O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD
AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
“KOMPYUTER TIZIMLARI” KAFEDRASI
“KOMPYUTER INJINIRINGI” FAKULTETI
FAN: Kompyuter arxitekturasi
MUSTAQIL ISH -2
Guruh: 21-15
Bajardi: Baxorova Nilufar
O’qituvchi: Xusanov K.X
SAMARQAND _ 2023
Kirish
Kompyuterning funksional-modulli tuzilishi Kompyuterni ozaro bogliq funksional
toliq tugallangan va tarkibiy tuzilgan modullardan iborat barcha qurilmalar ikki turga
bolinadi: beruvchi (master, faol qurilma), kiritish-chiqarish jarayonni boshlash va
boshqarish, ijrochilar (passiv qurilma), ular qabul qiladi (chiqish, yozish) yoki berish
(kirish, oqish) va master buyurtmalarni bajaradi. Malumotlarni beruvchi qurilma
manba, qabul qiluvchi esa qabul qiluvchi hisoblanadi. MP har doim beruvchi, TSQ si
esa doim bajaruvchidir. PQ ikkalasi ham boladi. Malumotlarni beruvchidan ijrochiga
uzatishni yozish operatsiyasi, teskarisi esa – oqish operatsiyasi bilan tashkil etiladi. MP
va PQ lar ortasidagi uzatish jarayoni malumotlarni kiritish-chiqarish deb nomlanadi.
Kiritish-chiqarish jarayonlarini bajarishda protsessor yuklanishini minimallashtirish
uchun boshqarish funksiyalari bir nechta qurilmalarga taqsimlanadi: protsessor, asosiy
kiritish-chiqarish kontrolleri (kanali), PQ kontrolleri va PQ boshqaruv bloki.
Mavzu: Kompyuterlarning buyruqlar to’plami arxitektura satxi
Reja
1.Kompyuter qurilmalarini boshqaruvi
2.Qurilmalar Arxetkturasi
3.xulosa
Boshqaruv qurilmasi deb ataluvchi maxsus qurilma hozir qanday operator
bajarilishi va undan keyin qaysi operator bajarilishi ustidan nazorat o`rnatadi va
uning bajarilishini ta'minlaydi. Amal (arifmetik-mantiqiy) esa protsessor deb
ataluvchi qurilmada bajariladi. Programma ishlash natijasi to`g`ridan-to`g`ri
ekranda yoki tashqi qurilma (chop qiluvchi mexanizm, grafik chizuvchi
qurilma, video qurilma va boshqalar) deb ataluvchi qurilmada ko`rilishi
mumkin. Odatda kompyuter ikki qismdan: Hardware (kompyuterni tashkil
etuvchilari
- kompyuterning qattiq
qismlari)
va Software (kompyuterning
programma ta'minoti - kompyuterning yumshoq qismlaridan) tashkil topgan
deyiladi.
Shaxsiy kompyuterlar (inglizcha Personal Computers, qisqacha- PC) quyidagi
qurilmalardan tashkil topgan
(2.1-rasm):
-sistema
bloki;
-monitor;
-klaviatura;
-sichqoncha;
-tashqi qurilmalar.
Kompyuterning Qurilmalari
Sistema bloki
Sistema bloki odatda desktop (yassi) yoki town (minora) ko`rinishida ishlab
chiqariladi.
Kompyuterning asosiy qismlari sistema blokida joylashgan bo`lib, ular
quyidagilardir:
Tezkor xotira (RAM-Random Access Memory-ixtiyoriy kirish mumkin bo`lgan)
mikroprotsessor, qurilmalar nazoratchilari, (ya'ni kontrolerlar, adapterlar, elektr
manbai bilan ta'minlash bloki), yumshoq disk qurilmasi (FDD-Floppy Disk
Driver), qattiq disk qurilmasi (HDD-Hard Disk Driver), faqat o`qish uchun
mo`ljallangan lazer disk qurilmasi (CD ROM-Compact Disk Read Only
Memory), shinalar, modem va boshqa qurilmalar. Sistema blokiga uning parallel
(LPT) va ketma-ket (COM) portlari orqali ko`plab tashqi qurilmalarni ulash
mumkin.
Boshqaruv qurilmasi deb ataluvchi maxsus
qurilma hozir qanday operator bajarilishi va
undan keyin qaysi operator bajarilishi ustidan
nazorat o`rnatadi va uning bajarilishini
ta’minlaydi. Amal
esa protsessor deb
ataluvchi qurilmada bajariladi. Dastur ishlash
natijasi
to`g`ridan
–
to`g`ri ekranda
yoki tashqi qurilma (chop qiluvchi
mexanizm, grafik chizuvchi qurilma, video qurilma va boshqalar) deb ataluvchi
qurilmada
ko`rilishi
mumkin.
Odatda
kompyuterlar
ikki
qismdan: Hardware (kompyuterni tashkil etuvchilari – kompyuterning qattiq qismlari)
va Software (kompyuterning dastur ta’minoti – kompyuterning yumshoq qismlaridan)
tashkil topgan deyiladi. va boshlig`i bo`lgan Bill Geyts “Altair” shaxsiy kompyuter
(ShK) uchun birinchi bo`lib BASIC tilining interpretatorini yaratdi. Natijada bu
kompyuterlar, avval faqat o`yinlar uchun mo`ljallangan edi. Shu bilan birga
foydalanuvchilar tomonidan biznesda va murakkab bo`lmagan muhandislik hisob –
kitoblarida ham ishlatib kelingan. 1981 yilda IBM firmasi o`ziga xos ShK variantini
yaratdi va u IBM PC deb nom oldi. Bu kompyuter juda ko`p ishlab chiqarila boshladi
va jahonda ShK larning standartiga aylandi.
Boshqaruv qurilmasi deb ataluvchi maxsus qurilma hozir qanday operator bajarilishi
va undan keyin qaysi operator bajarilishi ustidan nazorat o`rnatadi va uning
bajarilishini ta’minlaydi. Amal esa protsessor deb ataluvchi qurilmada bajariladi.
Dastur ishlash natijasi to`g`ridan – to`g`ri ekranda yoki tashqi qurilma (chop qiluvchi
mexanizm, grafik chizuvchi qurilma, video qurilma va boshqalar) deb ataluvchi
qurilmada
ko`rilishi
mumkin.
Odatda
kompyuterlar
ikki
qismdan: Hardware (kompyuterni tashkil etuvchilari – kompyuterning qattiq qismlari)
va Software (kompyuterning dastur ta’minoti – kompyuterning yumshoq qismlaridan)
tashkil topgan deyiladi. va boshlig`i bo`lgan Bill Geyts “Altair” shaxsiy kompyuter
(ShK) uchun birinchi bo`lib BASIC tilining interpretatorini yaratdi. Natijada bu
kompyuterlar, avval faqat o`yinlar uchun mo`ljallangan edi. Shu bilan birga
foydalanuvchilar tomonidan biznesda va murakkab bo`lmagan muhandislik hisob –
kitoblarida ham ishlatib kelingan. 1981 yilda IBM firmasi o`ziga xos ShK variantini
yaratdi va u IBM PC deb nom oldi. Bu kompyuter juda ko`p ishlab chiqarila boshladi
va jahonda ShK larning standartiga aylandi.
Kompyuter
(inglizcha: computer —
„hisoblayman“) —
oldindan
berilgan dastur boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash
mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama. Biroq, kompyuter hisoblash ishlarini
bajarishdan tashqari uning funksiyasi ancha keng. EHMlarning rivojlanishida
kompyuter ning bir necha avlodlarini koʻrsatish mumkin. Bu avlodlar element turlari,
konstruktiv-texnologik xususiyatlari, mantiqiy tuzilishi, dastur taʼminoti, texnik
tafsilotlari, texnikadan foydalanishning qulaylik darajasi bilan bir-biridan farq qiladi.
Kompyuterning dastlabki avlodida (Ural-1, Minsk-2, BSEM-2) asosiy
element elektron lampa boʻlgani uchun u juda katta joyni egallagan edi. Soʻngra bu
lampa oʻrnida tranzistorlar ishlatilgan kompyuter (Razdan-2, M-220, Minsk-22 va
boshqalar), integral mikrosxemalar ishlatilgan kompyuter (IBM-360, 1BM-370,
(AQSh), YESEVM (Rossiya) va boshqalar, integratsiya darajasi katta boʻlgan integral
sxemalar oʻrnatilgan shaxsiy kompyuterlar paydo boʻldi. Shaxsiy kompyuter (mikro
va mikro EHM) tushunchasi XX asr 70-yillar oxiridan boshlab keng tarqala boshladi.
Shaxsiy kompyuterning keyingi avlodlarida mikroelektron va biosxemalardan
foydalanildi; ularning hajmi kitob kattaligidek hajmga kichraydi, massasi esa 3,5 kg
gacha kamaydi. 1981-yil IBM shirkati shaxsiy kompyuterning yanada takomillashgan
modellarini ishlab chiqara boshladi. Keyinchalik boshqa firmalar IBM bilan PC
biriktirilgan kompyuterni, Apple shirkati esa Macintosh (talaffuzi: „Makintosh“) yoki
oddiygina „maki“ deb ataladigan kompyuterni yaratishdi. XXI asr boshlarida dunyoda
oʻnlab million shaxsiy kompyuterlar, 1 millionga yaqin EHM (shu jumladan, bir necha
oʻn superEVM) boʻlgan. Kompyuterlar masalalarni yechishda foydalaniladigan
komponentlar (tarkibiy qismlar) tarkibi va tavsifi jihatdan bir-biridan farq qiladi.
Murakkab masalalarni yechishda kuchli qurilmalar oʻrnatilgan kompyuterdan,
hujjatlarni bosishda harf bosish qurilmasi boʻlgan kompyuterdan foydalaniladi.
Istalgan kompyuter tizimlar bloki, monitor va klaviaturadan iborat boʻladi. Kerak
boʻlganda boʻlardan tashqari boshqa qurilmalar ham ulanadi. Tizimlar blokida
kompyuterning ishlashi uchun zarur muhim qismlar (diskni yuritkich, vinchester —
qattiq disk, mantiqiy amallarni bajaruvchi mikrosxemalar) boʻlib, unga qolgan
qurilmalar ulanadi. Monitor (displey) matn va turli tasvir koʻrinishidagi axborotlarni
ekranda aks ettiradi. Klaviatura kompyuterga buyruq va turli axborotlarni kiritadi.
Koʻpincha, kompyuter tarkibiga „sichqoncha“ manipulyatori va printer kiritiladi.
„Sichqoncha“ ikki yoki uchta knopkasi (tugmasi) boʻlgan qurilma boʻlib, uning
yordamida kompyuter ishini osonlashtiradi. Printer esa axborotlarni qogʻozga tushirish
uchun xizmat qiladi. Zamonaviy kompyuterlar, asosan, toʻrt qurilma:
boshqarish, protsessor, xotira va kiritish-chiqarish qurilmalaridan iborat. Boshqarish
qurilmasi kompyuterning barcha qurilmalari ishini muvofiqlashtiradi va boshqaradi.
Protsessor kompyuterning asosiy qurilmasi boʻlib, axborotlarga ishlov beradi, yaʼni
hisoblash amallari, solishtirish va uzatish kabi arifmetik-mantiqiy amallarni bajaradi.
Bu qurilma bajaradigan amallar dasturlar orqali belgilanadi. Xotira qurilmasi
axborotlarga ishlov berish vaqtida uni saqlash uchun xizmat qiladi. Foydalanayotgan
dasturlar ichki xotirada, uzoq, muddat saqlanadigan axborotlar tashqi xotira
(disketalar)da saqlanadi. Ichki va tashqi xotiralarda axborot almashinuvi kiritishchiqarish qurilmalari yordamida amalga oshiriladi.
Kompyuter oʻyinlari ham keng tarqalgan. Ularning mingdan ortiq xili mavjud; ular
yordamida koʻp narsalarni amaliy bilib olish va amaliy tajribalarni orttirish mumkin.
Kompyuterning universalligi axborotni aniq maqsad yoʻlida qayta ishlay olishiga,
inson faoliyatining turli sohalarida ishlab chiqarishni tubdan oʻzgartirishga,
kishilarning ishini osonlashtirishga imkon beradi. Ob-havoni oldindan aytib
berishda meteostyalar va sunʼiy yoʻldoshlardan keladigan axborotlarni yigʻib va tahlil
qilib, juda katta hisoblash ishlarini bajaradi va inson
uchun
qulay
boʻlgan
shaklda
ifodalaydi
(qarang: Intranet, Internet, Kompyuter tarmogʻi).
Xulosa
Kompyuterning universalligi axborotni aniq maqsad yoʻlida qayta ishlay olishiga, inson
faoliyatining turli sohalarida ishlab chiqarishni tubdan oʻzgartirishga, kishilarning ishini
osonlashtirishga imkon beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. "Computer Organization and Design: The Hardware/Software Interface" by David
A. Patterson, John L. Hennessy
- Bu asar, kampyuter arxitekturasi va dasturlash sohasidagi tanqid etarli umumiy
adabiyotlar orasida taniladi. "Computer Organization and Design", RISC-V
mikrokontrollerlarini ham o'z ichiga olgan oxirgi versiyalari bilan keng mashhurdir.
2. "Computer Architecture: A Quantitative Approach" by John L. Hennessy, David A.
Patterson
-Bu kitob, kampyuter arxitekturasi sohasida san'atkorlik qilingan keyingi versiyasini taqdim
etadi. Umumiy kompyuter arxitekturasi prinsiplari, kompyuterlarning tejovsiz ishlash
prinsiplari va tarmoq arxitekturasi bo'yicha keng malumotlar beradi.
3. "Computer Systems: A Programmer's Perspective" by Randal E. Bryant, David R.
O'Hallaron
-Bu adabiyot dasturlash sohasidagi umumiy tushunchalarni kompyuter
arxitekturasiga bog'lashni ta'minlaydi. Bu kitob, dasturchilarga kompyuter
arxitekturasi va sistem dasturlash prinsiplarini o'rganishga yordam bera oladi.
4. "Computer Architecture: Concepts and Evolution" by Gerritt A. Blaauw, Frederick
P. Brooks Jr.
- Bu kitob, kampyuter arxitekturasi tarixi, asosiy tushunchalar va rivojlanayotgan
texnologiyalar haqida tafsilotlar beradi. Gerritt A. Blaauw va Frederick P. Brooks Jr.,
kompyuter arxitekturasi sohasidagi ekspertlar hisoblanadi.
5. "Structured Computer Organization" by Andrew S. Tanenbaum
Tanenbaum, kampyuter arxitekturasi va tizim arxitekturasi mavzusidagi klasik
kitoblarning muallifi hisoblanadi. Bu kitob, kompyuterlar tizimini tushunish va
boshqarish uchun asosiy tushunchalarni o'rgatadi.
Foydalanilgan saytlar
https://kompy.info/reja-kirish-avr-va-pic-mikrokontroller-arxitekturasi-avr-mikro.html
https://uz.wikipedia.org/wiki/Kompyuter_arxitekturasi
https://chat.openai.com/