NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI MATEMATIKA VA INFORMATIKA YO’NALISHI MI 407GURUH TALABASI TURG’UNOVA MADINANING EKOLOGIYA VA ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH FANIDAN TAYYORLAGAN MUSTAQIL ISHLARI Toshkent-2023 1-Mustaqil ish. Mavzu:Organizm tirik yaxlit tizim.Organizmlar tizimi va Yer biotasi. 1.Atamalarga mos ta’riflarni topib tutashtiring. Avtotrof organizm Organizmning muhitga moslashish xususiyati Organizm Organizm yashayotgan joydagi abiotik va biotik shart sharoitlar majmui Geterotrof organizm Jonsiz matyeriyadan farqlanuvchi xususiyatlar majmuiga ega tana Yashash muhiti Quyosh energiyasi hisobiga karbonat angidrid , suv, azot va oltingugurtli anorganik birikmalardan organik moddalar ishlab chiqaruvchi tirik mavjudot adaptatsiya Tayyor organik moddalar bilan oziqlanadigan ,ularni bir xolardan ikkinchi holatga aylantiradigan va parchalaydigan tirik mavjudot. 2.”Organizm xususiyatlari”ga klaster. harakat qilish nasl qoldirish ko'payish ORGANIZM moslashish (adaptatsiy a) rivojlanish o'sish ta'sirlanish 2-mustaqil ish. Mavzu : Yashash muhiti, ekologik omillar va ularga organizmning adaptatsiyasi. Test. 1.Yer yuzidan yashash muhitining necha turi farqlanadi? A)4 B)5 C)3 D)7 2.Muhitning organizmga o’ziga xos ta’sir ko’rsatuvchi muayyan sharoit va unsurlar…… deyiladi? A)yashash muhiti B)ekologik omillar C)organizm D)adaptatsiya 3.Ekologik omillarning necha turi mavjud? A)4 B)5 C)3 D)7 4.Tuproq va tog’ jinslarining kimyoviy fizik va mexanik xossalari qanday omillar hisoblanadi? A)abiotik omillar B)antropogen omillar C)fizikaviy omillar D)edafik omillar 5.Adaptatsiyaning manbai nima? A)tabiiy tanlanish B)irsiyat C)mutatsiya D)ekologik omillar 6.)Harorat, Suv ,yorug’lik kabilar qanday omillar hisoblanadi? A)abiotik omillar B)antropogen omillar C)fizikaviy omillar D)edafik omillar 7)Organizmning muhitga moslashuvi ….deyiladi? A)yashash muhiti B)ekologik omillar C)organizm D)adaptatsiya 3-mustaqil ish. Mavzu:Harorat ,yorug’lik va suvning organizmlar hayotida tutgan o’rni.Cheklovchi ekologik omillar. 1.Quyidagi savollarga javob bering. O'simliklarning past haroratga morfologik moslashishida qanday hayotiy shakllari mavjud? Hayvonlarning sovuqdan saqlanish shakllari qanday? Hayvonlarning suvga moslashuvi bo'yicha ekologik guruhlari qanday? O'simliklarning namlikka moslashish usullariga ko'ra ekologik guruhlari qaysilar? Fotosintez qanday jarayon? O'simliklar yoritilganlik darajasiga ko'ra qanday ekologik guruhlarga bo'linadi? 4-mustaqil ish. Mavzu:Havo muhitining fizik va kimyoviy omillari.Yong’inlar. 1.Mavzuga oid klaster. kimyoviy omillar Havo omillari fizik omillar Havo massalarini ng harakati Atmosfera bosimi yong'in Katta miqdordagi yong’inlar kichik yong’inlar Havo muhitining kimyoviy omillari va yog’inlar. Atmosferaning kimyoviy tarkibi hajmiga ko’ra g’oyat bir jinsli: azot-78,8 %, kislorod- 21 %, argon- 0,9 %, karbonat angidrid- 0,03 %. Yerusti sharoitida kislorod va karbonat angidrid miqdori muayyan darajada cheklovchi omil hisoblanadi. Tuproqlarda karbonat angidrid yerosti suvlari sathiga qadar 10% ni tashkil qilgani holda kislorod aerob-redutsent organizmlar uchun cheklovchi omilga aylanganki, bu nobud bo’lgan organic moddalarning parchalanishini sekinlashtiradi. Yong’inlar. Quruqlik-havo muhitidagi biotaga fizikaviy va kimyoviy ta’sir ko’rsatadigan muhim omillardan biri yong’inlar hisoblanadi. Yuqori yong’inlar tegishli hududdagi deyarli barcha o’simliklar va aksariyat hayvonlarni nobud qiladi. Bu yong’in sodir bo’lgan hududda biotaning qayta tiklanishi uchun bir necha o’n yillar kerak bo’ladi. 5-mustaqil ish. Mavzu:Tur hayot davomiyligi va omon qolish strategiyalari.Ekologik indikatorlar. 1.Mavzuga oid jadvalli ma’lumotlar. 1. Populyatsiya Uzoq vaqt mobaynida ma’lum bir joy yoki akvatoriyada yashaydigan yoki arealning ma’lum qismini egallab turgan ,o’zaro erkin chatishib ,naslini barqaror saqlab turishga qodir bir turga mansub individlar guruxi. 2. Populyatsiya zichligi Individlarning maydon yoki hajm birligiga mos keladigan o’rtacha soni orqali aniqlanadi. 3. Turlararo raqobat Populyatsiyalar o’rtasidagi istalgan o’zaro munosabat bo’lib, uning natijasi populyatsiyalarning o’sishi va omon qolishiga ziyon keltiradi. 4. Popluyatsiyalardagi Tug’ilish , o’lish va ko’payish tezligi eng o’zgaruvchan asosiy ko’rsatkichlar hisoblanadi. ko’rsatkichlar 5. Betaraflik Populyatsiyalar bir-biriga ta’sir ko’rsatmaydi 6. Statik jadvallar Ayrim yosh guruhlar bo’yicha o’lim sonini nisbatan qisqa vaqt oralig’ida kuzatish ma’lumotlari orqali shakllantiriladi. 7. Jabrdiydalik Bir populyatsiyani ikkinchi populyatsiya ezadi, biroq o’zi salbiy ta’sirni boshdan kechirmaydi 8. Dinamik jadvallar Populyatdiyalar to’dalari hayotini bevosita kuzatish ma’lumotlari asosida shakllantiriladi. 6-mustaqil ish. Mavzu :Ekologik maskan va biotsenozda organizmlarning o’zaro munosabati. 1.Mavzuga oid jadvallar. Biotsenozning tarkibiy qismlari: Mikrobiotsenozbiotsenozning tarkibiy qismi sifatida xar xil turga mansub mikroorganizmlar majmui Mikotsenozbiotsenozning tarkibiy qismi sifatida bir xil yoki har xil turlarga mansub zamburug'lar majmui fitotsenoz-yer yuzasining bir qismini egallagan,birbiri va atrof muhit bilan o'zaro munosabatda bo'lgan o'simliklar majmui zootsenoz-bir-biri va atrof muhit bilan o'zaro munosabatlarga kirishuvchi hayvonlar turlari majmui 7-mustaqil ish. Mavzu:Tabiatda hosil bo’lish va parchalanish jarayonlari. Tabiatda hosil bo’lish va parchalanish jarayonlaridan eng asosiysi va muhimi bu –Fotosintez jarayonidir. Fotosintez (foto... va sintez) — yuksak oʻsimliklar, suvoʻtlar va ayrim fotosintezlovchi bakteriyalarda xlorofill va boshqa fotosintetik pigmentlar oʻzlashtiradigan yorugʻlik energiyasi hisobiga oddiy birikmalardan murakkab moddalar hosil boʻlishi. Fotosintez tabiatda sodir boʻladigan eng, muhim biologik jarayonlardan biri. Fotosintezda quyosh energiyasi organik birikmalardagi kimyoviy energiyaga aylanadi. Fotosintezda hosil boʻlgan organik birikmalar barcha tirik organizmlar uchun asosiy hayot manbai hisoblanadi. Fotosintezda barcha tirik organizmlarning nafas olishi uchun zarur boʻlgan kislorod atmosferaga ajralib chiqadi. Fotosintez jarayonining tabiatda tutgan o’rni rasmda 8-mustaqil ish. Mavzu: Ekotizimdagi energetika oqimlari va biologik to’planish prinsipi. GLOSSARIY Biotop- bitta biotsenoz tomonidan egallangan,abiotik omillariga ko’ra nisbatan bir jinsli hayotiy makon. Biotsenoz- o’simliklar , zamburug’lar,hayvon va mikroorganizmlarning ma’lum bir biotopda yashashga moslashgan , o’ziga xos tarkibga ega bo’lgan tarixan shakllangan barqaror majmui. Edafotop- litosfera va gidrosfera bilan bog’liq bo’lgan tuproq qatlamining bir qismi. Ekotop- muayyan uyushma yashaydigan joyni ifodalaydigan ma’lum maydonnning noorganik muhitidagi abiotik shart-sharoitlar majmui. Gidrotop-tuproqning ma’lum bir namligi bilan tavsiflanadigan yashash joyi. Klimatop-biotopda yashaydigan organizmlar uchun muhim bo’lgan tabiiy iqlim sharoitlari majmui. O’lim tezligi- muayyan populyatsiyada vaqt birligi ichida o’lgan individlar soni. Ozuqa zanjiri- organizmlar o’rtasidagi o’rtasidagi o’zaro munosabatlar bo’lib,ular orqali ekotizimda modda va energiya o’zgarishi sodir bo’ladi. Populyatsiya- o’zini o’zi tartibga soladigan , o’z o’zidan boshqariladigan tizim. Populyatsiya soni- muayyan joyda bir turga mansub hayvonlar bosh soni yoki o’simliklar soni. Tug’ilish tezligi-muayyan populyatsiyada vaqt birligi ichida yangi tug’ilgan individlar soni. 9-mustaqil ish. Mavzu:Ekologik piramidalar. 1.Mavzuga oid chizmali model 10-mustaqil ish. Mavzu:Ekotizimdagi davriylik,sukksessiya va klimaks. GLOSSARIY Barqaror tizim- ma’lum vaqt oralig’ida uyushmaning tur tarkibi va abiotik muhiti rivojlanishining eng yuqori darajasi. Ekologik piramida-ekotizimdagi trofik tuzilmani tasvirlash mumkin bo’lgan grafik ko’rinish Ekologik suksessiya- ekotizimlarning rivojlanish jarayonida populyatsiyalar va biotsenozlarning davriy almashinuvi. Ekologik suksessiya- u yoki bu hududda tabiiy maqbul tarzda paydo bo’lgan biotsenozlarning tabiiy omillar yoki odam faoliyati ta’sirida tadrijiy yangilanishi. Evtrofikatsiya-Suvda biogen moddalarning miqdori ko’payishi natijasida birlamchi mahsulot darajasining ortishi. Klimaks-o’zaro almashiniladigan ekotizimlarning so’nggi ,nisbatan barqaror holati yoki barqarorlashtirilgan ekotizim. Konsument- protsudent organizmlar hosil qiladigan organik moddalar bilan oziqlanuvchi organizmdir. Ozuqa zanjiri- organizmlar o’rtasidagi o’rtasidagi o’zaro munosabatlar bo’lib,ular orqali ekotizimda modda va energiya o’zgarishi sodir bo’ladi. Protsudent- oddiy anorganik moddalardan organik moddalar hosil qiluvchi avtotrof organizmlar Retsudent- hayot faoliyati davomida faqat organik moddalarning qoldiqlari bilan oziqlanib , ularni odddiy anorganik birikmalarga parchalovchi organizmlar. 11-mustaqil ish. Mavzu:Biosfera –Yer qobiqlaridan biri.Noosfera –biosfera evolutsiyasining yangi bosqichi. 1. N 2. O 3 O 4. S 5 F E 6 R 7 A Savollar 1.”Ekosfera –Tirik organizmlarning ,ularning atrofidagi muhit bilan o’zaro munosabatini qamrab olgan tizim” ta’rifi kimga tegishli? 2.Yerning hayot qobig’I nima deyiladi? 3.Yerning tosh qobig’I nima deyiladi? 4.Gidrosfera –Yerning …… qobig’I deb aytiladi. 5.Yerdagi barcha tirik organizmlar,ular atrofidagi muhit va resurslar majmui…….deyiladi. 6.Inson omili tufayli sodir bo’ladigan o’zgarishlar qanday omil deyiladi? 7.Biosfera evolyutsiyasi haqidagi asosiy g’oyalar kimga tegishli? 12-mustaqil ish. Mavzu:Eng muhim biogen moddalarning biogeokimyoviy sikllari. Tabiiy ekotizimlarda modda va energiya almashinuvi 13-mustaqil ish. Mavzu :Chuchuk suv ekotizimlari. Lotik •Ular daryolar, daryolar va daryolar tarkibiga kiradigan turlardir. Ular suvning ma'lum bir yo'nalishda oqim bilan harakatlanishi bilan tavsiflanadi. Suvning bu harakati va siljishi quruqlikning notekisligi bilan belgilanadi. Nishab bo'lganligi sababli, lGravitatsiya harakati suvni ma'lum bir tezlikda oqishiga olib keladi. Yomg'ir, qor yoki erigan muzliklarning atrof-muhit sharoitlari nafaqat suv zarralarini, balki cho'kindilarni ham tashiydi. ekotizimlar •Ularga ko'llar, lagunlar, suv havzalari, botqoqlar va boshqalar kiradi. Suvning ozgina harakati bo'lsa-da, u ustun yo'nalishga ega emas. Ular odatda turg'un Lentik suvlari bo'lgan ekotizimlar emas, chunki bu ekotizimlar mavjud bioxilma-xillik uchun muammo tug'diradi. U yopiq chuchuk suv tizimlariga o'xshaydi, uning taqdiri cho'kindilar bilan tiqilib, yo'q bo'lib ketishdir. Flora Suv tizimlarining faunasi juda xilma-xildir. Ushbu muhitdagi eng ko'zga ko'ringan hayvonlar baliqlardir. Shu bilan birga, va hasharotlar kabi ko'plab faunasi mollyuskalar umurtqasiz hayvonlar mavjud. Suvdagi hayotga moslashish uchun quruqlikdagi ajdodlardan rivojlangan ba'zi sutemizuvchilar. Xuddi shu narsa sudralib yuruvchilar bilan sodir bo'ladi. Suv hayotiga to'liq moslashgan alligatorlar, •Flora ushbu muhitda yashashga ham mos timsohlar, ilonlar va toshbaqalar juda ko'p. keladi suv ostida qolgan qismi paydo bo'ldi. Shunday qilib, biz suzuvchi va yangi paydo bo'lgan o'simliklarni topamiz. Ushbu suzuvchi o'simliklar oqimlar tomonidan itariladi, yangi paydo bo'lganlar esa daryolarning tubiga bog'langan holda ildiz otadi. Fotosintezni yuqori samaradorlik bilan amalga oshirish uchun ular o'z poyalari va barglarini yuzaga cho'zishadii 14-mustaqil ish. Mavzu:Dengiz (okean) ekotizimlari. 1.dengiz ekotizimi iyerarxiyasi 15-mustaqil ish. Mavzu:Biosferaning bioxilma-xilligi va biotik tartibga solinishi- evolutsiya natijasi sifatida. KROSSVORD 1 2 B I R A D 3 O S I F O A K P R O T T I V O B I O N T 4 A L L 5 A L O H 6 8 M E R A U T A T O G E N I D A L A N I G E N L A R 7 B I O T A S I Y A 9 L A N D s A F T 1.Yerning tirik organizmlar ishg’ol qilgan va ular tomonidan qayta o’zgartirilgan qobig’i. 2.Vernadskiy tasavvuriga ko’ra, biosfera quyidagi moddalarni o’z ichiga oladi va ular bir-biri bilan geologik bog’langan. Bular : Tirik modda, Azaliy modda,Biogen modda, va…………… moddalar kiradi. 3.4 mlrd yil oldin yadrosi (xromosomasi) bo’lmagan bir hujayrali ilk tirik organizmlar ………… va prokariotlar paydo bo’lgan. 4.Ekotizimlar rivojlanishining nisbatan qisqa davrlari va biosferaning juda uzoq evalutsiyasida kechadigan jarayonlarga 2 omil ta’sir ko’rsatadi. Ular Avtogen va ikkinchi omil nomini ayting. 5.Populyatsiyalar o’rtasida individlar chatishishi va genlar almashinuviga monelik(qarshilik) qiluvchi g’ov-to’siqlarning paydo bo’lishi nima deb ataladi. sh 6.………. Dreyfi- (siljishi) populyatsiyalar genofonida allellar chastotasi tasodifan o’zgarishini bildiradi va u tanlash xatoligi bilan bog’liq bo’ladi. 7.Organizmlarning muayyan mintaqada tarixan shakllangan turkumiga nima deyiladi. 8.Yangi genetic manbalar (genlarning yangi allellari yoki genlar) paydo bo’lishi nima deb ataladi? 9.Nemischa joy ma’nosini bildirib, barcha asosiy tarkibiy qismlari murakkab o’zaro bog’lanishda bo’lgan va rivojlanish sharoiti bo’yicha bir jinsli yaxlit tizim hosil qilgan tabiiy – hududiy majmuaga nima deyiladi?