O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu; Xalqaro valyuta tizimlari va ularning o‘zgarishi
Bajardi: Xolboyev Bekjon Ulug’bek o’g’li
“Iqtisodiyot” fakulteti I-72 guruh.
Ilmiy rahbar: _________________________
(ismi-sharifi, ilmiy darajasi,
lavozimi)
TOSHKENT – 2023
REJA:
Kirish
1. Valyuta va valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning asosiy ishtirokchilari
2. Xalqaro valyuta munosabatlari va valyuta tizimi
3. Jahon valyuta tizimi rivojlanish bosqichlari
4. Xalqaro valyuta-kredit va moliya tashkilotlari
Xulosa
Foydalangan adabiyotlar ro’yxati
Kirish
3
Oʼzbekiston
Respublikasi
iqtisodiyotini
zamonaviy
modernizatsiyalash
bosqichida mamlakatning xalqaro valyuta-kredit munosabatlarini tashkil qilish va
tartibga solish borasida katta yutuqlarga erishildi. Xususan, tashqi savdo
aylanmasining ijobiy savdosini taʼminlandi, xalqaro moliya institutlari bilan
samarali hamkorlik yoʼlga qoʼyildi. Eng muhimi - davlat tashqi qarzining meʼyoriy
darajadan oshib ketishiga yoʼl qoʼyilmadi.
Bozor iqtisodiyotini asoslarini yaratish va rivojlantirish borasida amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar tobora rivojlanish va byudjet munosabatlariga
ta’sir etishining muhim omili bo`lgan byudjet va moliya tizimi ham shu tarzda isloh
etishni, uning barqarorligi va samaradorligini oshirishni talab qiladi.
Dunyo miqyosida xalqaro valyuta-kredit munosabatlari sohasida jiddiy,
olamshumul oʼzgarishlar yuz bermoqdaki, mazkur holat xalqaro valyuta-kredit
munosabatlariga bagʼishlangan yangi ilmiy tadqiqotlar olib borish, darsliklar va
oʼquv qoʼllanmalar yozish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda.Soʼnggi yillarda xalqaro
valyuta
munosabatlarida
sezilarli
oʼzgarishlar
kuzatildi: jumladan,
tashqi
bozorlardagi valyutalar va ularning tovar taʼminoti oʼrtasidagi aloqadorlik yoʼqoldi;
bozor ishtirokchilari uchun valyutalarning likvidliligi, ularning tovarga ayirboshlash
qobiliyatidan koʼra muhimroq ahamiyat kasb eta boshladi; mamlakatlarning toʼlov
balansidagi kapitallar va kreditlar harakati joriy operatsiyalar harakatidan hajm
boʼyicha koʼpayib, oʼrnini almashtirdi, rezerv valyuta maqomi uchun rivojlangan
mamlakatlar oʼrtasida raqobat kuchaygani kuzatildi. Har bir davlat oʼz valyuta kursi
rejimini barqarorligini taʼminlash uchun yuqori likvidlilikka ega boʼlgan xorijiy
valyutalarni zaxira sifatida yigʼishlariga, zarurat tugʼilganda esa, ular hisobidan kurs
shakllannishi jarayoniga aralashishlariga toʼgʼri keldi.
Hozirgi kunda, jahon moliya tizimiga kriptovalyutalarni taʼsirini, ularni
tebranuvchanligini prognoz qilish va kelajakdagi istiqbolini oʼrganish maqsadida
oʼnlab, yuzlab tadqiqotlar amalga oshirilmoqda.
Kurs ishining maqsadi: Xalqaro valyuta tizimining shakllanishi va rivojlanishi
4
xususiyatlarini o'rganish va ochib berishdir.
Kurs ishining vazifasi: ushbu kurs ishining vazifasi shundan iboratki Xalqaro
valyuta tizimining shakllanishi va rivojlanishi, uning rivojlanish qonuniyatlari
Xalqaro valyuta aylanishi, haqida talabalarga bilim ko’nikma malakalarni
shakllantirishdir.
Valyuta va valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning asosiy
ishtirokchilari
Har qanday davlat iqtisodiyotida pul muhim ahamiyat kasb etadi. Pul
munosabatlari jamiyatning ishlab chiqarish, taqsimot, muomala va iste'mol
singari jarayonlarini qamrab oladi, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun
5
sharoit yaratib beradi. Pul va iqtisod o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan elementlardir.
Agar jamiyat iqtisodiyotida muammolar paydo bo’lsa, albatta bunday muammolar
jamiyatning pul muomalasida o’zining salbiy aks ta'sirini topadi. Shuning uchun
pulni jamiyat iqtisodiy hayotining barometri deb bejiz aytishmagan.
Iqtisodiy nazariyada haqiqiy pul tovar ekvivalenti sifatida mavjud bo’lib,
iste'molchilarni muomalaga bo’lgan ehtiyojlarini qondiradi. qog’oz pullar esa
haqiqiy pullar qiymatining muomaladagi ifodachisi yoki vakilidir.
Har qanday mustaqil davlat o’z puliga ega va bunday pul shu davlat uchun milliy
pul birligi hisoblanadi. Milliy pul birligi o’zining nomi va ma'lum bir muomala
tarixiga ega.
Ushbu kursimizni o’rganishda doim pul va valyuta atamalariga murojaat etishga
to’g’ri keladi. Shu sababli boshidanoq pul va valyuta qanday kategoriyalar, ikkalasi
ham bir narsami yoki har xil narsa ekanligini aniqlab olish zarur. Iqtisodiy
nazariyadan biz "pul" nima ekanligini yaxshi bilamiz. Valyuta ham pul, ammo
hamma vaqt ham pul valyuta bo’lavermaydi. Agarda muayyan bir davlatning milliy
pul birligi jahon bozorida davlatlar o’rtasida pul (muomala, to’lov va jamg’arish
vositasi) sifatida ishlatilsa, ya'ni pulning funksiyalarini bajarsa, u valyutaga
aylanadi.
Valyuta - jahon bozorida, davlatlar o’rtasida pul vazifalarini bajaruvchi
davlatlarning milliy pul birliklaridir. Masalan, Amerika Qo’shma Shtatlari "dollari",
Buyuk Britaniya "funt sterlingi", Kanada "dollari", Yapon "ienasi" va boshqa shu
kabilar.
Muayyan bir davlatning milliy puli - uning milliy valyutasi bo’ladi. Shu davlat
uchun boshqa davlatlarning milliy pul birliklari esa - xorijiy valyutalardir. Masalan,
AQSh "dollari", Buyuk Britaniya "funt sterlingi", Kanada "dollari", Fransiya
"yevro", Yapon "ienasi", Turkiya "lira"si va shu kabi erkin muomalada yuradigan
valyutalar O’zbekiston Respublikasida xorijiy valyuta bo’ladi, o’z navbatida
O’zbekiston "so’m"i bu davlatlar uchun xorijiy valyuta bo’lib hisoblanadi.
Har bir suveren davlat o’z pul birligiga ega bo’lib, faqat shu mamlakatdagina bu
pul birligiga muayyan ne‟matlarni sotib olish mumkin. Boshqa mamlakatlarning
6
ham o’z pul birliklari mavjud va faqat shu davlatlarda ular qonuniy harakatda
bo’ladi. Qolgan barcha boshqa valyuta deb nomlanuvchi pullar maxsus nazorat
ostida amal qiladilar.
Rus iqtisodchi olimi V.S. Safonovning ta‟rifiga ko’ra, «currency» atamasi
banknotalar va tangalar ko’rinishidagi pullar ma‟nosini anglatadi. Xorijiy valyuta
uchun foreign
currency atamasi
ishlatiladi.
Jahon
valyuta
bozori
–
bu foreign currency exchange market dir, yoki oddiy qilib aytganda, FOREX.
Valyutalarning turli klassifikastiyasi mavjud bo’lib, asosan ularni uch guruhga
ajratishadi. Bular jahon valyuta bozorining barcha segmentlarida hech qanday
cheklovlarsiz amal qiladigan valyutalardir. Ular cheklanmagan miqdorda va turli
joriy va muddatli bitimlar bo’yicha to’liq konvertirlana oladilar. Bunday turdagi
valyutalar ichida katta beshlikni ajratib ko’rsatish lozim. Ularga AQSh dollari
(USD), Yevro (EUR), Shveysariya franki (CHF), Yaponiya ienasi (JPY) va Angliya
funti (GBP) kiradi.
7
Asosiy valyutalarga shuningdek, Kanada dollari (CAN) va boshqa bir nechta
valyutalar (masalan, Avstraliya dollari AUD) ham kiritiladi. Ikkilamchi valyutalar
odatda erkin muomalada bo’ladi, biroq vaqti-vaqti bilan ba’zi muammolar yuzaga
kelishi mumkin. Masalan, bularga likvidlikning yetarli darajada emasligi (ya‟ni,
xarid qilish va sotish bilan bog’liq qiyinchiliklar), hosilaviy moliyaviy
instrumentlarning (xususan, fyucherslarning) qo’llanilishi bilan bog’liq boshqa
to’siqlarni kiritish mumkin.
Valyutalarning mazkur sirasiga Irlandiya, Singapur, Grestiya, Shvestiya,
Daniya, Oman, Quvayt, Hindiston kabi davlatlar valyutalari kiritiladi.
Ekzotik valyutalar bo’yicha doimo kotirovkalar mavjud, biroq ba’zida
operatsiyalar miqyosi, muddatli bitimlar bozori bo’yicha (agar u umuman mavjud
bo’lsa) katta cheklovlarning bo’lishi ehtimoli bor; shuningdek, muayyan davlatlar
tomonidan ularning keng savdosiga qarshi qonuniy cheklovlar ham o’rnatiladi.
Mazkur guruhga Indoneziya, Tailand, Gonkong, Malayziya, Vetnam, Fillipinalar
kabi mamlakatlar valyutalarini kiritish mumkin.
Hozirgi kunda yangi paydo bo‘luvchi bozorlar valyutalari ham yuzaga keldi.
Bular Chexiya, Slovakiya, Polsha, Rossiya, Janubiy Amerika va JAR mamlakatlari
pul birliklaridir.
Qavslar ichidagi valyutalarning belgilanishi SWIFT tizimi foydalanuvchilari
tomonidan qabul qilingan kodirovka bo’yicha amalga oshiriladi. Qisqacha
aytganda, banklar tomonidan foydalaniladigan mazkur axborot tizimi xizmat
xabarlarining xavfsiz yetkazilishini ta’minlaydi.
Jahon amaliyotida moliyaviy bozorlar faoliyatida standartlashtirish xalqaro
tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan, lotin tilidagi uchta harfdan iborat
valyutalarning quyidagi belgilanishlari qabul qilingan bo’lib, ular xalqaro va
mahalliy amaliyotda keng qo’llaniladi (ISO 4217 standarti – International
8
Organization for Standartization):
1-jadval
Valyutalarning xalqaro amaliyotda belgilanishi
AUD
BRL
BYR
CAD
CHF (SFR)
CNY
EUR
GBP (STG)
ILS
INR
JPY
KZT
MXP
NZD
RUB
SGD
TRL
UAH
USD
UZS
ZAR
Avstraliya dollari
Braziliya reali
Belorussiya rubli
Kanada dollari
Shveysariya franki
Xitoy yuani (renminbi)
Yevro
Angliya funt sterlingi
Isroil shekeli
Hindiston rupiyasi
Yaponiya ienasi
Qozog’iston tengesi
Meksika pesosi
Yangi Zelandiya dollari
Rossiya rubli
Singapur dollari
Turkiya lirasi
Ukraina grivnasi
AQSh dollari
O’zbekiston so’mi
Janubiy Afrika rendi
Xorijiy valyuta bilan deviz tushunchasi bog’liqdir. Deviz - bu, xorijiy
valyutadagi har qanday vositadir.
Qabul qilingan Xalqaro qoidalarga asosan har bir davlatning valyutasi 3 harf
bilan belgilanadi. Bunda ushbu harflarning birinchi 2 tasi mamlakatni, 3- esa valyuta
nomini belgilaydi. Masalan, US - Qo’shma Shtatlar, D - dollar yoki GB - Buyuk
Britaniya, P - paund. Ushbu belgilanishlar valyutalar kodlari deb ataladi. Ayrim
davlatlar valyutalarining SVIFT kodlari ushbu mavzuning ilovasida keltirilgan.
Valyutalar jahon bozorida o’zlarining muomalada bo’lish xususiyatlariga ko’ra
erkin muomalada yuradigan, muomalasi qisman yoki butunlay cheklangan, yopiq
yoki ekzotik valyutalarga bo’linadi. Ba'zi bir davlatlarning milliy pul birliklarini
mazkur davlatlarda valyuta munosabatlari borasida mavjud va harakatda bo’lgan
9
qonun-qoidalariga asosan xorijga chiqishi hamda u yerda muomalada bo’lishi
chegaralanadi.
Jahon bozorining paydo bo’lishi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi,
ishlab chiqarish kuchlarining o’sishi, jahon xo’jaligi tizimining shakllanishi, xo’jalik
aloqalarining baynalminallashuvi va globallashuvi sharoitida xalqaro valyuta
munosabatlari rivojlandi. Xalqaro valyuta munosabatlari - bu, valyutani jahon
xo’jaligida amal qilishi borasida shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyat
natijalarining o’zaro almashuviga xizmat ko’rasatadigan ijtimoiy munosabatlar
yig’indisidir
Valyuta munosabatlarining ayrim elementlari qadimgi dunyoda, qadimgi
Gretsiya va Rimda veksel hamda sarroflik ishi shakllarida paydo bo’lgan. Ushbu
munosabatlar hisob-kitoblar o’tkaziladigan veksellar (tratta) bilan amalga oshgan
Lion, Antverpen o’rta asr "veksel yarmarkalari" va G’arbiy Yevropaning boshqa
savdo markazlarida rivojlandi. Feodalizm va kapitalistik ishlab chiqarish uslubining
shakllanishi davrlarida banklar orqali amalga oshadigan xalqaro hisob-kitoblar
tizimi shakllana boshladi.
Xalqaro valyuta munosabatlari moddiy ishlab chiqarish jarayoniga, ya'ni
birlamchi ishlab chiqarish munosabatlariga hamda taqsimot, almashuv va iste'mol
jarayonlariga aloqador bo’lgan xalqaro iqtisodiy munosabatlarni o’z ichiga oladi.
Valyuta munosabatlari va takror ishlab chiqarish o’rtasida bevosita (to’g’ridanto’g’ri) hamda oqibat xarakteridagi (qaytma) aloqalar mavjud. Ularning obyektiv
asosi bo’lib tovarlar, kapitallar, xizmatlar bilan xalqaro almashuvni vujudga
keltiruvchi ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadi.
Valyuta munosabatlari - bu, valyutani jahon xo’jaligi muomalasida amal qilish
jarayonida va xalqaro aloqalar sohasiga xizmat ko’rsatishda o’ziga hos pul
munosabatlarining yig’indisidir, yoki davlatlar, jahon valyuta bozorining
subyektlari, muayyan davlatning rezident yoki norezident shaxslari o’rtasida
valyutalarni sotish, sotib olish, majburiyatlarni bajarish hamda boshqa shu kabi
jarayonlarda vujudga keladigan munosabatlardir.
Valyuta munosabatlari - bu xalqaro aloqalarga xizmat ko’rsatuvchi va jahon
10
xo’jaligida valyuta muomalasi jarayonida vujudga keladigan o’ziga hos pul
munosabatlarining majmuidir. Valyuta munosabatlari jahon valyuta tizimining asosi
bo’lib xizmat qiladi. Ularning shakllanish jarayonlarini o’rganish O’zbekiston uchun
nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir.
Valyuta munosabatlarining paydo bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining
huquqiy asoslari bo’lib xalqaro kelishuvlar va ichki davlat qonun-qoidalari
hisoblanadi.
Valyuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo’lgani holda to’lov
balansi, valyuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali dunyo iqtisodiyotiga sezilarli
ta'sir ko’rsatadi.
Valyuta munosabatlarining ahvoli quyidagilarga bog’liq bo’ladi:
 milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga;
 siyosiy ahvolga;
 jahon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi muammolarga va ushbu
muammolarning rivojlanish tendensiyalariga.
Valyuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy
tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga
chiqadi.
Rezident shaxs - bu muayyan davlat hududida yashayotgan va ushbu davlat
fuqarosi bo’lgan hamda mazkur davlat hududida faoliyat ko’rsatayotgan yuridik
yoki jismoniy shaxsdir.
Norezident shaxs - bu muayyan davlat hududida yashab faoliyat ko’rsatayotgan,
ammo shu davlat fuqarosi bo’lmagan yuridik yoki jismoniy shaxsdir. Masalan,
elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va korxonalarining bo’linmalari hamda
shu kabilar.
Shu bilan birgalikda bu yerda shuni ta'kidlab o’tmoq lozimki, valyuta
munosabatlarining keng tarqalgan ishtirokchilaridan biri bu tijorat banklaridir.
Tijorat banklari milliy, hududiy va jahon valyuta bozorlarida nafaqat o’z
manfaatlari, balki birinchi navbatda o’z mijozlari manfaatlarining himoyachisidir.
Jahonning yirik tijorat banklari o’z mijozlarining topshiriqlarini talab darajasida
11
bajarish, ularning moliyaviy manfaatlarini himoya qilish va o’z tijoriy maqsadlarida
jahon moliya bozorining yirik markazlarida o’z filiallarini ochganlar.
Tijorat banklari mijozlarida va tijorat banklarining o’zlarida turli sabablarga
ko’ra hamda turli maqsadlarda xorijiy valyutaga ehtiyoj paydo bo’ladi. Masalan,
tijorat bankining mijozi eksportyor bo’lsa u xorijiy valyutada tushum oladi va
valyuta kursi tebranishi oqibatida hosil bo’ladigan xatarlarni hisobga olgan holda
unda, ushbu xorijiy valyutada olingan tushumni xavfxatardan himoyalash zarurati
tug’iladi. Shu sababli eksportyor eksport tushumini ehtimolli yo’qotishlardan
sug’urtalash maqsadida o’z bankiga murojaat etadi. Agar bankning mijozi importyor
bo’lsa, eksportyor bilan o’zaro tuzilgan shartnoma shartlariga muvofiq hisob-kitobni
amalga oshirish uchun unga ma'lum bir miqdorda xorijiy valyuta zarur bo’ladi.
Bunga muvofiq importyormijoz ushbu xorijiy valyutani sotib olish maqsadida o’z
bankiga murojaat etadi.
Yuqoridagilardan tashqari tijorat bankining xorijiy valyutaga bo’lgan o’z zaruriy
ehtiyojlari mavjud. Masalan, jahon valyuta bozorida oldi-sotdi baholarining farqi
sifatida foyda olish maqsadida xorijiy valyutalarni sotib olish, valyuta kursining
tebranishi oqibatida vujudga keladigan valyuta tavakkalchiliklarining oldini olish
maqsadida xedjinglash bilan bog’liq turli valyuta operatsiyalarini amalga oshirish.
Shu bilan birgalikda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 4oktabrdagi
"O’zbekiston
Respublikasi
valyuta
bozorini
rivojlantirishning
qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida"gi qaroriga binoan tijorat banklari
O’zbekiston Respublikasi hududida "so’m"ning ichki konvertatsiyasiga muvofiq
naqd valyuta oldi-sotdisi bilan bog’liq operatsiyalar bilan ham shug’ullanadilar.
Vazirlar Mahkamasining ushbu qaroriga muvofiq 1994-yilning 15-oktabridan
boshlab O’zbekiston Respublikasi hududida pul sifatida muomalada faqat
respublikaning milliy valyutasi "so’m" yuradi. Boshqa davlatlarning milliy
valyutalari, ya'ni xorijiy valyutalarning pul sifatida muomalasi O’zbekiston
hududida qonun bilan taqiqlangan.
Xalqaro valyuta munosabatlari va valyuta tizimi
12
Valyuta munosabatlari - tashqi savdo, iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlik,
xorijga kredit hamda qarzlarni berish va olish, valyuta va valyuta aktivlarini sotib
olish bilan bog‘liq bitimlarni amalga oshirishda ishtirok etadigan, valyuta bilan
bog‘liq munosabatlardir.
Valyuta munosabatining ayrim elementlari - antik davrda - Qadimgi Gretsiya va
Qadimgi Rimda - qarzga pul to‘lashga berilgan tilxat va pul almashtirish shaklida
paydo bo‘lgan. Keyingi bosqich bo‘lib, Yapon, Antverpen va G‘arbiy Yevropani
boshqa savdo markazlarida ―veksel yarmarkalari‖ rivojlanishi bilan yuzaga
chiqqan. Bu davrda hisob-kitoblarni amalga oshirish, valyuta yordamida amalga
oshirilgan. Feodalizm davrida va kapitalistik ishlab chiqarish rivojlanishida, xalqaro
hisob-kitoblarni amalga oshirish tizimi banklar orqali rivojlandi. O‘tgan asrga kelib
esa, xalqaro munosabatlar o‘zining mutlaqo yangi ko‘rinishini boshdan kechirdi.
Shunday qilib, xalqaro valyuta munosabatlari rivojlanishi, ishlab chiqarish
kuchlari rivojlanishi, jahon bozori tashkil etilishi, xalqaro mehnat taqsimotini
chuqurlashuvi, jahon xo‘jaligining tarkibiy tuzilishi hamda xo‘jalik munosabatlari
baynanmilallashuvining natijasidir.
Valyuta munosabatlari ishtirokchilariga quyidagilar kiradi: davlat (hukumat,
Markaziy va davlat banklari), xalqaro tashkilotlar, yuridik shaxslar (tijorat banklari,
korxonalar: import va eksport qiluvchilar, birjalar) va jismoniy shaxslar (brokerlar,
chayqovchilar va sayyohlar).
Zamonaviy tashqi iqtisodiy aloqalarda, shu bilan birga valyuta munosabatlarida
siyosat va iqtisodiyot, diplomatiya va tijorat, sanoat va savdo uyg‘unlashib
borayotganligini kuzatish mumkin.
Xalqaro valyuta munosabatlarining davlat tomonidan shakllantiriladigan
huquqiy-tashkiliy shakli valyuta tizimi deyiladi. Milliy, hududiy va jahon valyuta
tizimlarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Milliy valyuta tizimi deganda ma‘lum davlatni, boshqa davlatlar bilan pulli
hisob-kitoblarini amalga oshirishda qo‘llaydigan usullari, instrumentlari va milliy
organlarining umumiy yig‘indisi tushuniladi. Milliy valyuta tizimi nisbatan mustaqil
va faoliyat doirasi milliy chegaralardan chiqsada, u mamlakat pul-kredit tizimining
13
tarkibiy qismi hisoblanadi. Milliy va jahon valyutalar tizimlari aloqasi va
rivojlanishi, ularning elementlarida namoyon bo‘ladi.
Hududiy valyuta tizimi - milliy va jahon valyuta tizimlarining oraliq elementi
hisoblanib, u mamlakatlar hududiy guruhi integratsiyasiga xizmat qiladi. Bunga
misol qilib, Yevropa valyuta-iqtisodiy ittifoqini keltirish mumkin.
Jahon valyuta tizimi - bu, alohida olingan milliy iqtisodiyotni jahon xo‘jaligi
bilan bog‘lovchi mexanizmdir.
2-Jadval
Milliy va jahon valyuta tizimining asosiy elementlari
Milliy valyuta tizimi
Jahon valyuta tizimi
Milliy valyuta
Milliy valyutani konvertirlanish shartlari
Milliy valyuta pariteti
Valyutaviy
chegaraning
va
nazoratning bor yukligi
Xalqaro
kredit
ayriboshlash
vositalaridan foydalanishni tartibga
solish
Milliy valyuta kursining tartibi
Mamlakatning xalqaro valyuta likvidligini
tartibga solish
Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblarini
tartibga keltirish
Mamlakatni valyuta munosabatlarini
Milliy valyuta bozori va oltin
boshqaruvchi va tartibga soluvchi milliy
bozorining tartibi
organlar
Xalqaro
valyuta
hisob-kitob Valyutalarni
o‘zaro
konvertirlanish
birliklari valyuta zahirasi
shartlari
Valyuta paritetini birxillashtirish Valyuta
kursining
tarribining
tartibi
reglamentatsiyasi
Valyutaviy
chegaralarning Xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo
davlatlararo tartibga solish
tartibga solish
Xalqaro
kredit
ayriboshlash
Xalqaro
hisob-kitoblarning
asosiy
vositalaridan
foydalanish
shakllarini yaxlitlashtirish
qoidalarini yaxlitlashtirish
Jahon valyuta bozori va oltin Davlatlararo valyutaviy tartibga solishni
bozorining tartibi
amalga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar
Xalqaro kelishuvlar, ikkiyoqlama va ko‘p yoqlama shartnoma va aktlar, jahon
valyuta tizimining huquqiy asosini tashkil etadi.
Jahon valyuta tizimining asosiy maqsadi - eksport va import uchun to‘lovlarni,
14
tovar, kapital, xizmatlar va boshqa faoliyat turlarini amalga oshirishda xalqaro
hisob-kitoblarni tashkil etish orqali samarali vositachilik qilish, shuningdek, xalqaro
mehnat taqsimotini rivojlantirish uchun, mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlarda
qulay muhitni yaratishdan iborat.
Jahon valyuta tizimi yordamida iqtisodiy resurslarning bir mamlakatdan
boshqasiga ko‘chishi yoki aksincha, ushbu jarayon chegaralanishi, milliy iqtisodiyot
mustaqilligi cheklanishi yoki kengayishi, iqtisodiy muammolarni (masalan,
ishsizlik, inflyatsiya) bir mamlakatdan boshqasiga “ko`chib o‘tishi” mumkin.
Jahon valyuta tizimi faoliyat yuritish va tartibga solishning alohida
mexanizmlariga ega va jahon xo‘jaligining global maqsadlarini ko‘zlasada, u milliy
pul va hududiy valyuta tizimlari bilan chambarchas bog‘langan.
Jahon valyuta tizimi xalqaro pul munosabatlari tashkil topishining tarixiy shakli
bo‘lib, u davlatlararo shartnomalar orqali mustahkamlangan.
Jahon, hududiy va milliy valyuta tizimlari doirasida, quyidagi moliyaviy
operatsiyalar amalga oshiriladi:

Valyuta konvertirlanishi - milliy valyutani xorijiy valyutaga almashtirish;

Tijorat banklari va birjalarda valyuta oldi-sotdi operatsiyalari. Bu valyuta
dilingi deyiladi.
Hozirgi kunda, operatsiyalarning asosiy qismi naqd pulsiz holda amalga
oshiriladi. Bir bankdan boshqasiga pul o‘tkazish vakillik hisobvaraqlar orqali
amalga oshiriladi. Banklararo amaliyotda LORO (Siz bizda) va NOSTRO (biz
Siznikida) hisobvaraqlari mavjud.
Tijorat banklarining depozit-kredit deb nomlanuvchi, valyuta mablag‘larini jalb
qilish va joylashtirish bilan bog‘liq operatsiyalari.
Bu operatsiyalar - o‘zaro kreditlash, o‘z va jalb qilingan mablag‘larni
joylashtirish, kreditlarni taqdim etish, rasmiylashtirish va monitoring bilan bog‘liq
banklararo operatsiyalardir.

Tashqi savdo operatsiyalarida, xalqaro amaliyotda qabul qilingan turli
shakldagi hisob-kitoblarda bank xizmati ko‘rsatish;

Oltin va fond instrumentlari (mulkchilik titullari, obligatsiyalar, ikkilamchi
15
moliyaviy instrumentlar va h.k.) sotish yoki sotib olish maqsadida, moliya bozorida
amalga oshiriladigan operatsiyalar. Bu operatsiyalarning barchasi investitsiya
maqsadlarida, shuningdek, chayqovchilik yoki xejerlash (sug‘urta) maqsadlarida
amalga
oshiriladi.
Banklar ushbu operatsiyalarni o‘z nomidan yoki mijoz
topshirigiga ko‘ra amalga oshiradilar;

Kredit (debit) kartochkalarining egalariga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq
operatsiyalar;

Bank xalqaro transfertlari (dividend, foiz, pensiya to‘lovi, aliment, hadyalar,
sayyohlarga xizmat ko‘rsatish va h.k.) amalga oshirish.
Zamonaviy valyuta tizimi, uning ham hududiy (geografik jihatdan), ham vaqt
jihatdan (kechayu-kunduz ishlovchi valyuta bozori), ham texnologik jihatdan
(axborot texnologiyalari va tarmoqlarining yaxlitligi) globallashganligi bilan
tavsiflanadi.
Zamonaviy
valyuta
tizimining
globallashuvining
o‘ziga
xos
jihatlari
quyidagilardan iborat:
 valyuta kurslari va foiz stavkalarining kutilmaganda va keskin o‘zgarishi bilan
tavsiflanadigan bozor mexanizmi;
 bir tomondan, oldindan kutilmagan voqealarga (neft falajlari yoki
Germaniyaning birlashuvi kabi) tezda moslashishga zarurat, boshqa tomondan,
mamlakatlar hukumatlarining inflyatsion siyosat yuritishi va davlat qarzdorligi
o‘sishi siyosatidan kafolatlovchi ma‘lum xalqaro tartibga solish instrumentlarini
yaratish.
Jahon valyuta tizimining eng asosiy xususiyati shundaki, u har doim o‘zgarib,
rivojlanib turadi. Bu o‘zgarishlarning eng umumiy sabablari - jahon xo‘jaligini
rivojlantirishdagi xalqaro hamkorlikning kuchayishi, tovar ishlab chiqarish va
bozorlarning
baynalminallashuvidir.
Bugungi
kunda
uni
tartibga
solish
mexanizmlarining doimiy o‘zgarishi va valyuta tizimining barqarorligi, valyuta
tizimining evolyutsiyasi bilan qanchalik mos tushishiga bog‘liq.
Xalqaro valyuta tizimlarining ma‘lum shakllari, ishlab chiqarishning
rivojlanishi, xalqaro aloqalar, milliy pul tizimlari, jahon maydonidagi kuchlar
16
nisbatiga, yetakchi mamlakatlarning manfaatlariga qarab belgilanmoqda.
Jahon valyuta tizimining rivojlanish bosqichlari.
Parij jahon valyuta tizimi (1867-1914y.) Pulning xalqaro almashuvi, xuddi
pulning o‘zi singari qadimiy bo‘lsada, hozirgi shaklda valyuta bitimlarining paydo
bo‘lishi XIX asr oxiriga borib taqaladi. Birinchi jahon valyuta tizimi - 1865 yilda
to‘rtta G‘arbiy Yevropa mamlakatlari tomonidan tashkil etilgan va «Oltin andozasi»
asosida faoliyat yuritgan - Lotin tanga ittifoqi hisoblanadi. Mazkur valyuta tizimi,
rasmiy ravishda 1867 yilda Parij konferentsiyasida tan olindi va dunyoning 30 dan
ortiq mamlakati tomonidan maxsus xalqaro shartnomaga imzo chekildi. Bu valyuta
tizimi Oltin andozasi»ga ya‘ni, oltinni etalon (mezon) metall sifatida qabul qilishga
asoslangan milliy pul tizimlarini birlashtirdi. Shuning uchun ham Parij valyuta tizimi
«Oltin tanga andozasi» deb yuritila boshlandi. Bunga muvofiq, jahon puli oltin
tangalar va oltinga konvertirlanadigan pullardan tashkil topgan edi.
Oltin andoza tartibi bosqichma-bosqich uch shaklni boshdan kechirdi. 1914
yilgacha oltin tanga bosqichi, 1922 yildan 1929 yilgacha oltin qo‘yilma andozasini,
1944 yildan 1971 yilgacha oltin deviz andozasi. Oltin tanga andozasi davrida
zarbxonalar oltin qo‘yilmalardan oltin tangalar ishlab chiqarish huquqiga ega edilar.
Bu erkin tarzda va deyarli tekin amalga oshirilgan, shuning uchun ham, bu tangalar
pul massasining asosini tashkil qilgan. Qog‘oz pullar xuddi oltin tangalar qatori
muomalada bo‘lgan va ular oltinga to‘la konvertirlangan. Oltin bilan
konvertirlanganlik
doimo
ta‘minlanishi
uchun,
qog‘oz
pullar
emissiyasi
chegaralangan. Yangi tizimning dunyo bo‘ylab keng tarqalishi bilan, unga bo‘lgan
ishonch ortdi. Bu amalda, xalqaro hisob-kitoblarda to‘lov vositasida oltin va boshqa
shu kabi qimmatbaho metallarni olish yoki berish o‘rniga, xorijiy schetni debitlash
yoki kreditlash orqali to‘lovni amalga oshirishga olib keldi. Valyuta dilerlari qo‘lida
telegraf, telefon, teletayp kabi vositalarning paydo bo‘lishi, xalqaro valyuta
savdosini professional darajada yuritishga imkoniyat berdi.
Parij valyuta tizimi birinchi jahon urushigacha amalda bo‘ldi. Uning asosiy
xususiyati, paritetlari oltinga nisbatan o‘rnatiladigan, belgilangan valyuta
stavkalarida edi. Bu davlat tomonidan kafolatlangan bo‘lib, «valyutaning oltin
17
pariteti» yoki «valyutaning oltin tarkibi» deb nom oldi. Oltin tanga andozasi davrida,
oltin hisobiga ikkiyoqlama funktsiya amalga oshirilgan. Mazkur funktsiyalar:
xalqaro hisob-kitoblarda tan olingan to‘lov vositasi sifatida hamda bir vaqtning
o‘zida, ichki bozorda yagona qabul qilingan almashuv va to‘lov vositasi edi.
Oltin ushbu funktsiyalarni ta‘minlashi uchun, quyidagi shartlar bajarilishi shart
bo‘lgan:
 Markaziy bank oltinni, belgilangan kurs bo‘yicha, chegaralangan miqdorda
sotishni va sotib olishni kafolatlashi.
 Oltin egasiga, davlat zarbxonasida tayyorlangan oltinni tanga va quyma
shaklida har qanday miqdorda saqlashi. Oltin zahiralarni saqlash jarayoni esa,
tezavratsiya degan nom olgan.
 Oltinning import va eksporti chegaralanmaganligi.
Ushbu shartlarning bajarilishi, tangani metall qiymati va nominali har doim bir
xilda bo‘lishi ta‘minlangan. O‘z-o‘zidan, oltin tanga andozasi sharoitida, likvidlilik
- sanoat maqsadlari uchun zarur bo‘lgan oltinni ishlab chiqarish tezligi va oltinning
miqdori bilan aniqlangan.
Barcha valyutalar va oltin o‘rtasidagi yaqin bog‘liqlik, xalqaro hisobkitoblarni
amalga oshirishda, ma‘lum ta‘sirini o‘tkazdi.
Oltin andozasining avtomatik faoliyati deb ataladigan jarayon quyidagicha
amalga oshdi: to‘lov balansida taqchillik mavjud mamlakat, ma‘lum miqdordagi
oltinni chet elga olib chiqishi shart bo‘lgan. Bu muomaladagi pul massasini
kamaytirib, deflyatsiyaga olib kelgan (deflyatsiya -muomaladagi pul massasi
o‘sishini chegaralash jarayoni, inflyatsiyaning teskarisi). Va aksincha, bir
mamlakatdan
ikkinchi
mamlakatga
oltinning
olib
kelinishi,
ikkinchisida
inflyatsiyani keltirib chiqargan. Shu yo‘l bilan hosil qilingan narxlar o‘rtasidagi farq,
oltin olib chiqilgan mamlakat uchun foydali hisoblangan. Eksportni kengaytirish,
importni qisqartirish orqali, bunday mamlakat to‘lov balansini yaxshilagan.
Shuningdek, tartibga solish jarayonida pul (oltin) taqchil bo‘lgan mamlakatda
hisob stavkalarini oshirish va aksincha, pul (oltin) ortiqcha bo‘lgan mamlakatda
hisob stavkasini tushirish qo‘llanilgan. Yuqoridagilar natijasida yuzaga keladigan
18
kapital ko‘chishi, ikki mamlakat o‘rtasidagi to‘lov holati balanslanishiga yordam
bergan.
Oltin andozasi sharotida, birja almashuv kurslari juda tor chegarada +1%ga
tebranishi mumkin edi. Bu holat yuqori va quyi «oltin nuqtalari», deb nom oldi.
Rasmiy paritetdan bunday og‘ishishni, oltin oldi-sotdisi paytida fraxt va sug‘urta
bilan bog‘liq xarajatlarning kelib chiqishi, tashiladigan oltin qiymatining +l%ini
tashkil etganligi bilan tushuntirish mumkin. Agar, ma‘lum valyutaning almashuv
kursi, o‘z paritetidan yuqori bo‘lsa, xorijiy valyutani sotib olishdan, oltinni tashib
keltirish arzon hisoblangan. Debitor o‘z pulini oltinga almashtirib, qarz to‘lagan.
Boshqa tomondan, agar valyuta kursi tushsa, kreditor qarzni oltin bilan to‘lanishini
talab qilgan. Bu tizimda valyuta munosabatlari davlatning aralashuvidan xolis tarzda
amalga oshirilganligidan hamda almashuv kursining tebranishi sezilarsiz
bo‘lganligidan, valyuta riski past edi. Mazkur tizim 1914 yilgacha amalda bo‘ldi.
Birinchi Jahon urushi yillarida yuzaga chiqqan iqtisodiyot uchun yirik hajmdagi
zaruriy mablag‘lar, faqatgina qo‘shimcha pul chiqarish yo‘li bilan qondirilishi
mumkin edi. Ichki bozorga salbiy ta‘sirini inobatga olib, ko‘pgina mamlakatlar oltin
andozasiga asoslangan qoidalarni bekor qiluvchi chora-tadbirlarni qo‘lladilar. Bu
esa, Parij Jahon valyuta tizimini amalda parokandalikka olib keldi.
Genuya jahon valyuta tizimi (1922-1929y). Ikkinchi jahon valyuta tizimi 1922
yilda o‘tkazilgan xalqaro Genuya konferentsiyasi qarorining natijasi edi. Bu tizim oltin andozasiga taalluqli bo‘lib, uning yangi ko‘rinishi «oltin qo‘yilma andozasi»
hisoblanadi. Oltin qo‘yilma andozasi amal qilgan sharoitda, muomaladagi pullar
yoki qisman, yoki to‘liq qog‘oz pullar edi. Huquqiy jihatdan, mazkur qog‘oz pullarni
hohlagan paytda emission bankdan oltinga almashtirish mumkin bo‘lgan. Amalda
esa, ushbu pullarning ma‘lum qismini shu yo‘l bilan almashtirish mumkin bo‘lgan.
Emission bank, albatta, pulni to‘liq ta‘minlash uchun zarur bo‘lgan oltinni saqlashi
shart emas edi. Belgilangan ta‘minot (oltin) qanchalik oz bo‘lsa, davlatning
qo‘shimcha qog‘oz pullarni chiqarish imkoniyati shunchalik ko‘p bo‘lgan. Shu
sababli, muomaladagi qog‘oz pul miqdori saqlanadigan metall pul miqdoridan
yuqori bo‘lgan. Oltinga almashinadigan valyutalar sifatida dollar, frantsuz franki va
19
funt sterling tanlandi.
Genuya valyuta tizimi atigi 1929 yilgacha amalda bo‘ldi. Ushbu tizimning
parokandalikka uchrashiga asosiy sabab, urushdan keyingi inflyatsiya ta‘sirida
valyuta pariteti norealligining o‘sib borishi bo‘ldi. Aksariyat mamlakatlarda
inflyatsiya sur‘atlarining turli darajada bo‘lishi, xalqaro narxlarga bog‘liqlikda
nomutanosiblikning kuchayishiga olib keldi. Masalan, 1925 yilda funt sterling
dollarga nisbatan 44 foizdan past bo‘lmagan baholanishga ega bo‘lgan. Ko‘pgina
mamlakatlarda, iqtisodiyotning
ichki
va tashqi
sohalarida dollar
orqali
muvofiqlashtirish sezilarli darajadagi inflyatsiyani keltirib chiqardi. Bitta
valyutaning
almashinuv
kursining
pasayishi,
boshqalarining
ham
qayta
baholanishiga olib keldi. Oldingi paritetni tiklash maqsadida, almashuv kursi
ko‘tarilgan mamlakatlarda ham inflyatsiya yuz berdi. Natijada, yuzaga kelgan
devalvatsiya barcha asosiy valyutalarga ta‘sir etdi.
Ikki jahon urushi oralig‘ida xalqaro pul tizimi barqarorligini buzilishiga sabab
bo‘lgan omillar, faqatgina inflyatsiya va devalvatsiya emas edi. 1931 yildan boshlab,
butun jahon iqtisodiyotini falaj ahvolga solib qo‘ygan inqiroz tufayli, valyuta
nazorati joriy qilindi. Asosiy ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq, joriy to‘lovlarni
amalga oshirishga yetarli xorijiy valyuta zahirasini ta‘minlash, nazorat qilishning
asosiy vazifasi edi.
Buning uchun, hukumatlar xorijiy valyutaning importi va eksporti ustidan
nazoratni amalga oshirishlariga to‘g‘ri keldi. Haqiqatda, tizim uchta valyuta blokiga
ajraldi: dollar, funt streng va frank hududli. Bular Ikkinchi jahon urushigacha amal
qildi. Shuni alohida ta‘kidlash joizki, frank hududi, Afrikaning frantsuz tilida
so‘zlashuvchi mamlakatlarida evro muomalaga chiqqunga qadar faoliyat yuritdi.
Brettonvud jahon valyuta tizimi (1944-1972 yy.). 1943 yilga kelib, AQSH
hamda Buyuk Britaniya erkin va barqaror valyuta tizimini barpo qilish uchun
dastlabki qadamlarni qo‘ydi. 1944 yilning iyul oyida Bretton-Vuds shaxrida bo‘lib
o‘tgan konferentsiyada, AQSH oltin andozasiga asoslangan kontseptsiyaga o‘tish
tashabbusi bilan chiqdi. Shu vaqtning o‘zida, yangi xalqaro valyutani tartibga solish
tizimi faoliyatini nazorat qilish uchun, Xalqaro valyuta fondi (XVF)ni tashkil etish
20
to‘g‘risida qaror qabul qilindi.
Yangi tartibning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat edi:

barqaror almashuv kurslariga ega bo‘lgan, xalqaro valyuta tizimini tashkil
etish;

qattiq
valyuta
nazorati
bekor
qilinishi
va
barcha
valyutalarning
konvertirlanishiga erishish.
Brettonvud tizimining asosiy tomonlari quyidagi tamoyillarni o‘z ichiga oladi:
 mamlakatlar
o‘rtasidagi
hisob-kitoblarda
oltin
o‘zining
oxirgi
pul
funktsiyasini saqlab qoldi;
 Amerika dollari zahira valyuta sifatida qabul qilindi. U oltinga tenglashtirilib,
boshqa mamlakatlarning valyuta qiymatini o‘lchash hamda xalqaro kredit to‘lovi
vositasi sifatida qabul qilindi;
 boshqa mamlakatlarning Markaziy banklari va hukumatlari dollarni,
AQSH xazinachiligidan 1 troya untsiyasi (31,1 g.) uchun 35 doll, kurs bo‘yicha
almashishi mumkin edi. Bundan tashqari, hukumat organlari va xususiy shaxslar
oltinni xususiy bozorlardan xarid qilishlari mumkin edi. Oltinning valyuta bahosi
rasmiy kurs asosida belgilanib, u 1968 yilgacha sezilarli darajada tebranmagan;
 valyutalarning bir-biriga tenglashtirilishi va ularni o‘zaro almashtirish, oltin
va dollarda ifodalanadigan rasmiy valyuta paritetlarida amalga oshirilgan;
 barcha mamlakatlar har qanday olingan boshqa mamlakat valyutasiga
nisbatan, o‘z valyuta kursi barqarorligini saqlashi shart edi. Valyutaning bozor kursi,
oltin yoki dollarda belgilangan paritetdan 1 foizdan ortiq u yoki bu tomonga og‘ishi
mumkin emas edi. Paritetlarning o‘zgarishi, to‘lov balansidagi buzilishlar barqaror
tus olsagina, mumkin hisoblanardi. Dollardan foydalanish ko‘lamining ommaviy tus
olishi bilan, oltindan foydalanish hajmi keskin pasaydi;
 valyuta munosabatlarini davlatlararo tartibga solish, asosan, XVF tomonidan
amalga oshiriladigan bo‘ldi.
O‘tgan asrning 60-yillariga kelib Brettonvud tizimi, o‘sib kelayotgan jahon
xo‘jaligining
baynalmilallashuvi,
TMKlarning
chayqovchiligining boshlanishiga qarshilik qilardi.
21
valyuta
sohasidagi
Oltin tartibidagi dollar andozasi tizimi, amalda asta-sekin dollar andozasi
tizimiga aylanib bordi. O‘tgan asrning 60-yillariga kelib, AQSH iqtisodiyotidagi
orqaga siljish, va asosan, G‘arbiy Yevropa va Yaponiya iqtisodiy qudratining o‘sishi
natijasida dollarning qadri sezilarli darajada tushdi. AQSHdan tashqarida bo‘lgan
dollar zahiralari yirik evrodollar bozorini tashkil qildi. To‘lov balansidagi yirik
taqchillik, 1 untsiya uchun dollar narxini 35 dollarga oshishiga olib keldi.
Valyuta tizimining larzaga kelishiga, shuningdek, turli mamlakatlarda turlicha
iqtisodiy o‘sish yuz berganligi ham o‘z ta‘sirini o‘tkazdi. 1961 yil martida yuzaga
kelgan sezilarli darajadagi ijobiy to‘lov balansi natijasida, nemis markasi va golland
guldenining revalvatsiyasi yuz berdi.
Bir paytning o‘zida, 1963 yildan boshlab, funt sterling qattiq bosim ostida qoldi.
Ko‘rsatilgan barcha yordamlarga qaramasdan, uch yillik inqiroz davrida, 1967 yilga
kelib, funt sterling pariteti 2,80 dan 2,40 dollargacha devalvatsiya qilindi. Buning
natijasida oltinga bo‘lgan talab ortdi. Bularning barchasi oltinning kamayishiga olib
keldi. Markaziy banklarni 1968 yilda oltin puli (ingl. )dan voz kechishga va oltin
bozorining amerika sektoriga jamlanishiga olib keldi.
1960 yillarga kelib, AQSH to‘lov balansidagi taqchillik, oltin zahirasini 18 mlrd.
dollarga, 1970 yillarda esa, 11 mlrd. dollarga kamaytirdi. Bir vaqtning o‘zida,
AQSHga nisbatan xorijiy kreditorlarning talabi ancha o‘sib, 1970 yilda u AQSH
ixtiyoridagi oltin zahiralaridan ikki marotaba ko‘p edi. 1971 yilning iyuniga kelib
AQSH dollarni oltinga rasmiy bahoda almashtirishdan bir tomonlama bosh tortdi.
Bu Brettonvud tizimining amalda bekor bo‘lishini bildirardi.
Yamayka jahon valyuta tizimi (1976y.-hozirgi paytgacha). 1976 yili Kingstonda
(Yamayka) bo‘lib o‘tgan XVFning navbatdagi yig‘ilishida yangi valyuta tizimiga
asos solindi. Yamayka bitimining yo‘riqlari asosida, xalqaro valyuta mexanizmini
tashkil etish tamoyillarini quyidagicha keltirish mumkin: oltinning qiymatni
o‘lchash sifatida va valyuta kurslarini hisoblash vositasi sifatidagi tangar funktsiyasi
bekor qilindi.
Oltin erkin narx belgilanadigan oddiy tovarga aylandi. Bir vaqtning o‘zida u,
yuqori likvidli aktiv sifatida maxsus tovar bo‘lib qolaveradi. Kerak bo‘lib qolganda,
22
oltin sotiladi va undan olingan valyuta tushumidan to‘lov uchun foydalaniladi.
Muomalaga SDR andozasi (Special drawing rights - SDR) - «maxsus qarzdorlik
huquqi» kiritildi. Bundan ko‘zlangan maqsad, ushbu valyutalarni asosiy zahira
avuari qilib, boshqa zahira valyutalarni, birinchi navbatda, AQSH dollari rolini
pasaytirish edi.
Mamlakatlarga valyuta kursi tartibini tanlash huquqi berildi. Mamlakatlar
o‘rtasida amaldagi valyuta munosabatlari, ular milliy pul birliklarining suzib
yuruvchi kursiga asoslana boshladi. Kurslarning tebranishiga, asosan, ikkita omil
ta‘sir ko‘rsatar edi:
a) valyutaning mamlakat ichki bozoridagi xarid quvvati, real qiymat nisbatlari
b) xalqaro bozorlarda, milliy pulga bo‘lgan talab va taklif.
O‘tgan asrning 90-yillariga kelib, suzib yuruvchi kurs omillarini tadbiq etish
natijasida, xalqaro valyuta tizimini tashkil etishning quyidagi elementlariga
asoslangan murakkab chizmasi paydo bo‘ldi;
 munosabatlarni saqlash kerak bo‘lgan alohida milliy valyutalar, asosiy
tayanch birliklar sifatida tanlanadi, aniqrogi, o‘z valyuta kursini boshqa valyutaga
bog‘lash;
 valyuta kurslarining tebranish darajasi bir xil emas, shuningdek, tebranish
oralig‘i keng.
Bunda, valyuta kursi, ayrim valyutalarga nisbatan ma‘lum oraliqda ushlab
turiladi, boshqa valyutalarga nisbatan esa, erkin almashiladi. Boshqacha so‘z bilan
aytganda, milliy valyuta pariteti, asosan, SDRga nisbatan ushlab turiladi. Amalda
mamlaqatlaming valyuta tartibini e‘lon qilishlari turlichadir.
1988 yilda 58 mamlakat o‘z valyuta kursini, bitta asosiy hamkor mamlakat
valyutasiga nisbatan o‘rnatishi haqida qaror qabul qilindi: amerika dollariga (39
mamlakat), frantsuz frankiga (14 frank hududi mamlakatlari) va boshqa valyutalarga
(5 ta mamlakat).
Yamayka bitimiga asosan, jamoa zahira valyuta birligi sifatida SDR tan olindi.
SDRning qiymati dastlab, oltinga ko‘ra belgilangan (SDR=0,888671 sof oltin)
bo‘lsa, 1974 yil 1 iyundan boshlab, SDR kursi «valyuta savati»ga nisbatan aniqlana
23
boshlandi.
SDR bo‘yicha depozitlar foiz keltiradi. Agar XVFda SDRdagi avuarlar
assignovaniyadan ortiqcha bo‘lsa, mamlakat foiz oladi, aksincha, SDRdagi avuarlar
assignovaniyadan kam bo‘lsa, foiz to‘laydi. U, a‘zo mamlakatlarga XVFda
ajratilgan kvotalar asosida XVFdagi maxsus hisobvaraqlarda olib boriladi. Ushbu
kvotalar, to‘lov balansidagi taqchillikni moliyalashtirish uchun, zaruriy valyutani
sotib olishga ishlatiladi. Ammo, SDRning xalqaro hisob-kitoblardagi ulushi 6 foizga
yaqin. Ko‘pchilik iqtisodchilarning fikricha, SDRga zahira valyutasi sifatida emas,
balki ko‘proq darajada kredit sifatida qarash kerak. Lekin, SDR ham zahira, ham
kredit valyutasi hisoblanadi.
Shunday qilib, jahon valyuta tizimining uchta ko‘rinishi amal qilgan va oldinma
keyin bir-birini o‘rnini almashtirgan. Ulardan birinchisi - «oltin tanga andozasi»
tizimi - qonuniy jihatdan asosiy pul shakli rolini bajaruvchi oltinga asoslangan.
Milliy birliklarning kursi oltinga qattiq bog‘langan bo‘lib, valyutalar bir-biriga oltin
bilan ta‘minlanganligi orqali, qattiq kurs bo‘yicha taqqoslangan. Valyuta
kurslarining e‘lon qilingan nisbatlardan og‘ishi + 1% dan ortmagan va «oltin
nuqtalar» chegarasida bo‘lgan.
Ikkinchi tizim - bu «oltin deviz andozasi» (Brettonvud valyuta tizimi) bo‘lib, u
AQSH dollariga nisbatan valyutaning qattiq kursini o‘rnatish (og‘ishishlar chegarasi
+1% oraliqda) orqali amal qilgan. AQSH dollarining kursi oltinga nisbatan qattiq
o‘rnatilib, dollar shu kurs bo‘yicha oltinga konvertirlangan.
Tizimning o‘zi esa, «oltin deviz andozasi» degan nom oldi. Genuya tizimini, oltin
tanga va oltin deviz andozalari o‘rtasidagi oraliq tizim deyish mumkin.
Uchinchi jahon valyuta tizimi - Yamayka valyuta tizimi, suzib yuruvchi,
almashuv kurslariga asoslangan bo‘lib, «ko‘p valyutali andoza», yoki boshqacha SDR andozasi deb nomlanadi. Mamlakat belgilangan, suzib yuruvchi yoki aralash
valyuta kurslarini tanlashi mumkin. Bu, shuningdek, valyuta inqirozlarini keltirib
chiqarish xususiyatiga ham ega.
Xalqaro valyuta-kredit va moliya tashkilotlari
XVFni tashkil etish to‘g‘risidagi qaror 1944-yilda AQSHning Nyu-Xempshir
24
shtatidagi Bretton - Vuds shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiyada qabul
qilingan edi. Konferensiyada 44 davlatdan vakillar ishtirok etgan.
1929-1933-yillarda yuz bergan Buyuk depressiyani takrorlanishiga yo‘l
qo‘ymaslik. XVFning Nizomi ishlab chiqildi. Bunda AQSH Moliya vaziri Garri
Uayt va J.M.Keynsning xizmati katta.
XVF o‘z faoliyatini 1945-yil dekabrda boshladi.
XVF faoliyatining maqsadlari:
1. Valyuta-moliyaviy
sohada
xalqaro
hamkorlikni
rivojlantirishga
ko‘maklashish.
2. Xalqaro savdoni barqaror rivojlanishiga ko‘maklashish.
3. Valyutalaming barqarorligini ta’minlashga ko‘mak- lashish, a’zo davlatlar
o‘rtasida tartibga solingan valyuta rejimini qo‘llanilishini ta’minlash.
4. Davlatlar o‘rtasida ko‘p tomonlama hisob-kitoblar tizimini yaratishga
yordam berish.
5. Davlatlaming barqaror iqtisodiy o‘sishiga ko‘maklashish.
6. Kambag‘allikka qarshi kurashish.
XVFning oliy boshqaruv organi Boshqaruvchilar kenga- shidir. U yiliga 1
marta yig‘ilish o‘tkazadi.
XVFning joriy faoliyatini Ijro Kengashi amalga oshiradi. U 24 a’zodan iborat.
Kengash haftada 3 marta majlis o‘tkazadi.8 ta davlat yirik aksiyador sifatida
kengashda o‘zining doimiy o‘rniga ega: AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya,
Buyuk Britaniya, Xitoy, Rossiya, Saudiya Arabistoni.
Qolgan 16 direktor 2 yil muddatga tegishli mamlakatlar guruhi tomonidan
saylanadi.
Ijro kengashi Ijrochi direktomi saylaydi.
Ijro kengashi a’zolari bir vaqtning o‘zida Jahon banki ijro kengashi a’zolari
hisoblanadi. XVF 26 departamentdan iborat. Uning xodimlarining uchdan ikki
qismi iqtisodchilardir. XVFning shtab kvartirasi Vashington shahrida. Shuningdek,
Nyu-York va Jenevada bo‘linmalari bor.
1. Xalqaro valyuta tizimida yuzaga kelgan o‘zgarishlami kuzatib boradi va
25
davlatlarga iqtisodiy va moliya siyosatidagi muammolaming echimi bo‘yicha
maslahatlar beradi.
2. A’zo mamlakatlarga kreditlar beradi. Kreditlar asosan to‘lov balansida
muammolar mavjud bo‘lgan mamlakatlarga beriladi.
A. Stend-bay kreditlari. 12-18 oy. Toiov balansida qisqa muddatli muammo.
B. Kambag‘allikni qisqartirish maqsadiga berilgan kreditlar. To‘lov balansida
uzoq muddatli muammo. Foiz stavkalari o‘rtasidagi farq XVFga tegishli oltinni
sotishdan olingan mablag‘lar hisobidan va a’zo davlatlar tomonidan ajratilgan
qarzlar va grantlar hisbidan subsidiyalanadi.
Mazkur kreditlar 10 yilgacha muddatga, yillik 0,5% stavkada beriladi.
V. Kompensatsion moliyalashtirish. Oziq-ovqat. Bunda marja bo‘lmaydi.
G. Favqulodda yordam.
Tabiiy ofatlar va harbiy harakatlar tufayli zarar ko‘rgan davlatlarga. 3,25%-5
let.
3.
A’zo mamlakatlar hukumatlari va markaziy banklariga texnik yordam
ko‘rsatadi.
4.
Xalqaro iqtisodiy forumlami o‘tkazadi.
XVF resurslari quyidagi manbalardan tashkil topadi:
1.
A’zo mamlakatlaming a’zolik badallari, ya’ni kvotalari.
2.
Qarzlar bo‘yicha Bosh bitim (11 ta davlat).
Qarzlar bo‘yicha Bosh bitim (25 ta davlat). ma’lumotlaridan ko‘rinadiki,
AQSH hukumati, Germaniya Markaziy banki, Yaponiya, Fransiya, Buyuk Britaniya
hukumatlari XVFning resurs bazasini tashkil etishda katta rol o‘ynaydi.
3-jadval
XVF qarzlari to‘g‘risidagi Bosh bitim ishtirokchilari
26
Ishtirokchi
AQSH
Bundesbank (Germaniya)
Yaponiya
Fransiya
Buyuk Britaniya
Italiya
Shveytsariya Milliy banki
Kanada
Niderlandiya
Belgiya
Summa, mln. SDR
4250
2380
2125
1700
1700
1105
1020
892
850
595
Riksbank (Shveuiya)
Jami
382
17000
3-jadval Jahon banki guruhi XVF bilan bir vaqtda tashkil etilgan.
Jahon banki guruhi quyidagi tashkilotlardan tashkil topgan:
1.
Xalqaro ta’mirlash va taraqqiyot banki (XTTB).
2.
Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK).
3.
Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRK).
4.
Investitsion kafolatlar bo‘yicha ko‘p tomonlama agentlik (IKKTA).
5.
Investitsion munozaralami tartibga solish bo‘yicha xalqaro markaz
(IMTXM).
XTTB faoliyatining maqsadlari:
-
qashshoqlik va ochlik muammosini hal qilish;
-
boshlang‘ich umumiy ta’limni ta’minlash;
-
erkaklar va ayollar o‘rtasidagi teng huquqlilikni ta’minlash;
-
bolalar o‘limini kamaytirish;
-
OITS va boshqa kasalliklarga qarshi kurash;
-
ekologik barqarorlikni ta’minlash;
taraqqiyot yo‘lida global hamkorlikni shakllantirish XTTBning yirik
aksiyadorlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
* AQSH - 16,41%
* Yaponiya - 7,78%
* Germaniya - 4,49%
* Buyuk Britaniya - 4,31%
* Fransiya-4,31%.
27
XTTBni Boshqaruvchilar kengashi boshqaradi. Boshqaruv- chilar kengashida
har bir a’zo mamlakatning Moliya vazirlari yoki Iqtisodiyot vazirlari o‘tiradi. Ular
har kuzda yig‘ilishadi
Boshqaruvchilar kengashi quyidagi masalalami hal qilish bo'yicha vakolatlidir:
-
yangi a’zolami qabul qilish;
-
bankning ustav kapitaliga o‘zgartirish kiritish;
-
foydani taqsimlash;
-
bankning hisobotlari va byudjetini tasdiqlash.
XTTB faoliyatini operativ boshqarish bilan Ijrochi direktorlar kengashi
shug'ullanadi. Kengashda 24 ta ijrochi direktor mavjud. Shuning 5 tasi XTTBning
yirik aksiyadorlari vakillaridir.
An’anaga ko‘ra, XTTB Prezidenti AQSH fuqarosi bo‘lishi kerak. U 5 yil
muddatga saylanadi.
XTTB 3 turdagi xizmatlami a’zo mamlakatlarga ko‘rsatadi:
-
moliyaviy xizmatlar;
-
maslahat xizmatlari;
- kadrlami o‘qitish va tayyorlash xizmati.
XTTB investitsion loyihalami kreditlashga va mamlakatlar iqtisodiyotini
tarkibiy jihatdan qayta tashkil etish maqsadlariga uzoq muddatli kreditlar beradi.
XTTB shuningdek, mamlakatlarga foizsiz kreditlar va grantlar ajratadi hamda
dotau,iyalar beradi.
XMK 1956-yilda tashkil etilgan.
XMK faoliyatining asosiy maqsadi bo‘lib, qashshoqlikni qisqartirish va
aholining
turmush
farovonligini
oshirish
maqsadida
rivojlanayotgan
mamlakatlaming xususiy sektoriga jalb etilayotgan investitsiyalaming barqaror
oqimini rag‘batlantirish hisoblanadi.
XMK moliyaviy mahsulotlarining asosiy qismini kreditlar va investitsiyalar
tashkil etadi.
XMK aktivlar portfelining 70 foizdan ortiq qismini berilgan kreditlar tashkil
etadi. Berilgan kreditlar, asosan, o‘rta va uzoq muddatli kreditlar bo‘lib, ular 15
28
yilgacha muddatga beriladi.
XMK kompaniyalar va banklaming oddiy va imtiyozi aksiyalarini sotib olish
yo‘li bilan o‘zining investitsion faoliyatini amalga oshiradi.
2001-yildan boshlab XMK o‘zining mijozlarini majburi- yatlari yuzasidan
kafolatlar berishni boshladi. Korporatsiya yuqori kredit reytingiga (AAA) ega
boiganligi sababli, uning kafolatlari juda yuqori baholanadi.
XMK tomonidan qilinayotgan investitsiyalaming resurs manbai bo‘lib, o‘z
kapitali va taqsimlanmagan foyda hisoblanadi.
XMK xususiy kompaniyalar va banklarga 5 yildan 15 yil muddatgacha,
hukumat kafolatisiz, kreditlar beradi.
XMK resurslari quyidagi manbalardan tashkil topadi:
1. Kapital.
2. Qimmatli qog‘ozlami sotishdan olingan mablag‘lar.
3. Xalqaro ssuda kapitallari bozoridan olingan mablag‘lar.
4. Taqsimlanmagan foyda.
IKKTA 1988-yilda tashkil etilgan.
IKKTA xorijiy investorlarga notijorat mazmunidagi risklardan ko‘rilishi
mumkin yo‘qotishlar bo‘yicha kafolat beradi.
Notijorat mazmunidagi risklarga quyidagilar kiradi:
-
ekspropriatsiya riski;
-
valyutani konvertirlash riski;
-
xorijga valyuta mablag‘larini olib chiqishni cheklash;
-
harbiy harakatlar natijasida zarar ko‘rish;
-
fuqarolar urushi va tartibsizliklar.
IKKTA to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni notijorat risklaridan 15
yildan 20 yilgacha muddatga sug‘urtalaydi.
IMTXM ning bosh maqsadi bo‘lib, investitsion munoza- ralami tartibga solish
yo‘li bilan rivojlanayotgan mamlakatlarga xorijiy investitsiyalar jalb etishni
rag‘batlantirish hisoblanadi. Bu esa, o‘z navbatida, qashshoqlikni qisqartirish
imkonini beradi. Ushbu Markaz 1966-yilda tashkil etilgan edi. Tashkil etil- gandan
29
buyon 100 ga yaqin investitsion munozaralami ko‘rib chiqdi.
YETTB 1990-yilda tashkil etilgan bo Tib, faoliyatining maqsadlari
quyidagilardan iborat:
1. Mintaqaviy integratsiyani qoTlab-quwatlash;
2. Xususiy mulk va tadbirkorlik rivojlanayotgan mamlakat- larda
vositalami boshqarish va kuchaytirish;
3. Jahon bozoridagi raqobatdoshlikni oshirish maqsadida davlat
korxonalarini
xususiylashtirish
orqali
moliyalashtirish,
xususiy
korxonalami qayta tiklashni o‘tkazish.
YETTB uch pog‘onali boshqaruv strukturasiga ega: Boshqaruvchilar Kengashi,
Direktorlar Kengashi va Prezident
Boshqaruvchilar Kengashining yig‘ilishi har yili bir marta yoki kamida 5 ta
direktoming talabiga ko‘ra chaqiriladi.
Hal qiluvchi qarorlar ko‘pchilikning ovoz berish yo‘li bilan qabul qilinadi.
Shunisi xarakterliki, YETTB jahon ssuda kapitallari bozoridan resurslar jalb qilish
usulidan faol foydalanadi. Bunda YETTB sertifikatlami chiqarish yo‘li bilan
resurslar jalb qiladi. Jahon banki esa, jahon ssuda kapitallari bozoridan obligatsiyalar
chiqarish yo‘li bilan resurslar jalb qiladi.
YETTB kreditlarining 70 foizdan ortiq qismi xususiy sektorga berilgan.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Xalqaro valyuta munosabatlari valyutalaming xalqaro
miqyosdagi harakati natijasida yuzaga keladigan moliyaviy munosabatlardir.
Xalqaro valyuta munosabatlarining subyektlari bo‘lib, davlat, kompaniyalar,
banklar, jismoniy shaxslar va xalqaro moliya institutlari hisoblanadi.
Xalqaro mehnat taqsimotining yuzaga kelishi davlatlar o‘rtasida tashqi savdo
munosabatlarining yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. 0‘z navbatida, tashqi savdoni
amalga oshirish turli mamlakatlaming valyutalarini bir-biriga ayirboshlash
zaruriyatini yuzaga keltirdi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya va globallashuv jarayonlari- ning chuqurlashishi
natijasida tadbirkorlik kapitali (to‘g‘ri va portfelli xorijiy investitsiyalar) va ssuda
30
kapitalining (xalqaro kreditlar) xalqaro miqyosdagi oqimi kuchaydi. Bu esa, xalqaro
valyuta munosabatlarini rivojlantirishga kuchli turtki berdi.
Komission to‘lovlar bu qarz beruvchi bankka belgilangan muddat mobaynida
zarur kredit resurslarini qarz oluvchi ixtiyoriga berish va rezervda saqlash
majburiyati uchun to‘lanadi. Shuningdek, komission to‘lovlar agar kredit alohida
banklar tomonidan emas, balki banklar uyushmasi tomonidan berilsa, kredit
operatsiyalarini o‘tkazishni boshqarish uchun ham to‘lanadi. So‘nggi holda yetakchi
bank yoki uyushma ishni tashkil etuvchi menejer kreditlashda qatnashish hissasini
hamda qarzni uzishdan, foizlami to‘lashdan tushadigan mablag‘larni uyushma
a’zolari o‘rtasida taqsimlaydi. Buning uchun qarz oluvchidan boshqarish uchun bir
martalik tartibda komission to‘lovlar oladi.
Ichki bozorda joylashtirilmagan qismi yevrovalyutalar bozoriga yo‘naltirildi.
Bu esa, transmilliy banklaming kreditlash imkoniyatini sezilarli darajada oshirdi.
Ammo transmilliy banklaming kreditlaridan doimiy ravishda foydalanib kelgan va
ushbu kreditlarga nisbatan talabning asosiy qismini shakllantirgan rivojlangan
mamlakatlaming mazkur banklaming kreditlariga boigan talabi keskin kamaydi.
Buning asosiy sababi neft bahosining keskin oshishi natijasida yuz bergan iqtisodiy
konyunkturaning
yomonlashganligi
edi.
Natijada,
rivojlanayot-
gan
mamlakatlaming transmilliy banklarning kreditlaridan foydalanish imkoniyati oshdi.
Ular o‘z hukumatlarining kafolati asosida transmilliy banklarning kreditlarini keng
ko‘lamda jalb qila boshladilar.
Xalqaro valyuta munosabatlari o‘ta beqaror, noaniq va tez o‘zgaruvchi jarayon
bo‘lib, uni har bir mamlakat hukumatlari bilan bir qatorda valyuta-moliya sohasidagi
davlatlararo tashkilotlar ham tar- tibga solishga harakat qiladilar. Bunday
tashkilotlar qatoriga Xalqaro valyuta fondi (XVF), Xalqaro taraqqiyot va tiklanish
banki (XTTB), Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHRT), Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRA) kabilami kiritish mumkin.
Xalqaro valyuta fondi (XVF) o‘ziga a’zo mamlakatlaming valyuta kursi va
to‘lov balanslarini tartibga soladi, ulaming valyuta- moliyaviy muammolarini hal
etish maqsadida kreditlar ajratadi, rivojlanayotgan mamlakatlaming ko‘p
31
tomonlama to‘lovlari tizimini va tashqi qarzlarini nazorat qiladi.
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot bankining (XTTB) ham faoliyati xalqaro
valyuta-moliyaviy munosabatlami tartibga solishga yo‘naltirilgan bo‘lib, u o‘zining
ikkita filiali - Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMK) hamda Xalqaro rivojlanish
assotsiatsiyasi (XRA) bilan birgalikda Jahon banki tarkibiga kiradi.
XVFning a’zosi boigan mamlakatlar XTTBning a’zosi bo‘la oladi. XTTB
tomonidan taqdim etiladigan qarzlaming asosiy qismi qarz oluvchi mamlakatlaming
iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurish imkonini beruvchi loyiha va dasturlami amalga
oshirishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli kreditlar hisoblanadi.
Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMK)ning faoliyati ustun ravishda
rivojlanayotgan mamlakatlaming xususiy sektorini moliyalashtirishga yo‘naltiriladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. T.:2018
2. Shodmonov. Sh., Mamaraximov Iqtisodiyot nazariyasi. T.:2016
3. Xudoyberdiyev Z. va boshq. Xalqaro valyuta- kredit munosabatlari. T.:
Iqtisod-Moliya. 2012. 200b
4. Bobakulov T.I., Abdullayev U.A. Xalqaro valyuta- kredit munosabatlari.
T.:Sano-standart.2014.231b
5. Tojiyev R.Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari.T.:2006
6. Vaxobov A.V., Rasulov T.S. Valyuta munosabatlari nazariyasi.T.:Fan va
texnologiya.2013
7. Internet saytlari.
http://www.press-service.uz - O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot
markazi sayti
http://www.gov.uz - O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy
sayti
32