OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
KOMPYUTER INJINIRINGI FAKULTETI
“Kompyuter tizimlari” kafedrasi
KOMPYUTER TARMOQLARI
fanidan laboratoriya mashgʻulotlarini bajarish boʻyicha
USLUBIY KOʻRSATMA
Toshkent 2022
© Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari
universiteti, 2022 yil.
2
Kirish………………………............……………………………………….
4
1.
Cisco Packet Tracer dasturini oʻrnatish va sozlash......................
5
2.
Cisco Packet Tracer dasturida LAN va VLAN tarmoqlarini 15
loyihalash............................................................................................
3.
Cisco Packet Tracer dasturida WAN tarmogʻini loyihalash. 29
Statik va dinamik marshrutlash.......................................................
4.
Cisco Packet Tracer dasturida kichik o’lchamli va katta
o’lchamli korporativ tarmogʻini loyihalash.................................... 64
Xulosa………………………………………….............…………………… 69
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati…………………..............…………... 70
3
Kirish
Bugun mamlakatda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini davlat
boshqaruvi, iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy soha va kundalik hayotga izchil joriy
etish boʻyicha keng koʻlamli ishlar amalga oshirilmoqda. AKTning jadal
rivojlanishi yangi imkoniyatlarni ochib berar ekan, davlat tomonidan keng koʻlamli
qoʻllab-quvvatlashni hamda Respublikaning halqaro AKT bozoridagi oʻrnini
kuchaytirishni talab qiladi.
Bu borada erishilgan natijalarga qaramasdan, axborot texnologiyalari
rivojlanishi va ularni iqtisodiyot sohalariga joriy etishning hozirgi holati,
shuningdek, mahalliy dasturiy mahsulotlarning eksport darajasi hali ham
pastligicha qolmoqda. Axborot texnologiyalarining raqobatdosh va yuqori
unumdorlikka ega tarmogʻini shakllantirish uchun mamlakatning fan va ta’lim
sohasidagi salohiyatidan yetarlicha foydalanilmayapti.
Bu borada Oliy ta’lim muassasalari tomonidan tajribali, bilimdon va
mehnatsevar soha mutahasislarini tayyorlash dolzarb vazifalardan biri boʻlib
qolmoqda. Respublikamizni barcha viloyat, tuman hamda chekka qishloqlarida
zamonaviy axorot texnologiyalarini joriy qilish va turli hil elektron hizmat turlarini
tashkil etish Davlat tomonidan reja asosida amalga oshirilmoqda.
Shu sababli ham “Kompyuter tarmoqlari” fanining oʻqitilishi hamda ushbu
fan doirasida laboratoriya mashgʻulotlarining tashkil etilganligi talabalarga amaliy
tajriba orttirishga katta yordam beradi. Ushbu laboratoriya mashgʻulotlari boʻyicha
uslubiy koʻrsatma kompyuter tarmoqlarini loyihalash bosqichlarini, tarmoq
turlarini hamda Cisco Packet Tracer dasturi yordamida tarmoq qurilmalarini
sozlash borasidagi koʻnikmalarini hosil qiladi. Har bir laboratoriya mashgʻulotlari
davomida talabalar bilimini mustahkamlash uchun topshiriq va savollar keltirilgan.
4
Laboratoriya ishi №1
Cisco Packet Tracer dasturini oʻrnatish va sozlash
Ishdan maqsad: Cisco Packet Tracer dasturini oʻrnatish koʻnikmasini
shakllantirish.
Nazariy qism
Cisco Packet Tracer - bu foydalanuvchilarga tarmoq topologiyalarini
yaratish va zamonaviy kompyuter tarmoqlariga taqlid qilish imkonini beradigan
Cisco Systems tomonidan ishlab chiqilgan oʻzaro faoliyat platformali vizual
simulyatsiya vositasi. Dastur foydalanuvchilarga Cisco marshrutizatorlari va
kommutatorlari konfiguratsiyasini simulyatsiya qilingan buyruq satri interfeysi
yordamida simulyatsiya qilishga imkon beradi. Packet Tracer foydalanuvchi
interfeysi, foydalanuvchilarga taqlid qilingan tarmoq qurilmalarini oʻzlari
xohlagancha qoʻshish va olib tashlashga imkon beradi. Dastur asosan CCNA-ning
asosiy tushunchalarini oʻrganishda yordam beradigan ta’lim vositasi sifatida
Certified Cisco Network Associate Academy talabalariga qaratilgan. Ilgari CCNA
Academy dasturida tahsil olgan talabalar ushbu vositadan ta’lim olish uchun bepul
yuklab olishlari va foydalanishlari mumkin edi.
Packet Tracer kompyuter tarmoqlarining ayrim jihatlarini simulyatsiya
qilishdan tashqari, hamkorlik uchun ham foydalanish mumkin. Packet Tracer 5.0
dan boshlab, Packet Tracer bir nechta foydalanuvchilarga bir nechta
topologiyalarni kompyuter tarmogʻi orqali bir-biriga bogʻlashga imkon beradigan
koʻp foydalanuvchi tizimini qoʻllab-quvvatlaydi. Packet Tracer shuningdek
oʻqituvchilarga oʻquvchilar bajarishi kerak boʻlgan ishlarni yaratishga imkon
beradi. Packet Tracer koʻpincha ta’lim sharoitida oʻquv qoʻllanmasi sifatida
ishlatiladi.
Cisco Packet Tracer interfeysi
1. Dasturning asosiy menyusi quyidagi tarkibga ega:
• Fayl - hujjatlarni ochish / saqlash boʻyicha operatsiyalarni oʻz ichiga oladi;
• Tahrirlash - standart "nusxalash / kesish, qaytarish / qayta bajarish"
operatsiyalari;
• Sozlamalar – dastur sozlamalari amalga oshiriladi;
• Koʻrish - ish maydoni va qurilmalar paneli masshtabi;
• Instrumentallar - ranglar palitrasi va soʻnggi qurilmalarni pardozlash;
• Kengaytmalar - loyihalar ustasi, koʻp foydalanuvchi rejimlari;
• Yordam – tizimdan foydalanish uchun yordam boʻlimi;
5
2.1-rasm. Cisco Packet Tracer interfeysi
2. Instrumentallar paneli, ularning ba’zilari shunchaki menyu elementlarini
takrorlaydi;
3. Mantiqiy va fizik bogʻlanishlar;
4. Boshqa instrumentallar paneli, uchirib tashlash, koʻchirish, masshtablash,
shuningdek paketlarni shakllantirish vositalarini oʻz ichiga oladi;
5. Haqiqiy vaqt rejimidan (Real-Time) simulyatsiya rejimiga oʻtish;
6. Qurilmalar guruhlari va aloqa liniyalari paneli;
7. Oxirgi qurilmalar, bu erda barcha turdagi uzellarni, tugunlarni, kirish
nuqtalarini, oʻtkazgichlarni oʻz ichiga oladi.
8. Maxsus ssenariyalar yaratish uchun panel;
9. Ish maydoni.
Rang maydonlarini joylashtirishga misol (1.2-rasm), masalan, bitta tarmoq
ostini boshqasidan vizual ravishda ajratishga imkon beradi.
Rangli maydonlarni oʻrnatish uchun quyidagi bosqichlarni bajarish lozim:
1 – Instrumentlar panelidagi tegishli belgini tanlash;
2 - "Toʻldirish" maydoni rejimini tanlash;
4 - Ish joyiga maydon chizish.
6
Bundan tashqari, sarlavha qoʻshish va ushbu maydonni koʻchirish /
masshtab qilish mumkin.
2.2-rasm. Rangli hududlarni joylashtirish.
2.3-rasm. Cisco Packet Tracerdagi qurilmalar va aloqa liniyalari
Marshrutizatorlar maxsus marshrutlash algoritmlari asosida ma’lumotlarni
uzatishning optimal yoʻnalishini topish uchun ishlatiladi, masalan, eng kam tranzit
tugunlari boʻlgan marshrutni (yoʻlni) tanlaydi.
2.4-rasm. Router qurilmasi
Ular OSI modelining tarmoq sathida ishlaydi.
2.5-rasm. Kommutator qurilmasi
Kommutatorlar - bu OSI modelidagi ma’lumotlar uzatish sathida ishlaydigan
qurilmalar va bitta yoki 9 ta ichki jadval - kommutatsiya jadvali ichidagi bir nechta
7
tugunlarni birlashtirishga moʻljallangan, shuning uchun trafik faqat u
moʻljallangan MAC manziliga oʻtadi va barcha portlarda takrorlanmaydi (
markaz).
2.6-rasm. Konsentrator qurilmasi
2.7-rasm. Simsiz tarmoq qurilmasi
2.8-rasm. Aloqa liniyalari
Har bir kabel turi faqat ma’lum turdagi interfeyslarga ulanishi mumkin.
2.1-jadval. Kabellarning turlari.
Kabellar turi
Tavsif
Optik
Optik tolali vosita ulanish uchun ishlatiladi
optik portlar oʻrtasida (100 Mbit / s yoki 1000 Mbit / s)
Telefon
Telefon liniyasi aloqasi faqat modem portlari boʻlgan
qurilmalar oʻrtasida oʻrnatilishi mumkin.
Koaksial
Ulanish uchun koaksial vosita ishlatiladi
Simulyatsiya rejimi
Cisco Packet Tracerda tarmoq simulyatsiyasi vositasi mavjud boʻlib, u
tarmoq toʻgʻriligini va deyarli har qanday tarmoq hodisasini simulyatsiya qilishi va
taqlid qilishi mumkin. Masalan, ishlamay qolganda tarmoq qanday munosabatda
boʻlishini yoki kabelni uzib qoʻysangiz yoki tarmoq qurilmalaridan birining
quvvatini oʻchirib qoʻysangiz nima boʻlishini kuzatish mumkin.
Simulyatsiya rejimi paketning tuzilishini kuzatishga va paketning OSI
modeli qatlamlari orqali qanday parametrlar bilan oʻtishini koʻrishga imkon beradi.
8
Laboratoriya ishini bajarish tartibi
Cisco Packet Tracer 7.2 versiyasini oʻrnatish jarayonini koʻrib oʻtamiz.
Cisco
Packet
Tracer
dasturini
Cisco
rasmiy
saytidan
https://www.netacad.com/courses/packet-tracer yuklab oling. Cisco Packet Tracer
7.2 dasturini oʻrnatish faylini zip papkasidan yuklab olgandan soʻng amalga
oshiriloadi. Cisco Packet Tracer 7.2 dasturini Windows razryadiga mos ravishda
yuklab olish kerak (64/32 bitli).
Ishga tushirish: PacketTracer72_64bit_setup.exe oʻrnatish jarayonini
boshlash uchun yuklab olgan faylni oching va sichqonchaning chap tugmasini ikki
marta bosib ishga tushiring.
Quydagi oynada dasturni oʻrnatish uchun Litsenziya shartnomasini qabul
qilishni taqdim etadi va shartlarni qabul qilgandan soʻng (I accept the agreement)
Next tugmasi faollasadi va Next tugmasini bosamiz
2.9-rasm. Cisco paketini kuzatuvchi litsenziya shartnomasi
Foydalanuvchi dastur oʻrnatish fayllarini saqlash uchun moʻljallangan
papkani tanlashi kerak.
2.10-rasm. Belgilangan papkani tanlang
9
Foydalanuvchi oʻrnatmoqchi boʻlgan papkasining nomini tanlab, soʻng
"Next" tugmachasini bosiladi.
2.11-rasm. Boshlash menyusidagi papkani tanlang
O'rnatish paytida foydalanuvchi qoʻshimcha ravishda "Ish stoli yorligʻini
yaratish "va" Tezkor ishga tushirish yorligʻini yaratish "kabi qoʻshimcha
vazifalarni tanlang, soʻngra Next tugmasini bosing.
2.12-rasm. Qoʻshimcha vazifalarni tanlang
Endi, oʻrnatish jarayonini boshlash uchun "Install" tugmachasini bosiladi.
10
2.13-rasm. O'rnatishga tayyor
Rasmda foydalanuvchi Cisco Packat Tracer 7.2-ni oʻrnatish jarayonini
koʻrishi mumkin.
2.14-rasm. O'rnatish
Endi foydalanuvchi Cisco Packet Tracer 7.2-ni oʻrnatish jarayoni
tugaganligini koʻrishi mumkin. O'rnatishdan soʻng Packet tracer-ni ishga tushirish
uchun foydalanuvchi "Launch Cisco Packet Tracer" -ni tanlanadi va “Finish”
tugmasini bosiladi
11
2.15-rasm. O'rnatish tugallandi
Kirishdan keyin foydalanuvchi Cisco Packet Tracerning mantiqiy tarmoq ish
maydoni ekranini koʻrishi mumkin.
2.16-rasm. Cisco Packet Tracer dasturining interfeysi
Qurilma konfiguratsiyalarini sozlash
1-rejimdan 2-chi rejimga о‘tish uchun «enable» komandasi yoziladi
1-Switch>enable
2-Switch#
2-rejimdan 3-rejimga о‘tish uchun «configure terminal» komandasi yoziladi
2-Switch#configure terminal
12
3-Switch(config)#
Rejimdan rejimga (orqaga) kaytish uchun «exit»(yoki disable, Ctrl C va
end ) komandasi yoziladi
Qurilmaning xozirgi vaktdagi konfiguratsiyasini kо‘rish uchun 2rejimda
Switch#show running-config
Konfiguratsiyalarni soxranit qilish
Switch#copy running-config startup-config
Yoki
Switch#write
Qurilma soatini tо‘gʻirlash
Switch#show clock
*0:0:55.449 UTC Mon Mar 1 1993
Switch#clock set 22:46:15 10 march 2019
Switch#show clock
*22:46:37.845 UTC Sun Mar 10 2019
Qurilmani perezagruzka qilish uchun «reload» komandasi yoziladi
Switch#reload
Qurilmani zavudskoy nastroykaga (po umolchaniye) qaytarish uchun
«erase startup-config» komandasi yoziladi
Switch#erase startup-config
Switch#reload
Qurilma nomini о‘zgartirish uchun 3-rejimda «hostname» komandasi
yoziladi
Switch(config)#hostname TATU
TATU(config)#
Tarmoq qurilmasini xavfsizlik kо‘rsatkichlarini sozlash
2-rejimga о‘tish uchun parol qо‘yish (enable ga parol)
TATU(config)#enable password 123456 – ochik kalit asosida
TATU(config)#enable secret burgut – shifrlangan kalit asosida
Parolni shifrlanishini sozlang.
TATU(config)# # service password-encryption
MOTD (qurilmaga kirishda kiruvchini ogohlantiruvchi xabar)
bannerini sozlang.
TATU(config)# banner motd # ogoxlantiruvchi suz #
Console liniyaga parol kuyish
Switch(config)#line console 0
Switch(config-line)#password cisco123
13
Switch(config-line)#login
Switch(config-line)#exec-timeout 0 30
Switch(config-line)#exit
Username yaratish
Switch(config)#username TATU password (secret) 123456
Switch(config)#line console 0
Switch(config-line)#login local
Switch(config-line)#exit
Laboratoriya ishi boʻyicha topshiriqlar:
1. Oʻzingiz foydalanayotgan kompyuterga Cisco Packet Tracer dasturini
oʻrnating va har bir jarayonni rasmga izoh shaklida xisobot tayorlang.
2. Cisco Packet Tracer dasturi tarkibidagi boʻlimlar va ulardagi qurilmalar
haqida ma’lumot keltiring.
Laboratoriya ishi boʻyicha savollar:
1. Kompyuter tarmoqlarining asosiy qurilmalari nimalardan iborat?
2. Foydalanuvchi kompyuteri va serverning farqi nimalardan iborat?
3. Kompyuterlarni tarmoqqa ulanishda qanday qurilmalardan foydalaniladi?
4. Cisco Packet Tracer dasturi qanday dastur hisoblanadi?
5. Cisco Packet Tracer dasturida qanday qurilmalar mavjud.
6. Cisco Packet Tracer dasturida qanday tarmoqlarni loyihalash mumkun.
14
Laboratoriya ishi №2
Cisco Packet Tracer dasturida LAN va VLAN tarmoqlarini loyihalash.
1. LAN tarmogʻini loyihalash
Ishdan maqsad: LAN tarmogʻini Cisco Packet Tracer dasturida loyihalash,
sozlash va ma’lumot almashinish jarayonini tadqiq qilish.
Nazariy qism
Tarmoq kompyuterlar oʻrtasida ma’lumot almashishni ta’minlaydigan
maxsus uskunalar yordamida bir-biriga ulangan kompyuterlar guruhi. Ikki
kompyuter oʻrtasidagi aloqa toʻgʻridan-toʻgʻri boʻlishi mumkin yoki qoʻshimcha
aloqa tugunlaridan foydalanish.
Tarmoqlarning bir nechta turlari mavjud va lokal tarmoq ulardan biri.
Mahalliy tarmoq, aslida, bitta binoda yoki alohida xonada, masalan, kvartirada
ishlatiladigan tarmoq, ularda ishlatiladigan kompyuterlar va dasturlarning oʻzaro
ta’sirini ta’minlash uchun. Turli binolarda joylashgan mahalliy tarmoqlar sun'iy
yoʻldosh aloqa kanallari yoki optik tolali tarmoqlar yordamida bir-biriga ulanishi
mumkin, bu sizga global tarmoq yaratishga imkon beradi, ya’ni bir nechta mahalliy
tarmoqlarni oʻz ichiga olgan tarmoq.
Internet uzoq vaqtdan beri global va keng qamrovli boʻlib kelgan, shu
jumladan yuz minglab turli tarmoqlar va yuz millionlab kompyuterlarni qamrab
olgan tarmoqqa yana bir misoldir. Modem, mahalliy yoki global ulanish orqali
Internetga qanday kirishingizdan qat'iy nazar, har bir Internet foydalanuvchisi
aslida tarmoq foydalanuvchisidir. Internetdan foydalanish uchun Internetbrauzerlar, FTP mijozlari, elektron pochta dasturlari va boshqalar kabi turli xil
dasturlardan foydalaniladi.
Tarmoq arxitekturasining ikki turi mavjud: peer-to-peer va mijoz / server,
Ayni paytda, mijoz / server arxitekturasi deyarli barcha sohalarda qoʻllanilmoqda.
Agar "peer-to-peer" tarmogʻidan foydalanilsa, unda unga kiritilgan barcha
kompyuterlar bir xil huquqlarga ega. Shunga koʻra, har qanday kompyuter oʻz
resurslariga kirishni ta’minlaydigan server yoki boshqa serverlarning resurslaridan
foydalanuvchi mijoz sifatida harakat qilishi mumkin.
Mijoz / server arxitekturasi asosida qurilgan tarmoqda bir nechta asosiy
kompyuterlar - serverlar mavjud. Tarmoqqa kiradigan qolgan kompyuterlar
mijozlar yoki ish stantsiyalari deb ataladi.
Server - bu tarmoqdagi boshqa kompyuterlarga xizmat koʻrsatadigan
kompyuter. Ular taqdim etadigan xizmatlarda bir-biridan farq qiladigan har xil
turdagi serverlar mavjud; ma’lumotlar bazasi serverlari, fayl serverlari, bosma
serverlar, pochta serverlari, veb-serverlar va boshqalar.
15
Xab, switch yoki marshrutizator va shunga uhshash tarmoqni bogʻlovchi
qurilmalar ma’lumotlat oqimini nazorat qilishi uchun sozlanadi. Ularning xar biri
vazifalariga qarab turli joylarda qoʻllaniladi. Misol uchun xab kichik lokal
tarmoqlarda qoʻllansa, switch esa nisbatan katta tarmoqlarda qoʻllaniladi. Tarmoq
foydalanuvchilari soni 10 tadan oshmaganda xabdan foydalanish iqtisodiy jixatdan
xam toʻgʻri echim xisoblanadi. Ammo tarmoqda mavjud kompyuterlar soni 20 va
undan koʻp boʻlsa, switchdan foydalangan ma’quldir. Chunki tarmoqqa katta
yuklanishdagi ma’lumot kelib tushganda, xab uni qayta ishlamasdan barcha
portlarga tarqatadi va natijada xab turli uzilishlarga uchrashi mumkin.
Switch (kommutator)ga bunday yuklanish zarar yetkazmaydi. U biror bir
portga kelib tushgan paketlar ketma – ketligini skanerlab, qaysi portdan chiqishi
kerakligini tanlab, MAC adres boʻyicha oʻsha port orqali uzatadi. Bu xolatda
ishlash tezligi bir qancha millisekundlarga kamayishi mumkin ammo bu
sezilmaydi. Hozirgi kunda tarmoq kommutatori ishlab chiqaruvchi firma,
kompaniyalar orasida raqobat ancha kuchaygan. Switch turli xil segmentda
joylashgan kompyuterlarni bir – biri bilan bogʻlay oladi.
Kommutator OSI modelining kanal sathida ishlaydi. Kommutatorlar koʻprik
texnologiyalari asosida ishlab chiqilgan boʻlib, koʻp hollarda koʻp portli koʻprik
sifatida qaraladi. Bir necha tarmoqlarni tarmoq sathida ulash uchun
mashrutizatorlar xizmat qiladi.
Laboratoriya ishini bajarish tartibi
Cisco Packet Tracer dasturi yordamida LAN (Local Area Netowork)
tarmogʻini biz siz bilan 8 ta kompyuter va 2 ta Switch orqali hosil qilamiz
2.1-rasm. Cisco Packet Tracer dasturi koʻrinishi
Dasturga 8 ta kompyuter va 2 ta switch uskunasini joylashtirib olamiz.
16
2.2-rasm. Cisco Packet Tracer dasturi ish oynasi
Switchni Physical menyusidan 24 ta portga ega switch ekanligini
koʻrishimiz mumkin. Bu switch orqali jami 24 ta kompyuterni bogʻlashimiz
mumkin.
2.3-rasm. Cisco Packet Tracer dasturida qurilma
Config menyusidan Switchimizga TATU deb belgilab olamiz
17
2.4-rasm. Cisco Packet Tracer dasturi swich sozlamasi oynasi
Switchimizni CLI menyusiga kirib kod yozib sozlab olishimiz mumkin.
2.5-rasm. Cisco Packet Tracer dasturi ish oynasi
Biz bu yerda qaysi kompyuter qaysi portga bogʻlanishini oʻzimiz tanlaymiz
18
2.6-rasm. Cisco Packet Tracer dasturi ish oynasi
Dasturga joylashtirib olgan uskunalarimizni avtomatik aloqa liniyasi orqali
bogʻlab chiqamiz.
2.7-rasm. LAN tarmogʻi aloqa liniyasi orqali bogʻlanishi
IP Configuration bandini tanlab har bir kompyuterimizga IP manzil berib
chiqamiz
19
2.8-rasm. Desktop minyusi
Bunda biz 192.168.1.1 dan ketma-ket ravishda 192.168.1.8 gacha manzil
berib olamiz
2.9-rasm. IP manzillarni sozlash oynasi
Tarmoq toʻgʻri qurilganini tekshirib koʻrishimiz uchun, Command Prompt
bandi orqali kirib qaysi kompyuter bilan aloqa qilmoqchi boʻlsak ping orqali IP
manzilini yozib tekshiramiz.
20
2.10-rasm. Desktop oynasi
Biz 2 va 5 kompyuterlarni aloqa almashinishini koʻramiz
2.11-rasm. Desktop oynasining kod yozish oynasi
21
Simulation oynasini ishga tushurib 2 va 5 kompyuterga xabar joʻnatib
koʻramiz.
2.12-rasm. Tarmoqni testlash jarayoni
Yuqorida biz tarmoq toʻgʻri qurilganini koʻrishimiz mumkun.
Laboratoriya ishi boʻyicha topshiriqlar
1. Berilgan qurilmalar varianti boʻyicha kompyuter tarmogʻini loyihalang.
№
Qurilmalar varianti
№
Qurilmalar varianti
1.
6 ta kompyuter, 2 ta swich
2.
12 ta kompyuter, 2 ta swich
3.
4 ta kompyuter, 2 ta swich
4.
12 ta kompyuter, 3 ta swich
5.
5 ta kompyuter, 2 ta swich
6.
14 ta kompyuter, 2 ta swich
7.
7 ta kompyuter, 2 ta swich
8.
14 ta kompyuter, 3 ta swich
9.
8 ta kompyuter, 3 ta swich
10.
14 ta kompyuter, 4 ta swich
11.
10 ta kompyuter, 2 ta swich
12.
16 ta kompyuter, 2 ta swich
13.
10 ta kompyuter, 3 ta swich
14.
16 ta kompyuter, 4 ta swich
15.
12 ta kompyuter, 4 ta swich
16.
16 ta kompyuter, 3 ta swich
2. Loyihalshtirilgan tarmoq qurilmalarini sozlang va ma’lumot almashinish
jarayonlarini tashkillashtiring.
3. Loyihlashtirilgan tarmoqni testlang va natijalarni tahlil qiling.
4. Barcha vazifalarni rasmlar bilan hisobot koʻrinishida taqdim qiling.
Laboratoriya ishi boʻyicha savollar:
1. Tarmoq kammutatori vazifasi nimadan iborat?
2. Tarmoq ish holatida ekanligini qanday tekshirish mumkun?
3. Tarmoqni bogʻlovchi qurilmalar farqini sanab bering.
4. Hub va swich qurilmalaring ishlash tomoilini tushuntirib bering.
5. IP manzil deganda nimani tushunasiz?
22
2. VLAN tarmoqlarini loyihalash
Ishdan maqsad: Cisco Packet Tracer dasturida VLAN tarmogʻini qurish
koʻnikmasini shakllantirish
Nazariy qism
VLAN mantiqan ma’lum bir atribut uchun keng qamrovli domenga
birlashtirilgan tarmoqqa ulangan kompyuterlar guruhi tushuniladi. Masalan,
guruhlarni korxonaning tuzilishiga yoki loyihada yoki vazifada birgalikda ishlash
turiga qarab ajratish mumkin. VLAN-lar bir nechta afzalliklarni taklif qilishadi.
Avvaliga, biz oʻtkazish qobiliyatidan (an'anaviy mahalliy tarmoqlarga nisbatan)
yanada samaraliroq foydalanish, uzatilayotgan ma’lumotni himoya qilish darajasi
va soddalashtirilgan boshqaruv sxemasi haqida gaplashamiz.
2.13-rasm. Tarmoq qurilmasi portlari
Qurilmalar tomonidan yuborilgan koʻplab keng qamrovli paketlar tarmoq ish
faoliyatini pasayishiga olib keladi, chunki foydali operatsiyalar oʻrniga kalitlar
birdaniga hammaga yuborilgan ma’lumotlarni qayta ishlash bilan band boʻladi.
Keng qamrovli uzatishlarni ta’sirini kamaytirish uchun tarmoq ajratilgan
segmentlarga boʻlinadi. Bunday holda, har bir keng qamrovli uzatishlar toʻplami
faqat yuboruvchi kompyuter ulangan segment ichida taqsimlanadi.
Ushbu natijaga turli segmentlarni bir-biriga ulanmagan turli xil fizik
qurilmaga ulash yoki ularni qabul qilishga ruxsat bermaydigan buyruqlar orqali
erishish mumkin.
Quyidagi rasmda toʻrtta ajratilgan tarmoq segmentlari mavjud, ularning har
biri alohida fizik qurilmaga ulangan. Segmentlar orasidagi aloqa marshrutizatorlar
orqali amalga oshiriladi.
23
2.14-rasm. Lokal tarmogʻi
VLAN-lar sizga bitta fizik qurilma bilan tarmoq segmentlarini ajratishga
imkon beradi. Shu bilan birga, hamma narsa funktsional jihatdan bir xil koʻrinishga
ega boʻladi, ammo har bir ofis uchun VLAN qoʻllab-quvvatlanadigan bitta qurilma
ishlatiladi.
2.15-rasm. Tarmoqni VLANlarga ajratish
VLAN texnologiyasi IEEE 802.1Q standartiga asoslangan. Bu sizga
Ethernet trafigiga uzatiladigan ma’lumotlarning ma’lum bir virtual tarmoq - VLAN
teglariga tegishliligi toʻgʻrisida ma’lumot qoʻshish imkonini beradi. Ularning
24
yordami bilan qurilma va buyruqlar tarmoq orqali uzatiladigan kadrlarning
umumiy oqimidan ma’lum bir segmentga tegishli boʻlganlarni tanlashi mumkin.
VLAN texnologiyasi bir nechta LAN tarmoqlarining funktsional
ekvivalentini ularni fizik shaklda amalga oshirish uchun zarur boʻladigan qurilma
va kabellar toʻplamidan foydalanmasdan tashkil etishga imkon beradi. Fizik
tarmoq apparati virtual apparat bilan almashtiriladi. Shuning uchun Virtual LAN
atamasi kiritilgan.
2.16-rasm. Tarmoqni VLANlarga ajratish
Laboratoriya ishini bajarish tartibi
Rasmda koʻrsatilgan tartibda tarmoq qurib oling. Kompyuterlar switch 295024 qurilmasi orqali ulangan. Jadvalda kompyuterlarning manzillari keltirilgan.
2.17-rasm. Lokal tarmoq loyihasi
25
Kompyuter
IP address
Kommutator
2_1
2_2
3_1
3_2
10.0.0.1/8
10.0.0.3/8
10.0.0.2/8
10.0.0.4/8
Switch1
Switch2
Switch1
Switch2
2.1-jadval.Tarmoq manzillari
Port
VLAN
kommutator
1
VLAN 20
1
VLAN 20
2
VLAN 30
2
VLAN 30
Bundan tashqari, biz 2_1 va 2_2 VLAN 20-da, 3_1 va 3_2 VLAN 30-da
ekanligini taxmin qilamiz.
Qurilgan tarmoqning ulanishini tekshirib chiqamiz. Buning uchun 2_1 dan
boshqa barcha kompyuterlarga ping yuboring. Tarmoqda hali VLAN-larga
boʻlinish boʻlmaganligi sababli, barcha kompyuterlar ma’lumot almashinish
mavjud boʻlishi kerak.
Endi biz VLAN 20 va VLAN30-ni switchlarda tarmoqlarni tuzish uchun
sozlaymiz.
Switch1-ni sozlash uchun, Uning CLI menyusini oching. Ochilgan oynada
CLI yorligʻiga oʻting, imtiyozli rejimga oʻting va jadvalga muvofiq VLAN 20 va
VLAN30-ni sozlang.
Kommutatorda VLAN 20 yarating, buning uchun CLI rejimda quyidagi
buyruqni bajaring:
Switch1#conf t
Enter configuration commands, one per line. End with CNTL/Z.
Switch(config)#
Konfiguratsiya rejimiga oʻting va VLAN 20 va VLAN 30 ni quyidagicha
sozlash:
Switch1(config)#vlan 20
Switch1(config)#interface fastEthernet 0/1
Switch1(config-if-range)#switchport mode access
Switch1(config-if-range)#switchport access vlan 20
Switch1(config-if-range)#exit
Switch1(config)#vlan 30
Switch1(config)#interface fastEthernet 0/2
Switch1(config-if-range)#switchport mode access
Switch1(config-if-range)#switchport access vlan 30
Kommutatorda mavjud boʻlgan VLAN-lar haqida ma’lumotni quyidagi
buyruq bilan koʻring:
Switch1#sh vl br yoki Switch1#show vlan
Natija quydagicha koʻrinishda namoyon boʻladi:
26
2.18-rasm. VLAN kodi
Xuddi shu tarzda 2-Switchni sozlang.
2.19-rasm. Qurilma kodi
Hozirda VLANlar haqida ma’lumot almashinuvi mavjud emasligi sababli,
kompyuterlar faqat oʻzlarini ping qiladi.
Endi biz Switchlar oʻrtasida almashinadigan magistral yoʻlni tashkil qilamiz.
Buning uchun har bir switchdagi uchinchi portni magistral porti sifatida sozlang.
Switch1 CLI menyusiga kiring va magistral portini oʻrnating:
Switch1>en
Switch1#conf t
Switch1(config)#interface fastEthernet 0/3
Switch1(config)#switchport mode trunk
Switch1(config)#no shutdown
Switch1(config)#exit
27
2.20-rasm. FastEthernet 0/3 interfeysi konfiguratsiyasi
Switch2-da FastEthernet 0 / 3 avtomatik ravishda magistral sifatida
sozlangan.
Endi bitta VLANga kiritilgan kompyuterlar ping orqali aloqa qilishi kerak.
Sizda 2_1 va 2_2 kompyuterlari, shuningdek 3_1 va 3_2 oʻrtasida aloqa
oʻrnatilishi kerak. Ammo boshqa VLANdagi kompyuterlar oʻrtasida aloqa mavjud
boʻlmaydi.
Laboratoriya ishi boʻyicha topshiriqlar
1. Kompyuterlar soni – 8 ta va swichlar soni – 2 ta boʻlgan tarmoqni
loyihalang hamda 2 ta VLANga ajrating.
2. VLAN larda ma’lumot almashinish jarayonlarini testlab koʻring va
natijasini tahlil qiling.
3. Barcha bajarilgan ishlar ketma-ketligini rasmlar va izohlar bilan hisobot
koʻrinishida topshiring.
Laboratoriya ishi boʻyicha savollar
1. VLAN tarmoq deganda qanday tarmoqni tushunasiz?
2. Tarmoqni VLANga ajratish deganda nimani tushunasiz?
3. VLANga ajratishning afzalliklari nimalardan iborat?
4. Qanday tarmoqlarda VLANga ajratish amalga oshiriladi?
28
Laboratoriya ishi №3
Cisco Packet Tracer dasturida WAN tarmogʻini loyihalash. Statik va dinamik
marshrutlash.
1. WAN TARMOGʻINI LOYIHALASH.
Ishdan maqsad: WAN tarmogʻini Cisco Packet Tracer dasturida loyihalash
koʻnikmasiga ega boʻlish.
Nazariy qism
WLAN (Wireless Local Area Network — Simsiz Lokal Tarmoq). WLAN
tarmoqlarini diapazoni yoki qoplash maydoni 160 metrni tashkil qiladi, bu albatta
uning yoʻlidagi toʻsiqlarning qanaqaligiga va qanchaligiga bogʻliq boʻladi. Xuddi
oddiy tarmoqlar kabi WLAN tarmogʻida ham maʼlumotlarning oʻtkazuvchanlik
qobiliyati uning topologiyasidan, yuklanishidan, yuklanish nuqtasining masofasiga
va shu kabi parametrlarga bogʻliq boʻladi. Ushbu tarmoqni eng qulay tomonlaridan
birinchisi uni oson oʻrnatilishida boʻlsa ikkinchisi esa Wi-Fi tarmogʻini
kengaytirishdagi muammolarni umuman yoʻqligi yoki boshqacha qilib aytganda
ushbu tarmoq kengayishi oson boʻlgan eng sodda tarmoq hisoblanadi desam
mubolagʻa boʻlmasa kerak. Ushbu WLAN tarmoʻgini kengaytirish uchun esa
amaliy jihatdan yondoshib qaraganda yangi ulanish nuqtalarini yaratishning
oʻzigina kifoya.
WAN - bu mintaqalar, mamlakatlar yoki hatto dunyoni qamrab olgan
kompyuter tarmogʻi. Biroq, aloqa protokollari va tushunchalarini qoʻllash nuqtai
nazaridan, WAN-larni ma’lumotlarni uzoq masofalarga va turli tarmoqlar oʻrtasida
uzatish uchun ishlatiladigan kompyuter tarmogʻi texnologiyalari sifatida koʻrish
yaxshi boʻlishi mumkin. Ushbu farq OSI modelining quyi qatlamlarida ishlaydigan
(masalan, Ethernet yoki Wi-Fi shakllari ) keng tarqalgan mahalliy tarmoq (LAN)
texnologiyalari koʻpincha jismonan proksimal tarmoqlar uchun ishlab chiqilganligi
va shu sababli ma’lumotlarni oʻnlab orqali uzata olmasligidan kelib chiqadi. ,
yuzlab, hatto minglab mil yoki kilometrlarni tashkil etadi.
WANlar LAN va boshqa turdagi tarmoqlarni bir-biriga ulash uchun
ishlatiladi, shu bilan foydalanuvchilar va kompyuterlar bir joyda joylashgan
foydalanuvchilar boshqa joylardagi foydalanuvchilar va kompyuterlar bilan aloqa
qilishlari mumkin. Koʻpgina WAN-lar ma’lum bir tashkilot uchun tuzilgan va
xususiydir. Internet-provayderlar tomonidan qurilgan boshqalari, tashkilotning
LAN-dan Internetga ulanishlarni ta’minlaydi. WAN koʻpincha ijaraga olingan
chiziqlar yordamida quriladi . Ijaraga olingan chiziqning har bir uchida yoʻriqnoma
LANni bir tomonida, ikkinchi tomonida LAN ichidagi ikkinchi yoʻriqnoma bilan
ulaydi . Ijaraga berilgan chiziqlar juda qimmatga tushishi mumkin. Ijaraga olingan
29
chiziqlardan foydalanish oʻrniga, WAN-larni ham arzonroq boʻlgan elektron
kommutatsiya yoki paketlarni almashtirish usullaridan foydalangan holda qurish
mumkin .
3.1-rasm. WAN tarmoq
Laboratoriya ishini bajarish tartibi
Cisco Packet Tracer dasturiga 8 ta kompyuter, 2 ta switch, 2 ta router
dasturga chaqirib olamiz va koʻrib turganinggizdek joylashtiramiz
3.2-rasm. Lokal tarmoq loyihasi
30
Ikala routerni ham aloqa liniyasi orqali bogʻlab olamiz va birinchi routerni
UZ va ikkinchisini RUS deb nomlab olamiz.
3.3-rasm. Qurilmalarni bogʻlash
Birinchi routerning Config menyusiga kirib FastEthernet 0/0 portiga
192.168.1.100 Ip manzil beramiz.
3.4-rasm. Config oynasi
31
UZ routerining ikkinchi FastEthernat 0/1 portiga 192.168.2.10 Ip manzil
yozib olamiz.
3.5-rasm. Tehnologiyani sozlash oynasi
Shu tarzda ikkinchi RUS routerimizga ham ip manzillarni yozib olamiz.
Endi esa UZ routerimizga ikkinchi routerimiz bilan aloqa almashinishimiz uchun
yoʻnalish beramiz. Quydagi kodni yozamiz.
Router (config-if)#exit
Router (config)#ip router 192.168.3.0 255.255.255.0 fastEthernet 0/0
3.6-rasm. Routerni sozlash kodi
Ikkinchi RUS routerimizga ham birinchi router bilan aloqa almashinishi
uchun yoʻnalish beramiz. Quydagi kodni yozamiz.
Router (config-if)#exit
Router (config)#ip router 192.168.1.0 255.255.255.0 fastEthernet 0/0
3.7-rasm. Routerni sozlash kodi
32
Endi bemalol ikki tarmoq ham bir biri bilan ma’lumot almasha oladi.
3.8-rasm. Qurilmani tarmoqqa bogʻlash
Laboratoriya ishi boʻyicha topshiriqlar
2.
Kompyuterlarning umumiy soni 25 tadan kam boʻlmagan hamda
kamida 2 ta marshrutizator (router) bilan bogʻlangan 2 ta LAN tarmoqni
loyihalashtiring hamda ushbu tarmoqni WAN tarmoqqa bogʻlanishini
tashkillashtiring.
3.
Tarmoqni testlang va natijalarni tahlil qiling.
4.
Amalga oshirilgan ishlar ketma-ketligini hisobot koʻrinishida
shakllantiring.
Laboratoriya ishi boʻyicha savollar
1. Global kompyuter tarmog‘i qurilmalarini sanab bering.
2. Marshrutizator qurilmasining vazifasi nimadan iborat?
3. Server qanday tarmoq qurilmasi hisoblanadi?
4. Simsiz tarmoqlarda marshrutlash qanday amalga oshiriladi?
33
2. STATIK MARSHRUTLASH
Ishdan maqsad: Kompyuter tarmog‘i marshrutizatori yordamida statik
marsrutlash jarayonlarini Cisco Pecket Tracer dasturida tadqiq qilish hamda
loyihalash ko‘nikmasini hosil qilish.
Nazariy qism
Marshrutlash jadvali ikki usulda yaratilishi mumkin: statik va dinamik.
Statik marshrutlashda jadvaldagi yozuvlar qoʻlda kiritiladi va oʻzgartiriladi. Ushbu
usul har safar tarmoq topologiyasida oʻzgarishlar yuz berganda administratorning
aralashuvini talab qiladi. Boshqa tomondan, bu eng barqaror va jadvalni saqlash
uchun minimal marshurizator resurslarini talab qiladi. Dinamik marshrutlash bilan
jadvaldagi yozuvlar bir yoki bir nechta marshrutlash protokollari - RIP, OSPF,
IGRP, EIGRP va boshqalar yordamida avtomatik ravishda yangilanadi,
shuningdek, marshurizator turli xil mezonlarga (koʻrsatkichlar) asoslangan
maqsadli tarmoqlarga optimal yoʻllar jadvalini tuzadi, masalan: oraliq tugunlar,
kanalning oʻtkazuvchanligi, ma’lumotlarni uzatishning kechikishi va boshqalar.
Statik marshrutlash - bu marshrutlar haqida ma’lumotlar har bir
marshrutizatorning marshrut jadvallariga tarmoq ma’muri tomonidan qoʻlda
kiritiladigan marshrutlashning bir turi. Bundan darhol bir qator kamchiliklar kelib
chiqadi. Avvalo, bu tarmoqlarning yomon masshtablashishi hisoblanadi, chunki
n+1 tarmoqlarini qoʻshganda 2*(n+1) marshrut yozuvlarini kiritish kerak boʻladi.
Ammo, statik yozuvlardan foydalanganda, marshurizator protsessori marshrutlarni
aniqlash bilan bogʻliq hisob-kitoblarni amalga oshirishga hojati yoʻqligi – bu uning
asosiy afzalliklaridan biridir.
Statik marshrutlash kichik kompyuter tarmoqlari (1-2 marshrutizatorli) ishini
tashkil qilishda muvaffaqiyatli foydalanilmoqda, bu konfiguratsiya qulayligi va
tarmoqqa qoʻshimcha marshrutlash trafigi koʻrinishida qoʻshimcha yuk yoʻqligi
sababli dinamik marshrutlash protokollari uchun xosdir. Shuningdek, statik
marshrutlash tarmoq ichidagi kompyuterlarda qoʻllaniladi. Bunday holda, odatda
standart shlyuz yoʻnalishi koʻrsatiladi.
Marshrutizator (shlyuz) - bu turli xil IP tarmoqlariga ulangan bir nechta
IP-interfeyslarga ega boʻlgan tarmoq tugunidir (oʻz MAC-manzili va IP-manzilini
oʻz ichiga olgan), bu marshrutlash masalasining yechimiga asoslanib,
jo`natuvchidan qabul qiluvchiga yetkazib berish uchun deytagrammalarni bir
tarmoqdan ikkinchisiga yoʻnaltiradi. Yuqorida ta’kidlab oʻtilganidek, dinamik
marshrutlash - bu qurilmaning qoʻshni marshrutizatorlar bilan qanday aloqa
qilishini belgilaydigan marshrutlash protokolining jarayoni hiosblanadi.
Marshrutizator unga ulangan har bir tarmoq haqidagi ma’lumotlarni yangilaydi.
34
Agar tarmoqda oʻzgarish yuz bersa, dinamik marshrutlash protokoli barcha
marshrutizatorlarga oʻzgarish haqida avtomatik ravishda xabar beradi. Agar statik
marshrutlashdan foydalanayotgan boʻlsangiz, tizim ma’muringiz barcha
qurilmalardagi marshrut jadvallarini yangilashi kerak. Statik marshrutlash jadval
marshrutizatorlarining yoʻnalish jadvalining oʻlchamlarini kamaytiradi, bu odatda
yoʻnalish jadvalidagi soʻnggi qatorni egallagan manzil tarmogʻi sifatida standart
yoʻnalish- default (0.0.0.0) deb nomlanadi. Agar marshurizator jadvalida bunday
yozuv mavjud boʻlsa, u holda marshrutizator jadvalida boʻlmagan barcha tarmoq
raqamlari paketlari standart satrda koʻrsatilgan marshrutizatorga yuboriladi.
Standart shlyuz (default gateway) - marshurizator jadvalida alohida
yozuvlar boʻlmagan trafik yuboriladigan marshurizator manzili. Xuddi shu
marshrutizatorga ulangan qurilmalar (odatda ish stantsiyalari) uchun standart
shlyuzdan foydalanish marshrutizatsiyaning yagona shakli hisoblanadi.
Kompyuterning mavjudligi ICMP (Internet Control Message Protocol)
boshqaruv xabarini yuborish orqali tekshiriladi, u orqali har qanday soʻnggi
stansiya xabarni yuborgan tugunga qaytishi kerak. TCP / IP-ga asoslangan
tarmoqlarda ping dasturi odatda ulanishlarni sinash uchun ishlatiladi. Ushbu dastur
ICMP Echo-Request-ni xostga koʻrsatilgan IP-manzil bilan yuboradi. Ushbu
soʻrovni olgandan soʻng, tekshirilgan tugun javob paketini (ICMP Echo-Reply)
yuborishi shart. Birinchi tugun kelgan javoblarni yozib oladi. Soʻrov yuborish va
javob olish oʻrtasidagi vaqt (RTT, Round Trip Time) marshrut boʻylab ikki
tomonlama kechikishlarni (RTT) va paketlarni yoʻqotish chastotasini aniqlashga
imkon beradi, ya’ni ma’lumot uzatish kanallari va oraliq qurilmalarning yukini
bilvosita aniqlaydi. Metrik - bu kompyuter tarmoqlarida marshrutni tanlashga ta’sir
qiluvchi raqamli koeffitsient. Qoida tariqasida, u maqsadli tarmoqqa "xoplar"
(retranslyatsion o`tishlar) soni yoki aloqa kanalining parametrlari bilan belgilanadi.
Metrik qancha kichik boʻlsa, marshrut shunchalik ustuvor boʻladi. Marshrutlash
halqasi (Routing loop, Петля маршрутизации) - bu marshurizator paketni
notoʻgʻri manzilga yuborganida paydo boʻladigan hodisa. Bunday paketni olgan
marshurizator uni orqaga qaytaradi. Shunday qilib, halqa hosil bo`ladi. Bunday
tsikllarga qarshi kurashish uchun TCP / IP TTL mexanizmini taqdim etadi.
Marshrutlash protokollari, shuningdek, halqalar (loop) bilan ishlashning oʻziga xos
usullarini taklif qiladi.
Laboratoriya ishini bajarish tartibi
Marshrutizator orqali ikkita tarmoqning ulanishini sozlash ko`rib chiqamiz
(3.9-rasm).
35
3.9-rasm. Masalaning qo`yilishi
Bizning maqsadimiz - marshurizator orqali ikkita tarmoqning ulanishini
sozlash.
1-Qadam. Kompyuterni sozlash
Biz 192.168.10.0 kichik tarmogʻida kompyuterlarni sozlaymiz (3.10-rasm).
3.10-rasm. 192.168.10.0 kichik tarmogʻida kompyuterlarni sozlash
Biz 192.168.11.0 tarmoqosti kompyuterlarni sozlaymiz (3.11-rasm).
3.11-rasm. 192.168.11.0 tarmoqosti kompyuterlarni sozlash
2-Qadam. Routerni (marshrutizatorni) sozlash
Biz marshrutizatorni Fa0/0 interfeysidagi birinchi
192.168.10.254 shlyuzi sifatida sozlaymiz (3.12-rasm).
36
tarmoq
uchun
3.12-rasm. Buyruqni kiritish oynasi
Bu yerda quyidagi buyruqlar tasvirlangan: imtiyozli rejim, konfiguratsiya
rejimi, interfeysga kiramiz, ushbu interfeysni yoqamiz, IP-manzil va port
maskasini oʻrnatib, chiqamiz.
Xuddi shunday, biz marshrutizatorni Fa0/1 interfeysidagi ikkinchi tarmoq
uchun 192.168.11.254 shlyuzi sifatida sozlaymiz (3.13-rasm).
3.13-rasm. R1-ni ikkinchi tarmoq uchun 192.168.11.254 shlyuzi sifatida sozlash
3-Qadam. Tarmoq ulanishini tekshirish
Marshurizator jadvalini show ip route buyrugʻi bilan tekshiramiz (3.14rasm).
3.14-rasm. R1 marshrutizatorining marshrutlash jadvalini tekshirish
Bizning marshurizator ikkita tarmoqqa xizmat qiladi. Marshrutizator va
kompyuter oʻrtasidagi aloqani tekshiramiz (3.15-rasm).
37
3.15-rasm. Marshrutizatorning barcha shaxsiy kompyuterlar bilan aloqasi mavjud
Marshrutizatorning ulanishini tarmoq osti bilan tekshiramiz (3.16-rasm).
3.16-rasm. Marshrutizatorning tarmoqostilar bilan ulanishini tekshiramiz
Ping buyrugʻi ulanishni tekshirish uchun ICMP so`rov (exo paket) yuboradi.
Yuqoridagi misolda bitta sorov tranzit vaqti belgilanganidan oshib ketdi, buni davr
koʻrsatib turibdi.
38
Shuningdek, turli xil tarmoqlarning shaxsiy kompyuterlari oʻrtasidagi
aloqani tekshirib koʻramiz (3.17-rasm).
3.17-rasm. PC1 va PC3 aloqa tekshiruvi
3.18-rasmda marshrutizator porti keltirilgan. Koʻrib turganingizdek, unga
RJ-45 kabeli kiritilgan.
3.18-rasm. CISCO 2811 marshrutizatorning Ethernetport 0/0
Laboratoriya ishi boʻyicha topshiriqlar
1-Topshiriq. Cisco qurilmalarida statik marshrutlashni sozlash
3.19-rasm. Tarmoq sxemasi
Quyidagi 3.19-rasmda keltirilgan Ikki tarmoq oʻrtasida aloqa oʻrnatishning
barcha misollarini bajaring:
39
2. Kompyuterni sozlang
3. Marshrutizatorni sozlang
4. Tarmoq ulanishini tetslab koʻring
5. Qaysi protokol tarmoqda takrorlanadigan IP-manzillar yoʻqligini ta’minlashini
aniqlang.
6. Tarmoq tugunlari uchun standart shlyuz marshrutizator portlari bilan qanday
bogʻlanganligini koʻrsatib bering.
Topshiriqni bajarish jarayonida quyidagilarni bajarish kerak:
1. Marshrutizatorlarning tarmoq interfeyslariga, kommutatorlarning
boshqaruv interfeyslariga va lokal kompyuterlarning tarmoq interfeyslariga IPmanzillarni tayinlash;
2. Ketma-ket tarmoq interfeysi orqali qoʻshni marshrutizatorlar oʻrtasida
jismoniy va kanal darajalarida aloqa oʻrnatish;
3. Qoʻshni tarmoq ob'ektlari (C1-S1, C1-R1, S1-R1, R1-R2, R2-S2, R2-C2
va boshqalar) oʻrtasida IP protokoli orqali ma’lumotlarni uzatish imkoniyatiga
erishish;
4. R2 marshrutizatorida C1, C3 lokal kompyuterlari tarmoqlariga statik
marshrutlarni sozlang
5. R1, R3 marshrutizatorlarida mos ravishda C2-C3 va C1-C2 lokal
kompyuterlar tarmoqlariga mos holda "standart" marshrutlarni sozlang;
6. Har qanday tarmoq ob'ektlari oʻrtasida IP orqali ma’lumotlarni uzatish
qobiliyatiga erishish (ping);
3. "Simulyatsiya rejimi" ga oʻtib, qurilmalar oʻrtasida ICMP protokoli
yordamida ma’lumotlar almashinuvi jarayonini koʻrib chiqing va tushuntiring
(Ping buyrugʻini bitta kompyuterdan boshqasiga bajarish orqali), bu jarayonda
ARP protokolining rolini tushuntiring.
2-Topshiriq. WEB-server bilan uchta tarmoqni sozlash. Standart marshrut
tushunchasi.
Biz amaliy ishda quyidagi qurilmalardan iborat sxema bilan ishlaymiz:
➢ ikkita 2950-24 kommutator, 192.168.10.0 tarmogʻida 255.255.255.0
niqobli ikkita kompyuter;
➢ 25.1.255.255.0 niqobli 192.168.20.0 tarmogʻidagi server va kompyuter.
➢ 255.255.255.252 niqobli 192.168.1.0 marshurizator oʻrtasidagi tarmoq
(1841 markali).
➢ 192.168.10.0 tarmogʻidagi kompyuterlar 192.168.20.0 tarmogʻidagi DNSserverga etib borishi kerak (8.12-rasm).
40
3.20-rasm. Tarmoq loyihasi
Bizning tarmoq murakkab emas, koʻp shaxsiy kompyuterlar mavjud emas,
shuning uchun biz dinamik emas, balki statik marshrutizatsiyadan foydalanamiz.
Marshrutizatorlar uchun tarmoq interfeysini sozlash
R1 uchun Fa0 / 1 va R2 uchun Fa0 / 0 portlari orqali marshrutizatorlarning
ulanishini sozlaymiz. Biz Router1-ni 192.168.1.0 marshrutizatorlari orasidagi
tarmoq 255.255.255.252 maskasi bilan masalamimg qo`yilishiga asoslanib
sozlaymiz. Shuning uchun biz Fa 0/1 portiga 192.168.1.1 IP manzilini tayinlaymiz
(3.21-rasm).
3.21-rasm. R1 marshrutizator uchun 0/1 portni sozlash oynasi
Web-interfeys orqali konfiguratsiya qilishda nosh buyrugʻiga teng boʻlgan
On bandiga belgi qoʻyganingizga ishonch hosil qiling.
Shu bilan bir qatorda, marshrutizatorning barcha parametrlarini CLI
yorligʻidagi buyruq satridan quyidagi buyruqlar bilan sozlash mumkin: enable
(imtiyozli rejimni yoqish), config terminal (konfiguratsiya rejimiga kiring),
interface fastethernet0/1 (100mb Ethernet 0/1 interfeysini sozlang), ), ip address
192.168.1.1 255.255.255.252 (interfeys ip manzili va marshurizator tarmogʻining
niqobini yozing), no shutdown (interfeysni yoqing - sukut boʻyicha hamma narsa
oʻchirilgan), exit (interfeysni sozlash rejimidan chiqish), end (tugatilgan
tahrirlash), write (konfiguratsiyani saqlash).
41
Xuddi shunday, biz Router2-ni 192568 marshrutizatorlari orasidagi tarmoq
255.255.255.252 maskasi bilan masalani qo`yilishi asosida tuzamiz. Fa0 / 0 portiga
192.168.1.2 IP-manzil beriladi (3.22-rasm).
3.22-rasm. R2-ni sozlash oynasi
Buyruqning satridan marshrutizatorni sozlashda siz yozish buyruqlarining
qisqartirilgan shaklidan foydalanishingiz mumkin: en (kengaytirilgan rejimni
yoqish). conf t (konfiguratsiya rejimiga oʻting). int fa0/0 (100 mb interfeysni
sozlash. Ethernet 0/0). IP addr192.168.1.2 255.255.255.252 (interfeys ip manzili
va tarmoq maskasini roʻyxatdan oʻtkazing). No shut (interfeysni yoqing - u sukut
boʻyicha oʻchirilgan). exit (interfeysni sozlash rejimidan chiqish). end
(tahrirlashni tugatish). wr (konfiguratsiyani saqlash).
Natijada, marshrutizatorlarni sozlashdan soʻng, portlarda yashil markerlar
yonadi, ya’ni ular oʻrtasida bogʻliqlik mavjud. Marshrutizatorlar orasidagi tarmoq
ishlamoqda, ammo marshrutlash hali mavjud emas, ya’ni bitta tarmoqdan
boshqasiga oʻtish mumkin emas.
Marshrutizatorlarning tarmoq osti bilan ulanishini sozlash
R1 marshrutizatorining Fa0/0 portini 192.168.10.0 tarmogʻi bilan ishlashga
sozlaymiz (3.23-rasm).
3.23-rasm. R1 marshrutizatorining Fa0 / 0 portini 192.168.10.0 tarmogʻi bilan
ishlash uchun sozlash oynasi
42
Xuddi shu tarzda, R2 marshrutizatorining Fa0 / 1 porti 192.168.20.0
tarmogʻi bilan ishlash uchun sozlaymiz (3.24-rasm).
3.24-rasm. R2 marshurizator Fa0 / 1 porti 192.168.20.0 tarmogʻi bilan ishlash
oynasi
Markerlardan koʻrinib turibdiki - tarmoq koʻtarildi (Up), ya’ni barcha
koʻrsatkichlar yashil rangga ega.
PC1 va PC2-ni sozlash
192.168.10.0 tarmogʻidagi kompyuterlarni ishlashni va sozlashni davom
ettiramiz, ya’ni kompyuterlarning IP-ni, tarmoq maskasini va standart shlyuzni
oʻrnatishingiz kerak. Muammoning dastlabki shartlariga koʻra, bizda chap
tomonda 192.168.10.0 tarmogʻidagi 255.255.255.0 niqobli juft kompyuterlar
mavjud (3.25-rasm).
3.25-rasm. PC1 va PC2-ni sozlash oynasi
Standart shlyuz (Default Gateway) - bu kompyuter paketni qayerga
yuborishni bilmasa, uni yuboradigan manzil. Masalan, B xosti A xostiga
ma`lumotlarni A xostga aniq manzilsiz yuborishga harakat qilganda, B xost uchun
moʻljallangan TCP / IP trafigini standart shlyuzga yoʻnaltiradi.
43
Server va PC3-ni sozlash
Keyin PC3 va serverni 192.168.20.0 tarmogʻida sozlashingiz kerak (3.26rasm va 3.27-rasm).
3.26-rasm. Serverni sozlash oynasi
3.27-rasm. PC2-ni sozlash oynasi
Marshrutizatorlarda marshrutni sozlash (standart yoʻnalish)
Tarmoqlarga ping yuborishingiz va vaziyatning quyidagicha ekanligiga
ishonch hosil qilishingiz mumkin: tarmoqdan soʻrovlar ... 10.0 tarmoqqa ... 20.0
oʻtish amalga oshirilayapti, ammo javoblar yoʻq. Shuning uchun
marshrutizatorlarda standart yoʻnalishlarni roʻyxatdan oʻtkazishingiz kerak. Eslab
oʻtamiz, biz 192.168.1.1 IP manzilini Fa0 / 1 portiga va 192.168.1.2 ni Fa0 / 0
portiga tayinladik. Shuning uchun, 192.168.1.1 IP-manzili bilan Fa0/1 porti uchun
R1 marshrutizatorida siz quyidagi buyruqlarni bajarishingiz kerak (3.28-rasm).
3.28-rasm. Standart yoʻnalishni R1-da roʻyxatdan oʻtkazish oynasi
44
Yozuv shuni anglatadiki, marshrutlar tayinlanmagan barcha soʻrovlar R1
tomonidan 192.168.1.2 raqamiga, ya’ni R2 ga yuboriladi.
R2 uchun biz ham xuddi shunday qilamiz (3.29-rasm).
3.29-rasm. Standart yoʻnalishni R2 da roʻyxatdan oʻtkazish oynasi
Yozuv shuni anglatadiki, marshrutlar roʻyxatdan oʻtkazilmagan barcha
soʻrovlar R2 tomonidan 192.168.1.1 raqamiga, ya’ni R1 ga yuboriladi.
Tarmoq ishlashini tekshirish
Marshrutizatorlarni sozlashdan soʻng, tarmoqni sinab koʻrish mumkin,
buning uchun bitta tarmoqdan kompyuterlarni boshqa tarmoqdagi kompyuterlarga
pinglash qilish kerak - (3.30-rasm).
3.30-rasm. Aloqa tekshirish oynasi
45
Ishonch hosil qilish uchun, paketlarning xostlardan qanday oʻtishini koʻrib
chiqamiz va buning uchun tracert 192.168.20.20 buyrugʻidan foydalanamiz (3.31rasm).
Tracert - bu TCP / IP tarmoqlarida ma’lumotlar yoʻnalishlarini aniqlash
uchun moʻljallangan buyruq.
3.31-rasm. Paketlarning kompyuter segmentidan serverga
qanday oʻtishini kuzatish oynasi
Skrinshotdan koʻrinib turibdiki, paketlar avval 192.168.10.5 (R1 - Fa0 / 0
port), keyin 192.168.1.2 (R2 - Fa0 / 0 port) ga oʻtib, soʻngra 192.168.20.20
serveriga keladi - barchasi toʻgʻri!
Biz serverda veb-sahifalar yaratmadik, lekin ular dastlab u yerda sukut
boʻyicha mavjud edi. Veb-brauzerni ishga tushiring va bunga oʻzingiz ishonch
hosil qiling (3.32-rasm).
3.32-rasm. HTTP xizmati ishlaydigan server oynasi
46
3-Topshiriq. Ikki marshrutizatorda tarmoq yaratish
Bu ishimizda ikkita amaliy misol yordamida mahalliy tarmoqlarda statik
marshrutni oʻrganamiz. Statik marshrutlashni sozlash uchun tarmoq sxemasi 3.33rasmda keltirilgan.
3.33-rasm. Tarmoq loyihasi
Agar R0 va R1 uchun marshrutlash jadvalini koʻrish uchun endi show ip
route buyrugʻidan foydalansak, biz quyidagilarni koʻramiz (3.34-rasm va 3.35rasm).
3.34-rasm. 1-marshurizator boʻyicha marshrut jadvali oynasi
3.35-rasm. 2-marshurizator boʻyicha marshrutlash jadvali oynasi
Ayni paytda bizning jadvalimizda faqat toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻlangan
tarmoqlar mavjudligini koʻrishimiz mumkin. R0 10.1.2.0 tarmogʻini va R1
10.1.1.0 tarmogʻini bilmaydi. Shuning uchun marshrutizatsiyani sozlash uchun
ushbu marshrutlarni marshurizator jadvallariga qoʻshing:
R0 (config)#ip route 10.1.2.0 255.255.255.0 192.168.1.2
47
R1 (config)#ip route 10.1.1.0 255.255.255.0 192.168.1.1
Endi biz qurilmalarimiz marshrut jadvallarini yana namoyish etamiz (3.36rasm).
3.36-rasm. Marshrut tuzilgan (sozlangan) oynasi
Endi 1-marshurizator 10.1.2.0 tarmoqostiga yoʻnaltirilgan paketlarni
marshrutizatorga 192.168.1.2 ip manzili bilan uzatilishi mumkinligini biladi va 2marshurizator 10.1.1.0 tarmoqostiga yoʻnaltirilgan paketlarni 192.168.1.1. ip
manzili bilan marshrutizatorga yuborish mumkinligini biladi. Shaxsiy
kompyuterning turli tarmoqlardan ulanishini tekshiramiz (3.37-rasm).
3.37-rasm. Statik marshrutlash tuzilgan - PC0 PC3 bilan aloqani tekshirish oynasi
48
Beshta tarmoq va uchta portli marshurizator uchun statik
marshrutlash
Ushbu misolda biz quyidagi tarmoq sxemasini tuzamiz va sozlaymiz (3.38rasm).
Tarmoq sxemasi
Ushbu sxemada beshta tarmoq mavjud: 192.168.1.0, 172.20.20.0,
192.168.100.0, 10.10.10.0 va 192.168.2.0. Har bir kompyuterda standart shlyuz
sifatida ulangan marshrutizatorning interfeysi mavjud. Barcha shaxsiy
kompyuterlarda bir xil niqob mavjud - 255.255.255.0. Har bir port uchun
marshurizator maskasi har xil: Fa0 / 0 - 255.255.255.0, Fa0 / 1 - 255.255.0.0, Fa1 /
0 - 255.255.255.252.
3.38-rasm. Marshrutizatorlar orqali tarmoqlarni ulash
Keyinchalik, marshrutizatorlarni bir-biriga bogʻlaymiz, marshrutizatorga
NM-1FE-TX interfeys kartasini qoʻshishimiz kerak (NM - Tarmoq moduli, 1FE bitta FastEthernet portini oʻz ichiga oladi, TX - 10 / 100MBase-TX-ni qoʻllabquvvatlaydi). Buning uchun marshrutizator0-ning konfiguratsiya oynasiga oʻting,
uni yoqish tugmachasini bosib oʻchiring. Shundan soʻng, NM-1FE-TX interfeys
platasini marshurizator razyomiga torting (3.39-rasm). Karta qoʻshilgandan soʻng
uni yoqish uchun marshrutizatorning almashtirish tugmachasini yana bir marta
bosing. Ikkinchi marshurizator uchun xuddi shu amallarni takrorlang.
3.39-rasm. Interfeys platasini marshrutizatorga joylashtirish oynasi
49
Masalani qo`yilishi
Biz barcha shaxsiy kompyuterlar bir-biri bilan bogʻlanishlari uchun kerakli
sozlamalarni oʻrnatishimiz kerak, ya’ni oʻzaro turli xil tarmoqlardan kompyuterlar
mavjudligini ta’minlash kerak.
Marshrutni sozlash (standart yoʻnalish)
Ayni paytda, biz R2 marshrutizatorining 192.168.100.2 IP-manzili bilan Fa1
/ 0 interfeysiga 192.168.1.100 IP-manzili bilan PC1-dan paket yuborsak, u holda
ICMP paketi chapdan ushbu marshrutizatorga yetib boradi, ammo 192.168.100.2
dan 192.168.1.100 gacha ICMP paketlarini teskari yoʻnalishda yuborganda
muammo paydo bo`ladi. Haqiqat shundaki, R2 marshurizator oʻz marshrut
jadvalida 172.20.20.0 tarmogʻi haqida ma’lumotga ega emas, chunki biz hali ham
standart shlyuzni roʻyxatdan oʻtkazmaganmiz va R2 marshurizator soʻrovga
javoblarni qaerga yuborishni bilmaydi. Tarmoqosti tarmoqlarda marshrutizatsiyani
oʻrnatishning eng oson usuli bu standart marshrutni qoʻshishdir. Buning uchun
konfiguratsiya rejimida R1 marshrutizatorida quyidagi buyruqlarni bajaring (3.40rasm).
3.40-rasm. Standart yoʻnalishni R1-ga oʻrnatish oynasi
Ushbu buyruqlarda 0.0.0.0 raqamlarning birinchi guruhi maqsadli
tarmoqning IP-manzilini, keyingi 0.0.0.0 raqamlar guruhi uning niqobini bildiradi
va oxirgi raqamlar - 192.168.100.2 - bu tarmoqqa kirish uchun paketlarni yuborish
kerak boʻlgan interfeysning IP-manzili hisoblanadi. Agar biz 0.0.0.0 niqobli
tarmoq manzili sifatida 0.0.0.0 ni belgilasak, u holda bu marshrut sukut boʻyicha
yoʻnalishga aylanadi va manzillari toʻgʻridan-toʻgʻri marshrut jadvalida
koʻrsatilmagan barcha paketlar unga yuboriladi.
O`ngdagi R2 marshrutizatorida biz xuddi shu tarzda harakat qilamiz (3.41rasm).
50
3.41-rasm. Standart yoʻnalishni R2-ga oʻrnatish oynasi
IP-manzil 192.168.1.100 boʻlgan PC1-dan paketni R2 marshrutizatorining
192.168.100.2 IP-manzili bilan Fa1 / 0 interfeysiga yuboramiz va nima
oʻzgarganligini koʻrib chiqamiz (3.42-rasm).
3.42-rasm. 192.168.1.100 IP-manzilga ega PC1 kompyuteridan biz R2
marshrutizatorning 192.168.100.2 IP-manzili bilan Fa1 / 0 interfeysini tekshrish
oynasi
Amaliy ishimiz yakunida shuni aytishimiz mumkinki, aytaylik, biz PC1
kompyuteridan 192.168.1.100 manzili (chap tarmoqdan) PC4 kompyuteriga
10.10.10.100 IP-manzili (oʻng tarmoqdan) bilan ping qilishni xohlaymiz.
192.168.1.100 manzili boʻlgan kompyuterdagi standart shlyuz - bu R1
marshrutizatorining Fa0 / 0 interfeysining 192.168.1.1 manzili hisoblanadi.
Birinchidan, kompyuter 10.10.10.100 manzilini marshrutlash jadvalida koʻrib
chiqadi va uni topmagandan soʻng, ICMP paketlari standart manzilga, ya’ni
192.168.1.1 (port Fa0 / 0) bilan R1 marshrutizator interfeysiga yuboriladi. Paketni
51
olgandan soʻng, R1 manzilni koʻrib chiqadi - 10.10.10.100 va uni marshrut
jadvalida ham topishga harakat qiladi. Uni ham topa olmaganida, paket Fa1 / 0
interfeysiga, R2 marshrutizatorning 192.168.100.2 manziliga yuboriladi. R2
marshrutizatori oʻz marshrut jadvalida 10.10.10.100 gacha marshrutni topishga
harakat qiladi. Bu muvaffaqiyatsiz tugaganda, marshurizator 10.0.0.0 tarmogʻiga
yoʻnalishni qidiradi. Ushbu tarmoq haqidagi ma’lumotlar marshurizator jadvalida
joylashgan boʻlib, marshurizator ushbu tarmoqqa kirish uchun paketlarni
toʻgʻridan-toʻgʻri ushbu tarmoq ulangan FastEthernet0 / 1 interfeysiga yuborish
kerakligini biladi. Bizning misolimizda butun 10.0.0.0 tarmogʻi faqat bitta
kompyuter boʻlgani uchun, paketlar darhol manziliga, ya’ni 10.10.10.100 IPmanzili boʻlgan kompyuterga etib boradi. ICMP javob paketlarini yuborishda
barchasi xuddi shu tarzda sodir boʻladi. Biroq, faqat standart yoʻnalishlarni
belgilash bilan har doim ham imkoni boʻlmaydi. Keyinchalik murakkab tarmoq
konfiguratsiyalarida har bir tarmoq uchun marshrutni alohida-alohida yozish kerak
boʻlishi mumkin. Bu oson boʻlmaydi. Shuning uchun katta tarmoqlarda odatda
statik emas, balki dinamik marshrutlash qoʻllaniladi.
Laboratoriya ishi boʻyicha savollar
1. Marshrutlash jadvali necha xil usulda yaratilishi mumkin?
2. Statik marshrutlash nima?
3. Statik marshrutlashning afzalligi nimadan iborat?
4. Statik marshrutlash bilan dinamik marshrutlashning qanday farqi bor?
5. Standart shlyuz (default gateway) nima?
6. ICMP nima?
3. Marshrutlash halqasi (Routing loop, Петля маршрутизации) qanday
hodisa hisoblanadi?
8. Marshrutizatorni sozlashda qanday buyruqlardan foydalanisiz?
9. Tracert qanday buyruq?
52
3. DINAMIK MARSHRUTLASH
Ishdan maqsad: Kompyuter tarmog‘ini RIP va EIGRP protokollari asosida
dinamik marshrutlash jarayonlarini amalga oshirish ko`nikmasini hosil qilish.
Nazariy qism
Marshrutlash - bu paketdagi manzilga yetib borishi mumkin boʻlgan
tarmoqdagi eng yaxshi yoʻlni aniqlash jarayoni. Dinamik marshrutni bir yoki bir
nechta protokollar (RIP v2, OSPF va boshqalar) yordamida amalga oshirish
mumkin.
Dinamik marshrutlash - bu bir yoki bir nechta marshrutlash protokollari
(RIP, OSPF, EIGRP, BGP) yordamida marshrutlash jadvali toʻldiriladigan va
avtomatik ravishda yangilanadigan marshrutlash turi.
Har bir marshrutlash protokoli marshrutni baholash tizimidan (metrikadan)
foydalanadi. Belgilangan tarmoqlarga marshrutni tayinlash quyidagi mezonlarga
asoslanadi:
• retranslyatsion o`tishlar soni
• aloqa kanalining oʻtkazuvchanligi
• ma’lumotlarni uzatishning kechikishi
Marshrutizatorlar UDP orqali xizmat paketlari yordamida bir-birlari bilan
marshrut ma’lumotlarini almashadilar. Ushbu ma’lumot almashinuvi tarmoqdagi
qoʻshimcha trafik mavjudligini va ushbu tarmoqdagi yukni oshiradi. Shuningdek,
marshrutizatorlardagi marshrutlash jadvallari bir-biri bilan kelishishga
ulgurmasligi mumkin, bu esa notoʻgʻri marshrutlar paydo boʻlishiga va
ma’lumotlarning yoʻqolishiga olib kelishi mumkin.
Marshrutlash protokollari uch turga boʻlinadi:
• Vektorli masofali protokollar (RIP)
• Kanallarning holatini kuzatuvchi protokollar (OSPF)
• Aralash protokollar (EIGRP)
RIP protokoli
RIP - bu optimal yoʻlni topish uchun Bellman-Ford algoritmidan
foydalanadigan masofaviy vektorli marshrutlash protokoli. RIP marshrutlash
algoritmi - bu eng oddiy marshrutlash protokollaridan biri. U har 30 soniyada
marshrutlash jadvalini tarmoqqa uzatadi. Protokollarning asosiy farqi shundaki,
RIPv2 (RIPv1dan farqli oʻlaroq) multicast-da ishlashi mumkin, ya’ni uni multicast
manziliga yuborishi mumkin. RIP1-da ruxsat etilgan maksimal hoplar soni
(belgilangan joyga qadar) 15 (15-metrik) hisoblanadi. 15-hop cheklovi RIP-ning
katta tarmoqlarda ishlatilishiga yoʻl qoʻymaydi, shuning uchun protokol koʻpincha
kichik kompyuter tarmoqlarida uchraydi. Protokolning ikkinchi versiyasi - RIP2
protokoli 1994 yilda ishlab chiqilgan va birinchisining takomillashtirilgan
53
versiyasidir. Ushbu protokol qoʻshimcha marshrutlash ma’lumotlarini kiritish
orqali xavfsizlikni yaxshilaydi. Masofaviy vektor protokoli printsipi: har bir
marshrutizator RIP protokolidan foydalangan holda vaqti-vaqti bilan qoʻshnilariga
ushbu marshrutizator ma’lum boʻlgan barcha tarmoqlarga masofani (metrika
(oʻlchov) bilan oʻlchanadigan) oʻz ichiga olgan maxsus vektor paketini uzatadi.
Bunday vektorni olgan marshrutizator vektorning tarkibiy qismlarini oʻziga
qoʻshni bilan masofani koʻpaytiradi va vektorni toʻgʻridan-toʻgʻri oʻziga ma’lum
boʻlgan yoki boshqa marshrutizatorlar bu haqda ma’lum qilgan tarmoqlar yoki
tarmoqlar haqidagi ma’lumotlar bilan toʻldiradi. Router kengaytirilgan vektorni
barcha qoʻshnilariga yuboradi. Router bir necha muqobil marshrutlardan eng past
metrik qiymatiga ega marshrutni tanlaydi va bunday marshrut haqida ma’lumot
uzatgan marshrutizator keyingi o`tish (next hop) sifatida belgilanadi.
Protokol katta tarmoqlarda ishlashga yaroqsiz, chunki u tarmoqni katta trafik
bilan toʻsib qoʻyadi va tarmoq tugunlari kanallarning holati va tarmoq topologiyasi
toʻgʻrisida aniq ma’lumotga ega boʻlmagan holda faqat masofa vektorlari bilan
ishlaydi. Bugungi kunda, hatto kichik tarmoqlarda ham protokol yuqori darajadagi
EIGRP va OSPF protokollari bilan almashtiriladi.
Laboratoriya ishini bajarish tartibi
Olti qurilmali tarmoq uchun RIPv2 versiyasini sozlash
Bizning vazifamiz. 3.43 - rasmda koʻrsatilgan sxema marshrutini sozlash
3.43-rasm. Tarmoq loyihasi
Tarmoqni sozlashda portlarni yoqishni unutmang.
R1 marshrutizatorda RIP marshrutizator protokolini sozlash
Router konsoli konfiguratsiyaga kiring va quyidagi sozlamalarni bajaring
(3.44-rasm).
54
3.44-rasm. Router1 marshrutizatorida RIPv2 protokolini sozlash oynasi
Router (config) #router rip (RIP marshrutizatorini konfiguratsiya rejimiga
kirish). Router (config-router) #network 192.168.10.1 (S1 tugmachasi
tomonidan mijoz tarmogʻini marshrutizatorini ulash). Router (config-router)
#network 192.168.20.1 (Ikkinchi tarmoqni, ya’ni marshrutizatorlar orasidagi
tarmoqni ulash). Router (config-router) #version 2 (RIP protokolining ikkinchi
versiyasidan foydalanishni belgilaydi).
R2-marshrutizatorda RIP protokolini sozlash
2-marshrutizator konfiguratsiyasini kiriting va quyidagi sozlamalarni
bajaring (3.45-rasm).
3.45-rasm. R2- marshrutizatorda RIPv2-protokolini sozlash
Kommutator sozlamalarini va RIP protokolini tekshirish
R1 va R2 marshrutizatorlarida RIPv2 protokoli sozlamalarini koʻrib
chiqamiz (3.46-rasm).
55
3.46-rasm. R1 va R2 marshrutizatorlarining sozlamalari oynasi
Marshrutizatorlarning haqiqatan ham toʻgʻri tuzilganligini va toʻgʻri
ishlashini tekshirish uchun RIP marshrutizator jadvalini quyidagi buyruq
yordamida koʻring: Router # show ip route rip (3.47-rasm va 3.48-rasm).
3.47-rasm. R1 marshrutlash jadvali oynasi
Ushbu jadval 192.168.10.0 tarmogʻiga faqat bitta marshrut mavjudligini
koʻrsatadi: R 1 orqali (10.10.0.1 tarmoq).
3.48-rasm. R2 marshrutlash jadvali oynasi
56
Ushbu jadval 192.168.20.0 tarmogʻiga bitta marshrut mavjudligini
koʻrsatadi: R2 orqali (tarmoq 10.10.0.2).
PC1 va PC2 oʻrtasidagi aloqani tekshirish
Marshrutning toʻgʻri bajarilganligini tekshiramiz (3.49-rasm).
3.49-rasm PC1-dan PC2-ga ping berish oynasi
Laboratoriya ishini bajarish bo`yicha topshiriqlar
1-Topshiriq. Toʻrt qurilmali tarmoq uchun RIP 2-versiyasini sozlash
3.50-rasmda biz RIPv2 marshrutlash protokolini sozlash uchun
foydalanadigan tarmoq koʻrsatilgan.
3.50-rasm Marshrutlash protokollarini sozlash uchun tarmoq loyihasi
Birinchidan, R1 ni sozlaymiz (3.51-rasm).
3.51- rasm R1 marshrutizatorida RIP-protokolini sozlash oynasi
57
Natijani Config yorligʻida koʻrib chiqamiz (3.52-rasm).
3.52-rasm. R1 marshrutizator oynasi, Config yorligʻi oynasi
R2-marshrutlashni sozlaymiz (3.53-rasm).
3.53-rasm. R2-marshrutizatorida RIP-protokolini sozlash oynasi
Biz natijani kuzatamiz (3.54-rasm).
3.54-rasm. R2 marshrutizator oynasi, Config yorligʻi oynasi
Turli xil tarmoqlardan shaxsiy kompyuterlar mavjudligini tekshiramiz
(3.55-rasm).
58
3.55-rasm. RIP protokolini yoʻnaltirish natijasi oynasi
EIGRP marshrutlash protokoli
EIGRP protokolini amalga oshirish osonroq va marshrutizatorning hisoblash
resurslariga OSPFga qaraganda kam talabchandir. EIGRP-da metrikani hisoblash
algoritmi yanada rivojlangan. Metrikani hisoblash formulasida paketning yoʻlidagi
interfeyslarning yuklanishi va ishonchliligini hisobga olish mumkin. EIGRP
protokolining kamchiligi uning faqat Cisco uskunalarida cheklangan
foydalanishidir.
2-Topshiriq. EIGRP protokolini sozlash
Tarmoq sxemasi 3.56-rasm.
3.56-rasm. EIGRP konfiguratsiyasi loyihasi
EIGRP-ni sozlash RIP-ni sozlash bilan juda oʻxshash.
R1 marshrutizatorini dasturlash
R1-ni sozlaymiz (3.57-rasm).
59
3.57-rasm. R1- marshrutizatorni sozlash oynasi
R2 dasturlash
R2-ni sozlaymiz (3.58-rasm).
3.58-rasm. R2-ni sozlash oynasi
Tarmoq ishini tekshirish
Marshrutizatorning ishlashini tekshiramiz (3.59-rasm).
3.59-rasm. Tarmoq holatini tekshirish natijasi oynasi
60
OSPF protokoli
OSPF dinamik marshrutlash protokoli har bir marshrutizator qaysi
tarmoqlarga ulanganligini tavsiflovchi barcha marshrutizatorlar tomonidan yagona
ma’lumotlar bazasidan foydalanishga asoslangan. Har bir kanalni tavsiflashda
marshrutizatorlar u bilan metrikani bogʻlashadi - bu kanal "sifatini" tavsiflovchi
qiymat. Bu OSPF marshrutizatorlarga (barcha kanallar teng boʻlgan RIPdan farqli
oʻlaroq) kanalning haqiqiy oʻtkazuvchanligini koʻrib chiqish va eng yaxshi
marshrutlarni aniqlashga imkon beradi.
OSPF (Open Shortest Path First) - bu link-state (LSA) texnologiyasiga
asoslangan dinamik marshrutlash protokoli bo`lib, eng qisqa yoʻlni topish
algoritmiga asoslangan. Kanal holatini kuzatib borish zonadagi mavjud boʻlgan
barcha marshrutizatorlarning faol interfeyslariga kanal holatidagi e`lonlarni (LSA)
yuborishni talab qiladi. Ushbu e`lonlarda marshrutizator ustidagi har bir kanalning
tavsifi va har bir kanalning narxi koʻrsatilgan. LSA xabarlari faqat tarmoqdagi
oʻzgarishlar yuz bergan taqdirda yuboriladi, ammo har 30 daqiqada bir marta LSA
xabarlari majburan yuboriladi. Protokol avtonom tizimni zonalarga (hududlarga)
boʻlinishini amalga oshiradi. Zonalardan foydalanish tarmoq va marshrutizator
protsessorlariga tushadigan yukni kamaytirishi va marshrutlash jadvallari hajmini
kamaytirishi mumkin.
OSPF protokolining ishlashi
Barcha marshrutizatorlar OSPF yoqilgan barcha interfeyslarda maxsus Hello
paketlarini almashadilar. Shunday qilib, marshrutizator-qoʻshnilar aniqlanadi,
umumiy ma’lumot uzatish kanalini baham koʻrishadi. Shundan soʻng, salom
paketlar har 30 soniyada yuboriladi. Marshrutizatorlar qoʻshnilari bilan qo`shni
holatiga oʻtishga harakat qiladilar. Ushbu holatga oʻtish marshrutizatorlar turi va
zona atributiga koʻra salom paketlar almashinadigan tarmoq turi bilan belgilanadi.
Qoʻshnichilik holatidagi bir nechta marshrutizator bogʻlanish holati ma’lumotlar
bazasini bir-biri bilan sinxronlashtiradi. Har bir marshrutizator kanal holatidagi
e’lonni qoʻshnilariga yuboradi va bunday e’lonni olgan har bir marshrutizator
kanal holatiga oid ma’lumotlar bazasiga ma’lumot yozadi va e’lon nusxasini
boshqa qoʻshnilariga yuboradi. Zonada e'lonlarni tarqatishda barcha
marshrutizatorlar bir xil kanal-ma’lumotlar bazasini yaratadilar. Har bir
marshrutizator grafigini (eng qisqa yoʻl daraxti) hisoblash uchun SPF algoritmidan
foydalanadi. Har bir marshrutizator tuzilgan eng qisqa yoʻl daraxti asosida oʻz
marshrutizatsiyasini quradi.
To`g`ri va teskari maska
Cisco uskunalarida ba’zida teskari maskani ishlatish kerak boʻladi, ya’ni
odatdagi 255.255.255.0 (Subnet mask – to`g`ri maska) emas, balki 0.0.0.255
(Wildcard maskai - teskari maska). Teskari maska kirish roʻyxatlarida (access list)
61
va OSPF protokolida tarmoqlarni tavsiflashda ishlatiladi. Toʻgʻri maska boshqa
barcha holatlarda qoʻllaniladi. Maskalarning farqi shundaki, to`g`ri maska
tarmoqlarda, teskari esa xostlarda ishlaydi. Teskari maska yordamida siz, masalan,
barcha tarmoqosti tarmoqlarda ma’lum manzilga ega xostlarni tanlashingiz va
ularga Internetga kirishga ruxsat berishingiz mumkin. 255.255.255.0 maskali
192.168.1.0 kabi manzillar koʻpincha mahalliy tarmoqlarda ishlatilganligi sababli,
eng keng tarqalgan Wildcard maskasi (shablon maskasi yoki teskari maska yoki
iinvers maska) 0.0.0.255 maskasidir.
Shablon maskasi (wildcard mask) - bu tarmoqdagi xostlar sonini
koʻrsatadigan maska. Tarmoqosti tarmoq maskasiga toʻldiruvchi hisoblanadi.
Tarmoqosti tarmoq maskalarining har bir oktetlari uchun 255-tarmoqosti tarmoq
maskalari sifatida baholandi. Masalan, tarmoq 192.168.1.0 va tarmoqosti maskasi
255.255.255.242 uchun shablon maskasi 0.0.0.13 ga ko`rinishida bo`ladi. Shablon
maskasi ba’zi marshrutlash protokollarining konfiguratsiyasida ishlatiladi,
shuningdek kirish roʻyxatlarini cheklash uchun qulay parametrdir.
Shablon maskasini niqoblash
To`g`ri va teskari maska oʻrtasida bogʻliqlik mavjud: jami har bir bit uchun
bu maskalar yig`indisi 255 ga teng boʻlishi kerak. Bizning tarmoq 192.168.32.0 /
28 boʻlsin. Shablon maskasi quyidagicha hisoblaydi: prefiks / 28 255.255.255.240 yoki 11111111.11111111.11111111.11110000. Shablon maskasi
uchun bizga faqat nollar kerak boʻladi, ya’ni 11110000 raqamini oʻnli raqamga
oʻtkazamiz va hisoblaymiz: 128/64/32/16/8/4/2/1 u 8 + 4 + 2 + 1 = 15 boʻladi,
ya’ni. bizning shablon maskamiz 0.0.0.15 boʻladi.
4-Topshiriq. 4 ta qurilma uchun OSPF protokolini sozlash
3.60-rasmda koʻrsatilgan sxemani yigʻing.
3.60-rasm OSPF protokolini sozlash loyihasi
Marshrutizatorlarni sozlash
R1 ni sozlaymiz (3.61-rasm).
3.61-rasm. R1- marshrutlashni sozlash oynasi
62
Endi R2 marshrutlash uchun sozlamalarni oʻrnatamiz (3.62-rasm).
3.62-rasm. R2 sozlamalari oynasi
Agar CPT-da marshrutizator sozlamalarini tiklashingiz kerak boʻlsa, uning
quvvat tugmachasini oʻchirib qoʻying va keyin uni qayta yoqing.
Natijani tekshirish
Marshrutni tekshirish uchun biz turli xil tarmoqlardan shaxsiy
kompyuterlarni ping bilan oʻtkazamiz (3.63-rasm).
3.63-rasm OSPF ishlashini tekshirish natijalari oynasi
Laboratoriya ishi boʻyicha savollar
1. Marshrutlash kompyuter tarmoqlarida qanday jarayon hisoblanadi?
2. Dinamik marshrutlash nima?
3. EIGRP qanday protokol hisoblanadi?
4. BGP qanday protokol hisoblanadi?
5. OSPF qanday protokol?
6. RIP qanday protokol hisoblanadi?
7. Marshrutlash protokollari necha turga boʻlinadi?
63
Laboratoriya ishi №4
Cisco Packet Tracer dasturida kichik o’lchamli va katta o’lchamli korporativ
tarmogʻini loyihalash
Ishdan maqsad: Kichik korporativ tarmogʻini Cisco Packet Tracer
dasturida yordamida qurish koʻnikmasini shakllantirish
Nazariy qism
Korporatsiya tarmoqlari har qanday tashkilot oʻzaro ta’sir qiluvchi
elementlar (boʻlimlar) toʻplamidir, ularning har biri oʻziga xos tuzilishga ega
boʻlishi mumkin. Elementlar funktsional ravishda bir-biriga bogʻlangan, ya’ni. ular
bitta ish jarayonida ma’lum ish turlarini, shuningdek, ma’lumot almashish,
hujjatlar, fakslar, yozma va ogʻzaki buyruqlar va boshqalarni amalga oshiradilar.
Bundan tashqari, ushbu elementlar tashqi tizimlar bilan oʻzaro ta’sir qiladi va
ularning oʻzaro ta’siri ham axborot, ham funktsional boʻlishi mumkin. Va bu holat
qaysi turdagi faoliyat bilan shugʻullanmasin, deyarli barcha tashkilotlar uchun davlat idorasi, bank, sanoat korxonasi, tijorat firmasi va boshqalar uchun amal
qiladi. Tashkilotning ushbu umumiy koʻrinishi bizni korporativ axborot tizimlarini
qurishning ba’zi umumiy tamoyillarini shakllantirishga imkon beradi, ya’ni. butun
tashkilot boʻylab axborot tizimlari. Korporativ tarmoq - bu korporativ tizimda
ishlatiladigan turli xil ilovalar oʻrtasida ma’lumot uzatishni ta’minlaydigan tizim.
Korporativ tarmoq - bu alohida tashkilotning tarmogʻi. Korporativ tarmoq - bu
TCP / IP protokolidan foydalanadigan va Internet-aloqa standartlaridan
foydalanadigan har qanday tarmoq, shuningdek tarmoq foydalanuvchilariga
ma’lumotlarni etkazib berishni ta’minlaydigan xizmat dasturlari. Masalan, biznes
e'lonlarni, ishlab chiqarish jadvallarini va boshqa xizmat hujjatlarini nashr etish
uchun veb-serverni oʻrnatishi mumkin. Xodimlar kerakli hujjatlarni veb-brauzerlar
yordamida olishadi.
Korporativ tarmoqdagi veb-serverlar foydalanuvchilarga Internetga oʻxshash
xizmatlarni taqdim etishi mumkin, masalan, gipermatnli sahifalar bilan ishlash
(matn, gipermurojaat, grafik va ovoz yozuvlarini oʻz ichiga olgan), veb-mijozlar
talabiga binoan kerakli resurslarni taqdim etish va ma’lumotlar bazalariga kirish.
Ushbu qoʻllanma davomida barcha nashriyot xizmatlari qaerda ishlatilishidan qat'i
nazar (Internetda yoki korporativ tarmoqda) "Internet xizmatlari" deb nomlanadi.
Korporativ tarmoq, qoida tariqasida, geografik jihatdan taqsimlanadi, ya’ni. birbiridan ancha uzoqlikda joylashgan idoralar, boʻlimlar va boshqa tuzilmalarni
birlashtirish. Korporativ tarmoqni yaratish tamoyillari mahalliy tarmoqni yaratish
uchun ishlatilganidan ancha farq qiladi. Ushbu cheklash juda muhimdir va
korporativ
tarmoqni
loyihalashda
uzatiladigan
ma’lumotlar
hajmini
64
minimallashtirish uchun barcha choralar koʻrilishi kerak. Qolganlari uchun
korporativ tarmoq qaysi ilovalar va ular orqali uzatiladigan ma’lumotlarni qanday
ishlashiga cheklovlar qoʻymasligi kerak.
Laboratoriya ishini bajarish tartibi
Cisco Packet Tracer dasturiga 6 ta kompyuter 2 ta switch, router olamiz va
ularni avtomatik aloqa liniyasi orqali bogʻlab olamiz.
4.1-rasm. Tarmoqni loyihalash oynasi
Routerga TATU deb mon berib olamiz
4.2-rasm. Config oylasi
65
Routerni chap tomoniga 192.168.1….ga tegishli holda ip manzil beramiz.
4.3-rasm. Tehnologiyani sozlash oynasi
Routerning oʻng tomoniga 192.168.2… ga tegishli ip manzil beramiz.
4.4-rasm. IP manzillarni berish
Har bir kompyuterga sohasi boʻyicha manzil berib chiqamiz.
66
4.5-rasm. Statik manzilni belgilash
4.6-rasm. Desktop oynasi
Tarmoq toʻgʻri aloqa qilishini birinchi tarmoq birinchi kompyuteri va
ikkinchi tarmoq uchunchi notebooki ga ping 192.168.2.3 manzil berib tekshiramiz
67
4.7-rasm. Loyihalashtirilgan tarmoq
Biz buyerda tarmoq toʻgʻri loyihashtirilganini koʻrishimiz mumkin
Laboratoriya ishi boʻyicha topshiriqlar variantlari:
Berilgan variantlar boʻyicha katta oʻlchamdagi korporativ tarmoqni
loyihalang
№
Topshiriq nomi
№
Topshiriq nomi
1.
2 ta kommutator, 2 ta server, 30 ta2.
5 ta kommutator, 2 ta server, 13 ta
kompyuter, 1 ta marshrutizator
kompyuter, 1 ta marshrutizator
3.
3 ta kommutator, 1 ta server, 25 ta4.
4 ta kommutator, 3 ta server, 14 ta
kompyuter, 3 ta marshrutizator
kompyuter, 2 ta marshrutizator
5.
3 ta kommutator, 3 ta server, 15 ta6.
6 ta kommutator, 3 ta server, 24 ta
kompyuter, 2 ta marshrutizator
kompyuter, 2 ta marshrutizator
7.
4 ta kommutator, 1 ta server, 10 ta8.
3 ta kommutator, 4 ta server, 28 ta
kompyuter, 1 ta marshrutizator
kompyuter, 3 ta marshrutizator
9.
1 ta kommutator, 2 ta server, 20 ta10.
7 ta kommutator, 3 ta server, 8 ta
kompyuter, 3 ta marshrutizator
kompyuter, 1 ta marshrutizator
11.
4 ta kommutator, 2 ta server, 30 ta12.
5 ta kommutator, 3 ta server, 26 ta
kompyuter, 4 ta marshrutizator
kompyuter, 3 ta marshrutizator
13.
2 ta kommutator, 3 ta server, 15 ta14.
7 ta kommutator, 4 ta server, 30 ta
kompyuter, 1 ta marshrutizator
kompyuter, 4 ta marshrutizator
Laboratoriya ishi boʻyicha savollar:
1. Global tarmoq qurilmalarini sanab bering.
2. Marshrutizator vazifasi nimadan iborat?
3. Server qanday qurilma hisoblanadi?
4. Korporativ tarmoq nima?
68
Xulosa
Keyingi yillarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini davlat
boshqaruvi va davlat xizmatlari koʻrsatishning barcha sohalariga joriy etish
boʻyicha bosqichma-bosqich oʻtkazilayotgan islohotlar axborot xizmatlarini ilgari
surish, «elektron hukumat» tizimini rivojlantirish va amalga oshirish, xalq bilan
muloqot qilish va aholining kundalik muammolarini joylarda oʻz vaqtida hal
qilishning samarali mexanizmlarini yaratish imkonini bermoqda. Bu borada AKT
sohasining barcha sohalarda jadal rivojlanishini talab qilmoqda. Bu borada AKT
sohasida yetuk bilimli mutahasislarni tayorlash hamda zamonaviy oʻquv rejalar
asosida talabalarga mutahasislik fanlarida laboratoriya mashgʻulotlari orqali amaliy
tajribalarini hamda ishlash koʻnikmalarini hosil qilish zarur omillardan biri
hisoblanadi.
Ushbu uslubiy koʻrsatmada “Kompyuter tarmoqlari” fanidan laboratoriya
mashgʻulotlarini bajarish ketma-ketligi keltirildi. Laboratoriya mashgʻulotlarida
kompyuter tarmoqlarining tashkil etuvchilarining xususiyatlarini oʻrganish va
olingan bilimlar boʻyicha topshiriqlar jamlammasi keltirilgan.
Uslubiy koʻrsatmada berilgan topshiriqlarni bajarish uchun Cisco packet
tracer dasturidan foydalanish imkoniyati koʻrsatib oʻtilgan. Bundan tashqari
talabalar bilimini mustahkamlash uchun mashqlar va nazorat savollari berilgan.
69
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
Asosiy adabiyotlar
1. Miryusupov Z.Z., Djumanov J.X. «Kompyuter tarmoqlari». – Toshkent.
“Aloqachi”. 2020. 158 b.
2. Musayev M.M. Kompyuter tizimlari va tarmoqlari. Toshkent. Aloqachi
nashriyoti, 2013 yil. 394 bet. – Oliy oʻquv yurtlari uchun qoʻllanma.
3. A.A.Kaxxarov, Yu.Sh.Avazov, U.A.Ruziyev “Kompyuter tizimlari va
tarmoqlari” .T.:”Fan va texnologiyalar”, 2019. 456 bet.
4. Олифер В.Г., Олифер Н.А. Компьютерные сети. Принципы,
технологии, протоколы. Учебник. - СПб. Питер. 2010 г.
5. Кулаков В. Г., Леохин Ю. Л. Моделирование компьютерных сетей в
симуляторе Cisco Packet Tracer 6. М.: Московский технологический институт,
2016.
Qoʻshimcha adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. Toshkent. 2013. – 488 b.
2. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlashyurt taraqqiyoti va xalq farovonligini garovi. Toshkent. 2013.
3. Ватаманюк А. Создание, обслуживание и администрирование сетей.
СПб. Питер. 2010 – 282 с.
4. Ergashev A.Q., Tulyaganov A.A., Gul’turayev N.X. Oʻquv adabiyotlarini
ishlab chiqish va nashr etishga tayorlash boʻyicha uslubiy koʻrsatmalar. TUIT.
2018. - 52 b.
70