Mavzu; Getero -va polifunksional birikmalar asosida ishlab chiqariladigan zamonaviy dori
vositalari
Mavzu; Getero -va polifunksional birikmalar asosida ishlab
chiqariladigan zamonaviy dori vositalari
Toshkent tibbiyot akademiyasi 2 davolash 124Aguruh talabasi Eshqobilova sevinch
Geterotsiklik birikmalar (getero... va yun. kyklos — halqa)
— molekulasida halqa saqlaydigan va bu halqada
ugleroddan tashqari bir yoki bir nechta boshqa
elementlarning atomlari (geteroatomlar)ni tutadigan
organik moddalar. Halqasida azot (N), kislorod (O),
oltingugurt (S) tutadigan G.b. katta ahamiyatga ega boʻlib,
ularga nuklein kislotalar, oqsillar va b. molekulalari
tuzilishida ishtirok etadigan alkaloidlar, vitaminlar,
antibiotiklar va tabiiy pigmentlar kiradi. Xalqaro
nomenklaturaga asosan muhim G.b.ning trivial nomlari
saqlanib qolgan, mas, pirrol (I), furan (II), tiofen (III).
Halqasida 3 tadan 10 tagacha atom tutgan monotsiklik
G.b.ning nomlari ulardagi geteroatomlar (N — aza, O —
oksa, S — tia, R — fosfa va h.k.)ni, aʼzolarining sonini,
halqalarning toʻyingan yoki toʻyinmaganligini eʼtiborga
olgan holda tuziladi Mas, aziridin (IV), tiiren (V), tiyet (VI),
1,3dioksolan (VII), pergidropirimidin (VIII). 5 va 6 aʼzoli
toʻyinmagan
G.b. aromatik xossaga ega boʻlganligi sababli
geteroaromatik birikmalar deb ataladi. Ular (mas, tiofen,
pirrol, piridin)ning kimyoviy xossalari benzol va uning
hosilalariga oʻxshashdir. G.b.ga koʻpchina moddalar, mas,
furan guruhiga furfurol (plastmassa i.ch.da ishlatiladigan
xom ashyo), pirrol hosilasiga oʻsimliklar xlorofili va qon
gemini kiradi. G.b. oʻsimlik va tirik organizm hayot
faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Tibbiyotda
qoʻllaniladigan doridarmonlarning deyarli yarmi G.b.dan
iborat.
K a t a b o l i t i k l a r K a t a b o l i t i k jarayonlar
(katabolizm) natijasida yukori molekulyar moddalar
oksidlanib kuyi molekulyar moddalarga aylanadi va
natijada katta mikdorda energiya ajralib chikadi. A n a b o l
i t i k L a r A n a b o l i t i k jarayonlar (anabolizm)
natijasida kuyi molekulali moddalardan yukori molekulyar
moddalar sintezlanadi.
Polifunksional birikmalar P o l i f u n k s i o n a l birikmalar
deb tarkibida ikki va undan ortik bir xil funksional
gruppalar saqlagan birikmalarga aytiladi. Bularga: Kóp
atomli spirtlar: Prapantriol 1,2,3, etandiol 1,2; Ikki atomli
fenollar: Pirikatexin, rizorsin, gidroxinon; Diaminlar:
Etandiamin 1,2, butandiamin 1,4; Dikarbon kislotalar:
Oksalar k-ta, malon k-ta, qahrabo k-ta.
Geterofunksional birikmalar G e t e r o f u n k s i o n a l
birikmalar deb tarkibida bir vaqtni ózida bir biridan tabiati
bilan farklanadigan bir nechta funksional guruhlar
saqlaydidigan birikmalarga aytiladi. Bularga:
Aminospirtlar: 2-aminometanol; Aminokislotalar: aaminomoykislota; Gidroksilkislota: a-gidroksomoykislota;
Aminospirtlarni eng oddiy vakili 2-aminoetanol
(kolamin)dir. Kolamin- HO – CH2 – CH2 – NH2. Kolamin
molekulasida ham aminoguruh, ham gidroksil guruh
bólgani uchun u ham spirtlarga, ham aminlarga xos
reaksiyalarga kiradi. Kolamin fragmenti tibbiyotda
allergiyaga qarshi va uyqu keltiruvchi dorivor modda
dimedrol molekulasi tarkibiga kiradi. Xolin Tirik
organizmda xolin metabolitik jarayonlarda ishtirok etuvchi
betain ioniga aylanadi, asetilkoferment A yordamida
asetillanib nerv tóqimalarda nerv impulslarini ótkazishda
ishtirok etadigan (neyromediator) asetilxolinga aylanadi.
Xolinning bir qator hosilalari tibbiyotda keng kullaniladi:
Asetilxolin-kichik konsentrasiyalarda faol ta‘sir etuvchi,
asab tukimalarida asab kuzgolishini uzatuvchi keng
tarkalgan mediator (vositachi)dir.
TibbiYotda tarkibida xolin saklovchi quyidagi dorivor
moddalar Qóllanadi. Asetilxolinxlorid [CH3-COO-CH2CH2N+(CH3)3]CL - tibbiyotda qon tomirlarni
kengaytiruvchi vosita sifatida keng qóllanadi;
Karbamoilxolin xlorid (karbaxolin) [H2N-COO-CH2-CH2N+(CH3)3]CL-xolinning karbamin kislota bilan hosil kilgan
murakkab efiri. Xolin-esteraza fermenti tomonidan
gidrolizlanmaydi, shuning uchun xolindan kuchli bólib,
tomir kengaytiruvchi vosita sifatida kullaniladi.
Sukstinilxolinyodid (ditinil– xolinning kahrabo kislota bilan
hosil qilgan murakkab efiri – mushaklar taranligini
kamaytiruvchi xossasiga ega; Sukstinilxolinyodid (ditinil–
xolinning kahrabo kislota bilan hosil qilgan murakkab efiri
– mushaklar taranligini kamaytiruvchi xossasiga ega;
Xolinning molekula ichida degidratlanish mahsuloti neyrin
(trimetilvinilammoniy) oqsillarni chirishi natijasida hosil
bóladi. U óta zaxarli birikmadir. Neyrin – asab tukimalarida
bóladi, kuchli zaxar, murda zaxarlariga kiradi.
Katexolaminlarga dofamin, noradrenalin va adrenalinlar
kiradi. Katexolaminlarga dofamin, noradrenalin va
adrenalinlar kiradi. Adrenalin – yurak faoliyati va karbon
suvlar (uglevodlar) almashinuvini boshkarishda ishtirok
etadi. Fiziologik stress xolatlarida konga ajralib chikadi
(kurkuv gormoni) va kon bosimini oshiradi. Adrenalin –
yurak faoliyati va karbon suvlar (uglevodlar) almashinuvini
boshkarishda ishtirok etadi. Fiziologik stress xolatlarida
konga ajralib chikadi (kurkuv gormoni) va kon bosimini
oshiradi. Katexolinlar ishtirokida simpatik nervlarning
uchlariga nerv impulslari ótkaziladi. Bu moddalar kon
bosimga ta‘sir etishi bilan birga hayot faoliyatining boshqa
kóp tomonlariga ta‘sir etadi.
Katexolaminlarga dofamin, noradrenalin va adrenalinlar
kiradi. Katexolaminlarga dofamin, noradrenalin va
adrenalinlar kiradi. Adrenalin – yurak faoliyati va karbon
suvlar (uglevodlar) almashinuvini boshkarishda ishtirok
etadi. Fiziologik stress xolatlarida konga ajralib chikadi
(kurkuv gormoni) va kon bosimini oshiradi. Adrenalin –
yurak faoliyati va karbon suvlar (uglevodlar) almashinuvini
boshkarishda ishtirok etadi. Fiziologik stress xolatlarida
konga ajralib chikadi (kurkuv gormoni) va kon bosimini
oshiradi. Katexolinlar ishtirokida simpatik nervlarning
uchlariga nerv impulslari ótkaziladi. Bu moddalar kon
bosimga ta‘sir etishi bilan birga hayot faoliyatining boshqa
kóp tomonlariga ta‘sir etadi.
http://fayllar.org