidagi tabiiy bog‘lanishni rad etgani holda, o‘zining bu fikrini muayyan bir narsaning turli tillarda turlicha nomga ega bo‘lishi misolida dalillashga harakat qiladi. Uning e’tirofiga ko‘ra, so‘zlar faqat tashqi strukturasi bilan farqlanadi, ichki struktura esa tillararo mushtarak xususiyatlidir (T.A.Bushuy.2011: 59). Bu ma’lumotlar Por-Royal grammatikachilari tomonidan ilgari surilgan va keyinchalik N.CHomskiy tomonidan rivojlantirilgan tildagi umumiiylik va ratsionallik prinsipiga asoslanuvchi g‘oyaning poydevori ham qadimiy davr ilmiy-falsafiy dunyoqarash bilan bog‘liqligidan dalolat beradi. Bu ta’limotga ko‘ra, til o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan ikki sathdan, ya’ni botiniy va zohiriy sathlardan tarkib topadigan yaxlitlikdir. O‘z tabiatiga ko‘ra universial va ratsional asosli bo‘lgan botiniy sath mantiqiy tamoyil asosida ish ko‘radi va ichki mushohada bu sathning asosiy birligi hisoblanadi, uning ro‘yobga chiqishi esa bevosita til birliklari yordamida ko‘zga tashlanadi. Tilshunoslikda “Universal grammatika” hamda “Ratsional grammatika” (ratio+nis-aql asosiga qurilgan) kabi nomlar bilan yuritiladigan grammatika vakillarining asosiy maqsadi tilning ijodkorlik xususiyati, ifoda imkoniyatini tadqiq etish bo‘lgan. Lekin lisoniy ijodkorlik xususiyati va lisoniy qobiliyatining asosiy tadqiqot ob’ektiga aylanishi ancha qiyin kechdi. Binobarin, bunga “ikkinchi kognitiv inqilob” yuz bergandan so‘nggina erishildi (SH.Safarov.2008: 25). 12 Ratsional grammatikachilar tomonidan ilgari surilgan g‘oyalar o‘z davrida ham muayyan ta’sirga ega bo‘lgan. Jumladan, I.Gerderning fikriga ko‘ra, tilning kelib chiqishi insonlarning tabiiy ehtiyoji bilan bog‘liq bo‘lib, bu jarayonning sodir bo‘lishida insonning sezish va idrok etish qobiliyatining rivoji muhim ahamiyat kasb etadi. Uning e’tiroficha, inson borliqdagi narsalarni ularga xos eng muhim belgilariga ko‘ra farqlaydi. Narsalarga xos ana shu belgilar so‘zlarda o‘z ifodasini topadi. So‘zlar esa borliqdagi narsalarga xos tushunchaning ifodasi sifatida umuminsoniy xususiyat kasb etadi (F.M.Berezin.1975:23). Ingliz tilshunosi e’tirofiga D.Lokkning ko‘ra, inson borliqdagi narsalarni his qilish orqali qabul qiladi. So‘zlar o‘z tabiatiga ko‘ra fizik xossali bo‘lib, ular alohida tovushlar uzviyligidan tashkil topadi, ana shu xususiyat ularni eshitish asosida his qilish imkoniyatini yaratadi. So‘zga xos lingvistik funksiya esa ma’no uzatish orqali namoyon bo‘ladi. Biroq ma’noni hissiy a’zolar yordamida bevosita qabul qilib bo‘lmaydi. SHuning uchun so‘zlar muayyan shaklda, ya’ni tovushlar yordamida moddiylashgan holda o‘z funksiyasini ro‘yobga chiqaradi (F.M.Berezin.1975: 25). S.Usmonovning qayd etishicha: “Antik davr olimlari o‘z ta’limotlarini isbotlash uchun tilga va tilshunoslikka ahamiyat bergan bo‘lsalar, uyg‘onish davri tilshunoslari tilni butun elementlari bilan bir butun holda tushunishning umumiy prinsplarini topish uchun falsafaga murojaat qilganlar” (S.Usmonov.1972:31). Xuddi shunday yondashuvni Vilgelm fon Gumboldt merosi misolida ham ko‘rish mumkin. Zotan, u antik davrdan boshlab, keyingi barcha bosqichlarga doir eng ilg‘or qarashlarni umumlashtirish va ijodiy rivojlantirish asosida til falsafasini yaratgan olimdir. Garchi, zamonaviy tilshunoslikda Gumboldt merosiga yuksak baho berib kelingan bo‘lsa ham, bu merosdagi “umumfalsafiy imkoniyatilar hozirgacha nafaqat to‘liq o‘rganilmagan, balki uning mohiyati ham to‘liq anglab etilgani yo‘q”. Zero, bu ilmiy meros «insonning bilish faoliyatida tilning vazifasi (lingvognoseologiya), inson13 madaniyat-til munosabati (lingvokulturologiya), til va jamiyat aloqasi, til va shaxs munosabati, tilning inson amaliy faoliyatiga ta’sirini (lingvopraksiologiya) o‘rganish»ga doir mulohazalarni o‘zida mujassamlantirganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi (T.Bushuy, SH.Safarov.2007:183). Vilgelm fon Gumboldtning nazdida til insonning ichki talabi asosida shartlangan vosita bo‘lib, u jamiyat a’zolari o‘rtasida muloqot o‘rnatish asosidagina emas, balki insonning ruhiy rivojini ta’minlovchi va dunyoqarashini shakllantiruvchi vosita sifatida, aslida uning tabiati bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan hodisadir (V.Gumboldt//Xrestomatiya. 1956: 69). SHuning uchun ham, olim tomonidan til inson ruhiyatini fikr yordamida ro‘yobga chiqaruvchi organ ekanligini qayd etadi. Uning e’tiroficha, tafakkur faoliyati izsiz, ya’ni sof ruhiy jarayon bo‘lib, bu mavhumlikni his etish organlariga taqdim etuvchi vosita tildir. Til va tafakkur faoliyati bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan yaxlitlikni taqozo etadi. Har qanday zaruriy holatlarda tafakkur til tovushlari bilan bog‘lanish imkoniyatiga egadir. Aks holda, tasavvur tushuncha yoki ma’noga aylanmaydi, til esa anglash darajasiga ega bo‘lmaydi (V.Gumboldt//Xrestomatiya. 1956: 78). Gumboldtning fikriga ko‘ra, borliq va inson o‘rtasidagi munosabat ong vositasida ta’minlanadi. Inson ong vositasida narsalarga xos belgilarni his qiladi va shu asosda ularning hissiy obrazini yaratadi. So‘zlarda narsaning oddiy andozasi emas, balki ularning ruhiy obrazi o‘z aksini topadi” (V.Gumboldt//Xrestomatiya.1956:81). Xalq ruhining muttasil faoliyati natijasida tovushlar ma’no bilan singishgan holda turli formalarda namoyon bo‘ladi. Aynan ana shu formalar tadqiqotchiga tilning tabiati va unda yashiringan sir-sinoatni ochishga yordam beradi (V.Gumboldt//Xrestomatiya. 1956: 73-75). V.I.Koduxovning yozishicha, «Gumboldt til formasini quyidagi uch omil bilan bog‘liq halda talqin etiladi: a) til formasi ruhning doimiy va barqaror faoliyati tufayli nutq tovushlarni ma’no ifodalovchi vosita darajasiga ko‘tarilishini belgilaydi, b) «til formasi so‘zlar vositasida harakatga keluvchi oddiy agregat emas, balki har bir elementning boshqa bir element bilan uzviyligi tufayli 14 barqarorlik topadigan sistemadir. Mazkur sistema har bir tilda o‘ziga xos xarakterli xususiyatlar asosida namoyon bo‘ladi, v) til formasi moddiy (material) va idrokiy (ideal), ya’ni tashqi va ichki formalar uzviyligidan tarkib topadi». SHunday ekan, til formasi uning sistem barqarorligini belgilovchi asosdir. Shuning uchun ham, «haligacha tilda birorta yangi birlik ixtiro etilgan emas. Buning boisi tildan foydalanish hamisha unda avvaldan amal qilib kelgan formalardan foydalanishni taqozo etishidadir. Zero, bu formalar nutq jarayonida muayyan o‘zgarishga uchrasa ham, bu o‘zgarishlar til analogiyasidan tashqariga chiqib keta olmaydi» (V.I.Koduxov.1974:28). Darhaqiqat, til taraqqiyoti, ta’bir joiz bo‘lsa, til ijodkorligi tubdan yangilashni emas, balki unda mavjud bo‘lgan imkoniyatlardan unumli foydalanishni taqozo etadi. Xususan, tildagi har qanday yangilanish unga xos birliklar zamirida o‘z ifodasini topadigan analogik qonuniyatlar doirasidan tashqariga chiqib keta olmaydi. Demak, Gumboldt tomonidan e’tirof etilgan til formasi nafaqat uni yaxlit sistema sifatida tasavvur etish imkonini beradigan birlik sifatida, balki ushbu sistemada amal qiluvchi analogik qoidalar majmuyi sifatida ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 1.2. Ichki forma va uning til leksik tizimiga aloqasi Gumboldt ta’limotidan o‘rin olgan g‘oyalardan yana biri, ichki formadir. V.A.Zveginsevning qayd etishicha, «Gumboldt ichki formani ichki analogiya bilan bog‘liq holda, ya’ni uning mohiyatini ochish maqsadida qo‘llagan va shu bois unga aniq bir ta’rif bermagan» (V.A. Zveginsev.1957: 188). T.Bushuy va Sh.Safarovlarning qayd etishlaricha Humboldt ichki formani quyidagi ikki munosabat bilan bog‘liq holda talqin etadi: a) «ong kategoriyalarini lisoniy kategoriyalar bilan moslashtiruvchi vosita» sifatida «milliy ruh ichki forma» shaklida namoyon bo‘ladi, b) ichki forma «nutq jarayonida yaratilgan va «qayta ishlangan»larning umumlashmasi, barcha lisoniy strukturalar va elementlarning tizimdagi to‘plami, u til tuzilishini modellashtiruvchi mavhum qurilma sifatida ko‘zga tashlanadi» (T.Bushuy, Sh.Safarov.2007:195). 15 Bundan kelib chiqadiki, milliy ruh, dastlab, ob’ektiv borliq va til o‘rtasidagi munosabatni tashkil etuvchi yashirin kuch vazifasini bajaradi. Bu jarayonda ichki formaning ta’siri nutq tovushlari va ma’no uzviyligini ta’minlovchi vosita ekanligi orqali ko‘zga tashlanadi. Binobarin, nutq tovushlari orqali namoyon bo‘ladigan tashqi forma o‘z-o‘zidan milliy ruhni ifoda etuvchi vositaga aylana olmaydi. Buning uchun ushbu formalar ruhiy nur va haroratdan oziqlanmog‘i lozim. Ana shundan so‘nggina tashqi formalar tilning intellektual tabiatini belgilovchi kuchga, o‘z navbatida, til ob’ektiv borliqdagi narsa va hodisalarni kashf etish natijasida to‘plangan bilim hamda tajribalarni saqlovchi va tashuvchi lingvokognitiv tizim birligiga aylanadi. Gumboldt ta’limotida asosiy o‘rin tutgan til formasiga doir qarashlari keyingi davrlarda so‘z, so‘z birikmalari va gap formasigacha bo‘lgan lingvistik ob’ektlar tavsifiga keng tatbiq etilgan holda rivojlantirilgan bo‘lsa (S.Usmonov.1972:152), uning ichki forma haqidagi ta’limoti so‘zning nominativ vazifasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan semantik belgilar tahlili misolida o‘zining aniq ob’ektiga ega bo‘ldi. Xususan, A.A.Potebnya tomonidan olib borilgan tahlillar misolida buning yaqqol dalilini ko‘rish mumkin. A.A.Potebnyaning fikriga ko‘ra, insonning fikrlashi so‘z orqali amalga oshadi va shu umumlashtirish, vosita yordamida tasniflash va o‘zining tizimlashtirish borliq haqidagi imkoniga ega bilimlarini bo‘ladi (F.M.Berezin.1975:80). Nomlash xususiyatiga ega bo‘lgan har bir so‘z ichki forma orqali o‘z qiymatiga ega bo‘ladi. O‘z navbatida, ichki forma borliq va til o‘rtasidagi bevosita munosabatni vujudga keltiruvchi vosita vazifasini bajaradi. Ichki forma narsaga xos har qanday belgi asosida emas, balki boshqa belgilarga nisbatan muhim deb qaralgan belgi orqali vujudga keladi. Masalan, stol bir necha belgilarga ega bo‘ligan ob’ekt bo‘lsa ham, unga xos birgina belgi, ya’ni “stlat” ushbu so‘z uchun ichki forma vazifasini Xrestomatiya.1973:210). 16 o‘taydi (A.A.Potebnya.// A.A.Potebnyaning tavsifiga ko‘ra, ichki forma insonning fikrlash faoliyatiga xos quyidagi bosqichlar asosida vujudga keladi: dastlab, inson tomonidan ob’ektiv borliq (predmet) kuzatiladi, so‘ngra unga xos muhim belgilar (ichki forma) aniqlanadi va shu asosida narsaning hissiy obrazi shakllanadi, hissiy obraz tasavvurni vujudga keltiradi, tasavvur esa muqaddam erishilgan bilim va tajribalar asosida yangisining hosil bo‘lishiga, ya’ni appersepsiyaga tayanadi, eng so‘nggi bosqichda narsa haqidagi ichki mushohada va tushuncha (mushohadaning majmui) paydo bo‘ladi (F.M. Berezin.1975:82.). Darhaqiqat, inson o‘zi uchun noma’lum bo‘lgan ob’ektni kuzatar ekan, undan avvaldan ma’lum bo‘lgan narsalar bilan aloqador bo‘lgan jihatlarni axtaradi va shu asosda aniqlangan belgi ichki forma vazifasini o‘taydi. Masalan, ikkilamchi nominativ birliklarni vujudga keltirishda o‘zlashtirilgan bilim sifatida so‘z yasovchi asos ishtirok etadi. Zero, asosdagi ma’no komponentlaridan biri yangi nominant uchun, ichki forma vazifasini o‘taydi. Xususan, A.A.Potebnyaning fikricha, yazvit (og‘ritmoq, azoblamoq) yasamasi uchun yazva asosiga xos «og‘riq» belgisi ichki forma vazifasini bajaradi (A.A Potebnya //Xrestomatiya 1973:211). Biroq insonning apperseptiv faoliyati tilda mavjud bo‘lgan imkoniyatlarni ishga solish, ya’ni so‘z yasash bilan chegaralanmaydi. Chunki u o‘zi uchun noma’lum bo‘lgan ob’ektni nomlashda avvaldan ma’lum bo‘lgan narsalar bilan qiyoslash yoki narsalar o‘rtasidagi aloqadorlikni aniqlash asosida ham o‘z nominativ ehtiyojini qondiradi. A.A.Potebnya talqinida bu lingvokognitiv faoliyatga ham alohida ahamiyat beradi. Uning fikriga ko‘ra, inson o‘zlashtirgan eng elementar bilim ham yangi bilimni vujudga keltiruvchi asos sifatida xizmat qilishi mumkin. Masalan, hali hayotiy tajribasi shakllanmagan, biroq nisbiy qiyoslash imkoniyatiga ega bo‘lgan yosh bolaga sharsimon oq rangdagi abajurni ko‘rsatib, «Bu nima»? deb so‘rab ko‘raylik. Bola bu narsani oldin ko‘p marta ko‘rgan, lekin unga ahamiyat bergan emas. Bizning maqsadimiz bolaning e’tiborini lampa haqidagi taassurotlarni o‘zining bilimga aylangan, bir tartibga keltirilgan taassurotlari bilan bog‘lashga yo‘naltirishdan iborat. Bola savolga: «Tarvuzcha»,17 deb javob berdi. Bu o‘rinda bolaning miyasida nomlash (atash) orqali bilish amali sodir bo‘ldi. Boshqacha qilib aytganda, bola ongida idrok etilayotgan, biroq hali nomlanmagan narsani avval ma’lum bo‘lgan, nomlangan narsaga taqqoslash, ular orasidagi o‘xshashlikni topishga asoslanuvchi bilish amali yuz berdi. Bunda oq rangli abajurni tarvuz deb atashida uning boshqa belgilari emas, balki sharsimonlik belgisi o‘tadi, xolos (Potebnya A. A // Xrestomatiya.1973:214-215). Ichki formani leksik ma’no bilan ham teng deb bo‘lmaydi. CHunki, narsaga xos muayyan semantik belgi asosida vujudga keladigan ichki forma va leksik ma’no o‘rtasida sub’ektiv hamda ob’ektivlik xususiyatiga ko‘ra farqlanish kuzatiladi. A.A.Potebnyaning e’tirofiga ko‘ra, ob’ektiv ma’no «yaqin ma’no» bo‘lib, bu ma’no o‘zining xalqchilligi, ya’ni so‘zlovchi hamda tinglovchi uchun bir xilda tushunarli bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Sub’ektiv ma’no esa, so‘zning «kelajak ma’nosi» bo‘lib, har bir shaxs muayyan narsani o‘zicha idrok etishi natijasida unga xos belgilar miqdori, sifati talqinidagi individualliklar orqali namoyon bo‘ladi (Potebnya A.A // Xrestomatiya.1973:216-219). Darhaqiqat, yangi nominativ birliklarning dastlabki noodatiyligiga sabab bo‘lgan omil sub’ektivlikdir. Biroq ular muayyan vaqt oralig‘ida bu nominativ birliklar ideomatizatsiyaga uchrashi, mazmunan yaxlitlanishi natijasida jamiyat a’zolari uchun tayyor birlikka aylanadi. Bunday o‘tish, S. Usmonov tomonidan ta’riflanganidiek, individual holatda vujudga kelgan ichki formaning jamiyat tomonidan real ma’no sifatida yaratilishi asosida sodir bo‘ladi (S.Usmonov.1972:133-134). Nominativ birliklarning semantik strukturasida ob’ektiv ma’no vujudga kelgach, ichki forma passivlashishi, ba’zan esa mutlaq unutilishi mumkin. SHuning uchun ham manbalarda ichki formaning ikki xil tipi, ya’ni «jonli» (jivoy) va «jonsiz» (stertuyu) tiplari farqlanadi. Masalan, Blue-bell - aynan, zangori qo‘ng‘iroqcha, snowdrop - aynan, qor tomchisi kabilar ushbu nominativ birliklar orqali o‘z ifodasini topadigan jonli ichki formalardir. Ichki formaning ikkinchi tipi, 18 ya’ni «jonsiz» (stertuyu) tipi, asosan, tub so‘zlarga xos bo‘lib, ular etimologik tadqiqotlar asosida aniqlanishi mumkin (E.G.Belyaevskaya.1987:40). S.Usmonovning yozishicha: «Ichki formaning unutilishi muloqot jarayonida miya ishini osonlashtiradi: birgina so‘zda birdaniga ikki narsa – dastlabki va hozirgi ma’nosi xotirlanmay, faqat hozirgi real ma’no ko‘zda tutiladi». Aks holda, «Mashinaga tushdi gapi so‘zlarning ichki formalariga ko‘ra «spuskatsya v mexanizm» va real ma’nosiga «sel v mashinu» kabi ikki xil mazmun anglanar, ulardan qaysi biriga qarab ish qilish lozimligi tinglovchi uchun qiyin ahvolning vujudga kelishiga olib kelgan bo‘lar edi» (S.Usmonov.1972:133). Qayd etilgan bu fikrlar ichki forma haqidagi ta’limotning leksik nominativ birliklarning lingvokognitiv asoslarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Leksik birliklarning nominativ komponentini taqozo etuvchi ichki forma, Gumboldt tomonidan e’tirof etilganidek, “ong kategoriyalarini lisoniy kategoriyalar bilan moslashtiruvchi vosita” ekanligi bilan muhimdir. Bunday moslashtirishdan ko‘zlangan asosiy maqsad esa, shubhasiz, narsa va hodisalarni kuzatish asosida to‘plangan tajribalarni tilda nom sifatida mustahkamlashdir. Demak, bunday lingvokognitiv faoliyatda ong va borliq o‘rtasida munosabatni tashkillashtiruvchi vosita sifatida til ishtirok etadi. O‘z navbatida, “birlamchi moddiy sistemani”, ya’ni borliqni “ikkilamchi moddiy” formaga, ya’ni tilga ko‘chirilishida “ideal sistema”, ya’ni inson idroki oraliq vosita vazifasini bajaradi . (V.M.Solnsev.1971:11) . Gumboldt talqinidagi ichki formaning ta’sir doirasi borliq va til munosabati bilangina chegaralanmaydi. Chunki nominativ birliklarning tashqi va ichki elementlarining o‘zaro uzviylik kasb etishida milliy ruh ichki forma sifatida ishtirok etadi. Bundan kelib chiqadiki, har qanday tashqi forma o‘z-o‘zidan milliy ruhni ifoda etuvchisi vositaga aylana olmaydi. Buning uchun ular iijtimoiy til faoliyati “tasdig‘i”dan o‘tishi lozim. Ana shundan so‘nggina tashqi formalar til egalarining milliy tabiatini belgilovchi qurolga aylantiradi. 19 Shuning bilan bir qatorda, ichki forma muqaddam o‘zlashtirilgan bilim asosida hosil qilinadigan yangi bilimni ham taqozo etadi. Bu nuqtai nazarga ko‘ra, inson unga avvaldan ma’lum bo‘lgan narsalarga xos ma’no belgilar o‘rtasidagi aloqadorlikni idrok etish va qiyoslash asosida yangi-yangi nomlar hosil qiladi. Bu xususiyatiga ko‘ra, ichki forma Gumboldtning ikkinchi ta’rifini, ya’ni “nutq jarayonida yaratilgan va «qayta ishlangan»larning umumlashmasi, barcha lisoniy strukturalar va elementlarning tizimdagi to‘plami, til tuzilishini modellashtiruvchi mavhum qurilmani” o‘zida aks ettiradi (T.Bushuy, Sh.Safarov.2007:195). Sh.Safarovning qayd etishicha, ichki forma tilning intellektual jihatini aks ettirgani uchun uni mantiqqa oid tushuncha sifatida tilshunoslikdan siqib chiqarishga harakat qilishlar ham kuzatiladi. “Biroq, ushbu tushuncha ko‘p hollarda tilni ilmiy bilishni yangi bosqichga ko‘tarilishida tayanch g‘oya sifatida xizmat qilgan. SHunday bo‘lishi ham kerak edi, zero, lisonning intellektual qismi mantiqiy yoki psixologik kategoriya emas. Xuddi shu qism tildan foydalanish imkonini beradi, ya’ni lisoniy ijodkorlik tovush shakllariga tayangan holda, barcha yangi tushunchalarni ifodalash xususiyatiga ega bo‘ladi” (Sh.Safarov.2008:16). XX asr boshlarida dialektik ta’limotining keng yoyilishi boshqa fanlar kabi, tilshunoslikka ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Zero, dialektika, metafizikadan farqli o‘laroq, borliq va ongning rang-barang xususiyatlari har doim o‘zaro aloqadorlik, bog‘liqlikda o‘rganish lozimligini ko‘rsatadi hamda tadqiqotchilarga narsa va hodisalarning mohiyatini ochib berishga xizmat qila oladigan umumiy gnoseologik qonun va kategoriyalarni tavsiya etdi. Bu boshqa sohalarda bo‘lganidek, tilshunoslikda ham ijobiy o‘zgarishlarning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi (H.Ne’matov. O.Bozorov. 1993:6). Darhaqiqat, V.fon Gumbold va uning izdoshi bo‘lgan A.A.Potebnyaning lingvistik qarashlari ana shu dunyoqarashning tilshunoslikdagi dastlabki tatbiqlaridan biri sifatida baholanishi mumkin. Shuning bilan bir qatorda, o‘tgan asr boshlarida tilning barcha qirralarini uzviy tarzda birlashtirib, uni yaxlit tizim sifatida o‘rganish g‘oyasini ilgari surgan Ferdinand de Sossyurdir ijodi misolida 20 ham bu falsafiy dunyoqarashning amaliy ijrosi ko‘zga tashlanadi. U til va nutq hodisalar o‘rtasidagi umumiy va xususiylik, mavhumlik va aniqlik, aktuallik va vertuallik kabilarni farqlagan holda, asosiy e’tiborni tilning ichki strukturasini, uning ijtimoiy mohiyatini o‘rganishga jalb qildi. A.A.Zalevskayaning izlanishlarida kommunikatsiya jarayonini ta'minlovchi lingvistik faoliyat til va nutq tizimlarining bevosita uzviyligidan tashqari bu dixatomiyadagi komponentlarni koordinatsiya qilib turuvchi maxsus mexanizmning mavjudligi xususida mulohaza yuritiladi. Xususan, ushbu olimning fikriga ko‘ra, til faoliyatidagi quyidagi aspektlarga e'tibor qaratish lozim: 1) nutqiy faoliyat (so‘zlash va anglash jarayoniga tajribalar majmuyi), 2) til sistemasi (ma'lum bir davrdagi so‘zlash va anglash jarayoniga xos lug‘at va grammatik birlik qoidalar umumlashmasi), 3) til materiali (jamoaning so‘zlash va anglashiga xos birliklar majmuyi), 4) individul nutq (nutq tajribasining o‘ziga xos qayta ishlash va takomllashtirsh mexanizimi) [11]. Keltirilgan tavsifdan ma'lum bo‘ladiki, nutqiy faoliyat tilning asosiy vazifasi, ya'ni kommunikativ jarayonni tashkil etuvchi tarkiblarni belgilashda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, nutqiy faoliyat o‘zining ijtimoiy qiymatiga ko‘ra til tizimini, individulallik belgisiga ko‘ra esa, nutq tizimini taqozo etadi. Shuning uchun ham, F.de Sossyur: "Til haqiqatning bir qismidir, uning muhim qismi esa nutqiy faoliyatda o‘z aksini topadi",-deb qayd etgan edi. Nutqiy faoliyat, o‘z navbatida, faol va nofaol sub'yektlarning, ya'ni so‘zlovchi va tinglovchining muloqot jarayoni asosida yuzaga keladi. Bu jarayon uch bosqichli bo‘lib: a) ruhiy, ya'ni so‘zlash va tinglash jarayonida idrok etish, b) fiziologik, ya'ni so‘zlash jarayonida nutq a'zolarining harakati, v) fizik, ya'ni nutq tovushlarining artikulyasion-akustik moddiylashuvi vositasida voqelanadi [24.47-52]. O‘zbek tiliga doir manbalarda nutqiy faoliyat – til - nutq uzviyligidan iborat tizim til – lison - nutq kabilardan iborat ekanligi qayd etiladi. Mazkur ishda keltirilishicha, "Lison- kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud til birliklaridan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik". Til deganda esa olim "kishilarga 21 fikrlashuv, fikrlash quroli bo‘lib xizmat qiladigan noyob ijtimoiy hodisa"ni tushunadi [19.3-5]. Qayd etilganlardan kelib chiqib aytish mumkinki, ikkilamchi lug‘aviy birliklarning paydo bo‘lishi tartibsiz jarayon emas. Balki bunday birliklarning vujudga kelishi har bir tilda o‘ziga xos maxsus analogik mexanizmlarga ega bo‘lib, bu mexanizmlar struktura jihatdan ichki lingvistik (grammatik), tashkil topish jihatdan esa tashqi lingvistik asoslidir. Buning o‘ziga xos asoslari ikkilamchi nominativ birliklarning hosil bo‘lish izchilligini ta'minlovchi analogik modellarning dastlab individul nutq birligi sifatida, keyinchalik esa ularning ijtimoiy nutqiy faoliyat birligi maqomiga ega bo‘lgan holda, tildagi barqaror sintagmalar sifatida tarkib topishi misolida ko‘zga tashlanadi. Tilshunoslikda birinchilardan bo‘lib F. de Sossyur tomonidan ilgari surilgan hamda til va nutq doirasida tafavvutlangan sintagmalar haqidagi qarashlar keyingi yillar mobaynida ijodiy rivojlantirildi. Jumladan, M.Ya.Bloxning e'tirofiga ko‘ra, til birliklarining har qanday gorizontal ketma-ketligi zamirida, xususan, fonema, morfema va so‘z kabi til birliklarining gorizontal ketma-ketligi asosida sintagmalar tashkil topadi. Mazkur muallif Korsevskiyning fikriga tayangan holda, so‘z sathiga daxldor sintagmalarni "ichki sintagma"sifatida farqlaydi va ularni 1) qo‘shma so‘zlar zamirida aks etuvchi tiplarini "kompozitiv sintagma", 2) sodda yasama so‘zlarga xos tiplarini "derivatsion-formativ sintagma", 3) so‘z shakllari zamirida aks etuvchi tiplarini esa "fleksion-formativ sintagma"kabi turlarga ajratadi [7.29] A.A.Reformatskiyning yozishicha, "sintagmalarning eng sodda ko‘rinishi yasama so‘zlar (sodda va qo‘shma yasama so‘zlar) misolida ko‘zga tashlanadi"va bu tipdagi sintagmalar "ichki sintagma"ni taqozo etadi. [20.536]. N.Q.Turniyozov, X.Xayrullaevlar fikriga ko‘ra ham, "sintagma – bu sintagmatik munosabatning mahsulini taqozo etuvchi struktur-semantik yaxlitlikdir. Uni sintaksisning molekulasi, bazal struktur yacheykasi deb atash mumkin. Sintagmatik munosabatni faqat so‘zlar bog‘lanishida emas, balki til birliklarining barchasida kuzatish mumkin". Mazkur mualliflarning fikricha, til tizimiga xos sintagmalar zamirida 22 nutqiy sintagmalardan farqlanuvchi muhim jihat, ularning paradigmatik asosga, ya'ni "paradigmatik sintagma"ekanligi orqali ko‘zga tashlanadi. [27.68-70]. Keltirilganlardan anglashiladiki, sintagma termini tilshunoslikda til va nutq hodisalari bilan bog‘liq holda tafavvutlansa ham, mazkur yaxlitliklarning ichki sutrukturasi talqini asosan nutqiy sintagmalar misolida olib boriladi. Buning o‘ziga xos dalillari nutqiy sintagmalarni "predikativ"(ega+kesim), "ob'ektli"(tuldiruvchi + to‘ldirilimish), "atributivli"(aniqlovchi + aniqlanmish), "adverbial"(hol + hollanmish) kabi turlarga ajratilishi misolida ko‘zga tashlanadi. Biroq til tizimiga xos "ichki sintagma"larni tashkil etuvchi lingvistik unsurlar o‘rtasidagi munosabat masalasida bunday tahlillar kuzatilmaydi. 1.3. Ikkilamchi lug`aviy birliklar tasnifi Ikkilamchi nominativ birliklarning quyidagi turlarini farqlash mumkin: 1. Suffiksatsiya asosida yuzaga keladigan ikkilamchi lug‘aviy birliklar. Bu tipdagi ikkilamchi lug‘aviy birliklarni hosil qiluvchi asoslar tilning morfem sathiga daxldor bo‘lib, ularning ichki sintagmatik uzviyligi asosida so‘z yasalish hodisasi voqelanadi. Masalan, ingliz tilidagi man+ly (mard+ona), mak+er (ijodkor) kabi suffiksal yasamalarni, un+do (yaratilganni yo‘q qilmoq), re+make (o‘zgartirmoq, qayta yasamaq) kabi perifikisal yasamalarni, man+ly+ness (mardonovorlik), boy+ish+ness (bolalarcha) kabi ikki suffiksli yasamalarni va nihoyat, in+differ+ence (befarq), re+pay+able (to‘lab boruvchi) kabi suffiks va perefiksal yasamalarni kiritish mumkin. M.V.Nikitin tomonidan ilgari surilgan ichki sintagmatik tahlil nuqtai nazardan qaralganda esa, keltirilgan yasama so‘zlarda morfemalarning asos+suffiks, asos+suffiks+suffiks, prefiks+asos+suffiks kabi ichki sintagmatik uzviyligi affikslar ishtirokida amalga oshmoqda va bunday sintagmatik jarayon affikslarning so`z maqomiga ega bo‘lishi orqali o‘z nihoyasiga etmoqda. Ayni paytda, tub va yasama so‘zlar o‘zaro qiyosan olinganda, yasama so‘zlarni tashkil etuvchi morfemalar funksional jihatdan ma'no farqlash vazifasini ham bajaradi. 23 Chunki tub va yasama so‘zlarni ichki va tashqi jihatdan farqlanishini belgilashda fonemalar bilan bir qatorda morfemalar ham ishtirok etadi. 2. Abbreviatsiya asosida hosil bo‘lgan ikkilamchi lug‘aviy birliklar. Ikkilamchi birliklar hosil qilishning yana bir usuli qisqartma so‘zlarning yasalishi bo`lib, Birlashgan Millatlar Tashkiloti– BMT, United Nations Organisation - UNO, Amerika Qo‘shma Shtatlari – AQSH, United States of America- USA, Federal Bureau of Investigation – FBI – Federal qidiruv byurosi kabi qisqartmalarni misol qilib olishimiz mumkin. Bu o‘rinda birinchidan, fonologik birliklarning morfemik vazifani bajarishi orqali sintagmatik yaxlitlanishi, ikkichidan, qo`shimcha vazifasidagi asosning ichki yasalish munosabati asosida formal yasalish jarayonni voqelantirishi, uchinchidan esa, ana shunday asosda tarkib topgan sintagmalarning atash vazifasiga ega bo‘lishi bilan bog‘liq murakkab lingvistik jarayon o‘z aksini topganligi kuzatiladi. Demak, qisqartma so‘zlarning vujudga kelishida, formal yasalish birlamchi mavqega ega bo‘lib, ular o‘z semantik asosini mazkur jarayonni voqelantiruvchi murakkab otlardan oladi va ikkilamchi nominativ tizimga kirib keladi. 3. Semantik usulda hosil bo‘lgan ikkilamchi lug‘aviy birliklar. Ikkilamchi lug‘aviy birliklarni vujudga kelishida muhim bo‘lgan usullarning o‘ziga xos turlaridan yana biri, semantik jarayonlar bilan bog‘liq holda kuzatiladi. Jumladan, D.N.Shmelevning yozishicha, so‘z yasalishida bo‘lganidek, ko‘p ma'noli so‘zlarning semantik komponentlari o‘rtasidagi uzviylikni ta'minlovchi omil sifatida ham yasalish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Xususan, biror bir ma'noning lug‘atlarda ko‘chma ma'no sifatida qayd etilishi zamirida mazkur ma'noning boshqa bir ma'nodan kelib chiqqanligi o‘z aksini topadi va ana shunday uzviylik ma'nolar o‘rtasida semantik yasalish va bog‘lanishdan dalolat beradi [28.194]. Xuddi shunday munosabat Yu.D.Apresiyanning kuzatishlarida ham e'tirof etilgan bo‘lib, uning yozishicha, semantik yasalish ko‘p ma'noli so‘zlarda muntazam ko‘chish asosida yaqqol ko‘zga tashlanadi. [4.175-176]. Ana shulardan kelib chiqib aytish mumkinki, semantik komponentlar o‘rtasidagi uzviylik zamirida ham 24 ikkilamchi lug`aviy birliklar yasalishining yana bir turi, ya'ni semantik yasalish o‘z aksini topadi. Ingliz va o‘zbek tillarida semantik yasalish asosida yuzaga keladigan ikkilamchi lug‘aviy birliklar asosning hech qanday tashqi o‘zgarishsiz hosila ma'noga o‘tishi orqali vujudga keladi. Bunday hosila ma'nolarning mustaqil lug‘aviy birlik maqomiga ega bo‘lishida esa asos va hosila ma'nolar o‘rtasidagi semantik bog‘lanishning uzilishi natijasida yuzaga keladi. Natijada semantik yasalish asosida yuzaga kelgan ikkilamchi lug‘aviy birliklar va asos so‘z o‘rtasida omonimiya hosil bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilidagi ko‘k – rang (sifat) va osmon (ot), dam -havo, nafas// hararat (quyosh dami) // hordiq, ta'til // temirchilik uskunasi kabi ma'nolar aslida metaforik ko‘chish asosida hosil bo‘lgan ikkilamchi lug‘aviy birliklardir. Ingliz tilida xuddi shunday holatni man – odam, man – erkak, page –sahifa, page- varaq kabi so‘zlar asosida ko‘zga tashlanadi. Xuddi shunday semantik yasalmalarni konversiya asosida yasalgan ikkilamchi nominativ birliklar misolida ham kuzatish mumkin. Xususan, o‘zbek tilida birdan, birga (son asosida), kechasi, kunduzi (ot asosida), kabi ravishlarning hosil bo‘lishida, o‘quvchi, yo‘lovchi, to‘quvchi (fe'lning sifatosh shaklining otga ko‘chishi) misolida konversiya alohida ahamiyat kasb etadi. A.I.Smirnitskiyning yozishicha, konversiya hodisasi so‘zlarning paradigmatik munosabati asosda yuzaga keladi. Bunda muayyan paradigmaga mansub bo‘lgan so‘z leksik-semantik jihatdan o‘zgargan holda boshqa bir paradigmaga mos vazifada qo‘llana boshlaydi. Masalan, ingliz tilidagi love sevmoq fe'li love sevgi ma'nosidagi otga ko‘chadi va mazkur paradigmaga xos vazifalarga ega bo‘ladi [22.75]. Shuningdek, ingliz tilida quyidagi so‘zlarning konversiv holatda ikkilamchi lug‘aviy birlik sifatida qo‘llanishi kuzatiladi: Want-muhtojlik/muhtoj bo‘lmoq Pencil – qalam/qalamda yozmoq Water – suv/suv sepmoq Pen – pero/pero bilan yozmoq Paper-qog‘oz/qog‘ozga o‘ramoq Pay–to‘lov/to‘lamoq Qayd etilganlardan kelib chiqib aytish mumkinki, tilda mavjud bo‘lgan leksik-semantik va leksik-grammatik (konversiya) usullar orqali hosil bo‘ladigan 25 ikkilamchi lug‘aviy birliklarning tilning leksik sathga kirib kelishida yasalishning ana shu turi asos bo‘lib xizmat qiladi. 4. Kompozitiv usulda hosil bo‘lgan ikkilamchi lug‘aviy birliklar. Bulardan tashqari, tildagi ikkilamchi nominativ birliklarning vujudga kelishini ta'minlovchi yana bir hodisa mavjudki, bu hodisa tilshunoslikda "kompozitsiya", "so‘z qo‘shish", "sintaktik usul"kabi terminlar asosida o‘rganiladi. Bunday ikkilamchi nominativ birliklarning vujudga kelish asosi so‘z birikmalari bilan bog‘liq bo‘lib, ana shunday nutq birliklarining barqarorlashgan analoglari tilda qo‘shma so‘z maqomidagi ikkilamchi lug`aviy birliklarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Bunday nominativ birliklarni tashkil etuvchi ichki elementlar uzviyligi ikki va undan ortiq mustaqil so‘zlarning kompozitsion barqarorlashuvi asosida sodir bo‘ladi. Shuning uchun ham bu o‘rinda yuzaga keladigan yasalish turini kompozitiv usulda yasash sifatida farqlash maqsadga muvofiqdir. Xulosa qilib aytganda, insonning borliqdagi narsa, belgi, miqdor, harakat, holatni anglash va nomlash jarayoni murakkab lingvopsixologik omillar bilan bog‘liq bo‘lib, ong faoliyati tufayli dastlab borliq haqida tasavvur, idrokiy obraz vujudga keladi. Ana shu idrokiy obraz asosida tushuncha va uning lingvistik ifodasi bo‘lgan ma'noning vujudga kelishi uchun asos bo‘ladi. Nominatsiya jarayonida narsaga xos asosiy mohiyat ma'no bo‘lib, u o‘z tabiatiga ko‘ra ongning ideal mahsuli hisoblanadi. Nominativ vazifasiga ko‘ra lug‘aviy birliklar tildagi alohida tizimni tashkil qiladi. Bu tizim tarkiban birlamchi va ikkilamchi lug‘aviy birliklardan tashkil topadi. Birlamchi lug‘aviy birliklar tilda qadimdan nomlash vazifasini bajarib kelayotgan va hozirgi tilga nisbatan tub shaklga ega bo‘lgan nominatlardir. Ikkilamchi nominatlar yoki lug‘aviy birliklar esa, tilda mavjud bo‘lgan yasash imkoniyatlari asosida hosil qilingan yasama so‘zlardan tarkib topadi. Ikkinchi bobda yuqorida turlari farqlangan yasalish usullarining har biri an'anaviy tilshunoslikda qanday sharhlanish haqida batafsil to`xtalib o`tishni ma'qul topdik. 26 I bob bo`yicha xulosa Tilshunoslikda ikkilamchi lug‘aviy birlik tushunchasi dastlab, Praga tilshunoslik maktabining yirik namoyandasi Ye.Kurilovich tomonidan iste'molga kiritilgan bo‘lib, u yasama so‘z maqomiga ega bo‘lgan birliklarni tildagi yasalmagan (ya'ni tub) so‘zlardan farqli ravishda "ikkilamchi lug‘aviy birlik"sifatida ajratadi. Ikkilamchi birliklarning paydo bo‘lishi tartibsiz jarayon emas. Balki bunday birliklarning vujudga kelishi har bir tilda o‘ziga xos maxsus analogik mexanizmlarga ega bo‘lib, bu mexanizmlar struktur jihatdan ichki lingvistik (grammatik), tashkil topish jihatdan esa tashqi lingvistik asoslidir. Buning o‘ziga xos asoslari ikkilamchi nominativ birliklarning hosil bo‘lish izchilligini ta'minlovchi analogik modellarning dastlab individual nutq birligi sifatida, keyinchalik esa ularning ijtimoiy nutqiy faoliyat birligi maqomiga ega bo‘lgan holda, tildagi barqaror sintagmalar sifatida tarkib topishi misolida ko‘zga tashlanadi. Ikkilamchi nominativ birliklarning quyidagi 4 asosiy turini farqlash mumkin: 1. Suffiksatsiya asosida yuzaga keladigan ikkilamchi lug‘aviy birliklar: man+ly (mard+ona); 2. Abbreviatsiya asosida hosil bo‘lgan ikkilamchi lug‘aviy birliklar: United Nations Organisation - UNO; 3. Semantik usulda hosil bo‘lgan ikkilamchi lug‘aviy birliklar: page –sahifa, page- varaq; 4. Kompozitiv usulda hosil bo‘lgan black+board=blackboard. 27 ikkilamchi lug‘aviy birliklar: II BOB. IKKILAMCHI BIRLIKLAR YUZAGA KELISHINING AN'ANAVIY TALQINLARI 2.1 Suffiksatsiya asosida yuzaga keladigan ikkilamchi lug‘aviy birliklar1 (Suffixation) Tadqiqotlarga ko’ra, suffikslarning turli xil turlari ishlatib kelingan va taklif etilgan. Suffikslar o’zining kelib chiqishiga ko’ra, ishlatilishiga ko’ra, mahsuldorligiga ko’ra, va boshqa xarakteristikalariga ko’ra turlanadi. Hozirgi ingliz tilidagi ko’plab suffiskalarni so’z turkumlari klassifikatsiyasi bo’yicha sinxronik izlanishlar orqali tadqiq qilish qulay hisoblanadi. Ular quyidagicha taqsimlanadi. Ot yasovchi suffikslar: -age (bondage, breakage, mileage, vicarage); -ance/-ence (assistance, reference); -ant/-ent (disinfectant, student); -dom (kingdom, freedom, officialdom); -ee (employee); -eer (profiteer); -er (writer, type-writer); -ess (actress, lioness); hood (manhood); -ing (building, meaning, washing); -ion/-sion/-tion/-ation (rebellion, creation, tension, explanation); -ism/-icism (heroism, criticism); -ist (novelist, communist); -ment (government, nourishment); -ness (tenderness); -ship (friendship); -(i)ty (sonority). Sifat yasovchi suffikslar: -able/-ible/-uble (unbearable, audible, soluble); -al (formal); -ic (poetic); ical (ethical); -ant/-ent (repentant,dependent); -ary (revolutionary); -ate/-ete (accurate, complete); -ed/-d (wooded); -ful (delightful); -ian (African, Australian); -ish (Irish, reddish, childish); -ive (active); -less (useless); -like (life`like); -ly (manly); -ous/ious (tremendous, curious); -some (tiresome); -y (cloudy, dressy). Son yasovchi suffikslar: -fold (twofold); -teen (fourteen); -th (seventh); -ty (sixty) Fe’l yasovchi suffikslar: 1 Mazkur bobdagi mulohazalar bir nechta tipologik xarakterdagi manbalar asosiga qurilganligi sababali ularning umumiy ro`yxatini ilova qilishni maqsadga muvofiq deb hisobladik.[3;6;19;22;25;30.] 28 -ate(facilitate); -er (glimmer); -en (shorten); -fy/-ify (terrify, speechify, solidify); -ize (equalize); -ish (establish). Ravish yasovchi suffikslar: -ly (coldly); -word/-wards (upward, northwards); -wise(likewise). Agar biz o’z izlanishlarimizning yo`nalishini o’zgartirsak va leksikgrammatik ma’nosiga qiziqsak suffikslar belgilovchi sifatida xizmat qiladi, shu bilan birga so’z turkumlari leksik-grammatik guruhlar va subguruhlar haqida to’liqroq ma’lumotga ega bo’lamiz. Leksik-grammatik guruhlar o’z ichiga aynan shu leksik-grammatik ma’noli leksik elementlarni qabul qilgan guruh sifatida aniqlanadi va shu bo’limda ifodalangan grammatik kategoriyalarni o’z ichiga olgan oddiy formalar sistemasi hisoblanadi. Bir guruhdagi elementlar o’xshash sintakslar bilan almashadi va o’xshash morfologik namunalar va derevativ affikslar bilan xarakterlanadi. Otlarni bizlar atoqli va turdosh otlarga bo’lamiz. Bizlar atoqli otlar orasida shaxs nomlari, va boshqa jonli narsalar nomlari, jamlovchi otlar, bir necha mayda guruhlarga bo’linuvchi, material otlari, mavhum otlar, va narsa buyum nomlarini farqlaymiz. Mavhum otlar quyidagi suffikslar bilan belgilanadi: -age,-ance/-ence,-ancy/ency/-dom, -hood, -ing, -ion/ -tion/ -ation, -ism, -ment, -ness, -ship, -th, ty. Emotsional neytral bo’lgan otlar quyidagi suffikslar bilan keladi: -an (grammarian), -ant/ -ent ( servant, student), -arian (vegetarian), -ee (examinee), er (porter), -ician (musician), -ist (linguist), -ite (sybarite), -or (inspector), va boshqalar. Jenskiy suffikslar shaxs otlari suffikslarining bir guruhchasi bo’lishi mumkin. Ular kam va ko’pincha ishlatilmaydi: -ess (actress), -ine (heroine), - rix (testatrix), -ette (suffragette). Yuqoridagi turlanishlar ehtiyotkorlik bilan qabul qilinishi kerak. Ko’p ma’noli so’zlarning hech bo’lmaganda bir varianti affiks bilan ifodalangan ma’noni berishi aniq hodisa hisoblanadi. Yana boshqa variantlari ham bo’lishi mumkin, shu bilan birga turli xil ma’nolar ishlatilishida turlicha belgilanadi va 29 bular boshqa leksik-grammatik guruhga aloqador bo’ladi. Masalan: settlement, translation jarayon va uning natijasini ifodalovchi, yoki beauty ko’zga yoki miyaga rohat bag’ishlaydigan jihatlarni ifodalovchi, mavhum otdir, lekin chiroyli ayolni ifodalovchi kishilik otlari ham vujudga keladi. Witness so’zi o’zining kishilik ma’nosida mavhum ot ma’nosidagi “evidence"yoki “testimony”ga qaraganda ko’proq ishlatiladi. Ikki guruhdagi ba’zi so’zlarning bir semantik strukturada kelishi qariyb odatiy hol hisoblanadi. Jamlovchi, masalan, quyidagi suffikslar bilan belgilanadi –dom, -ery, -hood, ship. Miyada shunday taassurot uyg’onishi kerakki, ushbu suffikslar bilan kelgan so’zlar ko’p ma’noli hisoblanadi va shaxslarni ifodalovchi otlar guruhi va mavhum otlarni ifodalashi xarakterli hisoblanadi. M-n: Knighthood. Ba’zi leksik-grammatik ma’nolarning o’zakka qo’shilishi, ma’lum suffikslar emotsional kuch qo’shadi. Ular bo’ysunuvchan bo’lishi mumkin: -ard (drunkard), -ling (underling), -ster (gangster), -ton (simpleton). Bular ingliz tilida erkalash suffikslarga nisbatan ko’proq uchraydi. Erkalash suffikslari vazifasini bajaruvchi emotsional suffikslar bo’ysunuvchi suffikslardan shaxs nomlarini atabgina emas, balki buyumning ham nomi atashda ishlatilishi bilan farqlanadi. Bu nazariya quyidagi suffikslar bilan ifodalanadi –y/ie/-ey: auntie, cabbie (cabman), (addie, but also: hanky (handkerchief), nightie (nightgown). Kichraytirishni ifodalovchi boshqa suffikslar en(chicken); -kin/-kins (mannikin); -let (booklet); -ock (hillock); -et (cornet). Kichraytirish suffiksining yashirin ma’nosi nafaqat erkalash balkim qandaydir yangi va zamonaviy hisoblanadi, ayniqsa o’zlashgan suffikslarda –ette (kitchenette, launderette, lecturette, maisonette, etc). Kichraytirish suffikslari uncha ham mahsuldor hisoblanmaydi, yana bir tendensiya borki shu ma’noni semiaffikslar yordamida ifodalanadi: mini-: mini-bus, mini-car, mini-crisis, mini-skirt, etc. holat va predmetni bildiruvchi so’zlarga qo’shiladi. O’zak oldidan kelgan morfemalarga prefiks deyiladi. Prefikslar o’zakning leksik ma’nosini o’zgartiradi, lekin shu bilan birga ba’zida leksik – grammatik 30 komponentga ta’sir qiladi. Shu sababli sodda so’z ham, yasama so’z ham bitta so’z turkumiga mos bo’ladi. Masalan: mis- prefiksi fe`lga qo’shilganda “wrongly, badly, unfavourably” ma’nolarini beradi. Bu boshqa so’z turkumi emas aynan fe`l hisoblanadi. Quyidagi qarama-qarshi so’zlarni taqqoslang: “ behave:: misbehave, Calculate:: miscalculate, inform:: misinform, lead::mislead, pronounce:: mispronounce. Yuqoridagi qarama-qarshiliklar semantik jihatdan tengdir, xuddi shunday munosabatlar bir qatorda kelgan elementlarda ham uchraydi. Yana ba’zi bir holatlar borki semantik munosabatlar ozgina farqlanadi lekin umumiy leksik gramatik ma’no saqlanib qoladi. Masalan: giving:: misgiving, “foreboding"yoki “suspicion”, take:: mistake va trust:: mistrust Prefiksning semantik natijasi ravish deb ham nomlanishi mumkin, Chunki u o’zakdagi holat, vaqt, joy, daraja va boshqa g’oyalarni o’zgartiradi. Ba’zi misollar bu nazariyani isbotlaydi. Mis- prefiksning ekivalenti wrongly va badly ravshlari ekanligi yuqorida ko’satib o’tildi. Shu sababli fe`lga xos bo’lgan holat ravishga o’zgartiradi. Pre- va post- prefikslari vaqtga taalluqlidir. Masalan: historic::prehistoric, pay::prepray, view::preview. Eng so’nggi so’z butun ommaga ko’rsatilishdan oldin ko’rilgan filmga nisbatan ishlatilgan. Quyidagilarni ham taqqoslang: graduate::postgraduate, impressionism::post-impressionism. In-, ab- prefikslari o’rin o’zaklariga o’zgaradi, masalan: income, abduct. Bir nechta prefikslar ma’noni daraja o’zaklariga o’zgartiradi. Masalan: out-, over-, under-. Out-prefiksi ustun bo’lish holatini ko’rsatadi: outlive “uzoq yashamoq”, outnumber “son jihatidan ustunlik”, outurn “yugurishda ustun bo’lmoq”. Inkor prefikslarining soni shunchalik turli xilki hatto ba’zi bir olimlar ularni inkor va inkor bo’lmagan prefikslarga ajratgan. Ular quyidagilar: de-, dis-, in-/ im-/ il-/ ir-, un. De-prefiksi ko’plab neologizmlarda uchraydi. Masalan: deuntralize, decontaminafe, denazife va boshqalar. 31 Inkorning umumiy g’oyasi dis- orqali ifodalangan; bu “yo’q" ma’nosini bildirishi mumki. Masalan: agree:: disagree, appear:: disappear, disgorge, dishouse. In-/ im-/ ir-/ il- yuqorida muhokama qilingan, shu sababli ularga unchalik e’tibor berish shart emes. Non- ko’pincha mavhum ot fe`llarda ishlatiladi. Masalan: noninterference, nonsense yoki nonresistance va sifatdosh o’rnida non-comissioned, noncombatont. Eng ko’p qo’llaniladigan un- prefiksidir; shuni ta’kidlab otish joizki u ikki xil ma’noda kelishi mumkin, ular quyidagilar. 1) Sodda inkor- sifat yoki sifatdosh bilan birgalikda kelgan:happy:: unhappy; kind:: unkind; even:: uneven; O’zakdan o’zlashgan va o’zlashmaganligi ahamiyatsiz, un- prefiksi ikkala guruhlar bilan ham qo’shilib ketadi. Masalan: uncommon, unimportant qorishma so’zlardir. 2) un- fe`l o’zaklar bilan kelganda ma’nosi turli xil boladi, bu vaziyatda u sodda so’zzga nisbatan qarshi harakatni bildiradi. Masalan: bind:: unbind, do:: undo, mask:: unmask, pack:: unpack. Takrorni bildiruvchi re- prefiksi ko’p qo’llaniladiganlarning biri hisoblanadi. U qariyb hamma fe`l va fe`l otlar bilan qo’llanadi: rearrange, recast, reinstate, refetment, remarriage. Prefikslarning ma’nosi xuddi suffikslarda bo’lgani kabi butun ma’noga qo’shilib ketmaydi lekin ma’lum darajada semantik mustaqillik saqlanib qoladi. Ko’plab prefikslar so’zlarning faqat leksik ma’nosiga ta’sir qiladi, lekin prefiksning ba’zi muhim jihatlari borki har xil so’z turkumlariga doir so’zlarni yasashda qo’llaniladi. Be-sifat va ot bilan kelgan o’zaklarni o’timli fe`lga va o’timsiz fe`lni o’timli fe`lga aylantiradi. Masalan: belittle; benumb; befrrend; becland; bemadam; besiege. Ba’zan leksik ma’nolar juda ham farqlanadi. Masalan: Quyidagilarni taqqoslasak bejewel (v) – “qimmatbaho toshlar bilan bezamoq"va behead “tananini boshdan judo qilmoq” ma’nolarida. Umuman olganda fe`l yasovchi oltita semantik 32 formalar mavjud va ulardan biri otdan sifat yasalishi quyidagicha formulada be+Noun stem+ -ed, masalan: benighted, bespectacled va boshqalar. En-/em- prefikslari ot o’zakdan biror narsani ichiga yoki ustiga qo’ymoq ma’nosini beruvchi fe`l yasashda ishlatiladi. Masalan: embed, engulf, encamp va shu bilan birga ot o’zakdan biror vaziyatga kirishmoq ma’nolarini beruvchi sifat bilan kelgan fe`l yasashda ishlatiladi.Masalan: enable, enslave, encash. Ba’zan en-/ em- prefikslari kuchaytirish funksiyasi ham mavjud enclasp misolida. a- prefiksi holatni bildiruvchi so’zlar uchun ahamiyatlisidir. Masalan: aboard, afraid, asleep, awake. Ushbu prefiksning o’zakni faqat leksik ma’nosini ifpdalovchi bir nechta omonim morfemalari mavjud. Masalan: arise V, amoral adj, Pre-, post-, non-, anti- prefikslari va boshqa ko’plab yunon va grek prefikslari hozirgi ingliz tilida aniq leksik ma’noga ega bo’lgan sifatlarni yasashda xizmat qiladi. Masalan: anti-war, pre-war, post-war, non-party. After-, in-, off-, on-, out-, over-, under-, within- zamon va vaqt bildiruvchi morfemalar mustaqil forma sifatida kelishi mumkin. Ularning vazifasi va ma’nosi shu bilan birga holati prefikslardagi aynan bir xil hisoblanadi. Ular prefikslar bajargan vazifa vaqt, joy va holat o’zaklarini o’zgartiradi. Shu bilan birga ular prefikslar kabi ishlatilish darajasi bir xil. Prefikslar ta’rifiga ko’ra qo’shma forma hisoblansa ular mustaqil forma hisoblanadi. Ushbu so’zlar turli xil lug’atlatdan olinadi. Shu sababli Chambers lug’atida aftergrowth so’zi after- prefiksi bilan kelgan bo’lsa shunga o’xshash afternoon, afterglow, afterthought tuzulishlatri murakkab ot sifatida keltirilgan.Webster lug’ati after-ni prefiks sifatida hisoblamaydi. Etimologik jihatdan affikslar ikki asosiy guruhga bo’lingan: O’zlashgan va O’zlashmagan affikslar. O’zlashmagan affikslar deganda biz eski ingliz tili davrida yoki eski ingliz tili so’zlaridan tuzilgan, ingliz tilida mavjud bo’lgan qo’shimchalarni tushinamiz. Til tarixida morfemalar o’zgarishi turli xil kechgan. Masalan: Mustaqil formadan rivojlanadi. Bu quyidagi suffikslarda namoyon bo’ladi: -dom, -hood, -lock, -ful, -less, -like, -ship. Zamonaviy ingliz tili dom, eski 33 ingliz tilida –dom “taqdir,kuch”. Childhood, boyhooddagi -hood suffikisi eski inliz tilining had “vaziyat” otidan kelib chiqgan. Eski ingliz tilidagi lae ham vaziyatni bildiruvchi suffiks hisoblangan. Bu jarayonni quyidagicha xulosa qilish mumkin: Boshida lac qo’shma so’zning ikkinchi elementini tashkil etgan, keyinchalik u suffiksga aylangan va nihoyat o’zakga shunchalik qo’shilib ketganki wedlock so’zidagi ajralmas suffiks kabi. Freedom, wisdom va boshqa otlar asliy qo’shma so’z hisoblangan Eng asosiy o’zlashmagan suffikslar quyidagilar: -d, -dom, -ed, -en, -fold, ful, -hood, -ing, -ish, -less, -let, -like, -lock, -ly, -ness, -oc, -red, -ship, -some, teen, -th, -ward, -wise, -y. Kelib chiqishi chetdan bo’lgan suffikslar o’zlarining manbalariga qarab guruhlanadi. Lotin (-able/-ible, -and/-ent), Fransuz (-age, -ance/-ence, -ancy/ency), Grek (-ist, -ism, -ite) va boshqalar. O’zlashgan affikslar iborasi aniq bir ta’rifga ega emas lekin ular boshqa tillardan olingan so’zlarning bir qismi hisoblanadi. Ingliz tili morfologik sistemasiga kirishi uchun o’zlashgan affikslar ma’lum talablarga javob berishi kerak. O’zlashgan affikslar faqatgina, agar so’zlar shu affiksga ehtiyoj sezsa, agar ma’no va vazifasi aniq bo’lsa va oxirgi lekin so’nggi bo’lmagani agar struktura jihatdan tildagi mavjud strukturaga mos kelsagina bo’lishi mumkin. Agar bu holatlar tashqi affikslar bilan to’ldirilsa ular ingliz tili lug’atidagi mahsuldor va tub yoki o’zlashgan o’zaklar bilan bog’lanadi. Xuddi -able Lotin abilis. Masalan: laughable yoki unforgettable va unforgivable kabi so’zlarda. Ingliz tilidagi balustrade, brigade, cascade so’zlar Fransuz tilidan o’zlashgan. Shu so’zlar nusxasida ingliz tilida ham blockade so’zi qo’shilgan. Lingvistik adabiyotlarda affikslarning turli xil klassifikatsiyalari mavjud. Affikslar qotib qolgan (dead) va amaldagi (living) affikslarga bo’linadi. Qotib qolgan affikslar zamonaviy ingliz tili so’z qismlari tarkibida kam qo’llaniladi. Ular faqat etimologik analiz vositasida ajratiladi. Masalan: admit (lotin tilidan ad + mittere); deed, seed ( -d) , flight, bright (-t). 34 Amaldagi affikslar so’zdan osongina ajratiladi. Masalan : freedom, childhood, marriage. Amaldagi affikslar ham o’z navbatida mahsuldor (productive) va mahsuldor bo’lmagan (non-productive) turlarga ajratiladi. Mahsuldor affikslar o’zlarining yangi so’z yasa olish qobiliyati bilan xarakterlanadi. Masalan : -er lander – косм. корабль ( kosmik kema) ; -ist ( leftist) - левый ( chap taraf), -ism, -ish (baldish) -ing , - ness, - ation, ee, - ry, - or, - ance, -ic bular mahsuldor affikslar, re- , un-, non-, anti- esa mahsuldor bo’lmagan affikslardir. Mahsuldor bo’lmagan affikslar zamonaviy ingliz tilida yangi so’z shaklini yasashda ishlatilmaydi. Masalan : -ard, -cy, - ive, - en , - dom, - ship, - ful , - en, ify lar mahsuldor suffikslar hisoblanmaydi. in- (il), ir- (im), mis- ,dis- bular mahsuldor bo’lmagan prefikslardir. Affikslarning qo’llanish darajasi affiksning ko’p so’zlar tarkibida qo’llanish holati bilan xarakterlanadi. Ammo mahsuldorlik prefiks yoki suffiksning yangi so’z yasashdagi qobiliyatida namoyon bo’ladi. Affiksning qo’llanilish darajasi yuqori bo’lishi mumkin, mahsuldorligi bo’lmasligi mumkin. Misol uchun, "-ive"suffiksining chastotasi ko’p, lekin mahsuldor emas. Ko’p tilshunoslar prefikslarni ikki turga ajratadi: 1) Ularni funksional so’zlar ( predloglar va ravishlar) ga o’xshatadi ( ex. out-, over-, up- .) 2) Ular birorta ham mustaqil so’z bilan o’zaro aloqada bo’lmaydi. ( ex. un-, dis-, re-, mis-.) out-, over-, up-, under- prefikslari yarim tayyor morfema hisoblanadi. Ularning mustaqil so’zlarga o’xshab grammatik ma’nosi yo’q. Prefiks va suffikslar ularning ma’nosiga ko’ra tasniflanadi: 35 ammo Prefikslarning negative ma’nosini: de-, non-, un-, in-, ir-, il-, im-, dis- 1) ( defeat, decentralize, disappear, impossible, discomfort etc); 2) super- Prefikslar makon va vaqtni ifodalaydi: after-, under-, for-, post-, over-, (ex. prehistory, postposition, superstructure, overspread, afternoon,forefather); 3) Prefrikslar shuningdek harakat bog’liqligini ifodalaydi: re- (ex. reread, remake). Suffikslar ham prefikslar kabi ularning ma’nosiga ko’ra tasniflanadi: 1) Agent suffikslari: -er, -or, -ist, - ee ( baker, sailor, typist, employee); 2) Appurtenance: -an, -ian, - ese (Arabian, Russian, Chinese, Japanise); 3) Jamoa: -age, - dom, - hood, - ery ( peasantry, marriage, kingdom, childhood); 4) Kichraytirish: -let, - ock, - ie ( birdie, cloudlet, hillock); 5) Miqdor: - ful, - ous, - y, - ive, - ly, - some. Suffikslar qaysi so’z turkumini yasashiga ko’ra turli guruhlarga bo’linadi: 1) Ot yasash: -er, - dom, - ness, - ation, - ity, - age, - ance, - ence, - ist, - hood, - ship, - ment ; 2) Sifat yasash: -able, - ible, - uble, - al, - ian, - ese, - ate,- ed, - ful, - ive, - ous, - y ; 3) Son yasash: - teen, - th, - ty ; 4) Fe’l yasash: - ate, - en, - ify, - ize ; 5) Ravish yasash: -ly, - ward, - wise. Suffikslar har xil so’z turkumlarining o’zagiga qo’shilishi mumkin: 1) Fe’llarga qo’shlishi: -er, - ing, - ment, - able; 2) Otlarga qo’shilishi: - less, - ish, - ful, - ist, - some ; 3) Sifatlarga qo’shilishi: - en, - ly, - ish, - ness ; Suffikslar ularning stilistik tavsifiga ko’ra ham tavsiflanadi: 1) Suffikslar neytral stilistik (reference)tavsifi bilan farqlanadi: - able, - er, - ing ( ex. dancer, understandable, helping); 36 2) Suffikslar ma’lum stilistik tavsifi bilan tarqlanadi: - oid, - form, tron ( astroid, rhomboid,cruciform, cyclotron). 2.2 Gibrid (Chatishma)so’z (Hybride words) Ikki va undan ortiq tillardan o’zlashgan elementlar chatishma so’zlar deb ataladi. Ingliz tilida mingdan ortiq chatishma so’zlar mavjud. Ularning ko’pchiligi Lotin, Fransuz, Grek tillaridagi tub so’zlardan tashkil topgan. Shunday qilib readable so’zi asl o’zagi Ingliz tilida va suffikisi Fransuz tilidan o’zlashgan Lotin -abilis dan tashkil topgan. Yana bu holatistisno emas lekin ingliz tilida quyidagi namuna ko’rsatilishi mumkin. Stem+ -able. Taqqoslang: answerable, eatable, likable, usable. Uning variant un- inkor prefiksi ham e’tiborga molik: Un-+Eng stem +-able. Bunga misol qilib: unanswerable, unbearable, unforeseeable, unsayable, unbelievable larni olish mumkin. Yana ko’p uchraydigan namunalardan biri un-+Romanic stem+-able, ham chatishma hisoblanadi: unallowable, unquestionable, unmovable, uncontrollable, unreasonable va boshqalar. Qiziqarli misolladan yana biri bu unmistakable so’zi quyidagicha tashkil topgan. Un ( Engl ) +mis ( Engl ) + tak (Scand ) + able ( Fr ). Eng ko’p ishlatiladigan suffikslardan biri –able suffikisi able sifati kabi bir xil ma’noda qo’llanadi. Shaxs oti hisoblangan -ist suffikisi Grek tilidagi shaxs –istes suffikisi ko’plab chatishma so’zlarni yasaydi. Ba’zan (artist, dentist) lar chatishma so’z sifatida xuddiki Fransuz tilidagi dentist (from Latin dens, dentis “a tooth"+ist) o’zlashadi. Agar o’zlashgan so’z ingliz tilida rivojlansa bu uning aynan tub affikslar bilan qo’shilishiga sharoit yaratadi. Bu ko’rinish quyidagi tub suffikslar bilan kelgan sifatlar qatorida ko’rinishi mumkin. –less: blameless, cheerless, colourless, countless, doubtless, fruitless, joyless, noiseless, pitiless, senseless. Professor B. A Ilyish quyidagi sifatlarni ot va fe`l o’zakdan tashkil topgan deb ta’kidlaydi: “sleepless;" “unbelieving;" “dishonest;" “reckless”. Hech qanday shak shubha 37 bo’lishi mumkin emaski -less ko’plab sifatlarga tub o’zak bilan qo’shilgan: endless, harmless, hopeless, speechless, thankless. Xuddi shu nazariya prefiksatsiya va fleksiya hodisalarida ham uchraydi. Bicycle oti Lotin prefiksi ( bi-) Grek o’zagi ( cycle – kuklos ) (a wheel) va ingliz tilida fleksiyaga uchraydi va ko’prik shakli bicycles ga aylanadi. Yana ko’plab qo’shma chatishma so’zlar ham bor: blackguard ( Engl + Fr ) yoki schoolboy ( Gr +Engl ); cf. aircraft kabi misollarda birinchi elementi Lotin va Fransuz tillaridan taxminan 1600-yilda kirib kelgan lekin oqibatda Grek so’zi aer, dan o’zlashgan, holbuki ikkinchi element sodda German tilidan olingan hisoblanadi . Ingliz tili lug’atining tadqiqotidan shu ma’lumki boshqa Yevropa tillaridan chatishma so’zlarga boyligi va ko’plab namunalarga ega ekanligi bilan farqlanadi. Ba’zi bir holatlarda tub o’zakli o’zlashgan affikslar bilan kelgan yoki uning aksi. So’z bir vaqtning o’zida ham tub affiks ham o’zlashgan affiksdan tashkil topishi mumkin. O’zbek tili affikslarining asosi ham ingliz tilidagidek mahalliy va o’zlashgan affikslarga ajratiladi. -chi, - gar, - zor, - li, - lik, -oq suffikslari mahalliy suffikslar , ammo -izm, - atsiya, - bo, - no, - namo, -ki o’zlashgan suffikslardir. Ingliz va o’zbek tillarini taqqoslaganda negative affikslar ingliz tilida ko’proq qo’llanilishini ko’rishimiz mumkin. O’zbek tilida: - siz (qo’lsiz) , be- ( berahm) , no- ( noxush) Ingliz tilida : -less –(handless) , a-, an- (anomalous), -un –( unkind) dis – ( dislike), anti- (antibiotic), de- ( decode) , in- ( incorrect), ir- ( irregular), im- ( impossible) , non- ( nondeductive) Biroq, o’zbek tili prefiklari juda ozchilkni tashkil etadi. Ularning soni 8 ta. Ular so’zlarni bir turkumdan boshqa turkumga o’zgartirish qobiliyatiga ega. Masalan: adab (ot) – boadab (sifat) , hosil(ot) – serhosil (sifat), iloj (ot) – noiloj (sifat), baxt (ot) – bebaxt (sifat), rang (ot) – nimrang (sifat). 38 2.3 Qisqartma so’zlar va so’z yasalishining boshqa usullari ( Shortened words and other minor ways of wordformation ) Qisqartma so’zlar butun so’z o’rnida qo’llanuvchi bo’lak bo’lib, so’zning bir qismi olinadi va butun so’z o’rnida qo’llaniluvchi so’zlardir. Masalan: demo (demonstration), dub (double), vac (vacuum cleaner), doc (doctor), fig (figure) ,Mrs (missis). Qisqartma so’zlar va uning to’liq shakli bir xil leksik ma’noga ega , lekin farq faqatgina ularning stilistik tavsifida. Masalan : exam ( so’zlashuv ) , examination (neytral ) , chapman ( neytral ), chap ( so’zlashuv ). Qisqartma so’zlar strukturaviy jihatdan oddiy so’zlar va ko’p hollarda ularning asosi bo’lgan uzun so’zlardek bir xil leksik ma’noga ega. Biz leksik qisqartma otlar va Clippinglarni farqlashimiz lozim. Abbreviatsiyalar so’z guruhi va qo’shma so’zlarning birinvhi harflaridan tashkil topadi ( CPSU, YCL, USA, BBC, NATO ) yoki so’z guruhini ikki a’zosining kompanentining ( H ( hydrogen ) – bomb , V. – Day – Victory Day ) qisqarishidan yasaladi. Clipping so’zning qaysi qismini qisqarishiga ko’ra quyidagi turlarga tasniflanadi : 1) So’zlarning oxirini qisqartirish: Masalan : ad (advertisement ), lab ( laboratory ), Jap ( Japanese ), doc ( doctor ), sis ( sister ), vac ( vacuum cleaner ); 2) So’zlarning boshini qisqartirish: Masalan : car ( motor - car) , phone ( telephone ), van ( caravan ), cast ( broadcast) 3) So’zlarning o’rta bo’g’inlarini tushirib qoldirish orqali: Masalan : maths (mathematics), specs ( spectacles ); 4) So’zlarning boshini va oxirini qisqartirish orqali: Masalan: flu ( influenza ), tec ( detective ), frig ( refrigerator ). Clippinglar va abbrievatsiyalar oddiy so’zlardek ko’p xususiyatlarga ega: 39 Ular ko’plik shaklini oxirdan oladi va qaratqich kelishigida bo’ladi. Ular artikllar bilan qo’llaniladi: the USA, a lab, a vac, a doc. Ular so’z yasovchi affikslarni ham olishi mumkin: YCL -er , M. P- ess hanky ( from handkerchief ), unkie ( uncle ). Clippinglar har doim ham o’zining haqiqiy ma’nosiga mos kelmaydi. Masalan : doc va doctor so’zini ( tibbiyot bilan shug’ullanuvchi shifokor ) , shuningdek, ( universitetda olimga beriladigan eng oliy daraja ) va ( daraja olgan kishi) kabi ma’nolarga ega. Abbrevatsiyalarni o’rtasida omonimlik mavjud. Abbrevatsiyalarda biz har bir harfga urg’u beramiz. Masalan : TUC ( ti:ju:si: ) – Trade Union Congress. Agar ular fonetik qoidalar bo’yicha talaffuz qilinsa, urg’uni birinchi bo’g’inga qo’yamiz. Misol uchun, NATO ( ‘neitou ) , UNO ( ‘ju:nou ) Quyida tez-tez murojaat qilinadigan abbreviatsiyalarga misollar keltirib o`tamiz: Xaritalar bilan bog`liq abbreviaturalar: Ave - avenue Blvd - boulevard Ln - lane Rd - road St - street Ilmiy darjalar va lavozimlar bilan bog`liq abbreviaturalar: BA - Bachelor of Arts BS - Bachelor of Science MA - Master of Arts M.PHIL or MPHIL - Master of Philosophy JD - Juris Doctor DC - Doctor of Chiropractic PA - Personal Assistant 40 MD - Managing Director VP - Vice President SVP - Senior Vice President EVP - Executive Vice President CMO - Chief Marketing Officer CFO - Chief Financial Officer CEO - Chief Executive Officer Lotin tilidan kelib chiqqan abbreviaturalar: AM, ertalabki vaqtni ko`rsatuvchi ikkilamchi lug`aviy birlik lotincha ante meridian so`zidan kelib chiqqan, o`z-o`zidan PM esa, post meridian so`zidan kelib chiqqan. Biz yashayotgan melodiy ming yillik — AD, aslida Anno Domini, ya'ni “Xudomizning yili”dir. Misollar bilan dalillashda ishlatiladigan e.g. ikkilamchi birligi ham lotincha exampli gratia "misol keltirilgan"ma'nosidan olingan. [30] 2.4 Konversiya (Conversion) Konversiya zamonaviy ingliz tilida yangi so’z yasash bo’yicha juda samarali usul hisoblanadi. ( ex. work - to work, pen - to pen, to walk – walk ). "Konversiya"atamasi birinchi marta 1892 yilda Sweetning "New English Grammar"kitobida qo’llanilgan. [25] Konversiyani o’rganishning bir qancha usullari mavjud. Ko’p tilshunoslar konversiyani suffikssiz so’z yasalishi deb hisoblashadi. Boshqalari esa nol morfema yordami bilan yangi so’z yasalishi deb aytishadi. Shuningdek, konversiyaga bir so’z turkumidan boshqa so’z turkumiga ko’chish deb ham tar'if beriladi. Konversiya munosabatlari ko’p ikkilanishlarga sabab bo’ladi. Konversiya munosabatining affiksal bo’lmagan so’z qurilishi konversiya va tovush almashinishi sabablarini farqlash bizga yordam bermaydi. 41 Masalan: sing – song va paper (n) - paper (v). Professor A. L. Smirnitskiy konversiyani paradigmaning o’zgarishi orqali yangi so’z yasalishi deb aytadi. [22] Bu paradigma so’z qurilishining ma’nosi uchun ishlatiladi. Masalan: O’zbek tilida: kitoblar, kitobning, kitobni, kitobga, kitobdan, kitobda, kitobi, kitobim, kitobing, - lar, -ning, - ni, - ga, - dan, -da , -i, im, - ing qo’shimchalari (noun) otning paradigmalari hisoblanadi. Ingliz tilida: book, books, book’s; -s, ‘s, - ‘s (noun) otning paradigmalaridir; book, (v) - booked, (he) books, booking, booked, - ed, ed ( the ending of P II) -s, -ing lar ( to book) fe’linig paradigmasi. Shuning uchun konversiya so’z yasalishining morfologik usuli kabi ifodalanadi. Konversiyani o’rganishning ikkita usuli mavjud: Sinxronik (Synchronic) Diaxronik (Diachronic) Diaxronik bosqichda biz konversiyani asosi ingliz tilida qanday paydo bo’lishini o’rganamiz. Konversiya XIII asrda o’rta ingliz tili taraqqiyotining rivojlanish bosqichida so’zlarning yuqolishi natijasida paydo bo’lgan. Masalan: lufu - luf – love (n) lufian- luf- love (v) andswarn- andswar- answer (n) avdswarian- andswar- answer ( v) Konversiyaning sinxronik bosqichida paradigmaning ma’nolari vositasida yangi so’z yasalish usullari ko’rib chiqiladi. Ikkita so’z faqat ularning paradigmalarida farq qiladi. Konversiyaning eng oddiy sinxronik usullari otlardan fe’l yasalishi va fe’llardan ot yasalish usullaridir: 1) Otlardan o’zlashgan fe’llar: ape – to ape, a face – to face, a butcher - to butcher, a dust- to dust, a doctorto doctor. 2) Fe’ldan o’zlashgan otlar: 42 to jump- a jump, to move – a move, to help – a help, to drive – a drive, to walk – a walk . Boshqa so’z turkumlarining o’zaklaridan so’z yasalish kamroq uchraydi. Masalan: wrong ( adj) – to wrong , up (adj) - to up, down (adv) - to down. Otlar fe’l + postpozitiv ( verb+ postpositive) so’z birikmalaridan ham yasalishi mumkin. Masalan: to make up – a make +up, to call up – a call up, to take off – a take off . O’zgargan juftliklar ichida yasama so’z va yashirin so’z bir-biri bilan o’zaro ularning ma’nolari bilan bog’lanadi. Yasama so’zlar ot tomonidan anglashilgan narsa, bajarilgan ish harakatni ko’rsatadi. Masalan : "to finger " ma’nosi "to touch with finger ", " to hand "ma’nosi " to give the hand ", "to help with hand", "to week- end" ma’nosi "to spend the week- end ". Yasama otlar ish – harakat yoki ish- harakatni natijasini anglatadi. Masalan: "a knock "ma’nosi "the result of knocking ", "a cut "ma’nosi "the result of cutting ", "a call "ma’nosi "the result of calling ", "a find "ma’nonsi "the result of finding ", " a run "ma’nosi "the result of running ". Semantik yasalishning kriteriy muammosi uncha uzoq bo’magan lingvistik adabiyotda ko’tarilgan. Professor Smirnitskiy semantik derivatsiya nazariyasini birinchi bo’lib o'zining ingliz leksikologiyasi ( English Lexicology ) kitobida ko’rsatgan. [22] 2.5 Tovush almashinishi (Soundinterchange) Tovush almashinishi o’zak tarkibidagi fonetik ketma- ketlikdir. 43 Masalan : food (n.) – feed (v.), speak (v.) – speech (n.), strong (adj.) – strength (n.). Tovush almashinishi so’z yasalishining faqat diaxronik tomonini ko’rib chiqadi, chunki zamonaniy ingliz tilida biz so’zning unli o’zagini o’zgartirish orqali yoki urg’uning joyini siljitish orqali yasalgan oddiy so’zlarni topa olmaymiz. Tovush almashininshi mahsuldor emas. Tovush almashinishi unlilar va undoshlar almashinishinuviga bo’linadi; Masalan : full – to fill, food – to feed, blood – to bleed, stronger – strength. Bu yerda bizda unli almashinish bor va unli almashinish vositasida turli gap bo’laklarini farqlaymiz. Undosh almashinishining bir nechta misollari bor: advice – to advice, use (ju:s ) – to use ( ju:z ), speak – speech , break – breach, defence – gefend , offenc – offend. 2.6 Ichki so’z yasalishi (Back-formation). "Ichki so’z yasalishi "atamasida tarixiy ma’no bor. Masalan : beggar, butler, cobbler, typewriter otlari -er, - or suffikslari bilan actor, painter, teacher otlariga juda o’xshaydi. teacher, speaker, reader so’zlari beggar, butler, cobbler, typewriter so’zlari bilan o’xshash va to beg, to butle, to cob, to typewrite so’zlaridan sinxronik usulda yasalgan, chunki biz "speak- speaker " va "beg – beggar" so’zlarining munosabati o’rtasidagi biron bir farqni sezmaymiz. Ammo agar biz ularning kelib chiqishiga nazar solsak, "butle" so’zi "butler"dan "to beg" so’zi esa "beggar" (fransuzcha "begard", "begart") so’zidan kelib chiqqaniga guvoh bo’lamiz. 2.7 Aralashma so’zlar (Blending) Aralashma so’zlar ikki so’zning birikishi natijasida yangi so’z yasalishidir. 44 Masalan : "smog " oti "smoke " va "fog " otlarining qismlaridan tashkil topgan. Aralashma so’zning natijasi analiz qilinmaydigan oddiy so’zdir. Biz aralashma so’zlarni ( sm + og ) analiz qilmaymiz, chunki ularning qismlari morfemalar deb atalmaydi. Masalan : clash = clap – clash, flush = flash + blush, slanguage = slang + language , brunch = breakfast + lunch , smare = smoke + haze , seadrome= sea + airdrome. Terminologik lug’atda ko’p aralashma so’zlar mavjud. Masalan : racon = radar + beacon, transceiver = transmitter + receiver. 2.8 So’zlar ma’nosining ko`chishi ( Change of meaning of words ) So’z ma’nosi o’zgaruvchan kategoriyadir. Semantik o’zgarishlarning sababi lingvistik yoki ekstralingvistik bo’lishi mumkin. Ekstra – linvistik sabablar odamlar hatotida so’zlashuv tilining o’zgarishlari, yangi tushuncha va predmetlarning kirib kelishi, iqtisodiy va sotsial hayotdagi o’zgarishlar va fikrlar o’zgarishidir. Masalan: "mill "so’zining haqiqiy ma’nosi "qo’l tegirmon "bo’lgan, lekin sanoat rivojlanishi natijasida "mill "so’zi "zavod, fabrika "ma’nosini bildiradi. So’zning ma’nosini so’z guruhining qisqarishi natijasida o’zgarishi mimkin. Masalan : "to starve "fe’lining eski ma’nosi "to die "bo’lgan va tez –tez "to starve of hunger "so’z guruhi ichida qo’llanilgan. Zamonaviy ingliz tilida "to starve "fe’lining ma’nosi "to starve of hunger "so’z guruhining qisqarishi natijasida yuzaga kelgan. "Weekly "so’zining ma’nosi haftalik nashr qilinadigan "weekly newspaper" so’z guruhining qisqargan shaklidan kelib chiqqan , "a musical "so’zi esa "a musical comedy "so’z guruhining qisqarishi natijasida yuzaga kelgan. Lotin tilidagi "animal "so’zi ingliz tiliga "deer "so’zining ma’sini o’zgarishi oqibatida kirib kelgan. Hozir bu so’z faqat bir turdagi hayvon ( deer – bug’u ) ni bildiradi. 45 So’zlarning ma’nosiga metaforik va metonimik ko’chish qo’llanilsa, ma’no o’zgarishi mumkin. Metafora o’xshashlik natijasida ma’no ko’chishidir. Metafora predmetlarning o’xshashligiga asoslanadi. Masalan : "warm "va "cold " so’zlari issiq va sovuq harorat o’rtasidagi insonning turli darajadagi munosabatini ifodalaydi. Masalan : warm voice — warm temperature cold voice — cold temperature O’zshashlik turli usullarda ifodalanishi mumkin. a) shakl o’xshashligi. Masalan : eye of needle ( ignaning ko’zi), a head of apin (bosh to’g’nagichi); b) vazifa o’xshashligi. Masalan : the head ot the state ( davlat boshlig’), the head of the demonstration ( namoyish boshlig’i ); c) o’rin o’xshashligi. Masalan: the foot of the mountain (tog’ning etagi), a foot of the page ( sahifaning pastki qismi ), the top of the table ( stolning tepasi ) , the leg of the table ( stolning oyog’i ). Ba’zan hayvonlarning nomlari insonning fazilatlarini ifodalash uchun qo’llaniladi. Masalan : She is a fox ( she is very cunny). She is a parrot ( She is talkative). Biz metafora (metaphor) bilan o’xshatish (simile)ni farqlashimiz lozim. O’xshatishda biz so’zlardan oldin "as ", "like "ni qo’llaymiz. Masalan : She is a monkey ( metafora ), She is like a monkey ( o’xshatish ). Metonimiya bilan metaforani aralashtirib bo’lmaydi. Metonimiya. Metonimiyada butunni o’rnida qism ishlatiladi, lekin metafora o’xshashlikka asoslanadi. Masalan : She is a fox on ( metonimiya ). Buning ma’nosi (Tulki junidan tikilgan palto kiygan ). Ba’zida inson a’zolarining nomlari metonimik holatda islatilishi mumkin. Masalan : Will you lend me your ear? ( listen to me ). 46 He has a good hand. ( He has a good handwriting .) Inson nomlari inson bilan narsaning bog’lanishini ifodalashda ishlatilishi mumkin. Masalan : Do you know Byron? Bu yerda uning o’zini emas, balki she’rlarini tushunamiz. I like Pushkin , ma’nosi Men uning asarlarini yoqtiraman. Shuningdek, geografik nomlar metonimik ishlatilishi mumkin. Masalan : boston – a name of town – material. Champaine – a province in France. Semantik o’zgarishning natijasi: 1) ma’no torayishi 2) ma’no kengayishi ni o’rganadi Ma’no torayishi tarixiy rivojlanish natijasida so’z imkoniyatining uning ma’nosiga ko’ra torayishiga aytiladi. Ma’no kengayishi tarixiy rivojlanish natijasida ko’p ma’noli so’zlarning ko’payishiga aytiladi. Masalan : "fowl " so’zi qadimgi ingliz tilida "any bird" (bironta qush) ma’nosini anglatgan bo’lsa, zamonaviy ingliz tilida "a domestic hen or cock" ( urg’ochi tovuq yoki xo’roz ) ma’nosini anglatadi. "meat " so’zining haqiqiy ma’nosi "food " bo’lgan bo’lsa, hozirda buning ma’nosi ( bir turdagi maxsus ovqat) ni bildiradi. 2.9 Qo’shma so’z yasalishi (Word –Composition) Zamonaviy ingliz tili qo’shma so’zlarga juda boydir. Qo’shma so’zlar ikkidan ortiq negizlarning qo’shilishidan yasaladi:Masalan: taxi- driver, paint-box, bookcase. Qo’shma so’zda bitta semantik struktura mavjud. Biz qo’shma so’zlarning ma’nosini bog’langan leksik ma’nolar komponentlaridan farqlaymiz. Misol uchun, "pencil- case "( qalam uchun quti ma’nosini beradi ). Qo`shma so’zlarning ma’nolari faqat bog’langan leksik ma’nolar komponentlaridan emas, balki tartibi va joylashuvidan ham kelib chiqishi mumkin. 47 Qo’shma so’zlar komponentlarining tartibini o’zgarishi ularning leksik ma’nonsini o’zgarishiga olib keladi. Masalan: life –boat - hayotni saqlab qolish uchun maxsus tuzilishdagi qayiq. boat – life – kema bortidagi hayot. a fruit – market – meva soyiladigan bozor, market – fruit – sotiladigan meva. Qo’shma so’zlar to’liq bog’langan (completely motivated), qisman bog’langan (partially motivated ) va bog’lanmagan ( non- motivated) qo’shma so’zlarga bo’linadi: To’liq bog’langan qo’shma so’zlarda birikmalarning leksik ma’nosi o’zaklarning leksik ma’nosidan osongina ma’lum bo’ladi. Masalan: book- case , foot- step, door- handle, bottle – opener. Qisman bog’langan qo’shma so’zlar : a flower –bed, walk up Bunday so`zlarnig ma’nosini qisman anglashiladi. Qo’shma so’zlarning ma’nosi va strukturasi o’rtasidagi bog’lanish va qo’shma so’z komponentlarning ma’nosidan aniqlanmaydi va bu bog’lanmagan qo’shma so’zlar deyiladi. Masalan: wall- flower – devordek qotgan va raqsga taklif etilmagan ayol. night – cap – tunda uxlashdan oldin ichiladigan ichimlik. Qo’shma so’zlar funksional jihatidan va ularning har xil gap bo’laklariga tegishliligiga ko’ra tasniflanishi mumkin. Ko’pgina inglizcha qo’shma so’zlar otlar va sifatlarga tegishlidir. Ot(n) - armchair, sitting - room, looking – glass, homework, grammer – school, Sifat (adj) - social – economic, hard – working, man - made, well - behaved, well – read , dry – drink, Fe’l (v) - whitewash, housekeep, ravish (adv) - indoors, within, ontside. Shuningdek , qo’shma so’zlar turli bog'lanish usullariga ko’ra ham tasniflanadi. Biz bu holatda ularni ikki guruhga ajratamiz: 1) Tog’ridan – to’g’ri bog’langan qo’shma so’zlar . Bu turdagi qo’shma so’zlar so’z o’zaklarining qo’shilishi va so’z yasovchi affiksi bo’lmagan 48 so’zlarning qo’shilishidan yasaladi. Bu so’zlarning komponentlari oddiy o’zaklardir. Masalan : door – step , looking – glass , table – cloth , whitewash, book – case , bookshelf. 2) So’z yasovchi birikmalar bilan bog’langan qo’shma gaplar. Bu so’zlarda so’z yasovchi affikslar mavjud. Masalan: long – legged , kind – hearted, schoolboyishness, absentminded, blue – eyed. Lingvistik adabiyotlarda bog’lanishning ikki turi mavjud: Teng ( Coordination) Tobe (Subordination) Shunga muvofiq, qo’shma so’zlar koordinativ va subordinativ bog’lanadi. Teng bog’lanishda komponentlar strukturaviy va semantik jihatdan mustaqildir. Masalan ( nusxa ko’chirish ) ( reduplicative) : goody - goody , fifty fifty . Tobe bog’lanishda esa komponentlar bir komponentning boshqasiga qaramligini ifodalaydi . Masalan: road - building , boby – sitter , woman - doctor. Tobe bog’lanish sintaktik bo’lib , sintaktik qoidalarga tegishli bo’ladi. Masalan : mad – doctor , bluebell , a slow - coach (sifat+ ot). Qo’shma so’zlar erkin so’z guruhlaridan farq qiladi . Ular lug’atning ajralmas qismlaridir. Qo’shma so’zlar strukturaviy, fonetik va grafik jihatdan ajralmasdir, Chunki agar bir qo’shma so’z komponentlarining joyini o’zgartirsak, ma’noning o’zgarishiga guvoh bo’lamiz yoki ular qo`shma so’z bo’lmay qoladi. Masalan: boot - life - kemadagi hayot, life - boot - hayotni saqlash uchun qo’llanadigan kema. Agar biz "long – legged "qo’shma so’zining komponentlarining joyini o’zgartirib, "legged – long " shaklida joylashtirsak , u qo’shma so’z bo’lmay 49 qoladi. Shuning uchun , qo’shma so’z strukturasidagi ajralmaslik o’zaklarning joylashish o’rni va qat’iy tartibida namoyon bo’ladi. Aksariyat qo’shma so’zlar polisemantiklik xususiyatiga ega: Masalan : to white – wash fe’lining quyidagi ma’nolari mavjud: 1) make white with whitewash 2) to glass or cover up vices, crimes. II bob bo`yicha xulosa So’z yasalishi tildagi mavjud elementlardan yangi so’zlarni yasalishidir. Har bir tilni o’zining strukturaviy so’z yasalish shakli mavjud. Quyidagi so’zlar kabi "writer", "worker", "manager"va boshqa strukturaviy so’z yasalish usullarini kuzatishimiz mumkin "V+ER" kabi. Ular bilan bir qatorda so’z yasalishing boshqa turlari ham mavjud: Qisqartma so’zlar (shortening), tovush almashinishi (soundinterchange), aralashna so’zlar( blending), ichki yasalish ( back-formation). Bular til taraqqiyotining tarixiy bosqichida samaradorligi yoki so’z yasalishining o’zgarish usullari bilan ahamiyatlidir. Masalan: Tovush o`zgarishi (soundinterchange) (blood-bleed, strike-stroke) qadimgi ingliz tilida so’z yasalishining samarali usuli bo’lgan va bu ingliz tilini diaxronik o’rganish uchun muhim mohiyat hisoblanadi. Tovush o’zgarishi zamonaviy ingliz tilida o’zining samaradorligini yo`qotgan va tovush o’zgarishining yangi ma’noli so’z yasash xususiyati yo’q. Affiksatsiya unga zid o’laroq qadimgi ingliz tilida mahsuldor bo’lgan va haligacha ham zamonaviy ingliz tilida so’z yasalishining eng samarali usullaridan biri hisoblanadi. Ikkala so’z yasalish usullarini ikkiga ajratish mumkin: so’z yasalishi ( wordderivation) va qo’shma so’z yasalishi( word-composition). So’z yasalishi orqali yasalgan so’zlarda faqat bitta o’zak va bir nechta derivatsion affikslar mavjud ( ex. kindness from kind). O’zlashgan so’zlarninig ko’pchiligida affikslar yo’q. Chunki, o’zak konversiya orqali amalga oshiriladi (ex. 50 to paper from paper). Qo’shma so’zlar orqali yasalgan so’zlarda ikki yoki undan ortiq o’zak mavjud ( ex. bookcase, notebook). Undan tashqari kompozitsiya va derivatsiya orqali so’zlar yasalishi ham uchraydi ( ex. long- legged). Shuning uchun so’z yasalishini o’rganishning ahamiyati ingliz tili so’zlari qurilishining shaklini o’rganishdan iboratdir. Ingliz va o’zbek tillari so’z yasalishining turlari farq qiladi. Shuningdek, ularning so’z yasalish usullari ham farqlanadi. Affiksatsiya , kompozitsiya, qisqartma so’zlar so’z yasalishinig ikkala tillarida ham juda samaralidir. O’zbek tilida konversiya(conversion) , aralashma so’zlar(blanding), tovush almashinishi(sound interchange), ichki so’z yasalishi ( back- formation) so’z yasalishining umumiyroq turi hisoblanadi. Xuddi shunday ingliz tili uchun so’z yasalishining bu ikki turi juda odatiydir. O’zbek tilida so’z yasalishining bu usullari orqali yasalgan so’zlarni kam uchraydi. 51 III BOB. IKKILAMCHI NOMINATSIYA VA UNING SEMANTIK VOSITALARI TAHLILI Qo‘shma so‘zlar kelib chiqishiga ko‘ra erkin birikmalar bilan bog‘liq bo‘lsa ham, ular avvalo tilning leksik tizimini boyituvchi birlik ekanligi bilan nutqiy erkin birikmalardan farq qiladi. Bu masalaga ingliz tilshunosligida birinchilardan bo‘lib e'tibor qaratgan olim B.A.Ilish bo‘lib, aynan ana shu olim inglizshunoslikda bu borada bildirilgan mulohazalarni o‘rganib chiqib, so‘z birikmalari va qo‘shma so‘zlar o‘rtasidagi umumiy va farqli jihatlarga o‘z munosabatini bildirgan holda, ularni qiyosiy tahlil qilish asosida qo‘shma so‘zlarning vujudga kelish masalasiga doir muammolarni to‘g‘ri hal qilish mumkinligini ta'kidlagan edi [10.83] So‘z birikmasi va qo‘shma so‘zlar o‘rtasidagi lingvistik tafavvut masalasi ingliz tilshunosligida I.V.Arnold, A.I.Smirnitskiylar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda ham alohida e'tibor berilgan bo‘lib, mazkur olimlarning fikriga ko‘ra, qo‘shma so‘zlar va so‘z birikmalari o‘rtasidagi asosiy tafavvut so‘z birikmalariga nisbatan qo‘shma so‘zlarning "semantik va struktur jihatdan yaxlitlanganligi"bilan belgilanadi. Xususan, I.V.Arnoldning e'tirof etishicha, "Qo‘shma so‘zlarda kuzatiladigan semantik va struktur yaxlitlanish zamirida har doim ham ularni hosil qiluvchi komponentlarning qo‘shiluvi asosida hosil bo‘ladigan mohiyat yotmasligi misolida o‘z aksini topadi. Buning o‘ziga xos dalili blackboard so‘zi orqali har qanday rangdagi yozuv taxtasini ifodalanishi misolida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ba'zi qo‘shma so‘zlarda esa ma'no tashkil etuvchilar bilan bog‘liq bo‘lsa ham, tushuncha yaxlitligi ularni so‘z birikmalaridan farqlanishini ta'minlaydi. Masalan, day-time (ya'ni kunduzgi vaqt), letterbox (pochta quti) kabi qo‘shma so‘zlar misolida ana shunday holni kuzatish mumkin. Aynan ana shu holatlar, qo‘shma so‘zlarning fonetik jihatdan bir bosh urg‘u bilan talaffuz etilishi va grafik jihatdan yaxlit holda yozilishi uchun ham asos bo‘lib xizmat qiladi". [3.151-152] A.I.Smirnitskiyning izlanishlarida yuqorida qayd etilganlar sirasiga qo‘shma so‘zlar grammatik xususiyatiga ko‘ra, sodda so‘zlar singari ma'lum bir vazifaga egaligi bilan xarakterlanishini ham kiritadi. Uning yozishicha, bu xususiyati bilan 52 qo‘shma so‘zlar va so‘z birikmalari o‘ziga xos omonimiya tashkil qiladi. Olim mazkur omonimik holatni dalillash maqsadida blackboard va black board kabilarni o‘zaro taqqoslab tahlil qiladi va ular o‘rtasidagi fonetik (tashkil etuvchi qismlarda urg‘u yaxlitligi va alohidaligi) va sintaktik (tashkil etuvchi qismlarning bir butun holda bitta gap bo‘lagi bo‘lishi va alohida-alohida sintaktik vazifaga ega bo‘lishi) xususiyatlar bilan bog‘liq farqlarni qayd etadi [22.115-116]. V.M.Solnsev murakkab strukturali birikmalarni til va nutq tizimlariga munosabati xususida to‘xtalar ekan, "Tildagi barcha yasama so‘zlar, shuningdek, qo‘shma yasama so‘zlar va ular asosida shakllanadigan terminlar hamda barqaror lug‘aviy birliklar idomatik ma'no kasb etgani holda, bevosita tilda shakllanadi. Bunday til birliklarining vujudga kelishida murakkab sintaktik qurilmalar asosida so‘z yasalish modellarining tarkib topishi muhim ahamiyat kasb etadi", -deb yozadi. [23.161-162]. A.G‘ulomovning kuzatishlarida mazkur masala tavsifi qo‘shma so‘zlarning vujudga kelish tarixi bilan bog‘liq holda izohlanadi. Xususan, uning yozishicha, "Qo‘shma otlar tilimizda mavjud sintaktik qoliplar asosida tuziladi. Shunga ko‘ra, qo‘shma otlarni u yoki bu sintagmaga tenglashtirish, u yoki bu sintagmadan o‘sib chiqqan deb izohlash mavjud. To‘g‘ri, qo‘shma otlrning ko‘pchiligi asli sintagmaga teng bo‘lgan, taraqqiyot natijasida qo‘shma ot darajasiga etgan, leksemaga aylangan. Shu bilan bir qatorda, qo‘shma otlarning bevosita mavjud qolip asosida tuzilishini ham inkor etib bo‘lmaydi. Masalan, mingoyoq tarixan ma'lum tip sintagma asosida tuzilgan, keyinchalik leksemaga aylangan deyish mumkindir, ammo uchburchak kabi yaqinda paydo bo‘lgan qo‘shma otlar "sintagmadan leksemaga"taraqqiyot bosqichini o‘tamay, to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘shma ot tuzish qolipi qosil qilingan [29.260]. N.Q.Turniyozov tomonidan ham shunga yaqin munosabat bildiriladi: "Qo‘shma so‘zlarning yasalishi morfologik usul bilan yasalgan so‘zlardan tubdan farq qiladi, zero bu o‘rinda kamida ikki so‘zning o‘zaro sintaktik munosabati kuzatiladi. Biroq qo‘shma so‘zlar o‘rtasidagi sintaktik munosabat passiv va turg‘un 53 holatni taqozo etadi, shu bois bunday so‘zlar tarkibidagi komponentlarni boshqa birliklar bilan almashtirib bo‘lmaydi. [26.10-12]. N.Mamatovning yozishicha, qo‘shma so‘zlar tilda paydo bo‘lish yo‘llari jihatidan uch asos bilan bog‘lanadi. Xususan, bir qismi tildagi so‘z birikmalaridan kelib chiqadi, bir qismi tilda mavjud bo‘lgan qo‘shma so‘zlar qolipida - anologiya yo‘li bilan yasaladi va yana bir qismi boshqa tillardan qabul qilinadi. So‘z birikmalarining so‘z sifatida tarkib topishida esa, ixchamlashuv, terminlashuv, analitik usul, xususiy leksikolizatsiya, grammatikalizatsiya, affiksatsiya kabi omillar muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Qo‘shma so‘z komponentlari o‘rtasidagi barqaror munosabat V. B. Kasevichning kuzatishlarida quyidagi to‘rtta umumiy me'zon asosida belgilanadi: 1) til birligi bo‘lgan sintaktik qurilmaning komponetlari o‘rtasiga boshqa birliklarni kiritish imkonsizligi, 2) sintaktik qurilma komponentlarining alohida holda morfologik shakllanish xususiyatiga ega emasligi, 3) komponentlarining mustaqil sintaktik munosabatga kirisha olmasligi, 4) komponentlarining o‘rin almashtirish imkonsizligi [12.165] kabilar shular jumlasidandir. Qayd etilganlardan kelib chiqib aytish mumkinki, ikkilamchi nominativ birliklarning alohida tipini taqazo etuvchi qo‘shma so‘zlarning vujudga kelish asosi sifatida sintaktik munosabat birliklari xizmat qiladi. Xususan, erkin sintagmalarning struktur-semantik jihatdan yaxlitlanishi (idiomatizatsiyalanishi) olib keluvchi asosiy sabab borliqdagi narsa va hodisalarni nomlash ehtiyoji bilan bog‘liq bo‘ladi. Aynan ana shu omil qo‘shma so‘zlarni nutqiy nominativ ifoda birliklari bo‘lgan erkin so‘z birikmalaridan farqli ravishda ma'no kasb etishini ta'minlaydi. Erkin birikmalarning qo‘shma so‘z sifatida lug‘aviy birliklar sathiga kirib kelishining o‘ziga xos dalillaridan yana biri V.I.Koduxovning quyidagi mulohazalarida o‘z ifodasini topadi: "So‘z yasalish modellarining muhim jihatlaridan biri, ularning vositachilik xarakteri orqali namoyon bo‘ladi, Chunki 54 yasama so‘zlar aynan so‘z yasalish modellari vositasida tilning morfologik sistemasidan o‘rin egallaydi". [13.44-47]; Erkin so‘z birikmalarining qo‘shma so‘z sifatida trasformatsiyalanishi natijasida ular takibida ochiq holda ifodalanadigan qo`shimchalar yashirin (tinchliksevar - tinchlik+ni sevar, toshteshar - tosh+ni teshar) qiyofa kasb etadi. Manbalarda derivatsiyaning qo‘shma so‘zlar zamirida o‘z aksini topadigan ana shunday turlari nol opiratorli derivatsiya sifatida belgilanishining boisi ham shundadir [26.11] Agar masalaga ana shu nuqtai nazardan yondashadigan bo‘lsak, u holda qo‘shma so‘zlarga xos formal derivatsion bosqichning shartli modeli (Rx) X +X) qiyofasida o‘z aksini topishi ma'lum bo‘ladi. Biroq qo‘shma so‘zlar struktursemantik jihatdan 1) komponentlar o‘rtasida tobelanish munosabatining turiga ko‘ra, 2) tobelanishni yuzaga keltiradigan koponentlarning turkumiga ko‘ra, 3) komponentlar uzviyligi asosida yuzaga keladigan ma'noviy tafavvutga ko‘ra o‘zaro farqlanadi [29.34]. Ana shundan kelib chiqilgan holda, (Rx) orqali ifodalanadigan ideal asos ramzi konkretlashtirilgan holda N- ot, V-fe'l, A- sifat, D-ravish kabi ishoralarning qo‘shma so‘z qismlariga xos derivatsion bosqich modellarini tuzish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, qo‘shma so‘zlarda komponentlar o‘rtasida tobelanish turi ham o‘z aksini topadiki, bunday holatni ifodalash uchun tadqiqotlarda birikmali ramzlardan foydalaniladi. Ana shu tajribalarga tayangan holda, ingliz tilidgi taxi-driver, homework, bedroom, letter box va o‘zbek tilidagi otto‘rva, itpashsha, juxoripoya, arpapoya, qo‘larra kabi qaratqich+qaralmish munosabatli birikmalar asosida yuzaga kelgan qo‘shma so‘zlarga xos derivatsion bosqich analogini (Rx)AN+N) modeli asosida, ingliz tilidgi long-legged, barefoot, well-behaved, well-read va o‘zbek tilidagi o‘q ilon, o‘q ildiz, karnay gul kabi sifatlovchi+sifatlanmish munosabatli qo‘shma so‘zlarga xos derivatsion bosqich analogini (R0)NA +N) modeli asosida, ingliz tilidagi ice-breaker, baby-sitter, baby-snatcher, dressmaker va o‘zbek tilidagi otboqar, muzyorar, tovonteshar, kallakesar to‘ldiruvchi-to‘ldirilmish tipidagi 55 qo‘shma so‘zlarning derivatsion bosqich analogini (Rx)N+V) modeli asosida, ingliz tilidagi loudspeaker va o‘zbek tilidagi iskabtopar, olibsotar kabi holhollanmish tipidagi qo‘shma so‘zlarning derivatsion bosqich analogini (Rx)DV+V) modeli asosida tasvirlash mumkin. Bunda Rx-yashirin qo`shimchani, R0- nol qo`shimchani, AN-qaratqich aniqlovchi vazifasidagi otni, NA –sifatlovchi vazifasidagi otni ifodalash uchun xizmat qiladi. Qo‘shma so‘zlar ana shunday derivatsion bosqichlar asosida o‘ziga xos struktur barqarorlikka ega bo‘ladi va derivatsion qator tashkil qiladi va derivaitsion qatorlar keltirib o‘tilgan strukturalarni tipik model sifatida barqarorlashuvida o‘ziga xos lingvistik maydon vazifasini bajaradi. Keltirilgan fikrlar tildagi qo‘shma so‘zlarni boshqa leksik-sintaktik hosilalardan, shuningdek, nutq birliklari bo‘lgan erkin birikmalardan farqlash uchun ahamiyatli bo‘lsa ham, bu o‘rinda qo‘shma so‘zlarni farqlashda muhim bo‘lgan omillardan yana biri ma'noning yaxlitlanish darajasi bilan ham bog‘liqdir. Chunki qo‘shma so‘zlarda leksikolizatsiya asosida qisimlaridagi ma'no erkinligining izolyasiyalanishi kuzatiladi. Bu semantik jarayon ularni asli mansub bo‘ladigan sintaktik paradigmadan ajralishiga olib keladi. Natijada leksikolizatsiyalangan birlikmalarda so‘z birikmasi, gap singari birliklarda bo‘lgani kabi komponentlarning erkin bog‘lanishi o‘z qiymatini yo‘qotadi va tilda yangiyangi lug‘aviy birliklarni vujudga kelishini ta'minlovchi tipik modellar sifatida faoliyat ko‘rsata boshlaydi. Ana shulardan kelib chiqqan holda B.Vimer leksiksintaktik birliklarni leksikalizatsiyalanishi darajasiga ko‘ra a) barqarorlashgan metaforik birikmalar, b) predikativ munosabatni ifodalovchi affikslarida grammatik ma'no so‘nggan birikmalar kabi turlarini farqlaydi. Amerika deskriptiv tilshunosligining yirik namoyandalaridan bo‘lgan L.Bulumfild qo‘shma so‘zlarda struktur-semantik yaxlitlash e'tiboridan kelib chiqqan holda, ularni ikki katta guruhga, ya'ni endotsentrik va ekzotsenrik kabi tiplarga ajratadi. Uning ta'rifiga ko‘ra, ushbu tasnifiy guruhlar o‘rtasidagi asosiy tafavvut, qo‘shma so‘zlarning vujudga kelishida ishtrok etadigan morfem 56 komponentlarning grammatik ma'nosi (u yoki bu turkumga mansubligi) va hosila birlik o‘rtasidagi semantik munosabat bilan bog‘liqdir. Sintaktik komponentlarning moslashuv va bitishuv munosabati asosida uzviylik kasb etadigan ot+ot, sifat+ot kabi turkumga mansub so‘zlarning struktur-semantik yaxlitlanishida asos, ya'ni hokim so‘z semantik markaz vazifasini o‘taydi, shuning uchun ham bunday qo‘shma so‘zlar endotsentrik tipli hisoblanadi: blackbird - qoraqush, door-knobeshik dasta so‘zlarida bo‘lgani kabi. Ekzotsentrik qo‘shma so‘zlarda esa yuzaga keladigan hosla ma'no qo‘shma so‘zlarining yasalishida tobe va hokim komponent sifatida ishtirok etadigan qismlar mansub bo‘lgan turkumlar bilan bog‘liq bo‘lmay, yangi bir semantikgrammatik kategoriyaga xoslanish vujudga keladi: gadabout // gad+a+bout –"o‘z kayfiyati uchun sang‘uvchi"va "hayotning baxtsiz pallasi"ma'nosidagi infinitiv fe'l asosida qo‘shma ot yasalgan. [8.244-256]. E.Benvinist esa murakkab otlar (qo‘shma, juft) erkin birikmalarning o‘ziga xos sifat o‘zgarishi asosida vujudga keladigan hosilalar, deb hisoblaydi. Biroq u ham mazkur so‘zlarni formal jihatdan morfologiyaga daxldor ekanligini qayd etadi. Xususan, u tildagi yasama so‘zlar va so‘z shakllari amaliy va nazariy asoslariga ko‘ra morfologik asosli bo‘lib, ular derivatsiyaning o‘ziga xos ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishidir, -deb yozadi. Uning ilmiy tadqiqotlarida qo‘shma (сложный) otlarning yasalishi xususida bildirilgan fikirlar ham L.Bulmfildning mulohazalari bilan bir qadar mushtaraklik kuzatiladi. Biroq, E.Benvinist murakkab otlarning yasalishini morfemalarning o‘zaro bog‘lanishi sifatida emas, balki sintaktik uzviylikka asoslanuvchi so‘zlar sifatida tadqiq etish lozimligini qayd etadi. Uning yozishicha, murakkab otlarning yasalishida u yoki bu erkin sintaktik strukturali modellarning transformatsiyasi kuzatiladi. Shuning uchun ham murakkab so‘z qismlari o‘rtasidagi uzviylikni "mikrosintagamatik" munosabat sifatida farqlash lozimligini uqtiradi [5.241]. E.Benvinistning fikriga ko‘ra, qo‘shma otlar tahlilida e'tibortalab bo‘lgan masalalardan yana biri mantiqiy munosabat va formal struktura o‘rtasidagi o‘zaro 57 uzviylikka to‘g‘ri baho berish bilan bog‘liqdir. Bu o‘rinda mantiqiy faktor birlamchi ahamiyatga ega bo‘lib, formal strukturaning vujudga kelishida ana shu omil asos vazifasini o‘taydi. Shuning uchun ham qo‘shma so‘zlarga xos tiplarni farqlashda mantiqiy munosabatga tayanish talab qilinadi. Ana shundan kelib chiqib E.Benvinist qo‘shma otlarning ikkita yirik guruhga ajratadi. Xususan, birinchi holatda, mantiqiy munosabat bevosita komponentlar bilan bog‘liq holda vujudga keladi. Bu guruhga olim "divanda"nomi bilan yuritladigan teng munosabatli juft so‘zlarni hamda tobe sintaktik munosabat asosida vujudga keladigan qo‘shma otlarni kiritadi. [5.242-249] Ikkinchi holatda esa, mantiqiy munosabat komponentlar bilan bog‘liq holda emas, balki ulardan tashqarida voqelanadi va ishtirokchilar uzviyligi asosida yangi bir mohiyatga xoslanish yuzaga keladi. [5.250-252] Qayd etilganlardan ma'lum bo‘ladiki, E.Benvinistning kuzatishlarida qo‘shma so‘zlarni vujudga keltiruvchi koponentlar uzviyligida sintaktik-semantik yaxlitlanish masalasiga alohida e'tibor qaratilganligi bilan o‘ziga xoslik kasb etsa ham, ikkilamchi nominatlarning birinchi guruhi L.Bulmfildning endotsentrik, ikkinchi guruhi esa ekzotsentrik tipli qo‘shma so‘zlar xususidagi fikri bilan mushtarakdir. E.Benvinist qo‘shma so‘zlarning vujudga kelishini hech bir jihatdan affikslar asosida yasaladigan so‘zlar словообразование) (ya'ni bilan qiyoslab bo‘lmasligini ta'kidlagan holda, bu hodisa tilda shakllanish jarayonini aks ettiruvchi o‘ziga xos yangi nazariyaga muhtojligini e'tirof etadi. Bu nazariyani murakkab birliklarning yasalishida muayyan bir sinf birliklarining taransformatsiya asosida boshqa bir sinfga o‘tishini e'tiborga olgan holda, "metomorfizm", deb atash maqsadga muvofiqligini ta'kidlaydi. [5.255] Ana shu olimlarning fiklariga tayangan holda quyida ingliz va o‘zbek tillaridagi qo‘shma so‘zlarni endotsentrik va ekzotsentrik tiplarga ajratgan holda tahlil qilishni lozim topdik. 1. Endotsentrik qo‘shma so‘zlarda ma'noning umumlashuvi asos (hokim) so‘z bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Masalan, atirsovun so‘zining yasalishida sovun so‘zi semantik markaz sifatida xizmat qiladi. O‘z navbatida bunday derivativ 58 nominatlarda yangi ma'noning vujudga keltiruvchi omil sifatida birinchi komponent muhim rol o‘ynaydi. [5.242] Chunki aynan atir komponenti atirsovunni sovunning boshqa (kirsovun, iroqisovun) turlardan farqlanishini ta'minlaydi. Xuddi shunday derivatsion jarayonni ingliz tilidagi airship (havo kemasi) so‘zi misolida ham kuzatish mumkin. Bu turdagi qo‘shma so‘zlar struktursemantik jihatdan 1) komponentlar o‘rtasida tobelanish munosabatining turiga ko‘ra, 2) tobelanishni yuzaga keltiradigan komponentlarning turkumiga ko‘ra, 3) komponentlar uzviyligi asosida yuzaga keladigan ma'noviy tafavvutga ko‘ra o‘zaro farqlanadi [29.34]. Ana shundan kelib chiqqan holda, qo‘shma otlar misolida ularning quyidagi tiplarni kuzatish mumkin: 1) qaratqich-qaralmish tipidagi sintaktik model asosida: a) xoslik, tegishlilik munosabatini ifodalovchi qo‘shma so‘zlar vujudga keladi: ot to‘rva, it pashsha, jo`xoripoya, arpapoya, qo‘larra kabi, b) o‘rin munosabatini ifodalovchi qo‘shma so‘zlar vujudga keladi tog‘ olcha, yo‘l pashsha, qo‘qon gul, iroqi do‘ppi, iroqi sovun. 2) sifatlovchi-sifatlanmish tipidagi sintaktik model asosida: a) o‘xshashlik munosabatini ifodalovchi qo‘shma so‘zlar vujudga keladi:o‘q ilon, o‘q ildiz, karnay gul, tosh ko‘mir, anjir shaftoli, b) belgi, xususiyatga egalik ma'nosini ifodalovchi qo‘shma so‘zlar vujudga keladi: oqsoqol, oqqush, qizilishton, qoramol, qoraxat, qoraqush. Albatta, keltirilgan qo‘shma otlarning yasalish tiplarini, tuliq va mukammal darajada deb bo‘lmaydi. Chunki endotsentrik qo‘shma otlarning yasalishi sanab o‘tilgan tiplardangina iborat emas. Bu o‘rinda namuna tariqasida keltirilgan shartli paradigma a'zolari o‘zining semantek ottenkalari bilan ham alohida ichki guruhlarni tashkil etishi mumkin. Shu bois, bu guruhga mansub qo‘shma so‘zlar so‘z turkumlari asosida maxsus o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir. Mazkur o‘rinda qo‘shma so‘zlarning yasalish tiplari xususida mulohaza yuritish asosiy maqsad bo‘lgani bois, keltirilgan dalillar bilan cheklanamiz. Zotan, ushbu faktlarning o‘ziyoq, endotsentrik qo‘shma so‘zlarning semantik-sintaktik strukturasiga ko‘ra 59 mushtarak belgilar, morfologik yasamalarda bo‘lgani kabi formal va semantik strukturaga daxldorligi ular o‘rtasidagi paradigmatik uzviylikning so‘z yasalish tipi asosida yuzaga kelganligiga dalil bo‘lib xizmat qila oladi. Endotsentrik qo‘shma so‘zlarning o‘ziga xosligi, avvalo, undagi komponentlarning semantik xususiyati, ya'ni o‘z ma'nosida qo‘llanishi va tobelanish munosabatining butunlay yo‘qolmaganligi, ya'ni tiklash mumkinligi bilan ham ko‘zga tashlanadi. Shu bois, bu birliklar ba'zan o‘zining etimologik asosi bo‘lgan so‘z birikmalari bilan omonimik munosabat hosil qilishi mumkin: uch burchak- geometrik shakl ma'nosidagi yasama ot, biroq etakning uch burchagi birikmasida esa uch burchak erkin birikmadir. Bundan anglashiladiki, qo‘shma so‘zlar mohiyatiga ko‘ra muayyan murakkab tushunchani bir butun holda ifodalashi, grammatik jihatdan barqaror, yaxlitlanganligi, tilda tayyor holda uchrashi, so‘zlar singari muayyan bir grammatik funksiyaga ega bo‘lishi kabi omillar ularni tilning leksik sathidan o‘rin olishini taminlaydi. Bu belgilar sirasiga ba'zi qo‘shma so‘zlarning morfologik asosli yasamalar bilan ma'nodoshligini ham kiritish mumkin. Xususan, M.Mirtojiev, N.Mahmudovlar o‘zbek tilining o‘ziga xos "sirli boyliklari"uch turli hodisada o‘z aksini topishi xususida fikr yuritishar ekan, ular qatoriga "yasama so‘zlar bilan tarkibli so‘zlarning yonma-yon ishlatilish"imkoniga egaligini ham kiritishadi. Mazkur manbada o‘zbek tilida ur, tort, qo‘y, et, ayla, sol, tur, ko‘r, bo‘l, qil kabi fe'llar yordamida morfologik usulda yasalgan sodda fe'llar bilan ma'nodoshlikka ega bo‘lgan qo‘shma fe'llar yasalishi xususida mulohaza yuritiladi [17.40-50]. Bularing barchasi endotsentrik qo‘shma so‘zlarni sof sintaktik asosli yasalish sifatida farqlash lozimligidan ham dalolat beradi. Demak, bunday turdagi qo‘shma so‘zlarda ma'noviy yaxlitlanish sintaktik komponentlar uzviyligiga asoslanadi. Ana shundan kelib chiqqan holda ularni sintaktik usul sifatida farqlash mumkin. Buning o‘ziga xos asoslari endotsentrik qo‘shma so‘zlarda komponentlarning o‘z ma'nosida qo‘llanishi va tobelanish munosabatining butunlay yo‘qolmaganligi, ya'ni tiklash mumkinligi va zarur 60 bo‘lgan holda erkin birikmalar bilan omonimik munsabat hosil qila olishi (Padada ellik bosh qoramol bor. Ekinni qo‘shnining qora moli payhon qilidi) misolida ham ko‘zga tashlanadi. Ana shu omillar bunda so‘zlarni sintaktik usul vositasida yasalgan qo‘shma so‘zlar sifatida farqlash imkonini beradi. Bunday turdagi qo‘shma so‘zlarning yasalish tipi esa quyidagi struktur-semantik mushtarakliklar bilan o‘zga xoslik kasb etadi: 1) hokim, tobe komponentlarning bir xil turkumiga mansubligi, 2) komponentlar o‘rtasida tobelanish munosabatiga xos mushtaraklik, 3) bir xil sintaktik komponentli birikmalarning regulyarligi, 4) nisbiy semantik mushtaraklik kabilar, shular jumlasidandir. 2. Ekzotsentrik qo‘shma so‘zlarda semantik-sintaktik markaz koponentlar o‘rtasidagi munosabatdan tashqarida o‘z aksini topadi. Chunki bu turdagi qo‘shma so‘zlarni yasalishida ishtirok etadigan qismlar bilvosita nomlash vazifasiga ega bo‘lgani bois, ma'no markazi qo‘shma so‘z strukturasidan tashqarida implitsit holda anglashiladi. Masalan, o‘zbek tilidagi otquloq so‘zi "ot(ning) + quloq(i)"komponentlar uzviyligida "…ga o‘xshagan o‘t"ma'nosi bevosita ishtirokchilardan tashqarida o‘z aksini topadi. Boshqacha qilib aytganda, bu o‘rinda predikativ sintagma aslida sifatlovchi vazifasidagi birikma bo‘lib, "sifatlanmish tashlanib, otlashish yuz beradi, keyinchalik esa otga o‘tish voqe bo‘ladi" [29.262]. Bu turdagi qo‘shma so‘zlarning vujudga kelishini quyidagi yasalish tiplari misolida kuzatish mumkin: 1.To‘ldiruvchi-to‘ldirilmish tipidagi sintaktik model asosida harakatning muayyan ob'ekt vositasida ro‘yobga chiqishi ifodalanadi(otni boqadi// muzni yoradi// tovanni teshadi). Bunday birikmalarni qo‘shma so‘z sifatida yaxlitlanishda –ar sifatdosh affiksining alohida o‘rni bor. Chunki aynan ana shu affiks so‘z birikmasining otlashishini ta'minlaydi: otboqar, muzyorar, tovonteshar, kallakesar. 2.Hol-hollanmish tipidagi sintaktik model asosida harakatning yuzaga chiqishning umumiy holati ifodalanadi (iskab topadigan hayvon, olib sotadigigan odam). Bu o‘rinda ham –ar sifatdosh affiksi mazkur birikmaga qo‘shilishi ularni otlashtirgan holda yaxlitlanishini ta'minlaydi: iskabtopar, olibsotar, ebqochar. 61 3.Sifatlovchi-sifatlanmish tipidagi qo‘shma so‘zlar: a) olapar, qizilbosh, qizilqum rang-tus munosabati, b) kamgap, kamhosil, kamdaromad // uch burchak, uchquduq, qo‘shhovuz, to‘rtburchak miqdoriy munosabatga ko‘ra narsalarning tafavvutlanishini ifodalaydigan birikmali aniqlovchilarning otlashishi natijasida yuzaga keladi. Chunki bunday qo‘shma so‘zar aslida "qizil qumli cho‘l, kamgap odam, uchta quduqli joy"kabi erkin birikmalarning ixchamlashuvi asosida shakllanadi. 4. Ekzotsentrik qo‘shma so‘zlarning o‘zbek tilida uchraydigan yana bir turi mavjudki, bunday qo‘shma so‘zlar ham asos e'tiboriga ko‘ra so‘z birikmalariga borib taqalsa-da, ularning leksik birlik maqomiga ega bo‘lishida o‘xshashlik belgisi alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday qo‘shma so‘zlar qaratqich-qaralmish munosabati asosida bog‘lanuvchi qush tili, ot quloq, kelin barmoq, dev qomat, bo‘ri kalla, buzoq boshi kabi qo‘shma so‘zlarning yasalishida tobelanish orqali bog‘langan (qushning tiliga o‘xshash o‘t, otning qulog‘iga o‘xshash o‘simlik, kelinning barmog‘iga o‘xshash uzum) birikmalarning elleptik qo‘llanishi va o‘xshashlik belgisi orqali otga ko‘chishi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Qayd etilganlardan ma'lum bo‘ladiki, ekzotsentrik qo‘shma so‘zlarning vujudga kelishida sintaktik strukturali birikmalar asos vazifasini o‘tasa ham, ularning so‘z sathiga kirib kelishi, ya'ni lug‘aviy birlik sifatida yaxlitlanishi bevosita konversiya hodisasi bilan bog‘liqdir. [29.37] Ana shundan kelib chiqqan holda bunday tipdagi qo‘shma so‘zlarni sintaktik usulga xos yasamalar sifatida baholash o‘zini mutlaqo oqlamaydi. Chunki bu o‘rinda sintaktik siruktura semantik derivatsiyaning voqelanishi uchun o‘ziga xos baza, tayanch vazifasini o‘taydi xolos. SHu nuqtai nazardan qaralgandagina A.Hojiev tomonidan olib borilgan keyingi tadqiqotlarda qo‘shma so‘zlarni yasalish usullaridan biri sifatida tan olinishiga qarshi chiqishi o‘zini oqlaydi. Shuni ham qayd etish lozimki, qo‘shma so‘zlar vujudga kelish asosiga ko‘ra froziologizmlar va boshqa shu kabi barqror birliklar bilan umumiylikka ega. Biroq qo‘shma so‘zlarda ma'noviy yaxlitlanish froziologizmlarda bo‘lgani singari bir 62 butun holda ko‘chma ma'noga asoslanmaydi, balki unda ishtirok etadigan komponentlar asosida yuzaga keladi. Shuning uchun ham barqaror sintaktik birliklarni lug‘aviy sathga kirib kelishi "…yangi, ustama ma'noning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq"ligiga ko‘ra [18.45] so‘z yasalishiga emas, balki semantik derivatsiyaga daxldor bo‘ladi. Yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, qo‘shma so‘zlardagi formal-semantik yasalish aksariyat holda vazifasi jihatda bir xil sintaktik tiplarni taqozo etishiga ko‘ra ham boshqa barqaror birliklardan farqlanadi. Chunki qo‘shma so‘zlarning anchagina qismida, ba'zan bir xil, ba'zan har xil komponentlarning ishtiroki asosida formal-semantik yasalish aoqelanadi. Bu holat ko‘proq so‘z birikmasi asosida shakllangan qo‘shma so‘zlarda kuzatiladi. Sintaktik strukturasi, ba'zan qo‘shma so‘z, ba'zan gapga teng keladigan frаzеologizmlarda esa, ishtirokchilar sonidan qat'iy nazar ma'noviy kopressiya etakchi o‘rinda turadi (qarang: [2.72-80]. Shuning uchun ham barqaror birliklarda sintaktik uzviylik, ya'ni tashqi shakllanish semantik yasalishga nisbatan ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘ladi. Qo‘shma so‘zlarda esa, bu holat ularning ham tashqi, ham ichki strukturasida o‘z mavqeyini saqlaydi. Ya'ni, bu o‘rinda semantik uzviylik qismlarning sintaktik munosabati asosida vujudga keladi. Shu bois endotsentrik qo‘shma so‘zlarda ikki mustaqil so‘zning ma'lum grammatik shaklda birikishi va birikuvchi so‘zlar o‘rtasida grammatik aloqa borligi sezilib turadi. Aynan ana shu grammatik aloqa turlari zamrida o‘z aksini topadigan sintaktik modellar tufayli tilda yangi-yangi nominativ ehtiyojlarni qondiruvchi qo‘shma so‘zlarning uzluksiz vujudga kelishi ta'minlanadi [29.33]. V.B.Kasevich yasalish jarayonini takroriy, ya'ni uzluksiz sodir bo‘lishini taminlshda asosiy omil bo‘ladigan madellarni "yangi so‘zga bo‘lgan ehtiyojni qondirishga oid ma'lumotlarni tashuvchi freymlar",-deb ta'riflaydi [12.21]. Bunda olim, til tajribasi asosida xotirada "freymlar"shaklida jamlanadigan madellar vositasida yangi ma'noli ikkilamchi hosilalarning moddiy qiyofa kasb etish uzluksizligi ta'minlanishiga e'tibor qaratadi. Zotan, inson xotirasida ma'lum 63 miqdordagi bilimlar sirukturasiga asoslanuvchi zahira saqlanadi va ana shu zahira axborotni qabul qilib idrok etish vositasini o‘taydi. Boshqacha qilib aytganda, har bir shaxs ongida "freymlar to‘ri to‘plami" mavjudkim, ushbu to‘plam bilim va idrok faoliyatini ma'lum ko‘rinishdagi "andoza"lar asosida amalga oshishini ta'minlaydi [21.41]. Shunday ekan, yasama so‘zlar, xususan qo‘shma so‘zlar ham, tilda asrlar mobaynida shakllangan va bizgacha me'ros sifatida o‘tib kelgan botiniy tuzulmalar, ya'ni freymlarning zohiriy qiyofa kasb etishini aks ettiruvchi usullaridan biridir. Xulosa qilib aytganda, qo‘shma so‘zlar tildagi ikkilamchi lug‘aviy birliklar o‘rtasida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan birliklar bo‘lib, ularning vujudga kelish asosi erkin so‘z birikmalari bilan bog‘liqdir. Erkin birikmalar va qo‘shma so‘zlar o‘rtasidagi asosiy tafavvutni quyidagi uchta umumiy me'zon asosida belgilash mumkin: 1) erkin so‘z birikmalarining qo‘shma so‘z sifatida trasformatsiyalanishi natijasida mazkur birikmalar tarkibidagi bog`lovchi vazifasidagi komponentlar funksional jihatdan o‘zgaradi va asos vazifasini bajaradi. Demak, bunday funksional o‘zgarish so‘z birikmalarining sintaktik jihatdan disemantizatsiyalashuvi hamda leksikolizatsiyalashuvi kabi hodisalar bilan bog‘liq holda sodir bo‘ladi; 2) erkin birikmalarning leksikolizatsiyasi tufayli har doim ham bir yo‘la qo‘shma so‘z maqomidagi til birligi yuzaga kelavermaydi. Chunki bog`lovchi leksikolizatsiyalanish orqali asos vazifasini bajara boshlagan daslabki bosqichda o‘zining sub'ektivlik (okkozionallik) belgisini saqlab qoladi. Biroq muayyan vaqt mobaynida, ya'ni ijtimoiy tan olinish bosqichini o‘tagach, ular uzual qiymat kasb etadi. Bu jarayonni ro‘yobga chiqaruvchi vosita sifatida nutqiy faoliyat muhim ahamiyatga ega bo‘ladi; 3) qo‘shma so‘zlar tilning lug‘aviy birliklari sathidan o‘rin egallashi bilan ularning strukturasidagi asoslar ham sifat o‘zgarishiga uchraydi. Ya'ni asos vazifasidagi komponentlar yordamchi so`z maqomiga ega bo‘ladi. Tilshunoslikda 64 qo‘shma so‘zlar tarkibini tashkil etuvchi komponentlar so‘z birikmalaridan farqli ravishda morfemlar sifatida e'tirof etilishining boisi ham shundadir. Qo‘shma so‘zlarning vujudga kelishi erkin so‘z birikmalari bilan bog‘liq ekan, ularni har doim ham nul qo`shimchali deb bo‘lmaydi. Chunki erkin birikmalarning qo‘shma so‘z sifatida shakllanishida erkin birikma tarkibidagi ochiq ifodali (taxi-driver (driver of taxi), jo`xoripoya) qo`shimchalar yashirin holatga o‘tadi. Biroq, ingliz tilidgi long-legged, barefoot, well-behave va o‘zbek tilidagi o‘q ilon, o‘q ildiz, karnay gul kabi sifatlovchi+sifatlanmish munosabatli birikmalar asosida yuzaga kelgan qo‘shma so‘zlar nol qo`shimchali yasamalardir. Qo‘shma so‘zlarning tipik modellarini umumiy tarzda quyidagicha tasvirlash mumkin: 1) yashirin qo`shimchali qo‘shma so‘zlar modellari: (Rx)AN+N), (Rx)N+V), (Rx)DV+V); 2) nol qo`shimchali qo‘shma so‘zlar modeli: (R0)NA +N). Bunda Rx-yashirin qo`shimchani, R0- nol qo`shimchani, AN-qaratqich aniqlovchi vazifasidagi otni, NA –sifatlovchi vazifasidagi otni, DV-ravish vazifasidagi ravishdoshni ifodalash uchun xizmat qiladi. Qo‘shma so‘zlar ana shunday derivatsion modellar asosida o‘ziga xos struktur barqarorlikka ega bo‘ladi va o‘ziga xos derivatsion qator tashkil qiladi. Mazkur derivaitsion qatorlar tipik modellarning barqarorlashuvida o‘ziga xos lingvistik maydon vazifasini bajaradi. Bulardan tashqari, qo‘shma so‘zlar semantik-strukturasiga ko‘ra ham o‘ziga xos ichki guruhlarni tashkil qiladi. Bu ichki guruhlar qo‘shma so‘zlarni hosil qilishda ishtirok etadigan qismlar ma'nosi bilan bog‘liq bo‘lib, ular ingliz tilshunosi L.Blumfild tomonidan endotsentrik va ekzotsentrik kabi terminlar asosida farqlanadi. Endotsentrik qo‘shma so‘zlarda ma'noning umumlashuvi asos (hokim) so‘z bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Ekzotsentrik qo‘shma so‘zlarda semantik-sintaktik markaz koponentlar o‘rtasidagi munosabatdan tashqarida o‘z aksini topadi. Chunki bu turdagi qo‘shma so‘zlarni yasalishida ishtirok etadigan qismlar bilvosita nomlash vazifasiga ega bo‘lgani bois, ma'no markazi qo‘shma so‘z strukturasidan tashqarida implitsit holda anglashiladi. 65 III bob bo`yicha xulosa Insonning borliqdagi narsa, belgi, miqdor, harakat, holatni anglash va nomlash jarayoni murakkab lingvopsixologik omillar bilan bog‘liq bo‘lib, ong faoliyati tufayli dastlab borliq haqida tasavvur va idrokiy obraz vujudga keladi. Ana shu idrokiy obraz tushuncha va uning lingvistik ifodasi bo‘lgan ma'noning vujudga kelishi uchun asos bo‘ladi. Nomlash jarayonida narsaga xos mohiyat yoki ma'no o‘z tabiatiga ko‘ra, ongning ideal maxsuli hisoblanadi. Nominativ vazifasiga ega bo‘lgan lug‘aviy birliklar tildagi alohida tizimni tashkil qiladi. Bu tizim tarkiban birlamchi va ikkilamchi lug‘aviy birliklardan iborat bo‘ladi. Birlamchi lug‘aviy birliklar tilda azaldan nomlash vazifasini bajarib kelayotgan va hozirgi tilga nisbatan tub shaklga ega bo‘lgan so‘zlardir. Ikkilamchi lug‘aviy birliklar esa, tilda mavjud bo‘lgan derivatsion imkoniyatlar asosida hosil qilingan yasama so‘zlardir. Qo‘shma so‘zlar tildagi ikkilamchi lug‘aviy birliklar o‘rtasida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan birliklar bo‘lib, ularning vujudga kelish asosi erkin so‘z birikmalari bilan bog‘liqdir. Erkin birikmalar va qo‘shma so‘zlar o‘rtasidagi asosiy tafavvutni quyidagi uchta umumiy me'zon asosida belgilash mumkin: 1) erkin so‘z birikmalarining qo‘shma so‘z sifatida trasformatsiyalanishi natijasida mazkur birikmalar tarkibidagi bog`lovchi vazifasidagi komponentlar funksional jihatdan o‘zgaradi va asos vazifasini bajaradi. Demak, bunday funksional o‘zgarish so‘z birikmalarining sintaktik jihatdan disemantizatsiyalashuvi hamda leksikolizatsiyalashuvi kabi hodisalar bilan bog‘liq holda sodir bo‘ladi; 2) erkin birikmalarning leksikolizatsiyasi tufayli har doim ham bir yo‘la qo‘shma so‘z maqomidagi til birligi yuzaga kelavermaydi. Chunki bog`lovchi leksikolizatsiyalanish orqali asos vazifasini bajara boshlagan daslabki bosqichda o‘zining sub'ektivlik (okkozionallik) belgisini saqlab qoladi. Biroq muayyan vaqt mobaynida, ya'ni ijtimoiy tan olinish bosqichini o‘tagach, ular uzual qiymat kasb 66 etadi. Bu jarayonni ro‘yobga chiqaruvchi vosita sifatida nutqiy faoliyat muhim ahamiyatga ega bo‘ladi; 3) qo‘shma so‘zlar tilning lug‘aviy birliklari sathidan o‘rin egallashi bilan ularning strukturasidagi asoslar ham sifat o‘zgarishiga uchraydi. Ya'ni asos vazifasidagi komponentlar yordamchi so`z maqomiga ega bo‘ladi. Tilshunoslikda qo‘shma so‘zlar tarkibini tashkil etuvchi komponentlar so‘z birikmalaridan farqli ravishda morfemlar sifatida e'tirof etilishining boisi ham shundadir. Qo‘shma so‘zlarning vujudga kelishi erkin so‘z birikmalari bilan bog‘liq ekan, ularni har doim ham nul qo`shimchali deb bo‘lmaydi. Chunki erkin birikmalarning qo‘shma so‘z sifatida shakllanishida erkin birikma tarkibidagi ochiq ifodali (taxi-driver (driver of taxi), jo`xoripoya) qo`shimchalar yashirin holatga o‘tadi. Biroq, ingliz tilidgi long-legged, barefoot, well-behave va o‘zbek tilidagi o‘q ilon, o‘q ildiz, karnay gul kabi sifatlovchi+sifatlanmish munosabatli birikmalar asosida yuzaga kelgan qo‘shma so‘zlar nol qo`shimchali yasamalardir. Qo‘shma so‘zlarning tipik modellarini umumiy tarzda quyidagicha tasvirlash mumkin: 1) yashirin qo`shimchali qo‘shma so‘zlar modellari: (Rx)AN+N), (Rx)N+V), (Rx)DV+V); 2) nol qo`shimchali qo‘shma so‘zlar modeli: (R0)NA +N). Bunda Rx-yashirin qo`shimchani, R0- nol qo`shimchani, AN-qaratqich aniqlovchi vazifasidagi otni, NA –sifatlovchi vazifasidagi otni, DV-ravish vazifasidagi ravishdoshni ifodalash uchun xizmat qiladi. Qo‘shma so‘zlar ana shunday derivatsion modellar asosida o‘ziga xos struktur barqarorlikka ega bo‘ladi va o‘ziga xos derivatsion qator tashkil qiladi. Mazkur derivaitsion qatorlar tipik modellarning barqarorlashuvida o‘ziga xos lingvistik maydon vazifasini bajaradi. Bulardan tashqari, qo‘shma so‘zlar semantik-strukturasiga ko‘ra ham o‘ziga xos ichki guruhlarni tashkil qiladi. Bu ichki guruhlar qo‘shma so‘zlarni hosil qilishda ishtirok etadigan qismlar ma'nosi bilan bog‘liq bo‘lib, ular ingliz tilshunosi L.Blumfild tomonidan endotsentrik va ekzotsentrik kabi terminlar asosida farqlanadi. 67 Endotsentrik qo‘shma so‘zlarda ma'noning umumlashuvi asos (hokim) so‘z bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Masalan, atirsovun so‘zining yasalishida sovun so‘zi semantik markaz sifatida xizmat qiladi. O‘z navbatida bunday derivatlarda yangi ma'noning vujudga keltiruvchi omil sifatida birinchi komponent muhim rol o‘ynaydi. Chunki aynan atir komponenti atirsovunni sovunning boshqa (kirsovun, iroqisovun) turlardan farqlanishini ta'minlaydi. Xuddi shunday derivatsion jarayonni ingliz tilidagi airship (havo kemasi), picture book(rasm kitob) gift-time (sovg‘a berish payti) bedroom(yotoq xona)so‘zi misolida ham kuzatish mumkin. Ekzotsentrik qo‘shma so‘zlarda semantik-sintaktik markaz komponentlar o‘rtasidagi munosabatdan tashqarida o‘z aksini topadi. Chunki bu turdagi qo‘shma so‘zlarni yasalishida ishtirok etadigan qismlar bilvosita nomlash vazifasiga ega bo‘lgani bois, ma'no markazi qo‘shma so‘z strukturasidan tashqarida implitsit holda anglashiladi. Masalan, o‘zbek tilidagi otquloq so‘zi "ot(ning) + quloq(i)"komponentlar uzviyligida "…ga o‘xshagan o‘t"ma'nosi bevosita ishtirokchilardan tashqarida o‘z ifodasini topadi. Boshqacha qilib aytganda, bu o‘rinda predikativ sintagma aslida sifatlovchi vazifasidagi birikma bo‘lib, sifatlanmish tashlanib, otlashish yuz beradi, keyinchalik esa otga o‘tish sodir bo‘ladi. Ingliz tilidagi red skin (qizil tanli ) lady finger (biskvitli shirinlik), night cap (yotishdan oldin ichiladigan alkogolli ichimlik) kabilar shular jumlasidandir. XULOSA 68 Tilshunoslikda ikkilamchi lug‘aviy birlik tushunchasi dastlab, Praga tilshunoslik maktabining yirik namoyandasi Ye.Kurilovich tomonidan iste'molga kiritilgan bo‘lib, u yasama so‘z maqomiga ega bo‘lgan birliklarni tildagi yasalmagan (ya'ni tub) so‘zlardan farqli ravishda "ikkilamchi lug‘aviy birlik"sifatida ajratadi. Ikkilamchi birliklarning paydo bo‘lishi tartibsiz jarayon emas. Balki bunday birliklarning vujudga kelishi har bir tilda o‘ziga xos maxsus analogik mexanizmlarga ega bo‘lib, bu mexanizmlar struktur jihatdan ichki lingvistik (grammatik), tashkil topish jihatdan esa tashqi lingvistik asoslidir. Buning o‘ziga xos asoslari ikkilamchi nominativ birliklarning hosil bo‘lish izchilligini ta'minlovchi analogik modellarning dastlab individual nutq birligi sifatida, keyinchalik esa ularning ijtimoiy nutqiy faoliyat birligi maqomiga ega bo‘lgan holda, tildagi barqaror sintagmalar sifatida tarkib topishi misolida ko‘zga tashlanadi. So’z yasalishi orqali yasalgan so’zlarda faqat bitta o’zak va bir nechta derivatsion affikslar mavjud ( ex. kindness from kind). O’zlashgan so’zlarninig ko’pchiligida affikslar yo’q. Chunki, o’zak konversiya orqali amalga oshiriladi (ex. to paper from paper). Qo’shma so’zlar orqali yasalgan so’zlarda ikki yoki undan ortiq o’zak mavjud ( ex. bookcase, notebook). Undan tashqari kompozitsiya va derivatsiya orqali so’zlar yasalishi ham uchraydi ( ex. long- legged). Shuning uchun so’z yasalishini o’rganishning ahamiyati ingliz tili so’zlari qurilishining shaklini o’rganishdan iboratdir. Ingliz va o’zbek tillari so’z yasalishining turlari farq qiladi. Shuningdek, ularning so’z yasalish usullari ham farqlanadi. Affiksatsiya , kompozitsiya, qisqartma so’zlar so’z yasalishinig ikkala tillarida ham juda samaralidir. O’zbek tilida konversiya(conversion) , aralashma so’zlar(blanding), tovush almashinishi(sound interchange), ichki so’z yasalishi ( back- formation) so’z yasalishining umumiyroq turi hisoblanadi. Xuddi shunday 69 ingliz tili uchun so’z yasalishining bu ikki turi juda odatiydir. O’zbek tilida so’z yasalishining bu usullari orqali yasalgan so’zlarni kam uchraydi. Qo‘shma so‘zlar tildagi ikkilamchi lug‘aviy birliklar o‘rtasida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan birliklar bo‘lib, ularning vujudga kelish asosi erkin so‘z birikmalari bilan bog‘liqdir. Erkin birikmalar va qo‘shma so‘zlar o‘rtasidagi asosiy tafavvutni quyidagi uchta umumiy me'zon asosida belgilash mumkin: 1) erkin so‘z birikmalarining qo‘shma so‘z sifatida trasformatsiyalanishi natijasida mazkur birikmalar tarkibidagi bog`lovchi vazifasidagi komponentlar funksional jihatdan o‘zgaradi va asos vazifasini bajaradi. Demak, bunday funksional o‘zgarish so‘z birikmalarining sintaktik jihatdan disemantizatsiyalashuvi hamda leksikolizatsiyalashuvi kabi hodisalar bilan bog‘liq holda sodir bo‘ladi; 2) erkin birikmalarning leksikolizatsiyasi tufayli har doim ham bir yo‘la qo‘shma so‘z maqomidagi til birligi yuzaga kelavermaydi. Chunki bog`lovchi leksikolizatsiyalanish orqali asos vazifasini bajara boshlagan daslabki bosqichda o‘zining sub'ektivlik (okkozionallik) belgisini saqlab qoladi. Biroq muayyan vaqt mobaynida, ya'ni ijtimoiy tan olinish bosqichini o‘tagach, ular uzual qiymat kasb etadi. Bu jarayonni ro‘yobga chiqaruvchi vosita sifatida nutqiy faoliyat muhim ahamiyatga ega bo‘ladi; 3) qo‘shma so‘zlar tilning lug‘aviy birliklari sathidan o‘rin egallashi bilan ularning strukturasidagi asoslar ham sifat o‘zgarishiga uchraydi. Ya'ni asos vazifasidagi komponentlar yordamchi so`z maqomiga ega bo‘ladi. Tilshunoslikda qo‘shma so‘zlar tarkibini tashkil etuvchi komponentlar so‘z birikmalaridan farqli ravishda morfemlar sifatida e'tirof etilishining boisi ham shundadir. 70 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. МирзиёевШ. М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. –Б. 94-95. 2. Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чоратадбирлари тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. «Халқ сўзи» газетаси, 11.12.2012 й., 240 (5660)-сон 3. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка.-М.,1959. 4. Арутюнова Н.Д. Синтагматические значения и способы их выражения // Общее языкознание. Внутренняя структура языка. М.: «Наука»,1972. 560. 5. Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений. Оценка. Событие. Факт. М.,1988. 6. Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. Синонимические средства языка. М.: «Наука», 1974. 366. 7. Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. - М.: «Иностранной литературы» 1955.416. 8. Блумфильд Л. Язык – М.:«Прогресс», 1968. 606. 9. Бенвенист Э. Общая лингвистика - М.:«Прогресс»,1976. 446. 10. Богушевич Д.Г. Единица функция уровень. К проблеме классификации единиц языка. – М.: «Высшая школа»,1985. 116. 11. Беляевская Е.Г. Семантика слова. - М.: «Высшая школа», 1985.128. 12. Бушуй Т., Сафаров Ш. Тил қурилиши: таҳлил методлари ва методологияси.-Т. «Фан», 2007. 274. 13. Березин Ф.М. История лингвистических учений – М.: «Высшая школа», 1975. 304 14. Васильев Л.М. Современная лингвистическая семантика. – М.: «Высшая школа»,1990. 176. 71 15. Гумбольдт В. Общие замечания о путях развития человечество// Хрестоматия по истории языкознания XIX-XX веков. М.: «Просвещение»,1956. 69. 16. Гумбольдт В. Форма языков// Хрестоматия по истории языкознания XIXXX веков. М.: «Просвещение»,1956. 73-75 17. Гумбольдт В. Природа и свойства языка вообще// Хрестоматия по истории языкознания XIX-XX веков. М.: «Просвещение»,1956. 78 18. Гумбольдт В. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие человеческого рода // Хрестоматия по истории языкознания XIX-XX веков. – М.,1956. -С.73-75. 19. Грамматика современного русского литературного языка.- М.: «Наука», 1980. 784. 20. Гуннар Скирбекк, Нилс Гилье. Фалсафа тарихи.-Т.: “Шарқ”, 2002.710. 21. Гак В.Г.К. типологии лингвистических номинации // Языковая номинация. Общие вопросы. - М.: «Наука»,1977.358. 22. Дейк. Т.А Язык. Познание. Коммуникация. –М.: Бодуэн Куртене, 2000.308. 23. Залевская А.А. Проблемы организации внутреннего лексикона человека. – Калинин: КГУ, 1977. 84. 24. Звегинцев В.А. Семасиология. – М.: МГУ, 1957.323. 25. Звегинцев В.А История языкознания XIX-XX вв. в очерках и извлечениях, ч. II, - М.: «Просвещение»,1965. 495 26. Звегинцев В. А. Язык и лингвистическая теория.- М.: МГУ, 1973. 248. 27. Кодухов В.И. Общее языкознание. -М.,1974. -С.28. 28. Кодухов В.И. Словообразовательный ярус и словообразовательный модель // В сбор.: Актуальные проблемы русского словообразования.Т.,1978. -С. 44-47. 29. Касевич В. Б. Семантика. Синтаксис. Морфология. – М.: «Наука»,1988. 290. 72 30. Кубрякова Е.С. Словообразование // Общее Языкознание. Внутренняя структура языка. - М.: «Наука»,1972. 560. 31. Кубрякова С.Е. Семантика производного слова // Аспекты семантических исследований. – М.: «Наука»,1980. 355. 32. Кубрякова Е.С. Об основное единице словообразовательной системы языка // Актуальные проблемы русского словообразования. - Т.,1978. 33. Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. – М.: «Наука», 1986.160. 34. Кубрякова Е.С., Демкова В.З., Панкерц Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов. – М.: МГУ, 1997.171. 35. Кубрякова С.Е. Язык и сознание: на пути получения знаний о языке. Части речи с когнитивной точки зрения. Роль языка в познание мира. – М.: «Языки славянской культуры», 2004. 560. 36. Курилович Е. Очерки по лингвистике. – М.: «Иностранной литературы», 1962. 456. 37. Лурия А.Р. Язык и сознания. - М.: МГУ, 1979. 320. 38. Маматов. А.Э.Тилга когнитив ёндашувнинг моҳияти нимада? // Ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммолари (проф. А.Нурмонов таваллудининг 70 йиллигига бағишлаб ўтказилган илмий-амалий анжуман материаллари) 212-220-б. Андижон-2012. 39. Моисеев А. И. Наимования лиц по профессии в современном русском языке. АДД.- Л., 1968. 40. Мурясов Р.З. О словообразовательном значении и семантическом моделировании части речи // Вопросы языкознание. №5.1976.-С.126-137. 41. Никитин М.В. Основы лингвистической теории значения. - М.: «Высшая школа»,1988.167. 42. Никитевич В.М. Основы номинативной деривации. – Минск: «Высшая школа» , 1985.157. 43. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. –Т.: «Ўқитувчи», 1993. 30. 73 44. Нурмонов А., Маҳмулов Н.,Ахмедов А.,Солихўжаева С. Ўзбек тили мазмуний синтаксиси. - Т.: «Фан»,1992. 291. 45. Потебня А.А. Язык чувства и язык мысли // Хрестоматия по истории русского языкознания. – М.,1973.-С.211. 46. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике // Хрестоматия по истории русского языкознания. - М., 1973. -С. 216-219. 47. Потебня А.А. Преставление и значение // Хрестоматия по истории русского языкознания. – М.: «Высшая школа»,1973. 504. 48. Раҳимов А.С. Лексик ва семантик деривация муаммолари.-Т.: “Наврўз”. 2011. 166. 49. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. - Т.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси», 2008. 300. 50. Сафаров Ш.. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: «Сангзор», 2006.87. 51. Соссюр. Ф. де. Труды по языкознанию. – М.: «Прогресс», 1977. 691. 52. Смирницкий А.И.Лексикология английского языка. -М., 1956. 53. Солнцев В.М. Язык как системно-структурное образование. – М.: «Наука»,1971.294 54. Турниёзов Н., Турниёзова К. Функционал синтаксисга кириш. – Т.: «Фан», 2003.114. 55. Телия В.Н. Вторичная номинация и ее виды // Языковая номинация. Виды наименований – М.,1977. 359. 56. Тихонов А.Н., Пардаев А.С. Роль гнезд однокоренных слов.- Т.: «Фан» 1989.140. 57. Уфимцева А.А. Лексическая номинация (Первичная номинация) // Языковая номинация. Виды наименований. – М.,1977. 359. 58. Шкатова Л.А. Наимования лиц по профессии в современном русском языке. АДД.- Л., 1968. 74 Луғатлар 1. Macmillan English dictionary for advanced learners. London 2006 1692 p. 1. Новый англо-русский словарь (В. К. Мюллер) М.: Русский язык медиа 2006 946 с. 75