10-mavzu. Xizmat kо‘rsatish modellari. Ommaviy xizmat kо‘rsatish tizimlari haqida ma’lumot. Ommaviy xizmat kо‘rsatish formulalaridan foydalanish. Ixtiyoriy ommaviy xizmat ko'rsatish tizimlari, albatta, xizmat ko‘rsatish jihozlariga ega botishi kerak, bular, masalan, aloqa tizimlari, kassa, sotuvchi, liftlar, avtomashinalar va boshqalar. Bu jihozlar xizmat ko‘rsatish kanallari deb ataladi. Shu o‘rinda, ommaviy xizmat ko‘rsatish tizimlari bir kanalli yoki ko‘p kanalli boTishi mumkinligini ta’kidlaymiz. Har bir ommaviy xizmat ko‘rsatish tizimi tasodifiy vaqtlarda paydo bodadigan biror talablar oqimi (yoki ehtiyojlar oqimi)ga xizmat ko‘rsatishga modjallangan bo'ladi. Tushgan talabga, umuman olganda, xizmat ko‘rsatish vaqt oralig‘i ham tasodifan botib, xizmat ko'rsatilgandan so‘ng talab xizmat ko'rsatish kanalini tark qiladi. Shundan keyin bo'shab qolgan kanal navbatdagi talabni qabul qilib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Talablar oqimining va ularga xizmat ko'rsatish vaqtlarining tasodifiyligi, ayrim paytlarda navbat kutib turish, ayrim paytlarda ommaviy xizmat ko'rsatish tizimlarida to‘la band bo'lmaslik yoki butunlay to‘xtab turish hollarini keltirib chiqaradi. 1 Ommaviy xizmat ko‘rsatish nazariyasining predmeti — ommaviy xizmat ko‘rsatish tizimlarining ishlash shart-sharoitlari (kanallar soni, ularning samaradorligi, ishlash qonunqoidalari, talablar oqimining xususiyatlari) bilan bizni qiziqtirgan baho — ommaviy xizmat ko'rsatish tizimining effektivligining ko‘rsatkichi orasidagi bogdiqlikni ifoda etuvchi matematik modelni qurishdir. Bunday ko‘rsatkichlar sifatida (rnavjud holatlarga va tadqiqot maqsadiga bog‘liq ravishda) turli katta- liklar tatbiq etilishi mumkin, masalan, birlik vaqtda xizmat ko‘rsatiladigan talablarning o‘rtacha soni, band bo‘lgan kanallarning o‘rtacha soni, navbatta turgan talablarning o'rtacha soni va ularning o'rtacha kutish vaqtlari, navbatda turgan talablar- ning soni biror sondan kam bo‘lmasligining ehtimoli va boshqalar. Ommaviy xizmat ko‘rsatish tizimlari ayrim alomatlariga qarab turlarga (sinflarga) ajratiladi. Bulardan: xizmat ko‘rsatishning rad etilishi va navbat kutish. Xizmat ko‘rsatishning rad etilishi, bu barcha kanallar band bo‘lganda ro‘y beradi, bunda xizmat ko'rsatishdan rad etilgan talab tizimni tark qiladi va unga xizmat ko'rsatilmaydi. Bunga misol, telefon kanallarining barchasi band bo‘lganda xizmat ko‘rsatishga rad javobi beriladi va bu ta lab xizmat ko'rsatish tizimini tark qiladi. Xizmat ko‘rsatishning navbat kutish holatida, agar barcha kanallar band bo‘lsa, shu paytda kelib tushgan talab xizmat ko‘rsatishni kutib navbatga turadi. 2 Xizmat ko‘rsatishning navbat kutish turida navbat kutish qanday tashkil qilinganiga qarab navbat chegaralangan yoki chegaralanmagan bo‘lishi mumkin. Bunda chegaralanganlik bevosita chegaralangan navbat uzunligiga, yoki navbat kutish vaqtiga tegishli bo‘lishi mumkin. Ommaviy xizmat ko‘rsatishni tadqiq qilishda, uning kutish tartibi, ya’ni oldin tushgan talabga birinchi bo‘lib xizmat ko'rsatish, yoki xizmat kohsatish uchun, tasodifiy tanlab olish qoidalari amal qilishi mumkin. Ammo xizmat ko'rsatish talabning muhimlik darajasiga qarab tanlanishi mumkin. Bunda muhimlik darajasi mutlaq (rnasalan, inson hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan hodisaga birinchi o'rinda xizmat ko‘rsatish) yoki nisbatan (bunda, xizmat ko‘rsatish boshlangan talab oxiriga -yetkaziladi, muhimlik darajasi yuqori bo'lgan talab navbat kutishda hisobga olinadi) bo‘lishi mumkin. Bulardan tashqari ommaviy xizmat ko‘rsatish tizimi ikki sinfga bo‘linadi: ochiq va yopiq. Ochiq ommaviy xizmat ko‘rsatish tizimida talablar oqimi xususiyati xizmat ko‘rsatish kanallari- ning holatiga bog‘liq emas. Yopiqda esa bog‘liq bo‘ladi (masalan, chekli sondagi jihozlarga xizmat ko‘rsatish jarayonida. ravshanki, talablarning intensivligi (jadalligi) xizmat ko‘rsatish uchun. navbat kutib turgan jihozlar soniga bog‘liqdir). Ommaviy xizmat ko‘rsatish tizimlarini sinflarga ajratish bu bilan tugamaydi, yana davom ettirish mumkin. 3 Matematik modelni qurish bilan, ma’qul va ma’qul bo‘lmagan jihatlarni hisobga olgan holda, kanallar sonini oqilona oraliqda ushlab turishning optimallashtirish masalasini yechish mumkin bo‘ladi. Shu sababli ommaviy xizmat ko'rsatish tizimlarining masalalarini yechishda biror aniq kriteriya tanlab olin- masdan, u ko‘p kriteriyali masala kabi qaraladi. Bunda, asosiy maqsad xizmat ko‘rsatish tizimining tarkibini va xizmat kohsatish jarayonini oqilona tanlashdan iborat. Buning uchun, albatta, effektiv ishlash darajasini aniqlab beruvchi ko‘rsatkich kerak bo'ladi. Masalan, k ta jihozning bandlik, yoki band bo‘lmaslik ehtimoli, xizmat ko‘rsatishdan ozod yoki band jihozlarning taqsimot ehtimolliklari, berilgan sondagi talablarning navbatda bo‘lishlik ehtimoli, navbat kutish vaqti berilgan sondan katta bo‘lish ehtimoli. Xizmat kohsatish tizimining o‘rtacha effektivlik darajasini aniqlash uchun, olish mumkin: navbatning o'rtacha soni, navbatda turishga ketadigan o‘rtacha vaqt, band jihozlarning o‘rtacha soni, jihozlarning o'rtacha turib qolish vaqti, tizimni o‘rtacha yuklanganlik koeffitsiyenti va boshqalar. Aksariyat hollarda, iqtisodiy ko‘rsatkichlar tanlab olinadi. Matematik model tuzish, sonli natijalarga crishish va ko‘rsatkich darajalarini tahlil qilish bilan ommaviy xizmat ko‘rsatish nazariyasi shug‘ullanadi. Jarayonlar tadqiqoti faniga bag‘ishlangan deyarli barcha adabiyotlarda ommaviy xizmat ko‘rsatish nazariyasi haqi- da bo‘limlar mavjuddir. 4 tushadigan talablar bilan taqqoslash mumkin. Ya’ni, 8i vaqt momcntlarini talablarni ketma-ket kelib tushishi vaqtlari deb faraz ctish mumkin. U holda lar talablarning kelib tushish oraliqlari- ni bildiradi. Tasodifiy miqdor bo'lgan larning taqsimot qonun- lariga, ularning birgalikcla yoki biralikda bo‘lmasligiga, regulyar bo‘lishligiga va boshqalarga ko‘ra talablar oqimi farqlanadi. Bular ichidan quyidagi xossalarga ega bo'lgan talablar oqimi ko‘proq o‘rganilgan: 1) statsionarlik — uning barcha ehtimollik xususiyatlari vaqtga bog‘liq cmas(masalan, jihozlarga, telefon chaqiruvlariga xizmat ko‘rsatish holatlari); • 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT! 15