O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
MATEMATIKA VA KOMPYUTER ILMLARI FAKULTETI
“Amaliy matematika” kafedrasi
FAN: TARMOQ TEXNOLOGIYALARI VA ADMINISTRLASHTIRISH
MAVZU: KOMPYUTER TARMOQLARI TARIXI. KOMMUNIKATSION KANAL VA ALOQA
PROTSESSORI, AXBOROT UZATISH MUHITI
Ma’ruzachi: katta o’qituvchi B.H.Shovaliyev
Qarshi - 2022
REJA
1. Kompyuterlarni bir-biri bilan bog‘lash
2. Tarmoqning dasturiy ta’minoti
3. Axborotni uzatish tizimlari.
4. Aloqa kanallari.
5. Axborot uzatish muhiti
KALIT SO’ZLAR
kompyuter tarmog’i, tarmoqqa birlashish, mantiqiy tarmoqlar, fayl-server, tarmoq
abonentlari, server, ishchi stansiya, mijoz, bir darajali tarmoq, tugun, shinali
topologiya, yo’lduzsimon topologiya, aylana topologiya, tarmok operatsion tizimi,
NETWARE, kaoksial kabel, yadro, tarmoq resurslari, tarmoq platasi
KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH
Jamiyatning hozirgi bosqichda axborot texnologiyalarining rivojlanishini komp’yuter tarmog’isiz
tasavvur qilib bo’lmaydi.
Komp’yuterlarning o’zaro turli ma’lumotlar, dasturlar almashish maqsadida biriktirilishi
«KOMP’YUTER TARMOQLARI» deyiladi.
Axborotni bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga uzatish muammosi xisoblash texnikasi paydo
bo‘lgandan beri mavjuddir. Axborotlarni bunday uzatish aloxida foydalanilayotgan kompyuterlarni
bargalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir necha kompyuter yordamida xal qilish
imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari xar bir kompyuterni ma’lum bir vazifani bajarishga
ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan birgalikda foydalanish, xamda ko‘pgina boshqa
muammolarni xam xal qilish mumkin bo‘ladi.
Bugungi kunda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini jamiyat va davlat boshqaruvi
faoliyatining barcha sohalariga keng joriy etish hamda ulardan samarali foydalanish, fuqarolarning
axborot olishga doir konstitutsiyaviy huquqlarini ro‘yobga chiqarish, davlat boshqaruvi organlari
faoliyatining ochiqligini ta’minlash, "elektron hukumat" tizimini jadal tatbiq etish, telekommunikatsiya
infratuzilmasi, ma’lumotlarni uzatish tarmoqlarini modernizatsiya qilish borasida mamlakatimiz
barcha hududida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda.
KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH
Bularning barchasi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish borasida ko‘rilayotgan
izchil chora-tadbirlar samarasi, desak, aslo mubolag‘a bo‘lmaydi. Istiqbolda internetning milliy
segmenti yanada shakllantirilishini hamda unga keng polosali ulanishni kengaytirish, telefon aloqasi,
televidenie va radioeshittirishning raqamli tizimlariga to‘liq o‘tishni ta’minlash, aholining, xususan,
yosh avlodning axborotga bo‘lgan hamda intellektual talab va ehtiyojlarini qondirish maqsadida
tarmoq resurslarini rivojlantirish uchun zarur texnik hamda qulay shart-sharoitlarni yaratish ayni
muddaodir.
Fanni o‘qitishning maqsadi - talabalarga kompyuter tarmog‘ining topologiyalari, texnologiyalari,
abonent kirish tarmog‘ining o‘rni, shu tarmoqda foydalanilayotgan protokollar, marshrutizatsiya,
rezervlash asoslari, axborot xavfsizligi, taqsimlangan kompyuter ilovalar, xizmat ko‘rsatish sifati
to‘g‘risida bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishdir.
Fanning vazifasi - talabalarga Internet tarmoqlarning asosiy muammolari va rivojlanish istiqbollari,
kompyuter tarmoqlarning qurilish prinsiplari, lokal tarmoqlarning bazali topologiyalari, global
tarmoqlarning tuzilishi va tashkil qilinishi, kompyuter tarmoqlarda ishlash qoidalarini o‘rgatishdan
iborat. Internet yaratilish va rivojlanish tarixi.
KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH
Bularning barchasi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish borasida ko‘rilayotgan
izchil chora-tadbirlar samarasi, desak, aslo mubolag‘a bo‘lmaydi. Istiqbolda internetning milliy
segmenti yanada shakllantirilishini hamda unga keng polosali ulanishni kengaytirish, telefon aloqasi,
televidenie va radioeshittirishning raqamli tizimlariga to‘liq o‘tishni ta’minlash, aholining, xususan,
yosh avlodning axborotga bo‘lgan hamda intellektual talab va ehtiyojlarini qondirish maqsadida
tarmoq resurslarini rivojlantirish uchun zarur texnik hamda qulay shart-sharoitlarni yaratish ayni
muddaodir.
Fanni o‘qitishning maqsadi - talabalarga kompyuter tarmog‘ining topologiyalari, texnologiyalari,
abonent kirish tarmog‘ining o‘rni, shu tarmoqda foydalanilayotgan protokollar, marshrutizatsiya,
rezervlash asoslari, axborot xavfsizligi, taqsimlangan kompyuter ilovalar, xizmat ko‘rsatish sifati
to‘g‘risida bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishdir.
Fanning vazifasi - talabalarga Internet tarmoqlarning asosiy muammolari va rivojlanish istiqbollari,
kompyuter tarmoqlarning qurilish prinsiplari, lokal tarmoqlarning bazali topologiyalari, global
tarmoqlarning tuzilishi va tashkil qilinishi, kompyuter tarmoqlarda ishlash qoidalarini o‘rgatishdan
iborat. Internet yaratilish va rivojlanish tarixi.
KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH
Kompyuterlarni tarmoqqa ulash g’oyalari birinchi bo’lib, 1960-yillarning boshlarida paydo bo’la
boshladi. 1965 – yili Lourens Roberts va Tomas Merrvill Kaliforniya va Massachusets shtatlarida
joylashgan ikki kompyuterni bir-biriga bog’lashdi.
Kompyuterlar orasida ma’lumot almashish va umumiy masalalarni birgalikda echish uchun
komyuterlarni bir-biri bilan bog‘lash ehtiyoji paydo bo‘ladi. Kompyuterlarni bir-biri bilan bog‘lashda
ikki xil usuldan foydalaniladi:
1. Kabel yordamida bog‘lash. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan koaksial, o‘ralgan juftlik kabeli (UTP)
yoki shisha tolali kabellar orqali maxsus tarmoq plata yordamida bog‘lanadi.
2. Simsiz bog‘lanish. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan simsiz aloqa vositalar yordamida, ya’ni radio
to‘lqinlar, infraqizil nurlar, WiFi va Bluetooth texnologiyalari yordamida bog‘lanadi.
Bir-biri bilan bog‘langan kompyuterlarning bunday majmuasi kompyuter tarmog‘ini tashqil etadi.
KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH
Tarmoq tushunchasi va uning ahamiyati. Tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa
qurilmalarning ma’lumot almashishni ta’minlaydigan aloqa kanallari bilan o‘zaro bog‘langan majmui.
Kompyuterlar aro ma’lumotlarni almashishni ta’minlab beruvchi bunday tarmoqlar kompyuter
tarmoqlari deb ataladi.
Kompyuterlarning tarmoqka birlashishi kimmatbaxo asbob-uskunalar - katta xajmli disk, printerlar,
asosiy xotiradan birgalikda foydalanish, umumiy dasturli vositaga va ma’lumotga ega bo’lish
imkonini beradi. Global tarmoqlar tufayli olisdagi kompyuterlarning apparat resurslaridan foydalanish
mumkin. Bunday tarmoqlar millionlab kishilarni kamrab olib, axborot tarkatish va qabul qilish
jarayonini butunlay o’zgartirib yubordi, xizmat ko’rsatishning eng keng tarkalgan tarmog’i - elektron
pochta orqali axborot almashuvni amalga oshirishdir. Tarmoqning asosiy vazifasi foydalanuvchining
taqsimlangan umumtarmoq resurslariga oddiy, kulay va ishonchli ximoyalangan xolda axborotdan
jamoa bo’lib foydalanishni tashqil etish. SHuningdek, foydalanuvchilar tarmoqlari o’rtasida
ma’lumotlarni uzatishning kulay va ishonchli vositasini ta’minlash.
Tarmoq orqali axborotlarni uzoq masofalarga uzatish imkoniyati qujudga keldi. Tarmoq axborotlarni
uzatish, alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini tashqil qilish, bitta masalani
bir nechta kompyuter yordamida echish imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari har bir kompyuterni
ma’lum bir vazifani bajarishga ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan (ma’lumotlari,
xotirasi) birgalikda foydalanish, hamda butun dunyo kompyuterlarini o‘zida birlashtirgan Internet
tarmog‘iga bog‘lanish mumkin.
KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH
Tarmoq tushunchasi va uning ahamiyati. Tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa
qurilmalarning ma’lumot almashishni ta’minlaydigan aloqa kanallari bilan o‘zaro bog‘langan majmui.
Kompyuterlar aro ma’lumotlarni almashishni ta’minlab beruvchi bunday tarmoqlar kompyuter
tarmoqlari deb ataladi.
Kompyuterlarning tarmoqka birlashishi kimmatbaxo asbob-uskunalar - katta xajmli disk, printerlar,
asosiy xotiradan birgalikda foydalanish, umumiy dasturli vositaga va ma’lumotga ega bo’lish
imkonini beradi. Global tarmoqlar tufayli olisdagi kompyuterlarning apparat resurslaridan foydalanish
mumkin. Bunday tarmoqlar millionlab kishilarni kamrab olib, axborot tarkatish va qabul qilish
jarayonini butunlay o’zgartirib yubordi, xizmat ko’rsatishning eng keng tarkalgan tarmog’i - elektron
pochta orqali axborot almashuvni amalga oshirishdir. Tarmoqning asosiy vazifasi foydalanuvchining
taqsimlangan umumtarmoq resurslariga oddiy, kulay va ishonchli ximoyalangan xolda axborotdan
jamoa bo’lib foydalanishni tashqil etish. SHuningdek, foydalanuvchilar tarmoqlari o’rtasida
ma’lumotlarni uzatishning kulay va ishonchli vositasini ta’minlash.
Tarmoq orqali axborotlarni uzoq masofalarga uzatish imkoniyati qujudga keldi. Tarmoq axborotlarni
uzatish, alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini tashqil qilish, bitta masalani
bir nechta kompyuter yordamida echish imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari har bir kompyuterni
ma’lum bir vazifani bajarishga ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan (ma’lumotlari,
xotirasi) birgalikda foydalanish, hamda butun dunyo kompyuterlarini o‘zida birlashtirgan Internet
tarmog‘iga bog‘lanish mumkin.
KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH
Bog’lanish telefon yo’llari orqali amalga oshirilib, dunyo tarixida birinchi kompyuter tarmog’i bo’ldi.
Bu texnologiya bilan AQSH Mudofaa Vazirligining „DARPA“ agentligi qiziqib, ularga harbiy
qo’shinlarni bir tarmoqqa birlashtirish g’oyasi yoqib qoldi. „Darpa“ agentligi mutaxassislari bu g’oya
bo’yicha qattiq ishlar olib borib, 1969-yili „ARPANET“ tarmog’ini yaratishdi.
1964 yilda AQSh Mudofa vazirligi tomonidan kompyuter tarmog'ining birinchi versiyasi yaratilgan
edi. Bu tarmoq yordamida vazirlikning bo'limlari bir birlari bilan ma'lumotlarni almashishlari mumkin
edi. Bu tarmoq ARPAnet deb nomlandi va Unix operasion sistemasida ishlar edi. 70-chi yillardan
boshlab bu tarmoq juda rivojlanib ketdi va endi unga xoxlagan kompyuterni ulash imkoniyati paydo
bo'ldi. 1974 yilda xar xil tarmoqlarni birlashtiruvchi TCP/IP protoqoli yaratildi va bu tarmoqlarni
rivojlanishining yana bir turtki bo'ldi.
Dastlab „ARPANET“ tarmog’i 4-ta shtat unversitetelarida joylashgan to’rt kompyuterdan iborat edi.
„DARPA“ agentligi o’zining tadqiqotlarini maxfiy tutmasdan, aksincha, majlis va namoyishlar
o’tkazib, yana tadqiqotlarga boshqa ilmiy guruhlarni ham taklif etib bordi. Shu bois ARPANETga
ulangan kompyuterlar soni tez oshib boraverdi.
KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH
Bog’lanish telefon yo’llari orqali amalga oshirilib, dunyo tarixida birinchi kompyuter tarmog’i bo’ldi.
Bu texnologiya bilan AQSH Mudofaa Vazirligining „DARPA“ agentligi qiziqib, ularga harbiy
qo’shinlarni bir tarmoqqa birlashtirish g’oyasi yoqib qoldi. „Darpa“ agentligi mutaxassislari bu g’oya
bo’yicha qattiq ishlar olib borib, 1969-yili „ARPANET“ tarmog’ini yaratishdi.
1964 yilda AQSh Mudofa vazirligi tomonidan kompyuter tarmog'ining birinchi versiyasi yaratilgan
edi. Bu tarmoq yordamida vazirlikning bo'limlari bir birlari bilan ma'lumotlarni almashishlari mumkin
edi. Bu tarmoq ARPAnet deb nomlandi va Unix operasion sistemasida ishlar edi. 70-chi yillardan
boshlab bu tarmoq juda rivojlanib ketdi va endi unga xoxlagan kompyuterni ulash imkoniyati paydo
bo'ldi. 1974 yilda xar xil tarmoqlarni birlashtiruvchi TCP/IP protoqoli yaratildi va bu tarmoqlarni
rivojlanishining yana bir turtki bo'ldi.
Dastlab „ARPANET“ tarmog’i 4-ta shtat unversitetelarida joylashgan to’rt kompyuterdan iborat edi.
„DARPA“ agentligi o’zining tadqiqotlarini maxfiy tutmasdan, aksincha, majlis va namoyishlar
o’tkazib, yana tadqiqotlarga boshqa ilmiy guruhlarni ham taklif etib bordi. Shu bois ARPANETga
ulangan kompyuterlar soni tez oshib boraverdi.
KOMPYUTERLARNI BIR-BIRI BILAN BOG’LASH
„DARPA“ agentligi o’zining tadqiqotlarini maxfiy tutmasdan, aksincha, majlis va namoyishlar
o’tkazib, yana tadqiqotlarga boshqa ilmiy guruhlarni ham taklif etib bordi. Shu bois ARPANETga
ulangan kompyuterlar soni tez oshib boraverdi.
1974-yili tarmoq rivojlanish tarixida TCP/IP(transmission control protokol/internet protokol)
tarmoqlararo protokol ishlab chiqarilishi natijasida keskin yuksalish sodir bo’ldi. Bu kashfiyotning
mualliflari – Robert Kan va Stenford universitetining professori Vinton Serf.
1977-yil tarmoq tarixida yana bir muhim voqea sodir boldi. Chiqagolik ikki student Uord Kristensen
va Rendi Syuess modem qurilmasi yordamida, telefon orqali bir-biriga ma’lumot jo’natish tizimini
joriy qilishdi. Bu jasoratning asosiy sababi Chiqagoning sovuq qishi edi. Shaharning bir joyidan
boshqa joyiga dasturlarni olib borish ularning jonlariga tegdi. Natijada, butun dunyoga ajoyib ixtironi
sovg’a qilishdi. 1979-yil XModem-protoqoli yaratilib, fayllarni to’g’ridan to’g’ri host tizimisiz
kompyuterlarga uzatish imkoniyati paydo bo’ldi.
80-yillada kompyuter keng tarqala boshladi va xar xil AKSh universitetlari ham kompyuter
tarmoqlarini yarata boshladilar.
1983 yildan boshlab ARPANET tarmog'i INTERNET ( ichki tarmoq eki rus tilida mejset ) deb
nomlana boshlandi va kompyuter xamda tarmoqlar to’plami sistemasiga aylandi.
KOMPYUTER KOMMUNIKATSIYALARI
Kommunikatsiya - bu axborot almashishdir. Ana shu axborot negizida rahbar ma'lumotlar olib, samarali
qarorlar qabul qiladi va ishchi xodimlarga yetkazadi.
Rahbarlik faoliyati samarali axborot almashinuvni talab qiladi. Agar insonlar o'zaro axborot
almashinmasa, ular birgalikda ishlay olmaydi va oldilariga qo'ygan maqsadning shakllanishi, unga
erishishi qiyin bo'ladi.
Boshqaruv faoliyatida axborot almashuv muhim ahamiyatliligi uchun rahbar o'zining vaqtining 50% 90% ni kommunikatsiyaga sarflaydi. Axborot almashishning sifati boshqaruv qarorlariga ta'sir ko'rsatadi.
Kommunikatsiyaning majlislar, xizmat yozuv-chizuvlari, telefon orqali muloqotlar, xisobotlar,
videotasmalar va yuzma-yuz suxbatlar orqali ko'pgina muammolarni xal qilishda yordam beradi.
Korxona tashqi muhit bilan aloqa bog'lashda, turli-tuman vositalardan foydalanadi. Mavjud haridorlar
bilan ular reklama orqali bog'lanibgina qolmay, maxsulotni bozorga olib kiradigan boshqa dasturlardan
ham foydalanadi.
Axborotlar korxona ichida bosqichma-bosqich, ya'ni vestikal kommunikatsiyalar orqali o'tadi. Axborotlar
yuqori boshqaruv organlaridan, pastki organlarga o'tadi. Shuningdek pastki organlardan yuqori
boshqaruv bo'limlariga axborotlar oqimi keladi. Aynan ikkinchi jarayon korxonalarda ijobiy o'zgarishlarga
olib keladi. .
KOMPYUTER KOMMUNIKATSIYALARI
Korxonada vertikal kommunikatsiyalardan tashqari, gorizontal kommunikatsiyalar ham mavjud. Ma'lumki
korxonalarda turli-xil funksional bo'limlar, sexlar va boshqa bo'limlarning mavjudligi ular orasidagi axborot
oqimining kerakligini anglatadi. Masalan, fundamental texnologiya asosida, korxona turli-xil maxsulotlar
ishlab-chikarishi mumkin, shuning uchun ham marketing bulimining axborot axamiyatligini saklab koladi
va uning talablarini o'z vaqtida qondirilishini ta'minlaydi.
Elektron kommunikasiya hozirgi zamonda borgan sari katta ahamiyat kasb etmoqda. Butun, axborot
oqimlarining har yili ko'p marta ortib borish sharoitlarida tadbirkorlik firmalari, bank strukturasi, davlat
korxonalari, boshqa tashkilotlar va ularning xodimlarining o'zaro aniq ishlashini zamonaviy
telekommunikasiya va aloqa vositalarisiz, axborot va kompyuter tarmoqlarisiz amalda tasavvur qilib
bo'lmaydi. Bunday vositalarsiz devonxona xodimlari va choparlarining har qanday katta arniyasi ham
kerakli axborotni kerakli vaqtda kerakli joyga tezkor etkazib berishni ta'minlay olmaydi. Ko'pincha, muhim
axborotni olishdagi xattoki bir lahzalik ushlanib qolish ham jiddiy moliyaviy yo'qotishlar va
obro'sizlanishga olib kelishi mumkin.
Ma'muriy boshqaruv tizimlarida axborot, ma'lumotli hujjatlarni chopar bilan (yoki pochta orqali) etkazish
(tashish) yo'li orqali ham, aloqa kanallari bo'yicha axborotni uzatishning avtomatlashtirilgan tizimidan
foydalanib ham uzatiladi.
Hujjatlarni qo'lda ko'tarib borish va mexanik tashish muassasalarda ma'lumotlarni uzatishning keng
tarqalgan usulidir. Bu usulda kapital harajatlar minimal bo'lgani holda, hujjatlarda oldindan qayd qilingan
va uni bevosita qayd qilish punktlarida nazorat qilingan
AXBOROT UZATISH TIZIMLARI
Axborotni uzatish uchun xizmat qiladigan vositalar to'plamini axborotlarni uzatish tizimi (UT) deb atayniz.
AXBOROT UZATISH TIZIMLARI
Axborotni manbai va iste'molchisi uzatish tizimining abonentlaridir. Abonentlar sifatida EHM,
axborotni saqlash tizimlari, turli xil datchiklar va bajaruvchi qurilmalar hamda odamlar misol
qilib keltirilishi mumkin.
UT strukturasi tarkibida quyidagilarni ajratish mumkin:
uzatish kanali (aloqa kanali);
axborotni uzatkich;
axborotni qabul qilgich.
Uzatkich abonentdan kelayotgan axborotni aloqa kanali bo'yicha uzatiladigan signalga
aylantirish uchun qabul qilgich abonentga kelayotgan signalni qaytadan xabarga aylantirish
uchun xizmat qiladi.
ALOQA KANALLARI
Aloqa kanallari (AK) istalgan axborot uzatish tizimining, umumiy bo'g'imidir.
Fizik tabiati bo'yicha aloqa kanallari quyidagilarga bo'linadi:
mexanik — axborotning moddiy tashuvchilarini uzatish uchun ishlatiladi;
akustik — tovushli signal uzatiladi;
optik — yorug'lik signali uzatiladi;
Elektr va optik aloqa kanallari quyidagicha bo'lishi mumkin:
simli - signallarni uzatish uchun fizik o'tkazgichlar ^lektr simlar, kabellar, svetovodlar va b.)
ishlatiladi;
Simsiz (radiokanallar, infraqizil kanallar va b.), signallarni uzatish uchun еГ^ bo'yicha
tarqaladigan еlektromagnit to'lkinlardan foydalaniladi.
ALOQA KANALLARI
Uzatilayotgan axborotni tasvirlash shakli bo'yicha aloqa kanallari quyidagicha bo'ladi:
analogli (uzluksiz ) — axborot analog kanallar bo'ylab uzluksiz shaklda tasvirlangan, ya'ni
biror fizik kattalikning uzluksiz qiymatlari qatori ko'rinishida uzatiladi;
raqamli — axborot raqamli kanallar bo'yicha u yoki bu fizik tabiatdagi raqamli (diskret,
impulsli) signallar ko'rinishida uzatiladi;
Axborot uzatilishining mumkin bo'lgan yo'nalishlariga bog'liq ravishda quyidagi aloqa
kanallari bo'ladi:
simpleksli — axborotni faqat bir yo'nalishda uzatishga imkon beradi;
yarim dupleks — axborotning to'g'ri va teskari yo'nalishlarda galma-gal uzatilishini
ta'minlaydi;
dupleksli — axborotni bir vaqtning o'zida ham to'g'ri, ham teskari yo'nalishlarda uzatishga imkon beradi.
Aloqa kanallari, nixoyat, bunday bo'lishi mumkin:
kommutaciyalanadigan;
kommutaciyalanmaydigan.
ALOQA KANALLARI
Kommutasiyalanadigan kanallar axborotni faqat uzatish vaqtiga alohida uchastkalar (segmentlardan)
tuziladi; uzatish tugagandan keyin bunday kanal tugatiladi ( ajratiladi ).
Kommutasiyalanmaydigan (ajratilgan) kanallar uzoq, vaqtga tuziladi va uzunligi, xalaqitlardan
himoyalanganligi, ma'lumotni o'tkazish qobiliyati bo'yicha doimiy tavsiflarga ega bo'ladi.
Ma'muriy-boshqaruv aloqa tizimlarida ko'pincha elektr simli aloqa kanalidan foydalaniladi.
O'tkazish qobiliyati bo'yicha quyidagi aloqa kanallari bo'lishi mumkin: • past tezlikli, ularda axborotni
uzatish tezligi 50 dan 200 bit/s gacha; bu ham kommutaciyalanadigan (abonentli telegraflar), ham
kommutaciyalanmaydigan telegraf aloqa kanallari;
o'rtacha tezlikli, ularda analogli (telefon) aloqa kanallaridan foydalaniladi; ularda uzatish tezligi 300 dan
9600 bit/s gacha, telegraf va telefoniya bo'yicha Xaqaro maslaxat qo'mitasining yangi V.32-V.34
standartlarida esa 14400 dan 56000 bit/s gacha;
yuqori tezlikli (keng qutbli), ularda axborot uzatish tezligi 56000 bit/s dan yuqori bo'lishini ta'minlaydi.
AXBOROT UZATISH MUHITI
Axborot uzatish muhiti deb, kompyuterlar o'rtasida axborot almashinuvini ta'minlovchi axborot yo'llariga
(yoki aloqa kanallariga) aytiladi. Ko'pchilik kompyuter tarmoqlarida (ayniqsa, mahalliy tarmoqlarda) simli
yoki kabelli aloqa kanallari ishlatiladi, vaholanki, simsiz tarmoqlar ham mavjuddir.
Mahalliy tarmoqlarda ko'pincha axborotlar ketma-ket kodda uzatiladi, ya'ni bir bit axborot uzatilgandan
so'nggina keyingi bit uzatiladi. Tushunarliki, bunday axborot uzatish parallel kodda axborot uzatishga
qaraganda, murakkab va sekin ishlovchi usuldir. Shuni hisobga olish kerakki, tezkor parallel usulda
axborot uzatish ulangan kabellar (simlar) sonini uzatilayotgan axborotning razryadlar soniga nisbatan
baravar oshadi (masalan, 8-razryadli kodda 8 marotaba axborot yo'li oshadi). Yuzaki qaraganda kabel
kam sarf bo'ladigandek ko'rinadi, aslida juda ko'p sarf bo'ladi. Tarmoqdagi abonentlar o'rtasidagi masofa
katta bo'lsa, ishlatiladigan kabelning narxi kompyuter narxi bilan barobar yoki undan ham ko'p bo'lishi
mumkin. 8, 16 yoki 32 ta kabellarni o'tkazishga qaraganda, bir dona kabelni o'tkazish ancha oson.
Ta'mirlash, uzilishlarni topish va tiklash ishlari ham arzonga tushadi. Lekin bu hammasi emas.
AXBOROT UZATISH MUHITI
Kabelning turidan qat'i nazar, axborotni uzoq masofaga uzatish murakkab uzatish va qabul qilish
qurilmalarini ishlatishni talab qiladi. Buning uchun axborotni uzatish qismida kuchli signal hosil qilish va
axborotni qabul qilish qismida esa, kuchsiz signalni tiklash (detektorlash) kerak. Ketma-ket uzatishda
buning uchun faqat bitta uzatuvchi va bitta qabul qiluvchi qurilma talab qilinadi. Parallel axborotni
uzatishda uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalar soni esa, ishlatiladigan parallel axborotning razryadlar
soniga teng bo'ladi. Shuning uchun uzunligi uncha ko'p bo'lmagan (10 metrli) tarmoqni loyihalashda,
ko'pincha, axborotni ketma-ket uzatish usuli tanlanadi.
Axborotni parallel uzatishdagi muhim sharti, bu — har bir bitni uzatishga mo'ljallangan kabellar uzunligi
bir-biriga deyarli teng bo'lishligidir. Aks holda, turli uzunlikdagi kabellardan o'tayotgan signallar o'rtasida
qabul qilish qurilmasining kirishida vaqt bo'yicha siljish hosil bo'ladi. Buning natijasida tarmoq qisman
buzilishi yoki butunlay ishdan chiqishi mumkin. Masalan, 100 Mbit/s axborot uzatish tezligida va bitni
uzatish davri 10 ns bo'lganda vaqt bo'yicha siljish 5—10 ns.dan oshmasligi lozim. Bunday siljish kattaligi
kabellarning uzunlikdagi farqi 1—2 metr bo'lganda hosil bo'ladi. Kabel uzunligi 1000 metr bo'lganda esa,
bu kattalik 0,1—0,2 % ni tashkil qiladi. Haqiqatan, ba'zi yuqori tezlikda ishlovchi mahalliy tarmoqlarda
2—4 talik kabel yordamida axborot parallel uzatiladi. Berilgan tezlikni saqlab qolgan holda ancha arzon
kabel ishlatish mumkin, lekin kabelning ruxsat etilgan uzunligi bir necha 100 metrdan oshmaydi. Misol
tariqasida Fast Ethernet tarmoq segmentini 100 BASE—T4 keltirish mumkin.
AXBOROT UZATISH MUHITI
Kabelsozlik sanoati korxonalari kabel turlarini ko'p miqdorda ishlab chiqaradi. Hamma ishlab
chiqariladigan kabellarni uch turga bo'lish mumkin:
o'ralgan juft simli kabel (витая пара — twisted pair), ular himoyalangan, ya'ni
ekranlashtiriladi (экранированные — shielded twisted pair, stop) va himoyalanmagan, ya'ni
ekranlashtirilmagan (неэкранированные, unshielded twisted pair, UTP);
koaksial kabellar (coaxial cable);
shisha tolali kabellar (оптоволоконные кабели — fiber optic).
Kabelning har bir turi o'z afzalliklari va kamchiliklariga ega, shuning uchun kabel turini
tanlanganda hal qilinayotgan masalaning xususiyatini, shuningdek, alohida olingan tarmoq
xususiyatini va avvaldan mavjud bo'lgan barcha korxona standartlarining o'rniga, 1995-yilda
qabul qilingan EIA/TIA 586 (Commercial Building Telecommunication Cabling Standard)
standarti mavjud bo'lib, hozirgi vaqtda shu standartdan foydalaniladi.
18