O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI MATEMATIKA VA KOMPYUTER ILMLARI FAKULTETI “Amaliy matematika” kafedrasi FAN: TARMOQ TEXNOLOGIYALARI VA ADMINISTRLASHTIRISH MAVZU: TELEKOMMUNIKATSION TIZIMLAR Ma’ruzachi: katta o’qituvchi B.H.Shovaliyev Qarshi - 2022 REJA 1. Telekommunikatsion tizimlarning me’yoriy huquqiy asoslari 2. Telekommunikatsiya tarmog’ining qurilmalari 3. Telekommunikatsiya tizimining rivojlanish istiqbollari KALIT SO’ZLAR Telekommunikatsion tizimlar, modem, modulyatsiya, demodulyatsiya, tarmoq arxitekturasi, tarmoq strukturasi, kiritish va chiqarish qurilmalari, kompyuter portlari, razyomlar TELEKOMMUNIKATSION TIZIMLAR 1999 yil 20 avgustda O’zbekiston Respublikasi prezidentining “Telekommunikatsiyalar to’g’risida”gi 822-I-sonli qarori qabul qilindi. Qonun 28 moddadan iborat bo’lib, ular quyidagilardan tashkil topadi: qonunning maqsadi, asosiy tushunchalar, Telekommunikatsiyalar to’g’risidagi qonunchilik, Telekommunikatsiya tarmoqlariga doir mulkchilik, Telekommunikatsiya tarmoqlarining yerlari, Telekommunikatsiya tarmoqlari, Telekommunikatsiyalar sohasida davlat tomonidan tartibga solish va boshqarish, Telekommunikatsiyalar sohasidagi maxsus vakolatli organ, Telekommunikatsiyalar sohasidagi faoliyatni litsenziyalash, Telekommunikatsiyalar sohasida sertifikatlash, Telekommunikatsiyalar tarmoqlarini raqamlash tizimi va rejasi, domen nomlari tizimi, Telekommunikatsiyalar sohasida raqobatni rivojlantirish, Telekommunikatsiya xizmatlariga doir tariflar, Telekommunikatsiya tarmoqlari orqali uzatiladigan telefon so‘zlashuvlari, telegraf va boshqa xabarlarning sir tutilishi, Telekommunikatsiyalar tarmoqlari va vositalarini rivojlantirish hamda qayta qurish, Tarmoqlararo ulanishlar, Operatorlar va provayderlarning tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlar bilan o‘zaro munosabatlari, Favqulodda holatlarda telekommunikatsiyalar tarmoqlarini boshqarish, Telekommunikatsiya tarmoqlarida ro‘y bergan hodisalar oqibatlarini bartaraf etish, Operatorlar va provayderlarning huquqlari, Operatorlar va provayderlarning majburiyatlari, Foydalanuvchilarning huquqlari, Foydalanuvchilarning majburiyatlari, Telekommunikatsiya xizmatlaridan foydalanish chog‘idagi imtiyozlar va ustunliklar, Telekommunikatsiya vositalarini qo‘riqlash, Nizolarni hal etish, Telekommunikatsiyalar to‘g‘risidagi qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlik. TELEKOMMUNIKATSION TIZIMLAR Telekommunikatsiyalar — signallar, belgilar, matnlar, tasvirlar, tovushlar yoki axborotning boshqa turlarini o‘tkazgichli, radio, optik yoki boshqa elektrmagnit tizimlaridan foydalangan holda uzatish, qabul qilish, qayta ishlash; Telekommunikatsiyalar tarmog‘i — uzatishlarning bir yoki bir necha turini: telefon, telegraf, faksimil turlarini, ma’lumotlar uzatish va hujjatli xabarlarning boshqa turlarini, televizion va radioeshittirish dasturlarini translatsiya qilishni ta’minlovchi telekommunikatsiya vositalarining majmui; Telekommunikatsiya vositalari — elektrmagnit yoki optik signallarni hosil qilish, uzatish, qabul qilish, qayta ishlash, kommutatsiya qilish hamda ularni boshqarish imkonini beruvchi texnik qurilmalar, asbobuskunalar, inshootlar va tizimlar; Telekommunikatsiya inshootlari — telekommunikatsiya tarmoqlari va vositalarining ishlashi hamda ulardan foydalanishni ta’minlovchi binolar, qurilmalar, telekommunikatsiya liniyalari, moslamalar, tayanchlar, machtalar va boshqa inshootlar; Oxirgi (terminal) asbob-uskunalar — telekommunikatsiyalar tarmoqlari bilan o‘zaro bog‘lanadigan, telekommunikatsiyalar tarmoqlari orqali uzatiladigan yoki qabul qilinadigan signallarni hosil qilish, o‘zgartirish, qayta ishlash uchun mo‘ljallangan telekommunikatsiyalar xizmatlaridan foydalanuvchilarning texnik vositalari; Tarmoqlararo ulanishlar — telekommunikatsiya tarmoqlarining o‘zaro texnologik hamkorligi bo‘lib, u turli telekommunikatsiyalar operatorlarining foydalanuvchilar o‘rtasida axborotni uzatish va qabul qilishni ta’minlaydi; TELEKOMMUNIKATSION TIZIMLAR Telekommunikatsiya operatori (bundan buyon matnda operator deb yuritiladi) — mulk huquqi yoki boshqa ashyoviy huquq asosida telekommunikatsiyalar tarmog‘iga ega bo‘lgan, uning ishlashi, rivojlanishini ta’minlovchi va telekommunikatsiya xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik shaxs; Telekommunikatsiya xizmatlari provayderi (bundan buyon matnda provayder deb yuritiladi) — foydalanuvchilarga operatorlar tarmog‘i orqali tijorat asosida telekommunikatsiya xizmatlarini ko‘rsatuvchi yuridik shaxs; Telekommunikatsiyalar xizmatlari — operator va provayderning signallar hamda boshqa axborot turlarini telekommunikatsiya tarmoqlari orqali qabul qilish, uzatish, qayta ishlashga doir faoliyati mahsuli; Raqamlash tizimi — operatorlar, provayderlar va foydalanuvchilarning oxirgi (terminal) asbobuskunalari o‘rtasida raqamlarni taqsimlash va ularga raqam (raqamlar yoki belgilar kombinatsiyasini) berish tartibi; Raqamlash rejasi — operatorlar, provayderlar va foydalanuvchilarning oxirgi (terminal) asbobuskunalari o‘rtasidagi aniq raqamlarning berilishi; TELEKOMMUNIKATSION TIZIMLAR Telekommunikatsiyalar xizmatlaridan foydalanuvchi (bundan buyon matnda foydalanuvchi deb yuritiladi) — telekommunikatsiyalar xizmatlarining iste’molchisi hisoblangan yuridik yoki jismoniy shaxs; Universal xizmatlar — umumiy foydalanishdagi telekommunikatsiya tarmoqlari orqali barcha foydalanuvchilarga ko‘rsatiladigan belgilangan sifatdagi majburiy xizmatlar to‘plami (foydalanuvchilarning bu tarmoqdan foydalanishini ta’minlash, mahalliy, shaharlararo va xalqaro telefon so‘zlashuvlari, telegrammalar jo‘natish va boshqalar). Domen nomi — axborot resursiga yoki axborot tizimiga berilgan, ularni Internet jahon axborot tarmog‘ida identifikatsiyalash uchun xizmat qiladigan noyob nom; Domen nomlari tizimi — Internet jahon axborot tarmog‘ida domen nomlarini berish, ro‘yxatdan o‘tkazish va ulardan foydalanish tartibi; Telekommunikatsiyalar tarmoqlarini attestatsiyadan o‘tkazish — telekommunikatsiyalar tarmoqlari himoyalanganlik holatining axborot xavfsizligi sohasidagi milliy standartlar va normativ-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiqligini aniqlashga qaratilgan tashkiliy-texnik tadbirlar majmui. TELEKOMMUNIKATSIYA TARMOG’INING QURILMAlARI TELEKOMMUNIKATSIYA TARMOG’INING QURILMAlARI TELEKOMMUNIKATSIYA TARMOG’INING QURILMAlARI TELEKOMMUNIKATSIYA TARMOG’INING QURILMAlARI TELEKOMMUNIKATSIYA TARMOG’INING QURILMAlARI Modеm – axborotni kompyutеrdan uzatish kabеliga va kabeldan kompyuterga tushunarli ko’rinishga o‘tkazuvchi maxsus elеktron qurilma. Modеm “modulyator” va “dеmodulyator” so‘zlari birikmasidan kеlib chiqqan bo‘lib, uning yordamida axborot uzatuvchi kompyutеrda raqamli ko‘rinishdan analog ko‘rinishiga aylantiriladi, shuningdеk qabul qiluvchi kompyutеrda analog ko‘rinishdan raqamli ko‘rinishga aylantiriladi. Modemning vazifasi kompyuterda «0» va «1» ko’rinishida tasvirlangan ma’lumotni ikki asosiy chastotali telefon signallariga va aksincha, telefon signalini «0» va «1» yordamida kodlangan axborot ko’rinishiga utkazib berishdan iborat. Modemning asosiy xarakteristikasi ma’lumotlarni uzatish tezligidir. Modulyatsiya-bu signalni biror parametirini aloqa kanalida (modulyatsiya qilinadigan signalni) uzatilayotgan ma’lumotlarning joriy qiymatlariga mos ravishda (modulyatsiya qilingan signalni) o’zgartirish. Demodulyatsiya-bu modulyatsiya qilingan signalni (balki aloqa kanalidan o’tish paytida xalaqitlar bilan buzilgan signalni) madulyatsiya qiladigan signalga teskari o’zgartirishdir. Zamonaviy modemlarda ko’pincha modulyatsiyaning uchta turi ishlatiladi: chastatali-FSK (Frequence Shift Keying); fazali-PSK (Phake Shift keying); kvadraturali amplitudali-QAM (Quadrature Amplitude Madelation ). TELEKOMMUNIKATSIYA TARMOG’INING QURILMAlARI Chastatali modulyatsiyadan modulyatsiya qilinadigan signalning (uzatilayotgan ma’lumotlarining) joriy qiymatlariga mos ravishda fizik signalning (odatda sinusoidali) chastatasi o’zgaradi, bunda uning amplitudasi o’zgarmaydi. Eng sodda holda ma’lumotlar bitining 1 va 0 qiymatlariga, ma’lumotlarini uzatishning birinchi bayonnomalari V.21 da qabul qilingani kabi, chastataning ikkita qiymati mos keladi, masalan, 980 GS va 1180 GS. Chastatali madulyatsiya xalaqitlarga juda turg’undir, uzatishda signalning faqat amplitudasi buziladi. Fazoli modulyatsiyada modulyatsiya qilinadigan kattalik bo’lib signal fazosi xisoblanadi, bunda uning chastotasi va amplitudasi o’zgarmaydi; faza-modulyatsiya qilingan signalning xalaqitlarga chidamligi ham yuqoridir. Signallarning sof amplitudali modulyatsiyada uning xalaqitlardan ximoyanlanganligi juda pastdir, shuning uchun xalaqitlarga chidomliroq, lekin yanada murakkabroq kvadratli amplitudali modulyatsiya qo’llaniladi, bunda uzatilayotgan ma’lumotlar taktida bir vaqtning o’zida signalning ham fazosi, ham amplitudasi o’zgaradi. Birinchi modem 1979 yilda Hayes Microcomputer Products kompaniyasi tomonidan Apple II shaxsiy kompyuterlar uchun yaratilgan va 110/300 bit/s tezlik bilan ishlagan. 1981 yilda Hayes 300 bit/s tezlik bilan ishlovchi Smartmodem modemini yaratdi, u ishlab chiqarishda de-fakto standarti bo‘lib qoldi. Modemlar foydalanilishi bo‘yicha (ichki va tashqi), ishlash prinsipi bo‘yicha (qurilmaviy yoki dasturiy), tarmoq ulanish tipi bo‘yicha shuningdek ma’lumotlarni uzatish protokollari bo‘yicha turlarga bo‘linadi. Ichki modem qurilma ichki platasining raz’yomiga qo’yiladigan plata ko’rinishga ega, masalan, kompyuter tizimini platasi ISA interfeysining slotiga va telefonli aloqa liniyasiga ulash uchun RJ-11 tipidagi evroraz’yomga ham ega. Ishlatilishi bo‘yicha ички modemlar tizimli blok ichiga yoki noutbuklarga qo‘shimcha o‘rnatiladi (ISA, PCI, PCIE, PCMCIA, AMR/CNR slotlariga). TELEKOMMUNIKATSIYA TARMOG’INING QURILMAlARI Tashqi modem-bu odatda katta bo’magan quticha ko’rinishidagi mustaqil kantruksiya bo’lib, u manba bloki, aparatura (kompyuterini ketma-ket porti-RS-232) va telefon kanaligi (RJ-11 raz’yomi) ulash uchun raz’yomlar va indikatorli panel bilan jihozlangan. Indikatorlar modemning ish rejimlari to’g’risida ma’lumot beradi, masalan, indikatorlar quyidagilarni ko’rsatadi: MR (Modem Reayd)-modem tarmoqqa ulangan; OH (Off Hook)-modem “trubkani” ko’taradi; AA (Auto Answer)-modem telefon qo’ng’irog’iga javob bermoqda; CD (Carrier Detect)-modem liniyada boshqa mademni aniqladi; DC (Data Commpression)-ma’lumotlarni saqlash jarayoni bajarmoqda; EC (Error Control)-xatolikni nazorat qilish jarayoni bajarilmoqda va b. Tashqi modemda uning ishlash tezligini bildiruvchi rangli indikatorlar bo’lishi mumkin, masalan, HS (High Speed) indikatori ishlash tezligi 1200 bit/s bo’lganda qizil rang, tezlik 2400 bit/s bo’lganda- yashil rang, tezlik 9600 bit/s bo’lganda to’q sariq rang bilan yoritiladi. Ishlatilishi bo‘yicha tashqi modemlar — COM, LPT, USB yoki Ethernet-port orqali ulanadi, odatda o`z elektr manbasiga ega bo`ladi. USB shinalari bilan ulanuvchi USB-modemlari xozirgi vaqtda ommaviylashgan. Mobil aloqa kommpaniyalarining maxsus modemlaridan foydalanish ancha qulayliklarni bermoqda. Usell, UMS va Beeline tarmoqlari modemlari respublikamizda ishlatilmoqda. Usell uyali aloqa kompaniyasining modemlari internet bilan ulanish uchun xizmat qiladi. Bir necha turlarda ishlab chiqarilgan bo’lib, MF 190V(MF 190V) 3G USB turi xarakteristikalarini qarab chiqamiz. Modeli MF 190V, gabariti 90 x 26 x 11, og’irligi 26 g, bir sekundda 7,2 Mbit tezlik bilan ishlaydi, Micro SO slot 32 TELEKOMMUNIKATSIYA TUZILMASI Zamonaviy telekommunikatsiya infratuzilmasining barpo etilishi raqamli iqtisodiyot rivojlanishi uchun eng muhim omillardan biri. Bu borada Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi tomonidan bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda xalqaro internet tarmog‘iga ulanishning umumiy o‘tkazuvchanlik imkoniyatini 1 800 Gigabit/sekundni tashkil etib, amalga oshirilayotgan loyihalar natijasida 2022 yil yakuniga qadar 3 200 Gigabit/sekundgacha kengaytiriladi. 2021 yilda ma’lumotlar uzatish tarmog‘ining o‘tkazuvchanlik qobiliyati viloyat va tuman markazlari darajasida 1,5 barobarga oshdi. Telekommunikatsiya tarmog‘ini rivojlantirish maqsadida qo‘shimcha 50 ming kilometr optik-tolali aloqa liniyalari qurilib, ularning umumiy uzunligi 118 ming kilometr yetkazildi, va buning natijasida aholi maskanlarining 67 foiziga mazkur tarmoq kirib bordi. Optik tarmoqni kengaytirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar kelgusi yillarda ham shu sur’atda davom ettirilishi belgilangan. Aholiga yuqori tezlikdagi internet xizmatlarini ko‘rsatish qurilmalarining umumiy sig‘imi 3,6 mln.ga yetkazildi. Mobil aloqa xizmatlarini rivojlantirish maqsadida, mobil internet tezligi 1,5 barobar oshirildi va 2021-yilda 14 150 ta qo‘shimcha tayanch stansiyalari o‘rnatilib, ularning umumiy soni 45 890 taga yetkazildi. Operator va provayderlarga Internet xizmatlari uchun tarif o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 42,9 foizga arzonlashtirilib, 1 Mbit/s uchun 30,0 ming so‘mni tashkil etmoqda. TELEKOMMUNIKATSIYA TUZILMASI Bugungi kunga kelib 95 foiz aholi maskanlari mobil internet bilan qamrab olingan, 54 foiz uy xo‘jaliklariga yuqori tezlikdagi internetga ulanish imkoni yaratilgan. Respublikada raqamli infratuzilmani jadal rivojlantirish, shahar va qishloq hududlari o‘rtasidagi “raqamli tafovut”ni bartaraf etish hamda taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini oshirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida, vazifalar belgilab olingan. Kelgusi to‘rt yilda optik tolali aloqa liniyalarini respublikadagi barcha aholi maskanlariga yetkazib borish, barcha xonadonlar uchun yuqori tezlikdagi internetdan foydalanish imkoniyatini yaratish hamda xalqaro va davlat ahamiyatiga molik avtomobil yo‘llarini mobil internet qamrovi bilan ta’minlanadi. Buxoro, Farg‘ona va Toshkent viloyatlarida yirik ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash markazlari quriladi. Respublikada telekommunikatsiya operatorlarining raqamli infratuzilmani rivojlatirish bo‘yicha ishlarini qo‘llab-quvvatlash, soliq yukini imkon qadar maqbullashtirish va imtiyozlar berish ishlari amalga oshiriladi. Olib kiriladigan telekommunikatsiya uskunalari va qurilmalarini, noutbuklarni bojxona to‘lovlaridan ozod etish, jalb qilinadigan chet el kreditlari bo‘yicha Davlat kafolatini berish choralari ko‘riladi. Sohada faoliyat yurituvchi tadbirkorlik sub’ektlariga imtiyoz va preferensiyalar berish orqali telekommunikatsiyalar sohasida raqobat muhitini rivojlantiriladi. Davlatimiz rahbari tomonidan ushbu yo‘nalishga berilayotgan e’tibor bir maqsadga yo‘naltirilgan – aholiga sifatli va zamonaviy telekommunikatsiya va raqamli xizmatlarni ko‘rsatish hamda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlar yaratiladi. KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH TELEKOMMUNIKATSIYA TUZILMASI 2020-yil axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasi uchun, shubhasiz, sermahsul bo‘ldi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. O‘tgan yilda telekommunikatsiya infratuzilmani rivojlantirish borasida keng ko‘lamli ishlar va qator yirik loyihalar amalga oshirildi. Optik tolali aloqa liniyalarini qurish loyihasini amalga oshirish bo‘yicha qator ishlar olib borilmoqda. 2018-yilda optik tolali tarmoqlarning umumiy uzunligi 26,6 ming kilometrni tashkil etgan bo‘lsa, 2020-yilda esa 68,6 ming kilometrgacha yetkazildi. Joriy yil oxiriga qadar esa ushbu ko‘rsatqichni 118,6 ming kilomertgacha yetkazilishi rejalashtirilgan. Bugungi kunda 1 millionta Internet tarmog‘iga keng polosali ulanish portlari o‘rnatilib, ularning umumiy soni 3 millionga yetkazildi. 2021-yil oxiriga qadar portlarning soni 3,9 milliongacha yetkaziladi. Majvud bo‘lgan ishlab chiqarish quvvatlarni modernizatsiya qilish ishlari natijasida Xalqaro Internet tarmog‘iga ulanishning umumiy o‘tkazuvchanlik qobiliyati 10 baravar o‘sib, 1 200 Gbit/s. gacha yetkazildi. Ma’lumotlar uzatish tarmog‘ining o‘tkazuvchanlik qobiliyati viloyat markazlari darajasida 2 barobarga, tuman markazlari darajasida esa 4 barobar oshdi. TELEKOMMUNIKATSIYA TUZILMASI Mobil aloqa tarmoqlarni rivojlantirish bo‘yicha ham jadal ishlar olib borilmoqda. Hozirgi kunda Respublika bo‘yicha 31,7 mingdan ortiq mobil aloqa baza stantsiyalari mavjud bo‘lib, aholi punktlarni mobil aloqa bilan qamrash darajasi 98 foizgacha yetkazildi. Joriy yilda mobil aloqa baza stantsiyalari sonini 33,7 minggacha yetkazilishi va mobil aloqa bilan qamrov darajasini 99 foizgacha ko‘tarilishi rejalashtirilgan. Ijtimoiy soha obyektlarini yuqori tezlikdagi Internet bilan ta’minlash doirasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, Respublikada 10 154 ta umumta’lim maktablari, 5 781 ta maktabgacha ta’lim muassasalari va 3 527 ta sog‘liqni saqlash ob’ektlari mavjud bo‘lib, joriy yil 1 dekabr holatiga 7 150 ta (70 foiz) xalq ta’limi, 4 581 ta (80 foiz) maktabgacha ta’lim muassasalari va 2 747 ta (78 foiz) sog‘liqni saqlash ob’ektlariga jami 12 867 kilometr optik tolali aloqa liniyalari tashkil etilgan va yuqori tezlikdagi Internet tarmog‘iga ulanish imkoniyati yaratilgan. Telekommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirishi, o‘z navbatida, munosib ravishda ma’lumotlarni saqlash quvvatlarni talab etadi. Shu maqsadda 2020-yilda 5 Petabaytga sig‘imli Ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash markazi ushga tushirildi. Mazkur choralar, birinchi navbatda, asosiy vazifani amalga oshirishga qaratilgan, ya’ni keng ko‘lamli raqamli islohotlarni amalga oshirishga imkon beradigan barqaror va zamonaviy texnologik platformani yaratish. KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH TELEKOMMUNIKATSIYA TUZILMASI Telekommunikatsiya tarmoqlarining tadrijiy rivojlanishini mamlakatimizda aloqa tarmoqlarini raqamlashgan tizimga o‘tkazish bo‘yicha bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli loyihalar bilan chambarchas bog‘lash mumkin. Telekommunikatsiyalar infratuzilmasi AKT ni rivojlantirishning asosi hisoblanadi. O'zbekistonda telekommunikatsiya tarmoqlarini raqamlashtirish mamlakat hududini to'la qamrab olgan. Mazkur tarmoqda NGN va MPLS rususmidagi zamonaviy elektron telefon stantsiyalari avlodidan foydalanilmoqda. Simli aloqa tarmoqlarining raqamlangan sig'imi milliondan oshiqni tashkil qiladi. O'zbekiston hududida har bir fuqaro va muassasa simli aloqa telefonlarini o'rnatish imkoniyatiga ega. 2019 yilda telekommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirish yo‘nalishida ham bir qator ishlar amalga oshirildi. Xalqaro Internet tarmog‘iga ulanishning umumiy o‘tkazuvchanlik qobiliyati 1 200 Gbit/s.ni tashkil etib, kommutatsiya markazi orqali 750 Gbit/s tezlikda Internet tarmog‘iga chiqish imkoniyati yaratildi va tarmoqning yuklanish darajasi 76,6 foizni tashkil etdi. 2020 yilning 1 yanvaridan operator va provayderlarga Internet xizmatlari uchun tarif o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 34 foizga arzonlashtirilib, 1 Mbit/s uchun 56,0 ming so‘mni tashkil etdi. Internet xizmatidan foydalanuvchilar soni 22 mln.dan ortdi, shundan mobil Internet foydalanuvchilari soni 19 mln.ni tashkil etdi. TELEKOMMUNIKATSIYA TUZILMASI Respublika bo‘yicha 237 ta ob’ektda magistral telekommunikatsiya tarmoqlari kengaytirilib, telekommunikatsiya uskunalari modernizatsiya qilinib, magistral telekommunikatsiya tarmoqlari o‘tkazuvchanlik qobiliyati viloyatlararo darajada 200 Gbit/s.ga, tumanlararo darajada esa 40 Gbit/s.ga yetkazildi. Shuningdek, “Optik tolali aloqa liniyalarini qurish” loyihasi doirasida respublika bo‘yicha 10,0 ming km. optik tolali aloqa liniyalari qurilib, umumiy uzunligi 36,6 ming km. ga yetkazildi. Mobil aloqa tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida 2 017 ta mobil aloqa baza stansiyasi o‘rnatilib, ularning umumiy soni 26 mingtadan ortdi va respublika aholi maskanlarini mobil aloqa bilan qamrovi darajasi 96 foizga va mobil Internet tarmog‘iga keng polosali ulanish qamrovi darajasi 70 foizga yetkazildi. Internet tarmog‘iga keng polosali simli ulanishni kengaytirishni amalga oshirish doirasida operatorlar va provayderlar tomonidan 786 mingta port montaj qilindi va umumiy keng polosali tarmoqqa ulanish portlari soni 1,9 mln.ga yaqin yetkazildi. Servis, turizm, savdo va umumiy ovqatlanish ob’ektlarining jozibadorligini oshirish maqsadida barcha diqqatga sazovor joylar, ziyoratgohlar, temir yo‘l vokzallari, aeroport, turistik ob’ektlar hamda Toshkent metropolitenining barcha ob’ektlarida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar, telekommunikatsiya operator va provayderlari tomonidan 685 dan ortiq Wi-Fi tarmog‘i orqali Internetga ulanish nuqtalari ishga tushirildi. KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH 18