1-mavzu. Inson falsafasi.
Mustaqillik va islohotlarning ijtimoiy mohiyati
Reja:
1. Inson - falsafaning bosh mavzusi. Inson, shaxs va individ tushunchalari.
2. Antrolologiya - inson to'g'risidagi fan. Uning falsafiy muammolari.
Insonning jamiyatdagi o'rni.
3. Inson tabiati va mohiyati. Erkinlik va inson xuquqlarining ijtimoiy
qadriyat sifatidagi talqini.
4. O'zbekiston mustaqilliga va insonshshg qadr-qimmati. Islohotlardan
maqsad - inson, uning farovonligi va baxt-saodati.
5. Inson muammosini o'rganishning tarbiyaviy zaruriyati va ahamiyati.
Inson - falsafaning bosh mavzusi. Insonning yaralishi, moxiyati va jamiyatda
tutgan o'rni falsafiy muammolar tizimida muhim o'rin tutadi. Turli falsafiy
ta'limotlarda bu masalalar turlicha talqin etib kelingan. Shunday bo'lipsh tabiiy
ham edi, chunki inson moxdyatan ijgimoiy-tarixiy va madaniy mavjudot sifatida
har bir yangi tarixiy sharoitda o'zligini chuqurroq an-glashga, insoniy mohiyatini
ro'yobga chiqarishga intilaveradi.
Suqrotning «O'zligingai bil» degan xdkmatli so'zi har bir tdrixiy davrda
yangicha ahamiyat kasb etadi. Insonda butun olam va jamiyatning mohiyati
mujassamlashgandir. Ulug' mutasavvuf Abdulxoliq G'ijduvoniy insonni «kichik
olam» deb hisoblagan. Falsafada baxs yurigiladigan barcha masalalar inson
muammo-siga bevosita daxldordir. Umuman olganda, insonga daxddor bo'lmasa,
unga foyda keltirmasa, jamiyatning og'irini yengil Qilmasa, unday fanning keragi
bormikan? Shu ma'noda, inson, avvallo,o'zi uchun zarur bo'lgan fanlarni, ilmlar va
bilimlar tizimshi yaratgan.
Tabiat, madaniyat, siyosat, sivilizatsiya, bilish kabi masalalar inson
manfaatlari va insoniy moxdyatning namoyon bo'lish shakllaridir. Ularning
barchasi inson tabiati va Mohiyati bilan bog'liqdir.
Falsafa insonni olamning tarkibiy qismi sifatida o'rganadi. Inson shunday
murakkab kab va ko'p qirrali mavjudotki uning mohiyati yaxlit bir butunlik sifatida
inson, individuallik tushunchalari orqali ifodalanadi. Bu tushunchalar bir-biriga
yaqin va ma'nodosh bo'lsa ham, bir„ biridan farqlanadi.
Inson - o'zida biologik, ijtimoiy va psixik xususiyatlarni mujassamlashtirgan
ongli mavjudot. Insonning biologik xususiyatlari ovqatlanish, himoyalanish,
zurriyot qoldirish sharoitga moslashish kabilar xos.
Inson boshqa mavjudotlardan soqial xususiyatlari bilaa ajralib turadi.
Chunonchi, til, muomala, ramziy belgilar, bilim, ong, mahsulot ishlab chiqarish,
taqsimlash, iste'mol qilish, boshqarish, o'z-o'zini idora etish, badiiy ijod, axloq,
nutq, tafakkur, qadriyatlar, tabu (ruxsat va ta'qiqlash) shular jumlasidandir.
Insonning psixik xususiyatlariga ruhiy kechinmalar, hayratlanish, g'amtashvish, qayg'u, iztirob chekish, zavqyaanish, kayfiyat kabilar kiradi.
Inson shu xususiyatlari orqali yaxlit bir tizimni tashkil etadi. U yaxlit
mavjudot sifatida o'z extiyojlarini qondiradi va insoniyat davomiyligini
ta'minlaydi. Insonga xos bo'lgan biologik xususiyaglarni ijgimoiy xususiyatlardan
ustun qo'yish yoki psixologik xususiyatlarni bo'rtgirish uning mohiyatini buzib
talqin etishga, bir yoqlamalikka olib keladi.
Falsafa tarixida inson to'g'risidagi ta'limotlarda biolo-gazm, soqiologizm,
psixologizm kabi yo'nalishlari vujudga kelgan. Biologazm insonning tabiiybiologik xususiyatlariga, soqiologizm insonning ijgimoiy xususiyatlariga,
psixologizm esa, ma'naviy, ruhiy, psixologik xususiyatlariga* bir yoqlama
yondashshpga asoslangan edi.
Insop tarixning yaratuvchisi sifatida tabiat taraqqiyotidagi uzluksizlikni
ta'minlaydi. U o'z bilimi, tajribasi va yutuqiarini kelgusi avlodlarga meros qilib
qoldiradi; tabiat va jamiyatni qayta quradi va takomillashtiradi. Inson o'z aqii
tufayli butushkoinot, tabiat taraqqiyotida buyuk yaratuvchi kuch sifatida namoyon
bo'ladi, o'z tarixini yaratadi, uni avaylab-asraydi. Inson faoliyati va tajribalari
jamiyatning tako-Millashuvi va kishilarning har tomonlama kamol topshpi uchun
manba bo'lib xizmat qiladi.
Tabiat va jamiyatdagi o'rni va ahamiyati, yaratuvchilik Mohiyati, oliy
mavjudot ekani, vorislikning davomiyligsh^i ta'minlashi barcha ijobiy va foydali
nuqtalarni saqlashi va tarib etishi kabi xususiyati va qobiliyagi tufayli insoq
muqaddqas va tabarruk qadriyat hisoblanadi. Antrolologaya insondagi
insoniylikning namoyon bo'lish va rivojlanishini ruh bilan bog'laydi. Ayrim
tadqiqotchilar insonga xos bo'ltan biror-bir xususiyatga alohida urg'u bergan va shu
orqali insoniy mohiyatni ochib berishga harakat qilgan. Masalan, I. Kant insondagi
axloqiy jihatlarga ko'proq e'tibor bergan va uni ezgulikni yovuzlikdan farklovchi
mavjudod sifatida ta'riflagan. Vladimir Solovyev insonning bosh mavjudotlardan
farqini uyalish, achinish va oliy kuchlar sininish kabi xususiyatlarda, deb bilgan.
Uning fikricha, inson o'zining tuban mayllari va gunohlaridan uyalib qobiliyatiga
ega. Faqat odamlarga emas, balki butun tiriik jonga achinish va muqaddas
kuchlarga sishnish insongagina xos.
Inson tabiati - g'oyat murakkab. Unda hayvoniy va ilohiy sifatlar
mujassamlashgan. Lekin u - hayvon ham, farishga ham emas. Insoniy ruh va
ma'naviyat uni boshqa mavjudotlarda yuqori darajaga ko'taradi. Insonni
o'rganadjan fan - antrolologiya deb yuritiladi, karash ham biryoqlamalikka olib
kelishi, yetilgan ijtimoiy muammolar moxiyatini to'g'ri tushunishga xalaqit berishi
mumkin. Mamlakatimizda shakllanayotgan milliy g'oya va milliy mafkura insonga
biryoqlama qarashlarga zid ravishda, undagi moddiylik va ma'naviylikni
uyrunlapggirishni taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti kishilarning farovon, boy badavlat, mulkdor, barcha qulayliklarga ega bo'lishini inkor etmaydi. Aksincha,
ularni tadbirkor, uddaburon va mehnatsevar bo'lishga rag'batlantiradi. Yuksak
ma'naviyatgina inson ehtiyojlarini oqilona qoldirishga, ijgimoiy adolat o'rnatib,
saxiy va olihimmat bo'lishga undaydi.
Antrolologiya insonning ma'naviy olamiga chuqurroq kirib borish orqali
olam mohiyatani bilish mumkin, degan g'oyani ilgari suradi. Islom Karimov
ta'rifiga ko'ra, ma'naviyat (ruh) insonni axloqan poklaydigan, iymon-e'tiqodini
mustahkamlaydigan, ezgulikka undaydigan botiniy kuchdir. Yuksak ma'naviyatda
haqiqiy insoniy mohiyat mujassamdir. Insonning olijanob fazilatlari yetuk shaxslar
timsolida o'z aksini topadi. Insonga xos bo'lgan barcha xususiyatlar shaxs
faoliyatida, uning jamiyatda tutgan o'rnida, uning o'z moddiy va ma'naviy darajaga
ko'taradi.
Antrolologiya inson mohiyatshsh, uning tabiat va jamiyatdai unnsh
jamiyagda tushsh urnida, uning moddiy ma'naviy o'rnini, o'ziga xos xususiyatlarini
o'rganish bilan shugullanad ehtiyojlarini qondirishida, muayyan mafkurani amalga
oshirish Antrolologiyada inson mohiyatini to'laroq ochish uchun ko'rinadi «ong»,
«shaxs», «ruh» tushunchalari qo'llanadi. «Men» - inson Iaxsning shakllanishi va
rivojlanishida tarixiy shart-ning o'zligini tashqi olamdan, real borliqqan farqlanadi.
«Men» ong tufayligina o'zini boshqa borliqdan farqlaydi. Boshqa narsalar insonga
begona voqyelik bo'lib tuyuladi. Xar insonning mustaqilligini ifoda etadi.
Inson o'z hayoti davomida tana va ruh qondirishga intiladi. Tana
ehtiyojlarini qondirir borliganing birlamchi sharti hisoblanadi ma'nosi fakdt
moddiy ne'matlardan baxramand bo'lish, lazzatlanish, boylikka ruju qo'yishdan
iborat ema Inson ruxi ham o'ziga xos oziqqa ehtiyoj sezadi. Shu bois un
ma'rifatparvarlik, odamiylik, odillik, rahm-shafqat, diyonat vijdon, oliyhimmatlik,
vatanparvarlik kabi ma'naviy fazilatlar shakllanadi. Yuksak ma'naviyat insonni
ruhan poklash iymon-e'tiqodini mustahkamlaydi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar inson ma'naviy-ruhiy
jihatdan kamol toptirshpga qaratilgandir. Insonnshp: ma'naviy ehtiyojlarini uning
tabiiy-moddiy manfaatlaridan yaratish, unga faqat ilohiy mavjudot sifat sharoit,
ayniqsa, g'oya va mafkura muhim o'rin tutadi. Bozor munosabatlariga o'tish
davrida vujudga kelgan muammo va vazifalar yangi barkamol insonni voyaga
yetkazipshi taqozo etdi. Unga xos fazilat va sifatlar Prezident Islom Karimov
asarlarida asoslab berilgan. Bozor iqtisodiyoti inson ehtiyojlarini to'laroq
qondirish, uning qobiliyati, ijtimoiy faolligini yanada kuchaytirish Uchun keng
imkoniyatlar yaratdi. Bular quyidagilardir:
- mexnatni tashkil etish usul va shakllarining o'zgarganligi;
- mehnatga yangacha munosabatni rag'batlantirishga yordam beruvchi
omidlar;
- o'z qobiliyati, qiziqishlariga mos bo'lgan faoliyat turlarini tanlash
imkoniyatining yaratilganligi;
- shaxs tadbirkorligi va ishbilarmonligining qo'llab-quvvatlanishi;
- turli mulk shakllarining vujudga kelganligi;
- shaxs erki va huquqlarining kengayganligi;
- davlat va jamoat ishlarida qatnashish imkoniyatlarning yaratilganligi;
- demokratik qadriyatlar rivoji;
- ma'naviy meros va madaniyat yutuqshrvdan erkin foydalanish
imkoniyatining yaratilganligi kabilardir.
Ular shaxsning moddiy va ma'naviy ehgiyojlari qondirshqqa, uning komil
inson sifatqqa rivojlashshq muhim ahamiyatga egadir. Mustaqillik yillarida amalga
oshirilayotgan barcha islohotlar inson manfaatlari, uning maqsadlari ro'yobga
chiqishi ta'minlashga, uning barkamol sifatlar kasb etshpiga qaratilgandir. Shaxs
islohot natijalar dan baxramand bo'luvchigina emas, balki ularni sobitqadamlik
bilan amalga oshiruvchi kuch sifatida ham yangalanish jarayonn o'zgaradi,
yuksaladi, qadr-qimmat topadi va e'zozlanadi.
Insonning jamiyatidagi o'rni, qadr-qimmati borasida mill istiklol o'z oldiga
quydagilarni maqsad va vazifa qilib qo'yadi:
- insonning qadr-qimmatini joyiga qo'yshn;
- inson uchun baxtli hayot sharoitlarini yaratish;
- insonning o'zligini anglashi, ijgimoiy burch va vazifalarini ado etishi,
sog'lom avlodlar uzluksizligini ta'minlashi, kelgusi avlodlarga yaxshi xotiralar
qoldirshpi va iymon e'tiqodi butun bo'lishi uchun qulay sharoitlar yaratish.
Bunday imkoniyatlarni amalga oshirishga xalaqit berish nuqsonlar ham
inson tabiati bilan bog'liqdir. Hozirga, inson to'g'risidaga falsafiy ta'limot va
qarashlarda, asos uning ijobiy xususiyatlariga, yaratuvchanligiga ko'proq e'tibor
berib kelindi. Keyingi vaqtlarda inson borlig'ining s jihatlari ham taxdil qilina
boshlandi.
Mustaqillik yillarida inson tabiatini chuqurroq ko'rgan va undagi salbiy
mayllarni bartaraf etishga yordam beradi falsafiy qarashlarga ehtiyoj vujudga
keldi. Shuni bilish joizki, ayrim kishilar millat, Vatan, xalq manfaatlarita
erishishda jamiyatdagi mavjud qonun-qoida va me'yorlarii poymol etib, ko'proq
g'arazli maqsadlarini amalga oshirishga turli ixtiloflarni keltirib chiqarishga
harakat qiladi. Shunday niyatlar yo'lida hatgo jinoiy guruxlarga birlashad jamiyat
taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan davlat turlarini amalga
oshirishga to'sqinlik qiladilar. Shuning uchun ular milliy totuvlik, tinchlik va
barqarorlikka raxna soladi ma'naviy-axloqiy muhitni buzadi, kishilarning ijtimoiy
adolatga bo'lgan ishonchini susaytiradi, barkamol insonni yetkazishga qarshilik
ko'rsatadi. Ular turli ziddiyatlarni keltirib chiqaruvchi firibgarlar, hokimiyatga
intiluvchi ekstremistlar, korrupsiya va jinoyatchilik olami vakillari, giyohvand,
poraxo'r, terrorchi va shuxratparastlar kabi jamiyat uchun noxush odamlardir.
Insonni falsafiy bilish va tahlil etishda ana shunday kishilar mavjudligini e'tiborga
olish muhimdir. Demokratik yasamiyat inson huquqlarini ta'minlashni o'z oldiga
maqsad qilib qo'yar ekan, bunday kishilarni tarbiyalashga, ularni ij-gimoiy foydali
mehnatga jalb etishga, kipshlar ongida milliy manfaat va ijtimoiy qadriyatlarni
rivojlashirishga alohida e'tibor beradi.
Shaxs erkinligi va tarixiy zarurat bir-biri bilan uzviy bog'liq tushunchalardir.
Mamlakatimizning taraqqiyot yo'lida paydo bo'lgan qiyinchilik va muammolar
mohiyatini anglash sni o'z bilimi va mahoratini oshirishga, yuksak g'oyalarga diq
bo'lib yashash va ularni jadal amalga oshirishga uvdaydi. Bozor munosabatlariga
o'tish sharoitida inson iliyatlari to'laroq namoyon bo'ladi. Ijtimoiy tabaqalanish
jarayonida kishilarning boy va qashshoq guruxlarga ajralishi biiy qonuniy
jarayondir. O'zbekistonda amalga oshirilayotgan moddiy islohotlarning eng
muxdm xususiyati aholining muayyan qismining ijtimoiy himoyalanishida, ko'p
bolali, nafaqaxo'rlar, talabalar va nogironlarning davlat tomonidan
himoyalanganida, ijtimoiy adolatning qaror topishida
namoyon bo'lishi.
Kishilarning boqimandalik kayfiyati, tafakkur turg'unligidan ozod bo'lishlari,
o'zgargan yangi moddiy sharoitga moslashishlari, o'z bilimi va mahoratini
shirishlari uchun gamxo'rlik qilshp iqtisodiy islohotlarning insonparvarlik
yo'nalishga ega ekanligidan dalolat beradi. moddiy islohotlar va bozor
munosabatlariga o'tish sharoiti aholini kuchli ijtimoiy xdmoyalash tamoyili
Prezident Karimov tomonidan ishlab chiqilgan o'zbek modelining jihatlaridan
biridir. Inson mohiyatini falsafiy bilish ulkan tarbiyaviy axamiyatga ham ega.
Inson falsafasi har bir yangi tarixiy davlat inson mohiyati, uning jamiyatda tutgan
o'rni va ahamiyatini chuqurroq anglashga yordam beradi. Insonga xos xususiyat va
sifatlatlarni bilish orqali talaba o'zida shunday sifatlarni shakllantirishga intiladi.
Bunday fazilatlar falsafa va boshqa ijtimoiy fanlar o'rganish va umuman,
ta'lim-tarbiya jarayonida shakllanadi. ' monavshg bilim va yuksak insoniy
fazilatlarni egall; orqali O'zbekistonda ozod va obod jamiyat qurish vazifala
uyg'unligini ta'minlashga erishish butun ta'lim-tarbiya iq mizning bosh mezoni va
uning oldida turgan muhim vazifadi
Tayanch tushunchalar
Inson, shaxs, individ, angrolologiya mavjudot, inson - ijtimoiy mavjudot,
inson faolliga, inson qadri, shaxs erkinligi, burch, inson ehtiyojlari, manfatlari
sayyorasi uning abadiy makoni, umumiy, maqsadi, ideallari, inson huquqi,
barkamol inson.
Takrorlash uchun savollar
1. Inson nima uchun falsafaning bosh mavzusi deb qaraladi
2. Shaxs deganda nimani tushunasiz?
3. Antrolologiya fanining ma'nosi va vazifalarini nimalardan iborat?
4. Inson tanasi va ruxining o'zaro bog'liqligi va o'rtasidagi farqlar nimalarda
namoyon bo'ladi?
5. Istiqlolning insonparvarlik moxiyati nimalarda ko'rina,
ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfs likka taxdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T., «O'zbekiston», 1997.
2. Karimov I.A. Barkamol avlod
taraqqiyotining poydevori. - T.,
«O'zbekiston», 1997.
3. Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni xalq, manfatlatni millat
qilishga xizmat etsin. - T., «O'zbekiston», 1991
4. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asrga intshshoqqa. -«O'zbekiston», 1999.
5. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. - T., O'zbekiston, 2|
6. Osnovn filosofii.- T., «O'zbekiston», 1998.
7. Falsafa kursining ayrim masalalari. - «Farg'ona»,