№ 4 (100), часть 2
Ноябрь, 202
Международный научный журнал
«Научный импульс»
KIBERMAKON, XAVFSIZLIK VA HUQUQ XALQARO HUQUQ MISOLIDA
Omar Muhammad Davlat o’g’li
Toshkent Davlat Yuridik Universiteti
Bugungi kunda texnologiyaning rivojlanishi hayotimizni osonlashtirish bilan birgalikda
bir qancha Global muammolarni ham kun tartibiga qo’ydi. Aniqrog’I, Xalqaro huquq sohasi,
tamoyillari va uni o'rganishga aloqador mavjud ba’zi qoidalarning yangilanishiga ehtiyoj
tug'dirdi. Xususan, Davlatlarning xavfsizlik masalasi hamda urush haqidagi tasavvurlarning
o’zgarishi va kiber hujum jinoyatining paydo bo’lishi ushbu masaladagi izlanishlarni yirik
tadqiqot holiga keltirdi. Sovuq urushdan keyingi axborot-kommunikatsiya va texnologiyalar
sohasidagi katta o'zgarishlardan so'ng yangi soha paydo bo'ldi. Jismoniy dunyodan
mustaqil bo'lgan, vaqt va makon tushunchasiga bog'liq bo'lmagan va internetga
bog'langan barcha narsani qamrab oluvchu kiber makon.
Maqolada, inkor etib bo'lmas ahamiyatga ega bo'lgan havo, quruqlik, dengiz va
kosmosdan keyin beshinchi maydon sifatida tan olingan kiber makon va unda yuzaga
keladigan huquqiy masalalar ko'rib chiqiladi.
Kalit so’zlar: Kiber makon, kiber xavfsizlik, kiber jinoyat, kiber xujum, Xalqaro huquq,
Urush, kiber urush,
1. KIRISH
Xalqaro munosabatlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan “Xavfsizlik” tushunchasi
ham xalqaro huquqni o‘rganish sohasiga kiradi. Xalqaro huquqning yana bir tadqiq sohasi
bo'lgan qurolli to'qnashuvlar huquqi doirasida, to'qnashuv yoki urush qoidalarini
aniqlashga harakat qilindi. Davlat va uning suereniteti tushunchasi paydo bo'lishida 1648
yildagi “Westphaliya” sulxi tuzilganidan buyon, bizning dunyomiz ko'plab urushlarga guvoh
bo'ldi va bu urushlar odatda quruqlik, havo va dengizda amalga oshirildi. Biroq, bugungi
kunda texnologiyaning rivojlanishi bilan yaqin kelajakda kiber makon bu uch elementga
qo'shilishi va davlatlar bu sohada ham kurash olib borishi taxmin qilinmoqda. Shu
sababdan kiber makon va kiber urush kabi tushunchalarni xalqaro huquq doirasida tadqiq
etish va uning qoidalarini aniqlash zarurati kundan kun ortib bormoqda.
Umumiy ma'noda, kiberfazo dunyodagi barcha kompyuter tarmoqlari va ular ulangan
boshqariladigan hamma narsadir. Bu sohada davlatlar yoki shaxslar tomonidan bir-biriga
qarshi amalga oshirilgan noqonuniy harakatlar “Kiberhujum”lar sifatida qabul qilinadi.
Boshqa tomondan olib qaraganda, kiber urush, kiber sohada davlatlarning bir-biriga qarshi
harbiy faoliyati bilan bir xil ta'sir ko'rsatadigan to'qnashuv shakli deb aytish mumkin.
Insoniyat uchun xavfsizlik muhim bo'lgan asosiy nuqtadan boshlab, Urush tushunchasining
ta'rifi va urushni qayta shakllanish jarayoni bosqichlarida kiber makon, Kiber urush, kiber
jinoyat va ushbu tushunchalarni xalqaro huquq nuqtai nazaridan o’rganish maqolamizning
asosiy o’zagini tashkil qiladi.
1834
№ 4 (100), часть 2
Ноябрь, 202
Международный научный журнал
«Научный импульс»
2. KIBERMAKON
Kibermakon kontseptsiyasi ko'plab xalqaro tashkilotlar, davlatlar yoki birlashmalar
tomonidan turli yo'llar bilan ta'riflangan va "Kiber" tushunchasi birinchi marta 1958 yilda
Louis Couffignal tomonidan ishlatilgan. Uilyam Gibson 1982 yilda yozgan “Burning Chrome”
asarida “kibermakon” atamasini qo‘llagan va tushunchaning keng tarqalishiga hissa
qo‘shgan69.
kibermakon; Bu havo, quruqlik, dengiz va hatto kosmosdan mustaqil bo'lgan va aloqa
infratuzilmalaridan foydalanadigan virtual muhitdir 70. Shuningdek, unga boshqa nuqtai
nazardan qarasak, kiber makon; Bu chegaralarni olib tashlaydigan va masofalarni yo’q
qiluvchi anarxik muhitdir. Pentagonning tarifiga ko’ra Kibermakon; mustaqil axborot
tarmoqlari muhitidagi global maydondir. Ushbu maydon, Internet, telekommunikatsiya,
tarmoqlar, kompyuter tizimlari, o'rnatilgan protsessorlar va kontrollerlarni o'z ichiga olgan
axborot texnologiyalari infratuzilmasidir71.
Texnologik rivojlanish bilan faqat aloqa va axborotning tuzilishi o'zgarmadi. Shu bilan
birga, bu o'zgarishlar inson tabiatida yuzaga kelgan ba'zi o'zgarishlarga ham sabap bo’ldi.
Texnologiya va telekommunikatsiya sohasidagi o'zgarishlar bilan odamlar chegara va
masofa tushunchalaridan uzoqlashdi hamda aloqa va savdo kabi faoliyatlarda ulkan
samaradorlikka erishdi. Bularning barchasiga imkon beragan narsa internet, dasturiy
ta'minot, apparat, elektron ma'lumotlar va shunga o'xshash narsalarni o'z ichiga olgan
kiber makondir72. Kibermakon, jismoniy makon emas. Balki, ham reallik, ham virtual reallik
holatiga ishora qiladi. Aniqroq aytganda jismoniy dunyodagi og'zaki yoki vizual aloqa
turlarini raqamli mediaga o'tkazishdir. isonlar o’rtasidagi O'zaro ta'sir va aloqani
ta'minlagan holda vaqt va makondan holidir73.
Amerika Qo'shma Shtatlari 2003 yilda Milliy kibermudofaa strategiyasi hujjatini nashr
etdi. Ushbu hujjatda kibermakon atamasi mamlakatlarning muhim infratuzilmalariga ta'sir
qiluvchi asab tizimi sifatida ta'riflangan. Shuningdek, mamlakatlarning milliy xavfsizligi va
iqtisodiyoti uchun samarali va sog‘lom ishlaydigan kibermakon zarurligi ham ta’kidlab
o’tilgan74.
NATOga a'zo davlatlar ham kiberxavfsizlik strategiyasi to’g’risidagi hujjatlarida Kiber
makonga o’z ta’riflarini berib o’tdilar. Masalan, Buyuk Britaniya 2009 yilgi kiberxavfsizlik
strategiyasi to’g’risidagi hujjatida kibermakon deb; tarmoqqa ulangan, raqamli faoliyatning
har qanday turini amalga oshiruvchi barcha ishlarni ta’kidlagan. NATO 2016-yilgi Varshava
69
Louis Couffignal, “Burning Chrome” 1958
Labıcky, 2009 /12
71
Singer and Friedman, 2013/13
72
Ak Yeşilmen, 2016 /38-39
73
Whittle, 1996 /7
74
The White House, Washington, 2003
https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/12/20031217-5.html
70
1835
№ 4 (100), часть 2
Ноябрь, 202
Международный научный журнал
«Научный импульс»
sammitida kiber masalalarni ko’tardi va kibermakon rasmiy ravishda operatsional hudud
sifatida tan olindi75.
Davrlarga ko'ra o'zgargan va juda ko'p turli xil ta'riflarga ega bo'lgan kibermakon
tushunchasi, vaqt o'tishi bilan rivojlanadigan va o'zaro bog'liq axborot tizimlarini o'z ichiga
oluvchi soha hamda axborot tizimlari bilan shug'ullanadigan, foydalanuvchi insonlaridan
tashkil topgan va o'ziga xos markazlashuvi bilan jismoniy va virtual qatlamlarni o'z ichiga
olgan muhitdir76.
3. KIBERHUJUM VA KIBER URUSH
1960-yillarda paydo bo’lgan ARPANET, ehtimoliy urush sharoitida xavfsiz harbiy
aloqaning davom etishi va zarar koʻrmasligi uchun hamda kompyuterlardan maʼlumotlarni
boshqa kompyuterlarga oʻtkazish maqsadida AQSh tomonidan yaratilgan. Vaqt o'tishi bilan
nomi Internetga o'zgargan ushbu tarmoq tizimi millionlab tarmoqlar va milliardlab
qurilmalarni birlashtirgani uchun yirik virtual tarmoq sifatida tavsiflanadi 77. Internetdan
keng foydalanish, kompyuterlar va mobil telefonlar kabi texnologik qurilmalarning
rivojlanishi bilan axborot tizimlarida katta o'zgarishlar ro'y berdi. Shu sababli, davlatlar,
odamlar va tashkilotlarning har bir sohasida informatsion muhiti paydo bo'ldi.
Kiber sohada nafaqat faol bo'lishga urinish, balki faoliyatni himoya qilish zarurati ham
paydo bo'ldi. Internetning paydo bo'lishi bilan kompyuterlar sonining ko'payishi va yangi
texnologik vositalarning paydo bo'lishi hujum usullarining o'tmishdan hozirgi kunda mavjud
shakliga o'zgarishiga olib keldi. Kiber sohada, maqsadli tizimlarni buzish va yaroqsiz holga
keltirish uchun shaxslardan yirik tashkilotlarga, terror tashkilotlaridan davlatlarga turli
manbalar tomonidan ko'plab hujumlar amalga oshirilmoqda. Bunday harakatlar adabiyotda
"kiber-hujum" deb ataladi78. Kiberhujum - bu kibermakonda foydalanish, buzish,
o'zgartirish, tizimlarga kirishga to’sqinlik qilish yoki kiber makondagi ma'lumotlarga zarar
yetkazish maqsadida amalga oshiriladigan faoliyat. Boshqa bir ta’rifga ko’ra Kiber hujum;
Axborot tizimlarini tajovuzkorlar tomonidan ishdan chiqarish, axborot tizimlari xavfsizligi
yoki ishonchliligini xavf ostiga qo'yish, ularni buzish yoki o'g'irlash sifatida ifodalanadi.
Kiberhujumlarda odatdagi urushda qo’llaniladigan qurollardan farqli bo’lgan turli xil
vositalar qo'llaniladi. Bu nuqta juda muhim, chunki kiber hujum an'anaviy hujumlarning
odatiy fizikasi bilan chegaralanmaydi. U geografiya va siyosiy chegaralar bilan
cheklanmagan holda tom ma'noda yorug'lik tezligida harakatlana oladi. Kibermakonmimg
Fizikadan mustaqilligi, unga bir vaqtning o’zida birnecha joyda bo’la olish imkoniyatini
beradi. Bu imkoniyat bilan esa bir urinishda bir nechata nishonlarga hujum qilish mumkin 79.
Kiberhujumning farq qiladigan ikkinchi jihati nishondadir. U to'g'ridan-to'g'ri jismoniy
zarar yetkazish o'rniga kompyuter va uning ma'lumotlarini nishonga oladi. Maqsadli
75
NATO, 2016
https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_133169.htm
76
Ibrahim Kurnaz, SİBER GÜVENLİK VE İLİNTİLİ KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2016: /68
77
Clarke and Knake, “Cyber War” 2010 /74-85
78
ÇİFCİ Hasan, “Her Yönüyle Siber Savaş” Anqara, 2017, /6
79
SINGER Peter, FRIEDMAN Warren Allan, “Cybersecurity and Cyberwar” OXFORD 2013 /101
1836
№ 4 (100), часть 2
Ноябрь, 202
Международный научный журнал
«Научный импульс»
hujumning natijasi jismoniy narsaga zarar etkazish bo'lishi mumkin, ammo zarar har doim
raqamli sohadagi hodisadan kelib chiqadi.
Bugungi kunda armiya bo'linmalari o'rtasidagi barcha turdagi ma'lumotlar
almashinuvi, odatda, internetdan mustaqil va yopiq bo'lgan axborot tizimlari orqali amalga
oshiriladi. Bundan tashqari, samolyotlar, raketalar, o'q-dorilar, himoya tizimlari,
ogohlantirish va havo mudofaa tizimlari kabi ko'plab yuqori texnologiyali urush qurollari va
transport vositalari ham kompyuterlar va dasturiy ta'minotlar yordamida boshqariladi. Bu
esa, harbiy tizimlar va mamlakat mudofaa tizimini kiberhujumlarga qarshi himoyasiz
qolishiga sabab bo’ladi. Axborot tizimlariga qaratilgan kiberhujum, Kompyuter tarmog'iga
kirish va unda kerakli o'zgarishlarni amalga oshirish orqali tizimning ishlash usulini
o'zgartirish yoki butunlay yo’q qilish maqsadida amalga oshiriladi. Ushbu ma'lumotlarga
muvofiq, kiber urushning eng umumiy ta'rifi: "davlatlar tomonidan bir-biriga qarshi amalga
oshiriladigan kiber hujum faoliyati"dir80. Ushbu ta'rifda ikkita fikrga e'tibor qaratish lozim;
Bulardan birinchisi kiber urushning davlatlar o’rtasida bo’lishi. Ikkinchisi esa boshqa
tomonning tizimlariga zarar yetkazish yoki buzishga qaratilgan harakatlar Kiber urush
sifatida tavsiflanishi. Ushbu ta'rifga ko'ra, boshqa tomonning tizimlariga zarar bermasdan
ma'lumotni o'g'irlash kiber urush hisoblanmaydi.
Kiber urushlar barcha darajalarda, jumladan strategik, operativ va taktik jihatdan
qo'llanilishi mumkin bo'lgan barcha xususiyatga egadir. Bu orqali esa har bir darajada
istalgan ta'sirni o’tkazish imkoniyatini qo’lga kiritish mumkin. Nishon sifatida kiber urushlar
asosan mamlakatlarning muhim axborot tizimi infratuzilmalarini mo’ljalga oladi. Kiber
urush tufayli, ushbu infratuzilmalarni yo'q qilishdan tashqari, mamlakatlarning fuqarolik va
harbiy ma'lumotlari saqlanuvchi nozik va qimmatli bazalariga ham kirish mumkin. Bundan
tashqari, kiber muhitda dezinformatsiya bilan hujumga duchor bo'lgan mamlakat aholisi va
ma'muriyatiga psixologik ta'sir ko'rsatilish xavfi ham mavjud. kiber urushlar jamiyatning
har bir qismiga ta'sir qilishi, ziddiyat va turli qarama-qarshiliklar keltirib chiqarishi ham
mumkin.
4. KIBER JINOYAT
Kuch ishlatish darajasiga yetmagan kiberhujumlar, xalqaro huquq doirasiga kiruvchi
kiberxavfsizlikning yana bir jihati, kiberjinoyat va ularga qarshi kurashdir. Kiberjinoyatlarga:
kibermakon Ichida yoki uning vositasi orqali sodir etilgan jinoyatlar kiradi.
Kiber jinoyatlarga: kibermakonda kompyuterga, kompyuter tarmoqlariga, Axborot
tizimiga to'g'ridan-to'g'ri hujum qilish yoki ushbu tizimlardan foydalanish orqali har qanday
huquqbuzarliklar sodir etish hamda unga taalluqli ma'lumotlarni yaratish, saqlash,
tasniflash, uning tarkibi va uzatilishi bilan bog'liq holda qayta ishlash kiradi 81.
Kiberjinoyatning ushbu ta'rifiga qo’shimcha ravishda, jadal rivojlanayotgan kibermakon
texnologiyalari vositasida qotillik jinoyati dohil bir qancha jinoyatlarning kiber yo’li bilan
80
81
FLOWERS, Angelyn, “Cyberwar: The What, When, Why and How”, IEEE Technology And Socıety Magazıne, 2014, /14
Özen Muharrem, Baştürk Ihsan. Bilişim – İnternet ve Ceza Hukuku, Ankara, 2011 / 90-91
1837
№ 4 (100), часть 2
Ноябрь, 202
Международный научный журнал
«Научный импульс»
sodir etilishi mumkinligini inobatga olinsa, kiberjinoyatlar toifasi chegaralarini belgilash
imkonsiz ekanini xulosa qilishimiz mumkin.
Odatda kiberjinoyatlar global darajada yakka tartibda yoki uyushgan jinoiy guruhlar
tomonidan sodir etiladi. Bu vaqtga qadar kiberjinoyatlarning 80 foizi uyushgan holda sodir
etilishi aniqlangan. Uyushgan jinoyatchilik guruxlari tomonidan sodir etilayotgan
kiberjinoyatlar transchegaraviy xususiyatga egaligi tufayli kiberxavfsizlik masalasi xalqaro
hamjamiyatni jiddiy tashvishga solmoqda.
5. XALQARO HUQUQDA KIBER XAVFSIZLIK
Ayni paytda kiberjinoyatlarga qarshi kurashish va kiberxavfsizlikni o‘rnatishda
davlatlarning roli beqiyosdir. Xususan, davlatlar o‘rtasida hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, ichki
huquq tizimlarida kiberjinoyatchilikni tartibga solishni rag‘batlantirish va amaldagi ichki
huquqiy tartibotlarni islox qilish muhim ahamiyat kasb etdi. Darhaqiqat, Xalqaro
hamjamiyat tomonidan kiberjinoyatlarga qarshi kurashishda Birlashgan Millatlar Tashkiloti,
OECD, Yevropa Ittifoqi, Yevropa Kengashi, Shanxay hamkorlik tashkiloti, Afrika
hukumatlararo tashkiloti, Arab davlatlari ligasi kabi xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar
tomonidan zaruriy chora-tadbirlar to'g'risida qarorlar qabul qilinmoqda va xalqaro
shartnomalar tuzilmoqda.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Giyohvand moddalar va jinoyatchilik bo‘yicha
boshqarmasi tarkibida tashkil etilgan ochiq hukumatlararo ekspert qo‘mitasining tashkil
etilishi bilan BMT tomonidan kiberjinoyatlarga qarshi kurash va xalqaro hamkorlik bo‘yicha
aniq qadamlar qo‘yildi. 2010-yil 12-19-aprel kunlari BMTning Jinoyatchilikni oldini olish va
Adolatli sudlov boʻyicha boʻlib oʻtgan XII Kongressi yakunida qabul qilingan Salvador
deklaratsiyasining 42-moddasida ekspertlar qoʻmitasini tashkil etish masalasi ijrosi, Bosh
Assambleyaning 65/230-sonli qarori bilan tasdiqlandi.
2011-yilda mazkur ekspertlar qo’mitasi, xalqaro hamjamiyat, a'zo davlatlar va xususiy
sektorlar birgalikda, milliy qoidalar, amaliyotlar, texnik kuzatuv va xalqaro hamkorlik
bo'yicha axborot almashinuvini ta'minlash orqali mavjud kurash usullarini mustahkamlash,
yangi milliy va xalqaro usullarini ishlab chiqish bo’yicha uchrashuvlar o‘tkaza boshladi 82.
Ekspert qo‘mitasi tomonidan ko‘rib chiqilishi kerak bo‘lgan masalalar qatorida milliy huquq
tizimlari o‘rtasidagi uyg‘unlik va kiberjinoyatchilikni tartibga solishda xalqaro hamkorlik
masalalari ham o’rtaga tashlandi. Xalqaro hamkorlik nuqtai nazaridan, ayniqsa, xalqaro va
mintaqaviy xalqaro shartnomalarning o‘rni va ahamiyati alohida ta’kidlandi.
Ekspertlar qo’mitasi tarafidan o’tkazilgan maxsus tadqiqotlarga ko'ra, kiber jinoyatlar
uchta asosiy toifaga bo'linadi. Bularga quyidagilar kiradi: kompyuter ma'lumotlari va
tizimlarining maxfiyligi, yaxlitligi va mavjudligiga qarshi harakatlar, shaxsiy yoki moliyaviy
foyda yoki zarar keltiradigan kompyuter bilan bog'liq harakatlar va kontent bilan bog'liq
fa’oliyat83.
82
https://www.unodc.org/unodc/en/organized-crime/open-ended-intergovernmental-expert-group-meeting-oncybercrime.html (28.05.2018)
83
COMPREHENSIVE STUDY ON CYBERCRIME – Draft, Febral 2013 /16
1838
№ 4 (100), часть 2
Ноябрь, 202
Международный научный журнал
«Научный импульс»
Birinchi toifada, xususan, kompyuter tizimlariga noqonuniy kirish, kompyuter
ma'lumotlariga noqonuniy kirish, ma'lumotlarni yig'ish yoki olib qo’yish, kompyuter
tizimlari yoki ma'lumotlariga noqonuniy aralashuv, kompyuter tizimlaridan noto'g'ri
maqsadda foydalanishni ta'minlash uchun zarur vositalarni ishlab chiqarish, tegishli
vositalarni tarqatish yoki saqlash, maxfiylik va ma'lumotlarni himoya qilish qoidalarini
buzish kiberjinoyat sifatida belgilangan.
Ikkinchi toifaga esa, kompyuter tizimlari orqali firibgarlik yoki o'g'irlik, shaxsni
o'g'irlash, intellektual mulk, tovar belgisi va patentga bo’lgan huquqning buzilishi, spam
xatlarni yuborish yoki tekshirish, bolalar huquqini suiiste'mol qilish yoki bolalardan
foydalanish kiradi.
Oxirgi toifaga: kompyuter tizimlari orqali nafrat uyg’otuvchi kontentlar yaratish,
bolalar pornografiyasini ishlab chiqarish, tarqatish yoki saqlash hamda terrorchilik
faoliyatini qo‘llab-quvvatlash kiradi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan tayyorlangan tadqiqotda, Xalqaro huquq
tizimida kiberjinoyat bilan bog'liq huquqiy me'yoriy hujjatlarni o'z ichiga olgan matnlar
majburiy va majburiy emas deb farqlanadi. Hozirda, xalqaro maydonda 82 davlat
kiberjinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha xalqaro va mintaqaviy shartnoma ishtirokchilari
hisoblanadi. Ushbu matnlarga Yevropa Kengashining Kiberjinoyatchilik to‘g‘risidagi
konventsiyasi va uning qo‘shimcha protokoli, Yevropa Kengashining Bolalarni jinsiy
zo'ravonlik va jinsiy zo'ravonlikdan himoya qilish to'g'risidagi konventsiyasi, Yevropa
Ittifoqining elektron tijorat, naqd pulsiz to'lovlarda firibgarlik va talonchilik, shaxsiy
ma'lumotlar, axborot tizimlariga hujumlar va bolalar pornografiyasi bo'yicha ko'rsatmalari
va qoidalari, Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligining kompyuter maʼlumotlariga hujumlarga
qarshi kurash boʻyicha hamkorlik toʻgʻrisidagi bitimi, Shanxay Hamkorlik Tashkilotining
Axborot xavfsizligi sohasida hamkorlik to'g'risidagi xalqaro shartnomasi, G'arbiy Afrika
Davlatlari Iqtisodiy Hamjamiyatining Kiberjinoyatchilikka qarshi kurash bo'yicha Direktivasi
loyihasi, Afrikada kiberxavfsizlikni ta'minlash uchun huquqiy bazani yaratish to'g'risidagi
Afrika Ittifoqi konventsiyasi loyihasi, Arab Davlatlari Ligasi Axborot texnologiyalariga
hujumlarga qarshi kurash bo'yicha kelishuv, Bolalarni sotish, bolalar fohishaligi va bolalar
pornografiyasi to'g'risidagi hamda Bola huquqlari to'g'risidagi konventsiyaga qo'shimcha
protokoli kiradi84.
6. XULOSA: KIBER XAVFSIZLIKNI TA'MINLASH USULLARI
Maqolada aytib o‘tganimizdek, kiberxavfsizlik ham xalqaro huquq, ham milliy huquq
masalasidir. Demak, xalqaro tinchlik va xavfsizlikni taʼminlashning huquqiy tartibi bo’lgan
kiberxavfsizlik, xalqaro hamjamiyat va davlatlar oʻrtasida yagona hamkorlik kelishuvlari
tuzilgandagina mumkin boʻladi. Xalqaro huquq nuqtai nazarida, shiddatli kiber hujum sodir
bo'lgan taqdirda qo'llaniladigan huquqiy rejim, xalqaro tinchlik va xavfsizlikni o'rnatish
84
COMPREHENSIVE STUDY ON CYBERCRIME – Draft, Febral 2013 /64
1839
№ 4 (100), часть 2
Ноябрь, 202
Международный научный журнал
«Научный импульс»
uchun kiritilgan huquqiy rejim bilan bir xildir. Chunki bunday tusdagi xurujlar nafaqat
jabrlangan davlatga, balki xalqaro hamjamiyatga ham qiyin vaziyatlar tug’diradi. Shu
sababli, kiber hujumlarni kuch ishlatishni taqiqlash va o'zini himoya qilish huquqi doirasida
baholash mumkin. Kiberjinoyat darajasidagi kiberhujumlar bo'yicha xalqaro hamjamiyat
bilan tuzilgan barcha kelishuvlarda davlatlar jinoyatlar bilan bir xil ravishda kiberjinoyat
masalalarini ham birgalikda tartibga solishlari va huquqiy yordam orqali bir-biri bilan
aloqada bo'lishlari belgilangan. Biroq, biz xalqaro huquq taraflama e'tibor qaratmoqchi
bo'lgan jihat shundaki, Majburiy va majburiy bo'lmagan matnlar soni va ularning ba'zilari
turli xil kiber jinoyatlarni o’z ichiga olishidadir. Xalqaro hamjamiyatda kiberjinoyatlarning
yagona turlari mavjud bo'lmaganligi sababli, davlatlar uchun yagona qoidalarga ega bo'lishi
mumkin emasdek tuyuladi.
Shu o‘rinda aytish mumkinki, BMTning kiberxavfsizlik masalasidagi keyingi qadami,
kiberhujumlarga qarshi kurash bo‘yicha universal matn yozishdir 85. Navbatdagi ushbu
qadam uchun esa davlatlarning ham kerakli motivatsiyaga ega bo’lishlari lozim.
Milliy qonunchilik doirasida, milliy kiberxavfsizlikni ta'minlash va institutsionalizatsiya
qilish uchun, Jinoyat qonunlarida dinamik tuzilishga ega boʻlgan kiberjinoyatlarning
taʼriflarini toʻliq belgilash, Jinoiy dalillarni qo'lga kiritish to'g'risidagi qonun qoidalarini
parallel tartibga solish bilan bir qatorda, Kurashning ba'zi texnik va huquqiy usullarini aniq
belgilash ham juda muhimdir.
Bu borada eng ko'p tadqiqotlar olib borgan davlatlardan biri Amerika Qo'shma
Shtatlaridir. AQSHda kiberjinoyatchilik va kiberxavfsizlikka oid huquqiy me’yorlarga
qo‘shimcha ravishda kiberjinoyatchilikka qarshi kurashuvchi maxsus bo‘linmalar tashkil
etildi. Xususan, FBI, Information Technology Association of America, National Infrastructure
Protecture Center, Carnegie Mellon’s Emergency Response Team Trap and Trace Center
Authorit kabi tashkilotlar shular jumlasidandir. Bundan tashqari, ushbu masala bo'yicha
universitetlarda nafaqat akademik muhitda, balki kiberjinoyatlarga qarshi kurash bo'yicha
treninglar o'tkazadigan ko'plab davlat muassasalari va tashkilotlarida ham tadqiqotlar olib
borilmoqda.
So’zimiz so’ngida shuni ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda kiberjinoyatlarga qarshi
kurashish hamda kiberxavfsizlikni ta’minlash masalasida 17.07.2022 sanada kuchga kirgan
“O’zbekiston Respublikasi Kiberxavfsizlik to’g’risidagi qonuni”ni qayta kun tartibiga
keltirish, ushbu masalada amalga oshirilishi zarur bo’lgan chora-tadbirlar ketma-ketligini
belgilash, xalqaro darajada fa’oliyat yurituvchi mu’assasalarni tashkil etish hamda
kiberxavfsizlik huquqi sohasini rivojlantirishda va xodimlar tayyorlashda Xalqaro
universitetlar hamda Davlat universitetlari bilan keng hamkorlikni yo’lga qo’yish, Davlatimiz
oldida turgan asosiy qadamlardan desak mubolag’a bo’lmaydi.
85
MARION, Nancy, “The Council of Europe’s Cyber Crime Treaty: An Exercise in Symbolic Legislation”, International
Journal of Cyber Criminology, Vol. 4, Issue: 1&2, 2010, /708
1840
№ 4 (100), часть 2
Ноябрь, 202
Международный научный журнал
«Научный импульс»
FOYDALANILGAN MANB’ALAR RO’YXATI:
1.
2.
3.
4.
Singer and Friedman, Cybersecurity and Cyberwar 2013
Louis Couffignal, Burning Chrome 1958
Akyeşilmen, Nezir, Cybersecurıty And Human Rıghts, 2018
BAYRAKTAR, Gökhan, Siber Savaş ve Ulusal Güvenlik Stratejisiİstanbul. Istanbul
2015
5. Clarke and Knake, “Cyber War” 2010
6. The White House, Washington, 2003
https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/12/200312175.html
7. NATO, 2016
https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_133169.htm
8. ÇİFCİ Hasan, “Her Yönüyle Siber Savaş” Anqara, 2017
9. Flowers Angelyn, “Cyberwar: The What, When, Why and How”, IEEE Technology
And Socıety Magazıne, 2014
10. SINGER Peter, FRIEDMAN Warren Allan, “Cybersecurity and Cyberwar” OXFORD
2013
11. Özen Muharrem, Baştürk Ihsan. Bilişim, İnternet ve Ceza Hukuku, Ankara, 2011
12. https://www.unodc.org/unodc/en/organized-crime/open-endedintergovernmental-expert-group-meeting-on-cybercrime.html (28.05.2018)
13. COMPREHENSIVE STUDY ON CYBERCRIME – Draft, Febral 2013
14. Marion Nancy, “The Council of Europe’s Cyber Crime Treaty: An Exercise in
Symbolic Legislation”, International Journal of Cyber Criminology, Vol. 4, Issue: 1&2, 2010
1841