1. Olam va odam muammolarining tarixiy ildizlari. Bu mavzuga oid masalaiar olamda odamning
mavjudligi va yashashi, hayoti va faoliyati bilan bog'liq holda shaidlangan
2 seminar
Javoblar
1.Olam va odam muammolarining tarixiy ildizlari. Bu mavzuga oid masalaiar olamda odamning
mavjudligi va yashashi, hayoti va faoliyati bilan bog'liq holda shaidlangan. Olam to'g'risidagi
qarashlar odamzodning tarixi qanchaliK qadimiy bo'lsa, shunchaliK qadimiydir. Siz bilan biz
yashayotgan shu dqnyo o'zining barcha muraKxabligi va muammolari, jozibadorligi va butun
go'zalligi bilan yagona olamni tashKil etadi. Olam tushunchasi, eng avvalo, odam va uning
faoliyati kechadigan maKonni aks ettiradi.Agar odam bo'lmaganida edi, bu olam haqidagi
tasawurlar ham bo'lmas edi. DemaK, olam odam bilan mazmundordir. Olam uni tashril etuvchi
narsalar bilan birgaliicda namoyon bo'ladi. Hech narsasi yo'q olam yo'qlikdir. U mavhum
tushuncha, ya'ni abstraictsiyadir. Qadimgi davrlardan buyon odam o'zini anglagach, olamning
tancibiy qismi ekahligini tushuna boshladi. Dastlab, uning hayotini ta'minlovchi tirikchilik
vositalarining ahamiyatini tushunib etdi va ulami e'zozlash, avaylab-asrash tuyg'usi shaicllana
boshladi. Shu tufayli, olam asosida yotuvchi to'rt elementni: havoni, suvni, tuproqni va olovni
muqaddaslashtirish singari g'oyalar vujudga Keldi hamda olam to'g'risidagi sodda kosmologik
qarashlar paydo bo'lgan. Ayrim kishilar odamning tirikchiligini ta'minlovchi narsalarni odam
uchun, uning yashashi uchun xudo tomonidan yaratilgan ne'matlar deb bildi.Bunday qarashdan
olam odam uchuh yaratilgan degan ma'no kelib chiqadi.Aslida qanday? Bu falsafiy muammodir.
Olamda odam yashashi uchun qulay bo'lgan sharoit bo'lmasa-chi? Odamlar qahraton sovuq
hukmronlik qiladigan doimiy muzliklar bag'rida ham, har doim issiqlik taftidan qovjirab
yotuvchi issiq o'kalarda ham yashashadi-ки. Har bir joyda odam o'ziga qulay sharoit yafatib
olishga intiladi. Odam hayvonlardek tabiatdagi bor narsalardan oziqlanish bilangina,
chegaralanib qolmasdan, ularni o'ziga moslashtirishga, sovuq bo'lsa — isitishga, xom bo'lsa pishirishga, issiq bo'lsa — sovutishga intiladi. Bu esa odamning olamga moslashishga intilishi
oqibatidir. Ya'ni, olamni odam o'ziga, o'z ehtiyojlariga moslashtirishga intilib kelgan. Shu tarzda
odam ham, olam ham taKomillashib, er yuzi o'ta «xonakilashtirilgan» olamga aylangan. Olam,
eng awalo, tor ma'noda bu odam yashaydigan joy. Aslida odamzod va hayvonot olami, o'simliic
va hasharotlar dunyosi, jismoiiiy, ruhiy, ma'naviy olam va boshqa shu singari Ko'plab
tushunchalar bor. Ular dunyoda mavjud bo'lgan narsa va hodisalar nomi bilan ataladi. Masalan.
odamning ruhiv olami uning bilim. tairiba va xavolotini o'z ichiga oluvchi o'ta кепщ qamrovli
tushunchadir. Bunda biz olam odam yashaydigan joy, degan ma'noga qaraganda vanada xengroq
mazmunga ega bo'lamiz. Nimaiki mavjud bo'lsa, ularning hammasi birgaliicda siz bilan biz
mansub bo'lgan dunyoni ifodalaydi. Ammo tabiat, jamiyat va inson tafakkurining asosida
yotuvchi va ularni birlashtiruvchi shunday bir umumlashtiruvchi tushuncha ham bond, и ob'ektiv
olamning mazmunini ifdda etadi. Bunday tushuncha haqidagi tasawurlar butun fan tarixi
mobaynida rivojlanib kelgan. Dastlab, bu umumlashtiruvchi tushuncha, narsalarning asosida
nima yotadi, degan nuqtai nazardan Kelib chiqib, substantsiya (lotincha, substantia —
nimaningdir asosida yotuvchi mohiyat degan ma'noni beradi) deb ataldi. Substantsiya —
muayyan narsalar, hodisalar, voqealar va jarayonlarning xilma-xil ko'rinishlari ichki birligini
ifoda etuvchi va ular orqali namoyon bo'luvchi mohiyatdir. Olamning asosida bitta mohiyat —
substantsiya yotadi, deb hisoblovchi ta'limotni monizm deb atashadi. Faylasuflar substantsiya
sifatida biror jismni, hodisani, materiyani, g'oyani yokii ruhni olishgan. Substantsiya sifatida
moddiy jismlarni, materiyani oluvchilar — materialistik monizm tarafdorlari. G'oyani, rahni
oluvchilar esa — idealistiK monizm tarafdorlari hisoblanadilar. Shuningdek olamning asosida
ham moddiy jism yoki materiya, ham g'oya yoki ruh yotadi deb hisoblovchi faylasuflar dualistlar
(dualizm lotincha, dualis — ikkilangan degan tushunchani anglatadi) deb hisoblanadi. Arastu,
Moniy, R.Dekart va boshqalar dualistlardir. Olamning asosida ко'р substantsiyalar yotadi deb
hisoblovchilarni esa plyuralizm (lotincha pluralis — ко'рсhiliк so'zidan olingan) tarafdorlari deb
atashadi. Olamning asosida yotuvchi mohiyatni axtarish tarixi ham fanning uzoq o'tmishiga
borib taqaladi. Masalan. Qadimgi Hindiston va Xitоу da. Misr va Bobilda. Qadimgi O'rta Osivo
va Yunonistonda ba'zi favlasuflar olamning asosida qandavdir modda voki muavvan unsur
yotadi, deb hisoblashgan.Ularning ba'zilari bu unsurni olov, boshqalari suv yoni havo, avrimlari
esa — tuproqdan iborat deb hisoblashgan. Ba'zi bir falsafiy ta'limotlarda esa. olamning asosida
— olov, havo, suv va tuproq yotadi. barcha narsalar ana shu to'rtta unsurning birmishidan hosil
bo'lgan.
2. Borliq tushunchasi. Faylasuflar qadim zamonlardan buyon «borliq» va «yo`qlik» haqida baxs
yuritishgan. Ular borliqning vujudga kelishi, mohiyati, xususiyatlari va shakllari haqida ko`plab
asarlar yozishgan. Хush, borliq nima? Bu savol bir qarashda juda oddiy ko`ringani bilan unga
shu chokkacha barcha kishilarni birday kanoatlantiradigan javob topilgani yo`q. Bu holat
borliqka turlicha nuqtai nazarlardan qarashlarning mavjudligi bilan izohlanadi. Masalan, ayrim
faylasuflar borliqni moddiylik, moddiy jismlar bilan bog`lab tushuntirishadi. Ularning nuqtai
nazarlaricha, borliq – ob’ektiv realliknigina qamrab oluvchi tushunchadir. U holda fikr, inson
tafakkuri, uy-xayollarimiz borliq tushunchasidan chetda qolar ekanda, degan savolga ular,
bunday tushunchalar ob’ektiv reallikning xosilasidir, deb javob berishadi.
Falsafaning borliq haqidagi ta’limotni izohlaydigan qismi — ontologiya deb ataladi. (Bu
tushunchani falsafada birinchi bor Х. Volf qullagan). Olam va borliq masalalarini falsafaning
ana shu soxasi o`rganadi.
Yo`qlik xech nima demakdir. Хamma narsani xech narsaga aylantiruvchi, hamma narsaning
ibtidosi ham, intixosi ham yo`qlikdir. Bu ma’noda yo`qlik cheksizlik, nixoyasizlik va mangulik
bilan birdir. Yo`qlik chekingan joyda borliq paydo bo`ladi. Demak, borliqning bunyodkori ham,
qo`shandasi ham yo`qlikdir. Borliq yo`qlikdan yo`qlikkacha bo`lgan mavjudlikdir. Yo`qlikni
xech narsa bilan kiyoslab bo`lmaydi. Fanda yo`qlik nima, degan savolga javob yo`q.
Borliq haqidagi konsepsiyalar. Тarixdan ma’lumki, faylasuflar borliq haqida turlicha
G`oyalarni ilgari surishgan. Markaziy Osiyo to`proKida vujudga kelgan zardushtiylik ta’limotida
borliq kuyosh va olovning xosilasidir, alangalanib to`rgan olov borliqning asosiy mohiyatini
tashkil etadi, deb xisoblangan. Chunki bu G`oya buyicha, har qanday o`zgarish va harakatning
asosida olov yotadi va u borliqka mavjudlik baxsh etadi.
Qadimgi yunon faylasufi Suqrot borliqni bilim bilan kiyoslaydi va uningcha, biror narsa, biz uni
bilsakkina bor bo`ladi, insonning bilimi kancha keng bo`lsa, u shuncha keng borliqni qamrab
oladi, deb xisoblaydi.
Qadimgi dunyoning atomist olimi Demokrit borliq atomlar majmuasidan iborat deb tushuntirgan.
Uning fikricha, borliqning mohiyati uning mavjudligidadir. Mavjud bo`lmagan narsa yo`qlikdir.
Islom ta’limotida esa borliq bu iloxiy vokelikdir. Ya’ni u Ollox yaratgan mavjudlikdir. Bu
borada vaxdati vujud va vaxdati mavjud ta’limotlari bo`lgan.
Islom diniga mansub mutafakkirlar borliq haqidagi ta’limotni har taraflama rivojlantirganlar.
Masalan, Forobiy fikricha, ilk borliq azaliy Olloxning o`zidir. Beruniy fikricha, borliq shunday
umumiylikki, u hamma narsaning asosida yotadi, demak, borliq hamma narsaning asosidir.
Yevropada o`tgan olimlar David Yum va Jorj Berkli borliqni sezgilarimiz majmuasi deb talqin
etishgan.
Хegel esa borliqni mavxumlik, mutloq ruxning namoyon bo`lishi, deb ta’riflaydi. Ko`pgina
naturfalsafiy qarashlarda borliqni hozirgi zamon bilan, ya’ni shu aktual olamga bog`lab
tushuntirdilar.
Aslida, borliq keng falsafiy tushuncha bo`lib o`ziga butun mavjudlikni, uning utmishi, hozir va
kelajagini ham qamrab oladi. Faylasuflar borliqni tushuntirish uchun yo`qlik tushunchasini unga
antipod qilib olishgan va shu asosda borliqning zaruriy mohiyatini ochishga intilganlar.
Materialistik adabiyotlarda borliqni ob’ektiv reallik bilan, materiya bilan aynanlashtirib
tushuntirishadi.
Borliq o`ziga ob’ektiv va sub’ektiv reallikni, mavjud bo`lgan va mavjud bo`ladigan olamlarni,
moddiylik va ma’naviylikni, utmish va kelajakni, o`limni va hayotni, rux va jismni qamrab
oluvchi umumiy tushunchadir.
Borliq va mavjudlik. Atrofimizdagi odam, olam, tabiat, jamiyat, tafakkur, G`oyalar, uyxayollarimiz barchasi birday mavjuddir, ular turli tarzda va shakllarda namoyon bo`lib, hammasi
mavjudlik belgisi ostida umumlashib, borliq tushunchasiga kiradi.
Materialistik mazmundagi borliq tushunchasi ta’rifiga faqat ob’ektiv real olam, ongdan
tashqaridagi, unga bog`liq bo`lmagan jismoniy mohiyatga ega bo`lgan narsalargina kiritiladi.
Borliqning ideal, virtual, potensial, abstrakt, ma’naviy shakllari bu ta’rifdan tashqarida qoladi.
Aslida esa, borliq kategoriyasi umumiy abstraksiya bo`lib, mavjudlik belgisi bilan barcha narsa
va hodisalarni o`ziga qamrab oluvchi uta keng tushunchadir. U o`ziga nafaqat ob’ektiv reallikni,
balki sub’ektiv reallikni ham qamrab oladi.
Borliq mavjudlik va reallik tushunchalariga qaraganda ham kengrok tushunchadir. Mavjudlik —
borliqning hozirgi paytda namoyon bo`lib to`rgan qismi bo`lib, o`tgan va mavjud bo`ladigan
narsa va hodisalar ham borliq tushunchasiga kiradi. Reallik esa, mavjudlikning hammaga ayon
bo`lgan, ular tomonidan tan olingan qismi. Borliq o`ziga reallikni ham, mavjudlikni ham qamrab
oladi. An’anaviy falsafiy qarashlarda borliqning uchta soxasi ajratib ko`rsatiladi. Ularga: tabiat
borliqi, jamiyat borliqi, ong borliqi kiradi. Bo`lar uchun eng umumiy belgi, ularning
mavjudligidir.
Shuningdek, falsafiy adabiyotlarda tabiat borliqi va jamiyat borliqining quyidagi shakllari ham
farqlanadi. Тabiat borliqi odatda tabiatdagi narsalar (jismlar), jarayonlar, holatlar borliqi sifatida
tushuniladi. U ikkiga bo`linadi: azaliy tabiat borliqi (yoki tabiiy tabiat borliqi, u insondan ilgari
va uning ishtirokisiz ham mavjud bo`lgan) va odam mehnati bilan ishlab chiqarilgan narsalar
borliqi («ikkinchi tabiat» borliqi, ya’ni madaniyat). Ikkinchi tabiat borliqi esa, o`z navbatida,
quyidagi ko`rinishlarda uchraydi:
- inson borliqi (insonning narsalar olamidagi borliqi va odamning o`ziga xos bo`lgan insoniy
borliqi);
- ma’naviy borliq (individuallashgan va ob’ektivlashgan ma’naviy borliq);
- sotsial borliq (ayrim odamning tarixiy jarayondagi borliqi va jamiyat borliqi), u ijtimoiy borliq
ham deb ataladi.
Borliqning moddiy shakli materiya o`ziga barcha jismlarni, hodisalarni, jarayonlarni va
ularning xususiyatlarini qamrab oladi. Bundan tashqari u tafakko`rni ham, olamda mavjud
bo`lgan barcha aloqadorliklarni va munosabatlarni ham qamrab oluvchi umumiy falsafiy
tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga xos umumiylikni axtarishning bir yo`nalishi moddiy
olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish yo`li bo`lib, yuqorida kayd etganimizdek,
substansiyani aniqlash yo`lidir. Ikkinchi yo`l esa — moddiy olamning asosiy targ`ibiga kiruvchi
«kurilish elementlarini»- substratni axtarish yo`li. Uchinchi yo`l — hamma narsaning vujudga
keltiruvchi bosh sababchisini, ota moddani, ya’ni pramateriyani axtarish yo`li. Mana shu yo`l
haqida maxsus to`xtab utaylik.
Olamning substansiyasini axtarishning bu usuli guyoki meva iste’mol qilayotgan kishi, uning
kelib chiqishini axtarib, dastlab daraxtga, sungra uning guliga, bargiga, kuchatiga va uruKiga
nazar solganidek, atrofimizdagi moddiy olamning o`zagida dastlabki yaratuvchi modda sifatida
nima yotishini, ya’ni ilk materiyani, azaliy materiyaning «boboqolonini», «pramateriyani»
axtarish usulidir.
Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish falsafada materiya haqidagi
tasavvurlarning maydonga kelishiga va rivojlanishiga sababchi bo`ldi. Materiya tushunchasi
moddiy unsurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham, pramateriyaga nisbatan ham umumiyroq
bo`lgan tushunchadir. Materiya olamdagi barcha moddiy ob’ektlarni, butun ob’ektiv reallikni
ifoda etuvchi eng umumiy tushunchadir. Faylasuflar «Тom ma’nodagi materiya faqat fikrning
maxsuli va abstraksiyasidir» deb yozishadi. Faylasuflar barcha moddiy ob’ektlarga xos
xususiyatlarni umumiy tarzda ifodalash uchun qullaydigan tushuncha materiya deb ataladi.
Demak, materiya moddiy ob’ektlarga xos eng umumiy tushuncha, falsafiy kategoriyadir.
Albatta bu ta’riflarni bir yoklama mutloqlashtirib tushunmaslik lozim. Bu ta’riflarda
ko`proqsezgi a’zolarimizga bevosita ta’sir etishi mumkin bo`lgan reallik nazarda tutilgan.
XX asrning o`rtalariga kelib, kvant mexanikasi, nisbiylik nazariyasi va hozirgi zamon
kosmologiyasi soxalaridagi ilmiy yutuqlar kishilarning ob’ektiv olam haqidagi tasavvurlarini
tubdan o`zgartirib yubordi. Natijada, tabiatshunos olimlar sezgilarimizga bevosita ta’sir
etishining imkoni bo`lmaydigan realliklar haqida ham tadqiqotlar olib bora boshladi.
Olamning klassik mexanika nuqtai nazaridan kelib chiqib, nisbatan kichik tezlikda
haraqatlanuvchi sistemalar haqidagi ilmiy manzarasi o`rnini yangicha ilmiy manzaralar egallay
boshladi. Bu esa materiya haqidagi tasavvurlarning yanada rivojlanishiga sharoit tuKdirdi. Bu
o`zgarishlarni xisobga olib, marksist-faylasuflar bu ta’rifga sezgilarimizga bevosita yoki
bilvosita (ya’ni turli asboblar; kurilmalar vositasida) ta’sir etuvchi, degan qo`shimcha kiritishdi.
Shunday qilib, bu ta’rif guyo materiyaning moddaviy va nomoddaviy shakllarini, ya’ni modda
va antimodda ko`rinishlarini qamrab oluvchi ta’rifga aylandi.
3. Fazo va vaqt, makon va zamon — borliqning umumiy yashash shakllari; fazo dunyoni tashkil
etuvchi obʼyektlar va ulardagi tarkibiy nuk,talarning oʻzaro joylashish tartibi, koʻlami va
mikyosini ifoda etea, vaqt dunyoda sodir boʻluvchi xrdisa va jarayonlarning ketma-ket roʻy
berishi va davomiyligini ifodalaydi. F. va v.ning tabiati hamda mohiyati haqida qadimdan
faylasuflar xilmaxil nuqtai nazarni ilgari surgan. Ularni umumlashtirib 2 ga: substansial va
relyatsion konsepsiyaga ajratish mumkin. Substansial konsepsiyada F. va v.ning mutlaq jihatlari,
relyatsio n konsepsiyada esa ularning nisbiy jihatlari mutlaqlashtiriladi. Substansial yondashuv
tarafdorlari (Demokrit, Platon, Eronshaxriy, Zakariyo arRoziy, Beruniy, Patritsiy, Kampanella,
Gassendi, Nyuton, Eyler va boshqalar)ning fikricha, fazo—materiya va moddiy
aloqadorliklardan tashqarida, ularga bogʻliq boʻlmagan holda mavjud boʻlgan mustaqil
substansiyadir; u moddiy obʼyektlarning joylashish makoni, fazo mutlakdir. Vaqt esa borliqqa,
fazo va harakatga jiddiy taʼsir koʻrsatadi; vaqt munosabatlari hamda hisob sistemalarida bir xilda
oʻtadi. F. va v.ni mustaqil sub. stansiya deb qisoblaganliklari uchun ularning yondashuvi fanga
substansial konsepsiya nomi bilan kirgan. Relyatsion yondashuv vakillari (Aristotel, Avgustin,
al-Kindiy, Ibn Sino, Nosir Xisrav, Faxriddin Roziy, Nasriddin Tusiy, Dekart, Leybnits, Toland,
Yum, Fixte, Kant, Gegel)ning fikricha, fazo—moddiy dunyoning tarkibiy tuzilishi tartibining
namoyon boʻlishi, jismlarning oʻzaro joylashish oʻrni va moddiy narsalarning mavjudligi
tartibini ifodalaydi. Fazo juzʼiy holda ham, umumiy holda ham moddiy dunyoning holatiga
bogliq; materiya fazoning mavjudligi uchun asosiy vositadir, vaqt esa materiyaning atributa
(ajralmas xususiyati), u materiyadan tashqarida mavjud boʻlishi mumkin emas, u nisbiydir.
Fanda uzok, davr mobaynida fazoni vaqtdan ajratib tushunish hukmronlik qilib keldi. Shu
jixatdan vaqtga nisbatan dinamik va statistik qarashlar ham mavjud. Dinamik qarash boʻyicha,
vaqtning faqat hozirgi zamonigina real mavjud, oʻtmish oʻtib ketgan, kelajak esa hali yoʻq.
Statistik qarash vakillarining fikricha, vaqtning barcha lahzalari bir yoʻla, yaxlit holda, bir vaqtda
mavjuddir, vaqtning lahzalarini har bir subʼyekt oʻz boshidan kechiradi va unga goʻyoki vaqt
oqib oʻtayotgandek tuyiladi. 20-asr boshlarida A. Eynshteyn tomonidan nisbiylik nazariyasining
yaratilishi F. va v.ning oʻzaro chambarchas bogʻlikligi, F. va v. sistemaning harakat tezligi bn,
vaqtfazo strukturasining modda zichligi bilan bogʻlikligi haqidagi fikrlar tabiiyilmiy va nazariy
isbotini topdi.
Bundan ilgariroq yaratilgan noyevklid geometriyasi tamoyillari bilan dunyo elektrodinamik
manzarasining bogʻlanishi fazoning strukturasi haqidagi tabiiyilmiy tasavvurlarni yanada
kengaytirdi. Fan yutuqlari F. va v.ning xususiyatlari mikro, makro va megadunyolarda birbiridan
farq qilinishini isbotladi. hozirgi zamon fanlari aniklab bergan F. va v.ning xususiyatlarini 2
turga ajratish mumkin. 1turga tegishli oʻlchov asboblari (lineyka, ruletka, soat kabilar) bilan
oʻlchash mumkin boʻladigan, turli hisob sistemalarida turlicha namoyon boʻladigan nisbiy
xususiyatlari kiradi va ular metrik xususiyatlar deb ataladi. Bunday xususiyatlarga fazoning
koʻlami, bir jinsliligi, izotropliligi, egilganligi, vaqtning bir jinsliligi, bir xilligi, davomiyligi,
anizotropligi va boshqa kiradi. 2turdagi xususiyatlari F. va v.ning tub mohiyatiga aloqador
boʻlgan, barcha hisob sistemalarida bir xilda namoyon boʻladigan, oʻzgarmas, fundamental
xususiyatlardir. Ular topologik xususiyatlar deb atalib, fazoning uzluksizligi (yoki diskretligi),
oʻlchamliligi, tartiblanganligi, kompaktligida, vaqtning esa uzluksizligi, bir oʻlchovliligi, orqaga
qaytmasligi, chiziqli bogʻlanganligida va boshqa da namoyon boʻladi.
F. va v.ning metrik xususiyatlari borliqning miqdoriy munosabatlarini ifoda etea, topologik
xususiyatlari esa tub sifat jihatlarini aks ettiradi. Shu sababli falsafada F. va v.ning metrik
xususiyatlari — miqdoriy xususiyatlar, topologik xususiyatlari esa sifatiy xususiyatlar deb
ataladi. F. va v.ning metrik xususiyatlari oʻzgarganda voqeliqsa jiddiy strukturaviy oʻzgarishlar
roʻy bermasligi mumkin, topologik xususiyatlarning oʻzgarishi esa voqelikni, albatta, tubdan
strukturaviy oʻzgartiradi. F. va v.ni anglashda real, perseptual va konseptual F. va v.larni
birbiridan ajrata olish lozim. Obʼyektiv voqelikdagi real, jismoniy, fizik obʼyektlar, narsa va
hodisalarning oʻziga xos F. va v. aloqadorliklari real F. va v. deyiladi. Real F. va v. ning inson
tasavvurida idrok etilishi — perseptual F. va boshqa boʻlsa, real F. va v.ning matematik
tenglama va hisobkitoblarda modellashtirilishi — konseptu al F. va v.dir. Perseptual va
konseptual F. va v. real F. va v.ning inʼikosi ekanligini hisobga olish lozim, ularni
aynanlashtirish kishini chalgitishi mumkin. Hozirgi Davrda borliqning turli tashkiliy struktura
darajalariga aloqador fizik, kimyoviy, geologik, biologik, fiziologik, ijtimoiy (sotsiologik),
psixologik F. va v. haqidagi konsepsiyalar ham yaratilmoqda. Ularda olamning tuzilish jihatdan
xilma-xilligi va birligi, koʻp qirraliligi va cheksizligi, murakkabligi va nihoyasizligi
asoslanmokda. 20-asrning oxiri — 21-asrning boshlarida nazariy fizika, topologiya, chiziqli
algebra, kvant fizikasi, relyativistik kosmologiya kabi fanlarning rivojlanishi F. va v. haqidagi
tasavvurlarni jiddiy oʻzgartirdi, F. va v.ning turlituman modellarini tadqiq qilishga keng yoʻl
ochildi. Bu tadquqotlar olamdagi yagona eng umumiy, universal va fundamental aloqadorlik —
F. va v. aloqadorligidir, deb xulosa chiqarishga asos berdi.
4. Ong — psixik faoliyatning oliy shakli. U fakat insonga xos fenomendir. O., uning mohiyati
masalasi eng qad. muammolardan biri. O.ni dastlab diniy va mifologik karashlar doirasida
tushuntirishga uringanlar. O.ni liniy tushuntirish uni iloxiy hodisa, xudo yaratgan moʻʼjiza
tarzida talkin qilishga asoslanadi. Koʻpgina dinlarda inson O.i buyuk ilohiy aqlning namoyon
boʻlish shakli tarzida tavsiflanadi. Bunday qarashlarning ildizi juda qad. boʻlsada, ular hamon
oʻzining koʻplab tarafdorlariga ega. Kimki olam va odam yaratilganligini tan olar ekan, O. ham
yaratganning qudrati deb hisoblaydi.
O.ning mohiyatini izohlashda 2-yoʻnalish — bu O. moddiy olamni inson miyasida aks etishi deb
tushunish, uni inson tanasi faoliyati bilan bogʻlab talqin etishdir. Ayni vaqtda ma-terialistik
yoʻnalish nomini olgan bunday yondashuvlar doirasida O.ning mohiyatini buzib talqin qilish
hollari ham paydo boʻldi. Vulgar materializm deb nom olgan oqim namoyandalarining fikricha,
xuddi jigar saf-roni ishlab chiqargani kabi, miya ham O.ni ishlab chiqarar emish. Bunday
yondashuv natijasida O. ideal emas, moddiy hodisa degan xulosa kelib chiqadi. Vaholanki,
safroni koʻrish mumkin, ammo O.ni koʻrib ham, ushlab ham boʻlmaydi. Aslida O. tarixi
insonning inson boʻlib shakllana boshlashi tarixi bilan bogʻliqdir. Inson ham biologik, ham
ijtimoiy mavjudot ekan, demak, O. ham biologik va ijtimoiy taraqqiyot mahsulidir. O. insonning
fikr va hislari, sezgilari, tasavvurlari, irodasi va karashlaridan tashkil topgan. Oʻzoʻzini anglash,
xotira, iroda, nutq O.ning asosiy jihatlaridir.
Hozirgi zamon fani O. materiyaninguzoq davom etgan evolyusiyasining natijasi ekanligini tan
oladi. Materiya, tabiat hamma vaqt mavjud boʻlib kelgan, inson esa moddiy dunyoning nisbatan
soʻnggi taraqqiyotining mahsulidir. Materiya taraqqiyoti, fikrlay oladigan insonning paydo
boʻlishi uchun bir necha million yillar kerak boʻlgan. O. tabiat taraqqiyoti mahsuli, materiyaning
xossasidir, barcha materiyaning emas, balki oliy darajada tashkil topgan materiyaning , yaʼni
inson miya-sining mahsulidir. Lekin O.ning boʻlishi uchun miyaning oʻzigina bulishi yetarli
emas. O. insonni qurshab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit bilan chambarchas bogʻlangan va shu
muhitning taʼsirida faoliyat koʻrsata oladi.
5. Bilish va bilim. Bilishning mohiyati, shakllanish va rivojlanish qonuniyatlari, xususiyatlarini
o`rganish falsafa tarixida muxim o`rin egallab kelmokda. Inson o`z bilimi tufayli borliq, tabiat,
jamiyatni va nixoyat, o`z-o`zini o`zgartiradi. Bilishga qaratilgan inson faoliyatini va uni amalga
oshirishning eng samarali usullarini tadqiq etish falsafa tarixida muxim ahamiyatga ega. Shu bois
ham falsafaning bilish masalalari va muammolari bilan shug`ullanuvchi maxsus soxasi —
gnoseologiya vujudga keldi.
Inson bilishi nixoyatda ko`p qirrali, murakkkab va ziddiyatli jarayondir. Gnoseologiya asosan,
bilishning falsafiy muammolarini xal etish bilan shug`ullanadi. Har bir tarixiy davr jamiyatning
rivojlanish extiyojlaridan kelib chiqib, gnoseologiya oldiga yangi vazifalar kuyadi. Хususan,
XVII asr o`rtalarida yevropalik faylasuflar ilmiy bilishning ahamiyati, xaqiqiy ilmiy bilishlar
xosil qilishning usullarini o`rganish, ilmiy haqiqat mezonini aniqlash bilan shug`ullandilar.
Tajribaga asoslangan bilimgina xaqiqiy bilimdir, degan G`oyani olKa surdilar.
XVIII asr mutafakkirlari ilmiy bilishda inson aqli imkoniyatlariga, ratsional bilishning xissiy
bilishga nisbatan ustunligiga aloxida urKu berdilar. Buyuk nemis faylasufi I. Kant bilish
natijalarining xaqiqiyligi xususida emas, balki insonning bilish qobiliyatlari haqida baxs yuritdi.
Gnoseologiya oldida inson olamni bila oladimi, degan masala keskin quyildi. Insonning bilish
imkoniyatlariga shubxa bilan qaraydigan faylasuflar agnostiklar deb ataldilar.
Bilish nima? Bilish insonning tabiat, jamiyat va o`zi to`g`risida bilimlar xosil qilishga qaratilgan
aqliy, ma’naviy faoliyat turidir. Inson o`zini kurshab to`rgan atrof-muxit to`g`risida bilim va
tasavvurga ega bo`lmay turib, faoliyatning biron-bir turi bilan muvaffakiyatli shug`ullana
olmaydi. Bilishning maxsuli, natijasi ilm bo`lib, har qanday kasb-korni egallash faqat ilm orqali
ro`y beradi. Shuningdek, bilish insongagina xos bo`lgan ma’naviy extiyoj, hayotiy zaruriyatdir.
Insoniyat ko`p asrlar davomida orttirgan bilimlarini umumlashtirib va keyingi avlodlarga berib
kelganligi tufayli ham o`zi uchun qator qulayliklarni yaratgan. Inson faoliyatining har qanday
turi muayyan ilmga tayanadi va faoliyat jarayonida yangi bilimlar xosil qilinadi.
Kundalik faoliyat jarayonida tajribalar orqali bilimlar xosil qilish butun insoniyatga xos bo`lgan
bilish usulidir. Bilimlar bevosita hayotiy extiyojdan, farovon hayot kechirish zaruratidan vujudga
kelgan va rivojlangan. Insoniyatning ancha keyingi taraqqiyoti davomida ilmiy faoliyat bilan
bevosita shug`ullanadigan va ilmiy nazariyalar yaratuvchi aloxida sotsial guruh vujudga keldi.
Bo`lar — ilm-fan kishilari bo`lib, ilmiy nazariyalar yaratish bilan shug`ullanadilar.
Bilishning ikki shakli: kundalik (empirik) bilish va nazariy (ilmiy) bilish bir-biridan
farqlanadi.
Kundalik bilish usullari nixoyatda xilma-xil va o`ziga xos bo`lib, bunday bilimlarni
sistemalashtirish va umumlashgan holda keyingi avlodlarga berish ancha mushquldir. Hozirgi
zamon Karb sotsiologiyasida xalqlarning kundalik bilim xosil qilish usullarini o`rganuvchi
maxsus soxa — etnometodologiya fani vujudga keldi. Gnoseologiya asosan nazariy bilish va
uning rivojlanish xususiyatlarini o`rganish bilan shug`ullanadi. Nazariy bilishning ob’ekti,
sub’ekti va predmetini bir-biridan farqlash muxim.
Bilish ob’ekti. Tadkikotchi-olim, faylasuf, san’atkor va boshqalarning, umuman insonning
bilimlar xosil qilish uchun ilmiy faoliyati qaratilgan narsa, hodisa, jarayon, munosabatlar bilish
ob’ektlari xisoblanadi. Bilish ob’ektlari moddiy, ma’naviy, konkret, mavxum, tabiiy va ijtimoiy
bo`lishi mumkin. Bilish ob’ektlari eng kichik zarralardan tortib o`lkan galaktikagacha bo`lgan
borliqni qamrab oladi. Bilish ob’ektlariga asoslanib, bilim soxalari tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va
texnik fanlarga ajratiladi.
Bilish sub’ekti. Bilish bilan shug`ullanuvchi kishilar va butun insoniyat bilish sub’ekti
xisoblanadi. Ayrim olingan tadqiqotchi-olimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy tadqiqot institutlari ham
aloxida bilish sub’ektlaridir. Ilmiy faoliyat tabiat va jamiyat mohiyatini bilishgagina emas, balki
insonning o`ziga ham qaratilishi mumkin. Inson va butun insoniyat ayni bir vaqtda ham bilish
ob’ekti, ham bilish sub’ekti sifatida namoyon bo`ladi.
Bilishning maqsadi ilmiy bilimlar xosil qilishdangina iborat emas, balki bilish jarayonida xosil
qilingan bilimlar vositasida insonning barkamolligiga intilish, tabiat va jamiyatni
insoniylashtirish, tabiiy va ijtimoiy garmoniyaga erishishdir. Fan — fan uchun emas, balki inson
manfaatlari uchun xizmat qilishi lozim. Inson ilmiy bilimlar vositasida ma’naviy barkamollikka
erisha borgani sari ilm-fan qadriyat sifatida e’zozlana boshlaydi. Fanning har tomonlama
rivojlanishi bilan turli ilm soxalarining hamkorligi kuchayadi, butun ilmiy jamoalar bilish
sub’ekti, yangi ilmiy kashfiyotlar ijodkoriga aylanadilar.
Bilish predmeti sub’ektning bilish faoliyati qamrab olgan bilish ob’ektining ayrim soxalari va
tomonlaridir. Fanning o`rganish soxasi tobora konkretlashib boradi. Tabiatshunoslik fanlarini
bilish predmetiga qarab botaniqa, zoologiya, geografiya, ixtiologiya va boshqa soxalari vujudga
kelgandir. Tadkikot predmeti fanlarni bir-biridan farqlashga imkon beradigan muxim belgidir.
Bilish darajalarini shartli ravishda: quyi, yuqori va oliy darajaga ajratish mumkin. Bilishning
quyi darajasi barcha tirik mavjudotlarga xos bo`lib, xissiy bilish deyiladi. Хissiy bilish sezgilar
vositasida bilishdir.
Insonning sezgi a’zolari (kurish, eshitish, xid bilish, ta’m bilish, teri sezgisi) boshqa
mavjudotlarda bo`lgani singari uning narsalarga xos xususiyat, belgilarini farqlash, tabiiy
muxitga moslashish va himoyalanishi uchun yordam beradi. Bilishning quyi bosqichida sezgi,
idrok, tasavvur, dikkat, xayol tashqi olam to`g`risida muayyan bilimlar xosil qilishga yordam
beradi.
Bilishning yuqori bosqichi faqat insonlargagina xos bo`lib, aqliy bilish (ratsional bilish)
deyiladi. Agar inson o`z sezgilari yordamida narsa va hodisalarning faqat tashqi xossa va
xususiyatlarini bilsa, tafakkur vositasida narsa va hodisalarning ichki mohiyatini bilib oladi.
Mohiyat hamisha yashirindir, u doimo hodisa sifatida namoyon bo`ladi. Har bir hodisada
mohiyatning faqat bir tomonigina namoyon bo`ladi. Shu boisdan ham hodisa aldamchi va
chalKituvchidir. Binobarin, inson sezgilarining biron bir narsa yoki hodisa to`g`risida bergan
ma’lumotlari xech kachon uning butun mohiyatini ochib bera olmaydi.
Tushuncha. Aqliy bilish yoki tafakkur vositasida bilish xissiy bilishni inkor etmaydi, balki
sezgilar vositasida olingan bilimlarni umumlashtirish, tahlil qilish, sintezlash, mavxumlashtirish
orqali yangi xosil qilingan bilimlardan tushunchalar yaratiladi.
Tushunchada insonning xissiy bilish jarayonida orttirgan barcha bilimlari mujassamlashadi.
Tushuncha aqliy faoliyat maxsuli sifatida vujudga keladi. Narsa va hodisalar mohiyatiga
chuqurrok kirib borishda tushuncha muxim vosita bo`lib xizmat qiladi.
Aqliy bilish xissiy bilishga nisbatan ancha murakkab va ziddiyatli jarayondir. Aqliy bilishda
narsa va hodisalarning tub mohiyatini bilish uchun ulardan fikran o`zoklashish talab etiladi.
Masalan, insonning mohiyati uning sezgi a’zolarimiz kayd etadigan kelishgan kaddi-komati,
chiroyli koshu ko`zi, ijodkor quli, oyoklari bilan belgilanmaydi. Insonning mohiyati avvalo,
uning aql va tafakkurga, yaratish qudratiga, mexr-shafkat xissiga, mehnat qilish, so`zlash
qobiliyatiga ega ekanligida namoyon bo`ladi.
Inson tushunchasi o`zida insoniyatning ko`p asrlar davomida orttirgan bilimlarining maxsuli
sifatida shakllandi.
Har bir fan o`ziga xos tushunchalar apparatini yaratadi va ular vositasida mohiyatni bilishga
intiladi. I. Kantning fikricha, narsalarning mohiyati so`z va tushunchalarda mujassamlashadi.
Ya’ni biz so`z va tushunchalarni o`zlashtirish jarayonida biron bir bilimga ega bo`lamiz. Har bir
inson dunyoga kelar ekan, tayyor narsalar, munosabatlar bilan bir qatorda tayyor bilimlar
olamiga ham kirib boradi.
Хukm. Aqliy bilish narsa va hodisalarga xos bo`lgan belgi va xususiyatlarni tasdiklash yoki
inkor etishni taqozo etadi. Tafakkurga xos bo`lgan ana shu tasdiklash yoki inkor etish
qobiliyatiga xukm deyiladi. Хukmlar tushunchalar vositasida shakllanadi. Хukmlar yangi
bilimlar xosil qilishga imkoniyat yaratadi, ular vositasida narsa va hodisalar mohiyatiga
chuqurrok kirib boriladi. Shunday qilib, xukm narsa va hodisalarning tub mohiyatini ifodalovchi
eng muxim belgi va xususiyatlar mavjudligini yo tasdiklaydi yoki inkor etadi. Masalan, «inson
aqlli mavjudotdir», degan xukmda insonga xos eng asosiy belgi - aqlning mavjudligi
tasdiklanayapti. Birok inson shunday murakkab mavjudotdirki, uning mohiyati faqat aqlli
mavjudot ekanligi bilan cheklanmaydi. Chunki kirKinbarot urushlar, ekologik inqirozlar aqlli
mavjudot bo`lgan inson tomonidan amalga oshirildi. «Inson axloqli mavjudotdir». Inson
to`g`risidagi hozirgi zamon fanining muxim xulosasi ana shu.
Хulosa — aqliy bilishning muxim vositalaridan biri, yangi bilimlar xosil qilish usulidir. Хulosa
chiqarish induktiv va deduktiv bo`lishi, ya’ni ayrim olingan narsalarni bilishdan umumiy
xulosalar chiqarishga yoki umumiylikdan aloxidalikka borish orqali bo`lishi ham mumkin.
Binobarin, tushuncha, xukm va xulosalar chiqarish ilmiy bilishning muxim vositalaridir. Bunday
bilish insondan aloxida qobiliyat, kuchli irodani tarbiyalashni, narsa va hodisalardan fikran
o`zoklashishni, dikkatni bir joyga to`plashni, ijodiy xayolni talab etadi.
Bilishning oliy darajasi intuitiv bilish, qalban bilish, Koyibona bilishdir. O`zining butun
borliqini fan, din, siyosat va san’at soxasiga bag`ishlagan buyuk kishilar ana shunday bilish
qobiliyatiga ega bo`ladilar. Intuitiv bilish xissiy va aqliy bilishga tayanadi. Buyuk shaxslarning
Koyibona bilishi ularning doimiy ravishda fikrini band etgan, yechimini kutayotgan
umumbashariy muammolar bilan bog`liqdir. Ilmiy bilishning eng samarali usullarini aniqlash
gnoseologiyada muxim o`rin egallab keldi. Har bir fan o`ziga xos bilish usullaridan foydalanadi.
Ilmiy bilish fakt va dalillarga, ularni qayta ishlash, umumlashtirishga asoslanadi. Ilmiy fakt va
dalillar to`plashning o`ziga xos usullari mavjud bo`lib, ularni ilmiy bilish metodlari deyiladi.
7. Har bir narsa son-sanoqsiz xususiyatlarga ega, bu uning boshqa narsalar bilan o'xshashligini
va ulardan farqlanishini ko'rsatadi. Biror narsaga xos xususiyatlar uni ikki tomondan tavsiflaydi:
kimdir narsa nima ekanligini ko'rsatsa, boshqalari uning kattaligini bildiradi.
Biror narsa bu nima ekanligini, uning sifatini ko'rsatadigan xususiyatlarning umumiyligi. Biror
narsa, uning o'lchamini tavsiflovchi xususiyatlarning umumiyligi miqdordir.
Har bir element o'ziga xos sifatga ega. Ammo u nafaqat o'ziga xos xususiyatga ega, balki boshqa
narsalarga xos cheksiz ko'p boshqa fazilatlarga ham ega. Masalan, odam cho'zish, og'irlik,
metabolizm, irsiyat va boshqalar xususiyatlariga ega. Bu fazilatlar nafaqat insonni, balki boshqa
jismlarni ham xarakterlaydi, ular mohiyatiga ko'ra materiyaning sifatlari, umuman olganda
materiya, umuman yashash, va hokazo. Biror ob'ektning sifati haqida gaplashganda, odatda ular
har doim bir narsaga ega bo'lgan ma'lum bir ob'ektning sifatini anglatadi.
Sifat bilan bir qatorda har bir narsa miqdoriy xususiyatlarga ega, ular majburiy ravishda ma'lum
hajmga, bir qism hajmga, massaga va boshqalarga ega. Jamiyatda, masalan, ishlab chiqaruvchi
kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining ma'lum darajada rivojlanishi, odamlar soni, ishlab
chiqarilganlar soni mahsulotlar va hk.; kimyoviy modda bitta molekula, 100, 1000 molekula, bir
gramm, bir kilogramm va hokazo miqdorida bo'lishi mumkin. Suv harorati 10 ° C, 20 ° C, 30 ° C
va boshqalar bo'lishi mumkin, bino 1, 2, 3 va boshqalar. Fan rivojlanib borishi bilan hodisalarni
sifat jihatidan tavsiflashdan aniq miqdoriy, matematik ko'rinishda ifodalashga o'tish mavjud.
Suvni sovuqroq yoki kamroq sovuq deb tavsiflash boshqa narsa, va uni termometr bilan aniq
o'lchash.
XIX asr boshlariga qadar. fizikada elektr energiyasi hodisalarini sifatli tavsiflash ustunlik qildi.
Kelajakda, masalan, Ohm qonuni, Joule shaklida va hatto 60 - 70 yil ichida ifodalangan elektr
hodisalarining miqdoriy xususiyatlari, o'zaro aloqalari haqidagi bilimlar. elektr hodisalarining
matematik nazariyasida - Maksvellning elektrodinamikasi.
Nisbatan tinchlik bilan bog'liq holda, sifat har doim ma'lum bir barqarorlikka ega, miqdor mutlaq
harakat bilan bog'liq, shuning uchun u doimo o'zgarib boradi - o'sib boradi, pasayadi. Biroq,
miqdoriy tomonning o'zgarishi ma'lum chegaralar yoki chegaralarga ega. Bu yoki boshqa tanani
ko'paytirish yoki kamaytirish mumkin, lekin cheksiz emas, xususan, bo'linish paytida bitta
molekulaga yetib, biz yangi sifatga ega bo'lamiz. Xususan, bitta molekula suyuq, qattiq yoki gaz
holatidami, deya olmaymiz. Bundan tashqari, har qanday material turli xil kuchlanish, siqish,
kesish va hokazolarga bardosh berishi mumkin, ammo ma'lum chegaralarga qadar, ular yo'q
qilingan materialni kesib o'tib.
Ushbu sifat doirasida mumkin bo'lgan miqdoriy o'zgarishlarning chegaralari o'lchov deyiladi.
Har bir elementda sifat va miqdor birligi ifoda etiladigan ma'lum o'lchov mavjud.
Masalan, suyuqlikning normal bosimda suyuqlik darajasi 0 ° C dan 100 ° C gacha bo'lgan
harorat chegarasida ifodalanadi.
Agar pastki chegara (0 ") buzilsa, suv muzga aylanadi, agar harorat yuqori chegaradan oshsa,
suyuqlik bug 'holiga keladi. Bundan tashqari, natriy suyuqlik sifatida 97 ° C dan 880 ° C gacha,
temir esa 1530 dan o S 2 840 o S gacha, volfram 3 370 o dan 4 830 gacha S. Kimyoviy va
yadroviy jarayonlardagi tadbirlar yanada qat'iyroq, masalan, N - atom vodorod, H 2 - yangi sifat
- molekulyar vodorod, H 2 O - yana bir yangi sifat - suv.
Yadro jarayonlarida, har bir birlik uchun yadroviy zaryadning oshishi yangi kimyoviy elementni
yaratadi, yadroviy zaryad bu qismning 0,5 yoki boshqa qismiga ko'paymaydi. Bu elementar
zaryaddir va agar u bir yoki boshqa butun son bilan kelsa yoki kamaysa, yangi element paydo
bo'ladi.
O'lchov chegaralari kamroq aniqlanishi mumkin va atmosfera tugashi va sayyoralararo kosmos
boshlanadigan bir kilometrgacha, masalan, mo''tadil, subtropik, tropik, iqlim zonalari chegaralari
juda cho'zilgan va noaniq. Xuddi shu narsani fasllar haqida aytish mumkin: kunni, yoki kuz
tugagan, qish boshlangan va hokazo hafta yoki oyni ko'rsatib bo'lmaydi.
8. Inkor — ketma-ket kelayotgan 2 bosqich (holat) oʻrtasidagi bogʻliqlik va vorislikni
ifodalovchi falsafiy tu-shuncha. I. — obʼyektning oʻzgarishi sharti boʻlib, unda baʼzi elementlar
shunchaki yoʻqolmay, balki yangi sifatda sakdanib qoladi. Keng maʼnoda — biror oʻzgarish,
taraqqiyotni oʻz ichiga oluvchi muhim bosqich, lahza (moment)ni ifodalaydi. Olamdagi har
qanday oʻzgarishda, albatta, I. lahzasi boʻladi, uni chetlab oʻtish mumkin emas. Mac,
taraqqiyotning istalgan bir bosqichi ikkinchi bosqich uchun zamin tayyorlaydi.
9. Har qanday fanning o`ziga xos qonunlari va asosiy tushunchalari bo`ladi. Masalan, fizikada
fizik qonunlar, og`irlik, tezlik, kuch kabi tushunchalarga juda ko`p duch kelish mumkin.
Ularning aksariyati bu fan tarixida chuqur iz qoldirgan mashhur olimlarnining nomi bilan
bog`langan. Masalan, fizikada Nyuton, Faradey, Avagadro va xokazo. Matematikani esa
Pifagor, al-Хorazmiy, Karl Gausning qonunlarisiz tasavvur qilish kiyin. Хuddi shunday
falsafaning fanlik makomini belgilaydigan asosiy tamoyillar, qonunlar va kategoriyalar tizimi
ham bor. Ularni o`rganishdan avval, qonun va kategoriya tushunchalarining mazmunini aniqlab
olish zarur. An’anaviy tavsiflarga ko`ra, «Qonun» falsafiy kategoriya sifatida narsa va hodisalar
rivojlanishi jarayonidagi eng muxim, zaruriy, nisbatan barqaror, doimiy takrorlanib turuvchi,
ichki o`zaro bog`lanishlar, aloqalar, munosabatlarning mantiqiy ifodasi ekanligini kurib utdik.
Endi kategoriyalarning mohiyati va mazmuni bilan kiska tanishaylik.
Kategoriya o`zi nima? Bu so`z qadimgi yunon tilidan olingan bo`lib: «izohlash»,
«tushuntirish», «ko`rsatish», degan ma’nolarni anglatadi. Uning mazmunidagi bunday xilmaxillik qadimgi davrlardanok ilmiy tadqiqot yo`nalishiga aylangan.
Falsafa tarixida ularni birinchi bo`lib, Arastu ta’riflab bergan. U o`zining «Kategoriyalar» degan
asarida ularni ob’ektiv vokelikning umumlashgan in’kosi sifatida qarab, turkumlashtirishga
harakat qilgan. Хususan, uningcha quyidagi kategoriyalar mavjud: «mohiyat» (substansiya),
«miqdor», «sifat», «munosabat», «o`rin», «vaqt», «holat», «mavke», «harakat», «azob-ukubat».
Bu turkumlashtirish, o`z vaqtida ilmiy bilishda juda katta ahamiyatga ega bo`lgan. Keyinchalik
Arastu «Metafizika» asarida «mohiyat», «holat» va «munosabat» kategoriyalarini ham
izohlagan.
Umuman, kategoriyalarni falsafa tarixida ilmiy mavzu sifatida o`rganishni aynan Arastu
boshlab berganligi e’tirof qilinadi. Ma’lumki, ungacha Yunonistonda ko`proqpolitika va ritorika
(notiklik san’ati) fanlari sistemalashgan, ya’ni fan sifatida tizimga tushirilgan edi. Chunki usha
davrda qo`shinni, mamlakatni va odamlarni boshqarish uchun siyosat va nutk madaniyati
sirlarini bilish katta ahamiyatga ega bo`lgan. Ammo usha davrlarda falsafaning qonunlari,
kategoriyalari va asosiy tayanch tushunchalari muayyan tizimga tushirilmagan, izchil bayon
qilingan bilimlar sistemasi sifatida shakllantirilmagan edi. Хatto Yunonistonning mashhur olimi
va mutafakkiri Suqrotni ham ana shunday, xali guyoki shakllanmagan fan bilan shug`ullangani
va yoshlarni bu ilm yo`liga boshlab, ularning noto`g`ri tarbiyasiga sabab bo`lganlikda ayblagan
ham edilar. Bu hol Suqrotning buyuk shogirdi Arastuning mazkur fanni aniq sistema tarzida
ifodalashga kirishishi uchun to`rtki bo`lgan. Olim falsafaning qonun va kategoriyalarini birinchi
marta sistemalashtirgan, ta’riflagan va falsafani fan darajasiga kotargan. Usha davrdan
boshlab falsafa o`z qonunlari, tamoyillari, kategorial tushunchalariga ega bo`lgan fanga
aylangan. Sharqda bu masalaga Forobiy, Beruniy va ibn Sinolar ham katta ahamiyat berganlar.
XVII-XIX asrlarga kelib, falsafiy kategoriyalar tahlilida yangi davr vujudga keldi. Хususan, I.
Kant qarashlarida kategoriyalar «sifat» (reallik, inkor, chegaralash), «miqdor» (birlik, ko`plik,
yaxlitlik), «munosabat» (substansiya va xususiyat, sabab va harakat, o`zaro ta’sir), «modallik»
(imkoniyat va imkoniyatsizlik, vokelik va novokelik, zaruriyat va tasodif) tarzida izohlangan.
Kantdan farqli ularok, Хegel esa mantiqiy kategoriyalarni: «borliq» (sifat, miqdor, me’yor),
«mohiyat» (asos, hodisa, mavjudlik), «tushuncha» (ob’ektiv, sub’ektiv, absolyut G`oya) tarzida
izohlagan.
Falsafa fanining kategoriyalari haqidagi turli qarashlarni umumlashtirib aytganda, ularning
mantiqiy tushunchalar sifatidagi quyidagi tavsiflari bor: 1) ob’ektiv vokelikning in’ikosi; 2)
narsa va hodisalarning o`zaro bog`lanish va aloqadorligini mantiqiy umumlashtiruvchi bilish
usuli; 3) narsa va hodisalarning rivojlanishi bilan o`zgarib turuvchi mantiqiy tushuncha; 4)
borliqning mavjudligidan kelib chiqadigan tarixiy — mantiqiy bilish darajalaridan biri.
Ko`pchilik mutaxassislar kategoriyalar olam, undagi narsa va voqealar, ularning asosiy va
takrorlanib turuvchi aloqadorligini ifodalaydigan keng mazmundagi tushunchalardir, degan
fikrga qo`shiladilar. Bu ma’noda borliq, vokelik, harakat, makon, zamon, miqdor, sifat va
boshqalar falsafaning ana shunday kategoriyalaridir.
Falsafada o`z xususiyatlariga ko`ra, «juft kategoriyalar» deb ataladigan; umumiy bog`lanish va
aloqadorlik munosabatlarini ifodalovchi tushunchalar ham bor. Ular narsa va hodisalarning
muayyan yo`nalishdagi eng muxim, zaruriy, nisbatan barqaror, davriy takrorlanib turuvchi
bog`lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalaydi. Falsafa kategoriyalari mazmunidagi ichki
birlik, bog`lanish, aloqadorlik va munosabatlarning yaxlitligi bilish jarayonining o`zluksizligini
ta’minlaydigan umumiy qonuniyat tarzida vujudga kelgan.
Aloxidalik, xususiylik, umumiylik. Ular narsa va hodisalarning rivojlanish jarayonidagi
makon-zamon munosabatlarini konkret tarzda namoyon qiladi. Umumiylik – olamdagi aloxida,
individual tarzda namoyon bo`layotgan narsa – hodisalarning turfa, xilma-xil umumlashtiruvchi
xossa hamda xususiyatlarning mushtaraklashgan holda namoyon bo`lishidir. Aloxidalik va
umumiylik o`rtasidagi bog`lanish, aloqadorlik va munosabat «xususiylik» kategoriyasi orqali
ifodalanadi. Birinchidan, bu kategoriyalarning mazmuni olamning birligi, ularning mantiqiy
ifodasi konkretlik bo`lib xisoblanadi. Ikkinchidan, «aloxidalik», «xususiylik», «umumiylik»
narsa va hodisalarning makon-zamon konkretligini ifodalaydigan, nisbatan mustaqil mantiqiy
tushunchalar tarzidagina namoyon bo`lishi mumkin. Zero, ularning nisbatan mustaqilligi, ichki
birligining namoyon bo`lish shaklidir.
Falsafiy adabiyotlarda, bilishning umumiy tendensiyasini aloxidalikdan xususiylikka va shu
bosqich orqali umumiylikka o`tish tarzida yoki aksincha, izohlash keng tarqalgan. Vaholanki,
falsafiy bilishning asosiy xususiyati va maqsadi har qanday aloxidalikning individual
xususiyatlarini umumiylikdan farqlashdan iboratdir. Masalan, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga
o`tish jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyati bo`lsa ham, bu jarayon turli ijtimoiy-tarixiy
makon va zamonda har bir davlat uchun o`ziga xos bo`lgan modelni taqozo qiladi.
Aloxidalikning umumiylikdan farqini aniqlash asosida, maxsus usul va vositalarini qullash bozor
strategiyasi va taktikasining milliy xususiyatlarini belgilashga yordam beradi.
Aloxidalik yoki, ba’zi falsafiy adabiyotlarda ko`rsatilganidek, yakkalikni muayyan xossa hamda
xususiyatga ega bo`lgan narsa va hodisalarning makon va zamondagi chegaralangan konkret
holati, boshqacha qilib aytganda, har qanday hodisa va narsaning ichki sifat muayyanligi,
individualligi deyish mumkin.
Antik falsafada aloxidalik kategoriyasining mazmuni muayyan turg`unlikka ega bo`lgan birlik
sifatida qaralgan (Aflotun, Arastu). Хegel, aloxidalikni voqealarning zaruriy shakli, makon va
zamondagi tafovutlarning namoyon bo`lish momenti sifatida qaraydi.
Falsafada milliylik va umuminsoniylik masalasida aloxidalikning umumiylikdan farqini
mutloqlashtirish natijasida muayyan qarashlar vujudga kelishi mumkin (Bu xaqda
«Osiyotsentrizm» va «Yevropatsentrizm» to`g`risida eslash kifoya).
Vaholanki, umuminsoniyat sivilizatsiyasining tadrijiy rivojlanishida muayyan ichki birlik
mavjud bo`lib, madaniyat tarixida har bir xalq, millat o`z o`rni va ahamiyatini namoyon qiladi.
Shuning uchun umuminsoniyat sivilizatsiyasi targ`ibidagi milliy madaniyatni mutloqlashtirish,
muayyan siyosiy manfaatlarga asoslangan bo`lib, buyuk davlatchilik, shovinistik qarashlardan
boshqa narsa emas. Bu ХХ asrning 30-yillarida fashizm mafko`rasini shakllantirgan asosiy
sababalardan biri edi.
Aloxidalikni, umumiy qonuniyatlar targ`ibidagi, elementlarning individual rivojlanish jarayoni
sifatida olib qarash kerak. Chunki har qanday umumiylik, dastlab vokelikning aloxidaligi
tarzida vujudga keladi. Shunga ko`ra, har qanday sistema o`z targ`ibidagi nisbatan yangi, aloxida
hodisalarning individual rivojlanishisiz sodir bo`la olmaydi. Shunday qilib, aloxidalik vokelik
rivojlanishining xilma-xil shakllarini vujudga keltiradi.
Narsa va hodisalarda aloxidaliklarning konkret xususiyatlari o`rtasidagi bog`lanishlar, bir
tomondan, umumiylikni namoyon qilish bilan bir qatorda, ularning muayyanligi va mazmunini
ham belgilaydi. Ikkinchi tomondan esa, umumiylikning konkretligi aloxidaliklar sistemasi
tarzida namoyon bo`ladi. Bu sistemaga strukturali yondashish bilishning nisbatan tulakonli
bo`lishini ta’minlaydi. Masalan, muayyan jamiyatdagi kishilarning ijtimoiy munosabatlari o`ziga
xos bo`lgan yo`nalishlarini vujudga keltirgan. Ya’ni, iqtisodiy, huquqiy, siyosiy, diniy ekologik
va boshqa shu kabi ijtimoiy munosabatlar umumiy madaniyat targ`ibida «iqtisodiy madaniyat»,
«huquqiy madaniyat», «siyosiy madaniyat», «ekologik madaniyat» va boshqa nisbatan mustaqil
yo`nalishlarga asos bo`lgan. Bu madaniyat yo`nalishlari nisbatan mustaqil bo`lsa ham, bir-birini
taqozo qiladi. Ularning ichki birligi va rivojlanish tendensiyasi umuminsoniyat sivilizatsiyasi
manfaatlaridan kelib chigkan bo`lib, umumiy taraqqiyot darajasiga mos keladi.
Falsafaning bu kategoriyasi bilan «butun», «qism» «struktura», «sistema», «element»,
kategoriyalari o`rtasida uzviy bog`liqlik va muayyan farqlar mavjud. Ya’ni «aloxidalik»,
«xususiylik», «umumiylik» narsa va hodisalar rivojlanish jarayonidagi bog`lanish, aloqadorlik
munosabatlarining yaxlitligini nisbatan mustaqil ifodalash bo`lsa, «butun», «qism», «struktura»,
«sistema», «element», kategoriyalari esa, ularning makon va zamondagi bog`lanish
munosabatlarini jarayon tarzida ifodalashdir. Shu nuqtai nazardan, butunni – umumiylik, qismni
yoki elementni – aloxidalik tarzida olib qarash holatlari uchraydi. Shuningdek, muayyan
o`xshashlik bo`lishiga qaramasdan, sistemani umumiylik tarzida kabo`l qilish mumkin emas.
Bunda sistema turli darajadagi umumiyliklarning majmui ham bo`lishi mumkin. Umuman, narsa
va hodisalarni targ`ibiy jixatdan «butun», «qism», element»larga ajratish bilishga xos nisbiy
hodisa bo`lib, uning samaradorligini ta’minlaydigan zaruriy shartdir. Shunga ko`ra, yuqorida
aytilgan har ikkala kategoriyalar tizimi bilishning bosqichi sifatida emas, balki usuli sifatida olib
qaralishi kerak.
10. Jamiyat — kishilarning tarixan qaror topgan hamkorlik faoliyatlari majmui. Jamiyatdagi
hamma narsa (moddiy va maʼnaviy boyliklar, insonlar hayoti uchun zarur boʻlgan shartsharoitlarni yaratish va boshqalar) muayyan faoliyat jarayonida amalga oshadi. Insonlar faoliyati
va ular oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatlar Jamiyatning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bular
ishlab chiqarish, oilaviy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, estetik faoliyatlari va ularga moye
keluvchi munosabatlardir. Jamiyat moddiy ishlab chiqarishsiz boʻlmaydi. Unda insonlarning
oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqaga boʻlgan ehtiyojlari qondiriladi. Jamiyatda
jamiyatning tabiat bilan oʻzaro taʼsiri namoyon boʻladi. Odamlar oʻzining moddiy ishlab
chiqarish faoliyatida irodasi va ongiga bogʻliq boʻlmagan holda ishlab chiqarish munosabatlariga
kirishadi. J. taraqqiyoti tabiiy-tarixiy, qonuniy jarayondir. Moddiy ishlab chiqarish J.ning
ijtimoiy tuzilishi, yaʼni muayyan ijtimoiy qatlam, toifa va guruhlarning rivojlanishiga bevosita
taʼsir koʻrsatadi. J.da turli qatlam va toifalarning mavjudligi mehnat taqsimoti, shuningdek,
ishlab chiqarish vositalariga boʻlgan mulkchilik munosabatlari, jamiyatda yaratilgan moddiy
boyliklardan oladigan ulushiga bogʻliq. Bular J.dagi kishilarning faoliyati hamda daromadiga
qarab turli kasbiy va ijtimoii guruhlarga ajralishining negizidir. J. hayoti iqtisodiy, ijtimoiy,
siyosiy, madaniy-maʼnaviy sohalarga ajraladi. Iqtisodiy soha moddiy boyliklarni ishlab
chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va isteʼmol qilishni oʻz ichiga oladi. Unda mamlakatning
xoʻjalik hayoti tashkil etiladi, uning turli tarmoqlarining oʻzaro bogʻlikligi hamda xalqaro
iqtisodiy hamkorlik amalga oshiriladi Bu J. taraqqiyoti uchun eng asosiy sohadir. Ijtimoiy soha
J.dagi ijtimoiy guruhlar, tabaqalar, toifalar hamda milliy birliklar, ularning ijtimoiy hayoti va
faoliyatini uygʻunlashtiradi (qarang Ijtimoiy guruhlar). Siyosiy soha turli ijtimoiy toifa va
guruhlar, milliy birliklar, siyosiy partiyalar va harakatlar, jamoat tashkilotlarning oʻz siyosiy
faoliyatini amalga oshiruvchi makondir. Ularning faoliyati J.dagi oʻrnatilgan siyosiy
munosabatlar asosida oʻz siyosiy manfaatlarini amalga oshirishga qaratiladi (qarang Jamiyatning
siyosiy tizimi). Maʼnaviy sohada kishilar turli maʼnaviy qadriyatlarni yaratadi, tarqatadi va
Jamiyatning turli qatlamlari tomonidan oʻzlashtiriladi. Bu soxaga adabiyot, sanʼat, musiqa
asarlari bilan bir qatorda kishilarning bilim saviyasi, fan, axloqiy meʼyor va umuman olganda,
Jamiyathayotining maʼnaviy mazmunini tashkil qiluvchi narsalar kiradi (qarang Maʼnaviyat).
11. Birinchidan, tsivilizatsiya nazariy jihatdan madaniyatdan kattaroq bo'lib, unda butun
tsivilizatsiya yagona madaniy birlikni qamrab olishi mumkin. Sivilizatsiya madaniyatdan
kattaroq bir ob'ektdir, chunki u muayyan hududda yashaydigan jamiyatning murakkab shakli,
uning boshqaruv shakllari, me'yorlari va hatto madaniyati. Shunday qilib, madaniyat - bu butun
bir tsivilizatsiyaning bir qismidir. Masalan, Misr tsivilizatsiyasi yunon tsivilizatsiyasining yunon
madaniyati kabi Misr madaniyatiga ega.
Madaniyat odatda tsivilizatsiya ichida mavjud. Shu munosabat bilan har bir tsivilizatsiya nafaqat
bitta, balki bir nechta madaniyatlarni o'z ichiga olishi mumkin. Madaniyat va tsivilizatsiyani
taqqoslash, til va u ishlatilayotgan mamlakat o'rtasidagi farqni ko'rsatishga o'xshaydi.
Madaniyat o'z-o'zidan mavjud bo'lishi mumkin, tsivilizatsiyani ma'lum bir madaniyat bo'lmasa,
tsivilizatsiya deb atash mumkin emas. Bu aloqa vositasidan foydalanmasdan qanday qilib millat
o'zicha yashashi mumkinligini so'rashga o'xshaydi. Shu sababli, tsivilizatsiya, u qanchalik oz
bo'lsa ham, madaniyatsiz bo'lsa, bo'sh qoladi.
Madaniyat moddiy narsaga aylanishi mumkin va u ham bo'lmagan narsa bo'lishi mumkin.
Madaniyat, agar u muayyan madaniyatga ega bo'lgan odamlarning e'tiqodlari, urf-odatlari va
amaliyotlarining mahsuli bo'lsa, jismoniy materialga aylanishi mumkin. Ammo tsivilizatsiyani
bir butun sifatida ko'rish mumkin va u ko'proq yoki kam seziladi, garchi madaniyat kabi uning
asosiy tarkibiy qismlari nomoddiy bo'lishi mumkin.
Madaniyat shu usulda avloddan-avlodga o'rganilishi va o'tishi mumkin. Til va aloqa vositasi
bilan madaniyatning ma'lum bir turi rivojlanib, hatto boshqa guruh odamlar tomonidan meros
bo'lib o'tishi mumkin. Boshqa tomondan, tsivilizatsiya faqat til orqali o'tishi mumkin emas.
Murakkabligi va o'lchamlari tufayli siz tsivilizatsiyaning barcha xom ashyolarini to'liq ulashish
uchun topshirishingiz kerak. U faqat o'sadi, yomonlashadi va oxir-oqibat, agar uning barcha
bo'linmalari muvaffaqiyatsiz bo'lsa.
12. Qadriyat — voqelikdagi muayyan hodisalarning umuminsoniy, ijtimoiyaxloqiy,
madaniymaʼnaviy ahamiyatini koʻrsatish uchun qoʻllanadigan tushuncha. Inson va insoniyat
uchun ahamiyatli boʻlgan barcha narsalar, mas, erkinlik, tinchlik, adolat, ijtimoiy tenglik,
maʼrifat, haqiqat, yaxshilik, goʻzallik, moddiy va maʼnaviy boyliklar, anʼana, urf-odat va
boshqalar Q. hisoblanadi. Ijtimoiy fanlarning qaysi sohasida Q.ga doir tadqiqot olib borilgan
boʻlsa, bu tushunchaga shu jihatdan taʼrif berishga intilishgan.
Holbuki Q. aksiologiyaga xos kategoriyadir. Q.ni aksiologiya nuqtai nazaridan talqin qilish uni
kategoriya sifatidagi mohiyati, mazmuni, obʼyektiv asosi, namoyon boʻlish shakllari va
xususiyatlarini oʻrganish imkonini beradi. Q. kategoriyasi faqat buyum va narsalarning iqtisodiy
qimmatini emas, jamiyat va inson uchun biror ahamiyatga ega boʻlgan voqelikning shakllari,
holatlari, narsalar, voqealar, hodisalar. talab va tartiblar va boshqalarning qadrini ifodalash uchun
ishlatiladi. Ijtimoiy jarayonlar taʼsirida kishilarning Q.lar toʻgʻrisidagi qarashlari oʻzgarib boradi.
Tarixiy zaruriyatga qarab goh u, goh bu Q. ijtimoiy taraqqiyotning oldingi safiga chiqadi. Mas,
yurtni yov bosganida — ozodlik, imperiya hukmronligi nihoyasida — istiklol, urush davrida —
tinchlik, tutqunlikda — erkinlik, kasal yoki bemorlikda — sihatsalomatlikning qadri oshib
ketadi. Q.lar ijtimoiytarixiy taraqqiyot mahsuli sifatida oʻz tarixiy ildizi, rivoji, vorislik
jihatlariga ega. Q.lar mehnat, ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat, insonlar oʻrtasidagi
munosabatlar uchun foyda keltiradigan narsalar, hodisalar, xattiharakatlar majmuasi sifatida
yuzaga kelib, ayrim kishilar, ijtimoiy guruhlar faoliyati, xattiharakatini maʼlum yoʻnalishga
buradigan, tegishli meʼyorga soladigan maʼnaviy hodisaga aylanadi. Q.lar umumbashariy, milliy,
shaxsiy boʻlishi mumkin. Olam, tabiat va jamiyatning eng muhim tomonlarini, qonunqoidalarini,
aloqadorliklarini ifodalaydigan Q.lar umumbashariy xususiyatga ega. Bunday Q.lar oʻz
ahamiyatini yoʻqotmaydigan, abadiy Q.lardir. Muayyan bir elat, millat, xalqning hayoti, turmush
tarzi, tili, madaniyati, maʼnaviyati, urf-odat va anʼanalari, oʻtmishi va kelajagi bilan bogʻliq Q.lar
milliy Q.lardir. Inson, uning faoliyati, turmush tarzi, eʼtiqodi, umr maʼnosi, odobi, goʻzalligi
bilan bogʻliq Q.lar shaxsiy Q.lardir. Q.lar komil insonni tarbiyalashda muhim omil boʻlib xizmat
qiladi.
13. Inson - falsafaning bosh mavzusi. Insonning yaralishi, moxiyati va jamiyatda tutgan o'rni
falsafiy muammolar tizimida muhim o'rin tutadi. Turli falsafiy ta'limotlarda bu masalalar turlicha
talqin etib kelingan. Shunday bo'lipsh tabiiy ham edi, chunki inson moxdyatan ijgimoiy-tarixiy
va madaniy mavjudot sifatida har bir yangi tarixiy sharoitda o'zligini chuqurroq an-glashga,
insoniy mohiyatini ro'yobga chiqarishga intilaveradi.
Suqrotning «O'zligingai bil» degan xdkmatli so'zi har bir tdrixiy davrda yangicha ahamiyat kasb
etadi. Insonda butun olam va jamiyatning mohiyati mujassamlashgandir. Ulug' mutasavvuf
Abdulxoliq G'ijduvoniy insonni «kichik olam» deb hisoblagan. Falsafada baxs yurigiladigan
barcha masalalar inson muammo-siga bevosita daxldordir. Umuman olganda, insonga daxddor
bo'lmasa, unga foyda keltirmasa, jamiyatning og'irini yengil Qilmasa, unday fanning keragi
bormikan? Shu ma'noda, inson, avvallo,o'zi uchun zarur bo'lgan fanlarni, ilmlar va bilimlar
tizimshi yaratgan.
Tabiat, madaniyat, siyosat, sivilizatsiya, bilish kabi masalalar inson manfaatlari va insoniy
moxdyatning namoyon bo'lish shakllaridir. Ularning barchasi inson tabiati va Mohiyati bilan
bog'liqdir.
Falsafa insonni olamning tarkibiy qismi sifatida o'rganadi. Inson shunday murakkab kab va ko'p
qirrali mavjudotki uning mohiyati yaxlit bir butunlik sifatida inson, individuallik tushunchalari
orqali ifodalanadi. Bu tushunchalar bir-biriga yaqin va ma'nodosh bo'lsa ham, bir„ biridan
farqlanadi.
Inson - o'zida biologik, ijtimoiy va psixik xususiyatlarni mujassamlashtirgan ongli mavjudot.
Insonning biologik xususiyatlari ovqatlanish, himoyalanish, zurriyot qoldirish sharoitga
moslashish kabilar xos.
Inson boshqa mavjudotlardan soqial xususiyatlari bilaa ajralib turadi. Chunonchi, til, muomala,
ramziy belgilar, bilim, ong, mahsulot ishlab chiqarish, taqsimlash, iste'mol qilish, boshqarish,
o'z-o'zini idora etish, badiiy ijod, axloq, nutq, tafakkur, qadriyatlar, tabu (ruxsat va ta'qiqlash)
shular jumlasidandir.
Insonning psixik xususiyatlariga ruhiy kechinmalar, hayratlanish, g'am-tashvish, qayg'u, iztirob
chekish, zavqyaanish, kayfiyat kabilar kiradi.
Inson shu xususiyatlari orqali yaxlit bir tizimni tashkil etadi. U yaxlit mavjudot sifatida o'z
extiyojlarini qondiradi va insoniyat davomiyligini ta'minlaydi. Insonga xos bo'lgan biologik
xususiyaglarni ijgimoiy xususiyatlardan ustun qo'yish yoki psixologik xususiyatlarni bo'rtgirish
uning mohiyatini buzib talqin etishga, bir yoqlamalikka olib keladi.
Falsafa tarixida inson to'g'risidagi ta'limotlarda biolo-gazm, soqiologizm, psixologizm kabi
yo'nalishlari vujudga kelgan. Biologazm insonning tabiiy-biologik xususiyatlariga, soqiologizm
insonning ijgimoiy xususiyatlariga, psixologizm esa, ma'naviy, ruhiy, psixologik
xususiyatlariga* bir yoqlama yondashshpga asoslangan edi.
Insop tarixning yaratuvchisi sifatida tabiat taraqqiyotidagi uzluksizlikni ta'minlaydi. U o'z bilimi,
tajribasi va yutuqiarini kelgusi avlodlarga meros qilib qoldiradi; tabiat va jamiyatni qayta quradi
va takomillashtiradi. Inson o'z aqii tufayli butushkoinot, tabiat taraqqiyotida buyuk yaratuvchi
kuch sifatida namoyon bo'ladi, o'z tarixini yaratadi, uni avaylab-asraydi. Inson faoliyati va
tajribalari jamiyatning tako-Millashuvi va kishilarning har tomonlama kamol topshpi uchun
manba bo'lib xizmat qiladi.
Tabiat va jamiyatdagi o'rni va ahamiyati, yaratuvchilik Mohiyati, oliy mavjudot ekani,
vorislikning davomiyligsh^i ta'minlashi barcha ijobiy va foydali nuqtalarni saqlashi va tarib
etishi kabi xususiyati va qobiliyagi tufayli insoq muqaddqas va tabarruk qadriyat hisoblanadi.
Antrolologaya insondagi insoniylikning namoyon bo'lish va rivojlanishini ruh bilan bog'laydi.
Ayrim tadqiqotchilar insonga xos bo'ltan biror-bir xususiyatga alohida urg'u bergan va shu orqali
insoniy mohiyatni ochib berishga harakat qilgan. Masalan, I. Kant insondagi axloqiy jihatlarga
ko'proq e'tibor bergan va uni ezgulikni yovuzlikdan farklovchi mavjudod sifatida ta'riflagan.
Vladimir Solovyev insonning bosh mavjudotlardan farqini uyalish, achinish va oliy kuchlar
sininish kabi xususiyatlarda, deb bilgan. Uning fikricha, inson o'zining tuban mayllari va
gunohlaridan uyalib qobiliyatiga ega. Faqat odamlarga emas, balki butun tiriik jonga achinish va
muqaddas kuchlarga sishnish insongagina xos.
Inson tabiati - g'oyat murakkab. Unda hayvoniy va ilohiy sifatlar mujassamlashgan. Lekin u hayvon ham, farishga ham emas. Insoniy ruh va ma'naviyat uni boshqa mavjudotlarda yuqori
darajaga ko'taradi. Insonni o'rganadjan fan - antrolologiya deb yuritiladi, karash ham
biryoqlamalikka olib kelishi, yetilgan ijtimoiy muammolar moxiyatini to'g'ri tushunishga xalaqit
berishi mumkin. Mamlakatimizda shakllanayotgan milliy g'oya va milliy mafkura insonga
biryoqlama qarashlarga zid ravishda, undagi moddiylik va ma'naviylikni uyrunlapggirishni
taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti kishilarning farovon, boy - badavlat, mulkdor, barcha
qulayliklarga ega bo'lishini inkor etmaydi. Aksincha, ularni tadbirkor, uddaburon va mehnatsevar
bo'lishga rag'batlantiradi. Yuksak ma'naviyatgina inson ehtiyojlarini oqilona qoldirishga,
ijgimoiy adolat o'rnatib, saxiy va olihimmat bo'lishga undaydi.
Antrolologiya insonning ma'naviy olamiga chuqurroq kirib borish orqali olam mohiyatani bilish
mumkin, degan g'oyani ilgari suradi. Islom Karimov ta'rifiga ko'ra, ma'naviyat (ruh) insonni
axloqan poklaydigan, iymon-e'tiqodini mustahkamlaydigan, ezgulikka undaydigan botiniy
kuchdir. Yuksak ma'naviyatda haqiqiy insoniy mohiyat mujassamdir. Insonning olijanob
fazilatlari yetuk shaxslar timsolida o'z aksini topadi. Insonga xos bo'lgan barcha xususiyatlar
shaxs faoliyatida, uning jamiyatda tutgan o'rnida, uning o'z moddiy va ma'naviy darajaga
ko'taradi.
Antrolologiya inson mohiyatshsh, uning tabiat va jamiyatdai unnsh jamiyagda tushsh urnida,
uning moddiy ma'naviy o'rnini, o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish bilan shugullanad
ehtiyojlarini qondirishida, muayyan mafkurani amalga oshirish Antrolologiyada inson
mohiyatini to'laroq ochish uchun ko'rinadi «ong», «shaxs», «ruh» tushunchalari qo'llanadi.
«Men» - inson Iaxsning shakllanishi va rivojlanishida tarixiy shart-ning o'zligini tashqi olamdan,
real borliqqan farqlanadi. «Men» ong tufayligina o'zini boshqa borliqdan farqlaydi. Boshqa
narsalar insonga begona voqyelik bo'lib tuyuladi. Xar insonning mustaqilligini ifoda etadi.
Inson o'z hayoti davomida tana va ruh qondirishga intiladi. Tana ehtiyojlarini qondirir
borliganing birlamchi sharti hisoblanadi ma'nosi fakdt moddiy ne'matlardan baxramand bo'lish,
lazzatlanish, boylikka ruju qo'yishdan iborat ema Inson ruxi ham o'ziga xos oziqqa ehtiyoj
sezadi. Shu bois un ma'rifatparvarlik, odamiylik, odillik, rahm-shafqat, diyonat vijdon,
oliyhimmatlik, vatanparvarlik kabi ma'naviy fazilatlar shakllanadi. Yuksak ma'naviyat insonni
ruhan poklash iymon-e'tiqodini mustahkamlaydi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar inson ma'naviy-ruhiy jihatdan kamol
toptirshpga qaratilgandir. Insonnshp: ma'naviy ehtiyojlarini uning tabiiy-moddiy manfaatlaridan
yaratish, unga faqat ilohiy mavjudot sifat sharoit, ayniqsa, g'oya va mafkura muhim o'rin tutadi.
Bozor munosabatlariga o'tish davrida vujudga kelgan muammo va vazifalar yangi barkamol
insonni voyaga yetkazipshi taqozo etdi. Unga xos fazilat va sifatlar Prezident Islom Karimov
asarlarida asoslab berilgan. Bozor iqtisodiyoti inson ehtiyojlarini to'laroq qondirish, uning
qobiliyati, ijtimoiy faolligini yanada kuchaytirish Uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Bular
quyidagilardir:
- mexnatni tashkil etish usul va shakllarining o'zgarganligi;
- mehnatga yangacha munosabatni rag'batlantirishga yordam beruvchi omidlar;
- o'z qobiliyati, qiziqishlariga mos bo'lgan faoliyat turlarini tanlash imkoniyatining yaratilganligi;
- shaxs tadbirkorligi va ishbilarmonligining qo'llab-quvvatlanishi;
- turli mulk shakllarining vujudga kelganligi;
- shaxs erki va huquqlarining kengayganligi;
- davlat va jamoat ishlarida qatnashish imkoniyatlarning yaratilganligi;
- demokratik qadriyatlar rivoji;
- ma'naviy meros va madaniyat yutuqshrvdan erkin foydalanish imkoniyatining yaratilganligi
kabilardir.
Ular shaxsning moddiy va ma'naviy ehgiyojlari qondirshqqa, uning komil inson sifatqqa
rivojlashshq muhim ahamiyatga egadir. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan barcha
islohotlar inson manfaatlari, uning maqsadlari ro'yobga chiqishi ta'minlashga, uning barkamol
sifatlar kasb etshpiga qaratilgandir. Shaxs islohot natijalar dan baxramand bo'luvchigina emas,
balki ularni sobitqadamlik bilan amalga oshiruvchi kuch sifatida ham yangalanish jarayonn
o'zgaradi, yuksaladi, qadr-qimmat topadi va e'zozlanadi.
Insonning jamiyatidagi o'rni, qadr-qimmati borasida mill istiklol o'z oldiga quydagilarni maqsad
va vazifa qilib qo'yadi:
- insonning qadr-qimmatini joyiga qo'yshn;
- inson uchun baxtli hayot sharoitlarini yaratish;
- insonning o'zligini anglashi, ijgimoiy burch va vazifalarini ado etishi, sog'lom avlodlar
uzluksizligini ta'minlashi, kelgusi avlodlarga yaxshi xotiralar qoldirshpi va iymon e'tiqodi butun
bo'lishi uchun qulay sharoitlar yaratish.
Bunday imkoniyatlarni amalga oshirishga xalaqit berish nuqsonlar ham inson tabiati bilan
bog'liqdir. Hozirga, inson to'g'risidaga falsafiy ta'limot va qarashlarda, asos uning ijobiy
xususiyatlariga, yaratuvchanligiga ko'proq e'tibor berib kelindi. Keyingi vaqtlarda inson
borlig'ining s jihatlari ham taxdil qilina boshlandi.
Mustaqillik yillarida inson tabiatini chuqurroq ko'rgan va undagi salbiy mayllarni bartaraf
etishga yordam beradi falsafiy qarashlarga ehtiyoj vujudga keldi. Shuni bilish joizki, ayrim
kishilar millat, Vatan, xalq manfaatlarita erishishda jamiyatdagi mavjud qonun-qoida va
me'yorlarii poymol etib, ko'proq g'arazli maqsadlarini amalga oshirishga turli ixtiloflarni keltirib
chiqarishga harakat qiladi. Shunday niyatlar yo'lida hatgo jinoiy guruxlarga birlashad jamiyat
taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan davlat turlarini amalga oshirishga to'sqinlik
qiladilar. Shuning uchun ular milliy totuvlik, tinchlik va barqarorlikka raxna soladi ma'naviyaxloqiy muhitni buzadi, kishilarning ijtimoiy adolatga bo'lgan ishonchini susaytiradi, barkamol
insonni yetkazishga qarshilik ko'rsatadi. Ular turli ziddiyatlarni keltirib chiqaruvchi firibgarlar,
hokimiyatga intiluvchi ekstremistlar, korrupsiya va jinoyatchilik olami vakillari, giyohvand,
poraxo'r, terrorchi va shuxratparastlar kabi jamiyat uchun noxush odamlardir. Insonni falsafiy
bilish va tahlil etishda ana shunday kishilar mavjudligini e'tiborga olish muhimdir. Demokratik
yasamiyat inson huquqlarini ta'minlashni o'z oldiga maqsad qilib qo'yar ekan, bunday kishilarni
tarbiyalashga, ularni ij-gimoiy foydali mehnatga jalb etishga, kipshlar ongida milliy manfaat va
ijtimoiy qadriyatlarni rivojlashirishga alohida e'tibor beradi.
Shaxs erkinligi va tarixiy zarurat bir-biri bilan uzviy bog'liq tushunchalardir. Mamlakatimizning
taraqqiyot yo'lida paydo bo'lgan qiyinchilik va muammolar mohiyatini anglash sni o'z bilimi va
mahoratini oshirishga, yuksak g'oyalarga diq bo'lib yashash va ularni jadal amalga oshirishga
uvdaydi. Bozor munosabatlariga o'tish sharoitida inson iliyatlari to'laroq namoyon bo'ladi.
Ijtimoiy tabaqalanish jarayonida kishilarning boy va qashshoq guruxlarga ajralishi biiy qonuniy
jarayondir. O'zbekistonda amalga oshirilayotgan moddiy islohotlarning eng muxdm xususiyati
aholining muayyan qismining ijtimoiy himoyalanishida, ko'p bolali, nafaqaxo'rlar, talabalar va
nogironlarning davlat tomonidan himoyalanganida, ijtimoiy adolatning qaror topishida namoyon
bo'lishi. Kishilarning boqimandalik kayfiyati, tafakkur turg'unligidan ozod bo'lishlari, o'zgargan
yangi moddiy sharoitga moslashishlari, o'z bilimi va mahoratini shirishlari uchun gamxo'rlik
qilshp iqtisodiy islohotlarning insonparvarlik yo'nalishga ega ekanligidan dalolat beradi. moddiy
islohotlar va bozor munosabatlariga o'tish sharoiti aholini kuchli ijtimoiy xdmoyalash tamoyili
Prezident Karimov tomonidan ishlab chiqilgan o'zbek modelining jihatlaridan biridir. Inson
mohiyatini falsafiy bilish ulkan tarbiyaviy axamiyatga ham ega. Inson falsafasi har bir yangi
tarixiy davlat inson mohiyati, uning jamiyatda tutgan o'rni va ahamiyatini chuqurroq anglashga
yordam beradi. Insonga xos xususiyat va sifatlatlarni bilish orqali talaba o'zida shunday sifatlarni
shakllantirishga intiladi.
Bunday fazilatlar falsafa va boshqa ijtimoiy fanlar o'rganish va umuman, ta'lim-tarbiya
jarayonida shakllanadi. ' monavshg bilim va yuksak insoniy fazilatlarni egall; orqali
O'zbekistonda ozod va obod jamiyat qurish vazifala uyg'unligini ta'minlashga erishish butun
ta'lim-tarbiya iq mizning bosh mezoni va uning oldida turgan muhim vazifadi
15. Umumbashariy mummolar, asosiy sohalari va ularning xususiyatlari. “Hozirgi davrning
global muammolari” tushunchasi 1960-yillar oxiri – 1970-yillarning boshlarida keng tarqaldi va
shundan beri ilmiy va siyosiy muomalahamda ommaviy ongdan mustahkam o‘rin oldi. Aksariyat
hollarda u global sanalmagan voqealar va hodisalarga nisbatan qo‘llaniladigan atama sifatida
ishlatiladi. Bunday holga milliy va umumbashariy ahamiyatga molik voqealar
tenglashtirilganida, masalan, muayyan bir mamlakatning ijtimoiy muammolarini nazarda tutib,
ular “global” deb nomlangan holda duch kelish mumkin.
Etimologik jihatdan “global” atamasi, “globallashuv” atamasi kabi, er kurrasi bilan bog‘liq. Ayni
shu sababli butun insoniyat manfaatlariga daxldor muammolarni ham, dunyoning turli
nuqtalaridagi har bir ayrim insonga tegishli bo‘lgan, ya’ni umuminsoniy xususiyat kasb etadigan
muammolarni ham “global” deb nomlash odat tusini olgan. Ular jahon iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishining muhim ob’ektiv omili sifatida ayrim mamlakatlar va mintaqalarning
rivojlanishiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Ularni echish aksariyat davlatlar va
tashkilotlarning kuch-g‘ayratini xalqaro darajada birlashtirishni nazarda tutadi. Ayni vaqtda
global muammolarning echilmay qolishi butun insoniyat kelajagi uchun halokatli oqibatlarga
olib kelishi mumkin.
Insoniyat jamiyatining taraqqiyoti hech qachon vahech qaerda oson, beto‘siq kechmagan. Har
doim va hammadavrlarda jamiyat oldida muayyan muammolar ko‘ndalang bo‘lib turgan. Bular,
bir tomondan, tabiat stixiyasining natijasi o‘laroq namoyon bo‘ladigan er silkinishlari, suv
toshqinlari, qurg‘oqchilik, quyoshradiatsiyasi o‘zgarishi bilan bog‘liq turli epidemik kasalliklar
va hokazolar bo‘lsa, ikkinchi tomondan,inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan ijtimoiyiqtisodiy, siyosiy-madaniy hayotga oid bo‘lgan antropogen muammolardir.
Jahon taraqqiyotiga, jumladan xalqaro munosabatlarga nisbatan turli ta’sirlarning kuchayishi
oqibatida global muammolar majmualari paydo bo‘lmoqda. Bu muammolarni quyidagi
guruhlarga bo‘lish mumkin:

Ijtimoiy-siyosiy harakterdagi muammolar: yadro urushining oldini olish, qurollanish
poygasini to‘xtatish, mintaqaviy davlatlararo ixtiloflarni bartaraf etish, umumiy
xavfszlik tizimini tashkil etish, xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonchni mustahkamlash
vositasida tinchlikni qo‘llab-quvvatlash.

Ijtimoiy-iqtisodiy muammolar: zaif rivojlanishga va u bilan bog‘liq bo‘lgan qashshoqlik
va madaniy qaloqlikka barham berish, jahon yalpi mahsulotini samarali tarzda ishlab
chiqarish va takror ishlab chiqarishni ta’minlash, energetika, xom-ashyo va oziq-ovqat
inqirozlarini bartaraf etish yo‘llarini topish, rivojlanayotgan mamlakatlarda demografik
vaziyatlarni optimallashtirish, jahon okeanlarini va quruqlik atrofidagi kengliklarni
o‘zlashtirish.

Insonlarning yashash muhitini yomonlashuviga sabab bo‘layotgan ijtimoiy-ekologik
muammolar: ekologik xavfsizlikni ta’minlash, resurs va energiyani tejash
texnologiyalarini ishlab chiqishni, chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil etishni, erdan
oqilona foydalanishni, noyob tabiiy hududlarni saqlashni, ekologik montoring o‘tkazib
borishni taqozo etadi.

Inson bilan bog‘liq muammolar: ijtimoiy, iqtisodiy va individual huquq va erkinliklarni
saqlash, ochlik va epidemik kasalliklarni tugatish, insonni tabiat, jamiat va davlatdan
hamda xususiy faoliyati natijalaridan begonalashuviga barham berish
Albatta, global muammolar faqat tarixda ilk bor umuminsoniy manfaatlar va qadriyatlarning
ustuvorligini, o‘zining insoniy mohiyatini anglashni boshlagan barcha insoniyatni intellektual,
moddiy va moliyaviy resurslarini birlashtirgan hodagina o‘z echimlarini topishi mumkin. Bu
jarayonlar xalqaro munosabatlar, tashqi siyosatni ishlab chiqish va uni amalga oshirish
sohalariga ta’sir ko‘rsatmoqda. U qadriyatlarni qayta baholash, ijtimoiy taraqqiyot mezonlari va
mohiyatini qayta anglashlar bilan uyg‘un holda kechmoqda. Insoniyatning istiqboli jahon
siyosati aktorlarining xususiy va umumsayyoraviy manfaatlar muvozanatlarini topishga bog‘liq.
Bu muammolarning har biri u yoki bu darajada ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, huquqiy nuqtainazardan ilmiy taxdil etilgan. Ayni vaqtda davrimizning umumbashariy muammolarini ijtimoiyfalsafiy talqini ham ilmiyadabiyotlarda o‘z ifodasini topmoqda.
Global muammolarni ijtimoiy falsafa nuqtai nazaridan o‘rganishda dastavval ularning mohiyati,
kelib chiqishsabablari, bartaraf etish yo‘llarini umummetodologik jihatlarini tadqiq etishga
e’tibor berilmokda.Buning uchun bu muammolarni taxlil qilishda falsafaning tarixiylik,
mantiqiylik, tizimiylik kabitamoyillariga suyanilmokda. Global muammolar insoniyat
rivojlanishining natijasi hisoblansa-da, hozirgi zamon sharoitida yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy
vaziyatning ham oqibatidir.
Kelib chiqishi, chuqurlashib borishi, ko‘lami va haletilishining murakkabligi jihatlariga ko‘ra
ularniuch guruhga ajratish mumkin:
Birinchisi, mavjud ijtimoiy tuzumning tabiati,turli mintaqa davlatlarining xilma-xil
manfaatlaribilan taqozo etilgan muammolar.Ular turli davlatlar o‘rtasidagi munosabatlardan
kelib chiqadi. Ayni shu sababli ular interijtimoiy global muammolar deb ataladi. Bu erda jamiyat
hayotidan urushni bartaraf etish va adolatli dunyoni ta’minlash; yangi xalqaro iqtisodiy tartib
o‘rnatish kabi ikki o‘ta muhim muammo farqlanadi:
Ikkinchi guruhi, “inson — jamiyat” tizimi doirasidagi munosabatlardan kelib chiqadigan
muammolar.Demografiya muammosi, sog‘liqni saqlash, ta’lim, xalqaro terrorizm tahdidi,
ma’naviyatmasalalari va shu kabilardir.
Uchinchisi, “jamiyat — tabiat” tizimi doirasidagi munosabatlardan kelib chiqadigan
muammolar.Ular odamlarni energiya, yonilg‘i, chuchuk suv, xom ashyo resurslari va shu kabilar
bilan ta’minlash kabilardir. Bu guruhga ekologik muammolar, shuningdek Jahon okeani va
kosmik fazoni o‘zlashtirish ham kiradi.
Global muammolarning turlari o‘zaro qanchalik farqdansa-da, bu sohalardagi umumiylik,
dastavval, butun insoniyatning hayoti shart-sharoitlari, imkoniyatlari va istiqboli masalalaridir.
Ikkinchi tomondan, ular u yoki bu darajada hozirgi davrning bosh omili — fan-texnika inqilobi
bilan aloqadordir, ya’ni uning oqibatidir. Bizning davrimizda fanning rivojlanishi
sur’atlarig‘oyat kattadir. Fanda erishilgan kashfiyotlar tezda yangi texnika vositalari yaratishni
ta’minlasa, o‘znavbatida texnika rivojlanishi ham fanda yangi o‘zgarishlar sodir etishga jiddiy
turtki bermoqda. Bularning natijasi o‘laroq erishilgan kashfiyotlarmuayyan maqsadlarga xizmat
qilmokda. Bu esa global muammolarning yanada o‘tkir, dolzarb bo‘lib turishiga olib kelmoqda.
Mavjud ijtimoiy tuzumning tabiati, turli mintaqa davlatlarining xilma-xil manfaatlari
bilan taqozo etilgan muammolar. Er yuzida inson paydo bo‘lgandan beri
kishilarturlicha madaniy darajasi, xohish-istaklari va hokazolari bilan bir-biridan farq qilib
kelganlar.
Insoniyat o‘zining bir hayot tarzidan ikkinchisiga,masalan, ko‘chmanchi chorvachilikdan
dehqonchilikka o‘tishi jarayonida tayyor mahsulotlarni iste’mol qilishdan, ularni qayta
tayyorlash va ekin ekib, ularni yangitdan etishtirishga o‘tishi bilan yuktimoiy munosabatlar
rivojlanib ketdi. Xususiy mulkchilik munosabatlarining qaror topishi bilan kishilik
jamiyatidahukm surgan sodda ko‘rinishdagi ijtimoiy tenglikbarham topib, uning o‘rniga
mahsulot olish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar yuzaga keladi. Kishilar ijtimoiy hayotining
tashkil etilganligi jamiyat ilgarilama harakatida notekislik va mavjud muammolarni hal etishda
urushlardan vosita sifatida foydalanish zaruriyatini keltirib chiqardi. Xozirgi vaqtdaeng katta
global muammo bo‘lgan urush va tinchlikmuammosini ana shu tarzda jamiyat ichki
rivojlanishijarayonlari maydonga keltirgan.
Ma’lumki, urush va tinchlik muammosi mamlakatichida yoki uning tashqarisida, mamlakatlar
o‘rtasidagimunozarali masalalarni hal etishda siyosiy zo‘ravonlik ishlatish, yoxud uni istisno
etishni bildiradi.Tinchlik xalqlarning xohish-irodasi, orzu-umidi bo‘lsa,urush esa, aksincha,
hukmron kuchlarning siyosati oqibatidir. YOzma yodgorliklarning guvohlik berishicha,so‘nggi6
ming yil davomida, er yuzida 15 mingdan ziyod urushlar sodir bo‘lgan. Bu davr ichida atigi 300
yilginaurushsiz kechgan.
http://fayllar.org