BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ
DAVLAT UNIVERSITETI TARIX
FAKULTETI 1-KURS MAGISTRANTI
AMINOV RAHMATJONNING QADIMGI
SHARQ TARIXI MANBALARI VA
TARIXSHUNOSLIGI FANIDAN
TAQDIMOT ISHI
Mavzu : Oriylar sivilizatsiyasi va
tarixining paydo bo`lishi
REJA :
 Oriylar haqida dastlabki fikrlar
 Oriylar tasirida paydo bo`lgan sivilizatsiyalar
 Forslar bilan hind-oriylarining o`zaro o`xshash
jihatlari va “ Oriylar muammosi “
Oriylar — Hindistonning koʻp ming yillik tarixida uni birinchi bor
istilo qilgan qabilalar. „Oriy“ soʻzi qadimiy eronzabon qabilalarning
nomi boʻlib „xoʻjayin“, „aslzoda“ maʼnosini anglatgan.
Qadimgi hind manbalarida
oriylarning muqaddas
yurti Aryavarta haqida zikr
qilinadi. Eroniy va hind-oriy
qabilalari ajdodlarining keng
urugʻchilik aloqalari yoki
birligi, ular tilining yaqinligi,
grammatik va asosiy lugʻat
boyligi umumiy boʻlganligi,
diniy tushunchalarning bir
ekanligi, shuningdek urfodatlari, olovga topinishning
oʻxshashligi diqqatga
sazovor. Qadimda hindlar va
eroniylar birga yashab, hindoriy umumiyligini tashkil
etganlar.
"Aryanlar" so'zi qadimiy tarixga ega.
Dastlab u bir nechta o'xshash tillarda, shu
jumladan Evropa va bir nechta Osiyo
tillarida so'zlashadigan odamlar guruhiga
murojaat qilish uchun ishlatilgan. Biroq,
vaqt o'tishi bilan atama bir qator yangi
ma'nolarga ega bo'ldi. XIX asr oxiri va
XX asr boshlarida baʼzi olimlar va
boshqalar oriylarni goʻyoki boshqa
irqlardan ustun boʻlgan afsonaviy “irq”ga
aylantirdilar. Germaniyada natsistlar bu
yolg'on rivoyatni tarqatdilar, bu esa
nemislarni "ariylar" irqi vakillari sifatida
ko'tardi va yahudiylar, qora tanlilar,
lo'lilar va sinti (lo'lilar)ni "ariy
bo'lmaganlar" mavqeiga tushirdi.
Oʻsha davrda mahalliy qabilalar bilan
harbiy toʻqnashuvlar, oriy qabilalarning
ichida ham oʻzaro nizolar boʻlib turgan.
Hind-oriylarning Hindistonda mahalliy
aholi bilan assimilyasiya jarayoni va
oriylarning Sharqqa harakati tezroq
kechgan. Oriylar mahalliy qabilalarning
ijtimoiy, siyosiy tizimiga maʼlum
darajada oʻzgartirishlar kiritgan, oʻz
navbatida, hindlarning diniy
tushunchalari ham hind-oriylarga oʻz
taʼsirini koʻrsatgan. Asta-sekin hind-oriy
va mahalliy qabila yutuqlarini
mujassamlashtirgan, Shimoliy hamda
Sharqiy Hindistonning anchagina aholisi
uchun umumiy boʻlib qolgan yangi
madaniyat vujudga kelgan.
Qadimgi hind-oriylar va eroniylar tili
birmuncha o‘xshash bo‘lgani, ular dastlab
yagona o‘lkada yashaganligi haqidagi farazni
yuzaga keltiradi. Tilshunoslik va boshqa
fanlarni qiyoslab ko‘rsatishicha, qadimgi
hindlar va eroniylar qo‘shni bo‘lib, hind-oriy
birligini tashkil etganlar. Masalan, bu xalqlar
tili va qadimiy yozma asarlari («Avesto»,
«Veda») o‘zaro yaqinligi, diniy va ijtimoiy
jarayonlar o‘xshashligi fikrimiz dalili bo‘la
oladi.
Qiyosiy ma’lumotlardan ma’lum bo‘lishicha,
Eron va hind-oriy qabila ajdodlarining turmush
tarzi bir xil, ya’ni o‘troq yoki yarim o‘troq
bo‘lgan. Ularning asosiy mashg‘ulotlari
dehqonchilik edi. Qadimgi hind-oriy va
eroniylar uchun umumiy bo‘lgan dehqonchilik
hamda chorvachlik bo‘lgan asboblari, madaniy
o‘simliklar, uy hayvonlari, metall hamda
jangovar arava nomlarini anglatuvchi so‘zlar
ma’lum
“Oriy” so‘zi hozirgi Eron davlatining nomi bilan
bog‘liq. «Eron» «ar’yana» so‘zidan kelib chiqqan
bo‘lib, «Oriylar mamlakati» ma’nosini bildiradi.
Qadimgi hind manbalarida chegaralari turlicha
ko‘rsatilgan oriylarning muqqadas yurti Ar’yavarta
haqida zikr qilinadi. Ular tilining yaqinligi ham Eron
va hind-oriy qabilalari ajdodlarining keng urug‘chilik
aloqalari yoki birligini ko‘rsatadi. O‘rganish va
qiyoslash qadimda bu tillarning grammatik tuzilishi va
asosiy lug‘at boyligi umumiy bo‘lganidan dalolat
beradi
Qadimgi hindlar va eronliklar ulug‘lagan va
o‘zlarining diniy va epik asarlarida madh
etilgan ko‘pgina ma’buda qahramonlarning
ismlari ham mos keladi. Masalan, har ikkala
qabilada asosiy ma’buda Mitra bo‘lib, shamol
hamda urush ma’budi Vayu ma’lum edi. Diniy
va adabiy an’analarda ham tidqiqotchilar aksar
o‘zaro muvofiq afsona va epik hikoya
syujetlarini aniqlaganlar
Masalan, «suv» qadimgi eron va hind tillarida
«ap» deb atalgan. Yer «bumi»-«bxumi»,
«shamol» har ikki tilda «vata» deb yuritilgan.
Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.
Bundan tashqari qadimgi Eron va Veda dinini
qiyoslash qadimgi Eron va hind-oriy
ajdodlarining diniy tushunchalari o‘xshash
bo‘lganligini ko‘rsatadi. Shuningdek, urfodatlar, olovga e’tiqod qilish, muqaddas hind
«soma» si (ichkiligi), Eron «xauma»si ham bir
biriga o‘xshashdir
Paleolit ​davrida Sintashta
(sintasaxa) dan oriy qabilasi
sharqqa qarab harakatlanib,
boʻlinib ketdi va bu boʻlinish
ikki yangi madaniyat: Avesta
va Zardushtiy madaniyatining
rivojlanishiga turtki berdi.
Avesto
va
zardushtiylik
madaniyatining
vorislari
boʻlgan qadimgi forslar va
hozirgi eroniylar bu ilk
ariylarning
hozirgi
avlodlaridir.
Sintashta madaniyatiga oid sopol
idishlarda svastika shaklidagi bezak
topilgan. Joylardan birida (Egri ko'l)
urush aravasi topildi, u ot suyaklari
bilan miloddan avvalgi 2026 yilga
tegishli. e. Sintashta arxeologik
madaniyatining tashuvchisi bo'lgan
oriy qabilalari jangchilar dafn
etilganda saqlanib qolgan g'ildiraklar
va tarixdagi birinchi jang
aravalaridan foydalanganlar.
Sintashta daryosining manbasidan
Arkaim to'g'ridan-to'g'ri suv havzasi
bo'ylab joylashgan Bolshaya
Karaganka daryosining manbaigacha
6 kilometr, Arkaimning o'ziga esa
taxminan 30 kilometr.
Qadimgi hind-oriylar va
eroniylar tili birmuncha
o‘xshash bo‘lgani, ular dastlab
yagona o‘lkada yashaganligi
haqidagi farazni yuzaga
keltiradi
Bu hududda yashaganlarning bir
qismi Hindistonga, qolganlari esa
Old Osiyoga ko‘chib o‘tganlar.
Ular madaniyatining izlari taxminan
miloddan avvalgi II ming yillik
o‘rtalariga borib taqaladi
Hind-oriy qabilalari ajdodlari
avvalo Markaziy Osiyo va unga
qo‘shni o‘lkalarda yashagan
degan fikr keng tarqalgan
farazlardan biridir
Tilshunoslik va boshqa fanlarni
qiyoslab ko‘rsatishicha,
qadimgi hindlar va eroniylar
qo‘shni bo‘lib, hind-oriy
birligini tashkil etganlar.
Masalan, bu xalqlar tili va
qadimiy yozma asarlari
(«Avesto», «Veda») o‘zaro
yaqinligi, diniy va ijtimoiy
jarayonlar o‘xshashligi fikrimiz
dalili bo‘la oladi.
Proto-Aria
sivilizatsiyasi
( 350-300 )
Aria-Arktika
sivilizatsiyasi
( 350-300 )
Aria-Vart sivilizatsiyasi
( 42-28 asrlar )
Aria-Jiroft tsivilizatsiyasi
Sivilizatsiyaning
boshlanishi: 50 asr oldin.
Sivilizatsiyaning oxiri: 30
asr oldin.
Aria-Hind sivilizatsiyasi.
Sivilizatsiya 34-asrda
vujudga kelgan. orqaga.
Sivilizatsiya 24-asrda
to'xtadi
Ariy-Hind-Eron
sivilizatsiyasi.
Sivilizatsiya 40-asrda paydo
bo'lgan. orqaga.
Sivilizatsiya 37-asrda
to'xtadi. orqaga
Ariy-eron sivilizatsiyasi
Sivilizatsiyaning
boshlanishi 38 asr oldin.
Sivilizatsiyaning oxiri - 28
asr oldin.
Ariya-fors sivilizatsiyasi
Sivilizatsiyaning
boshlanishi: 3 ming yil
oldin.
Sivilizatsiyaning oxiri: 1
ming yil oldin.
Ariya-rus tsivilizatsiyasi
Sivilizatsiyaning
boshlanishi: 500 asr oldin.
Sivilizatsiyaning oxiri: 350
asr oldin
Aria-Ural tsivilizatsiyasi
Sivilizatsiya 150-asrda
vujudga kelgan.
Sivilizatsiya 120-asrda
to'xtadi
Hind-eron ariy
tsivilizatsiyasi
Sivilizatsiya 37-asrda
vujudga kelgan.
Sivilizatsiya 35-asrda
to'xtadi.
Aria tsivilizatsiyasi.
Sivilizatsiya 150-asrda
vujudga kelgan.
Sivilizatsiya 40-asrda
to'xtadi
Arktida Aria
tsivilizatsiyasi!!
Sivilizatsiya 350-asrda
vujudga kelgan.
Sivilizatsiya 300 yilda
to'xtadi
Vedik tsivilizatsiyasi
Sivilizatsiya 34 asr oldin
paydo bo'lgan.
Sivilizatsiya 14 asr oldin
to'xtadi
Vedik tsivilizatsiyasi
Sivilizatsiya 35-asrda
paydo bo'lgan. 2asrda tsivilizatsiya
to'xtadi.
Bharata-Varsha
tsivilizatsiyasi
Sivilizatsiya 42-asrda
vujudga kelgan.
Sivilizatsiya 28-asrda
to'xtadi
Eron-Aryan
sivilizatsiyasi
Sivilizatsiyaning
boshlanishi 38 asr
oldin.Sivilizatsiyaning
oxiri - 28 asr oldin
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Kuzishin V. I. i dr. Istoriya Drevnego Mira. Metod,
uk. - M., 1984
2. Istochnikovedeniye istorii Drevnego Vostoka. — M.,
3.Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред.
С.Л.Утченко. М., I962.
4.Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009.
5. Struve V. V. Istoriya Drevnego Vostoka. — L.: Gospolitizdat,
1941. —
6. Avdiyev Ye. Qadimgi Sharq tarixi. T.1964 yil
7. Internet materiallari : www.fayllar.uz, www. Sharqtarixi.uz