JUGOSLAVIJA-U-OGLEDALU-zbornik-radova2

JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / ZBORNIK RADOVA / EDICIJA ZBORNICI Knjiga 6 Izdavač: Udruženje za modernu historiju / Udruga za modernu povijest, Sarajevo Urednici: Dubravka Stojanović Božo Repe Husnija Kamberović Recenzenti: Branimir Janković Adnan Prekić ------------------------------------------------------------------------CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 94(497.1)(082) JUGOSLAVIJA u historiografskim ogledalima : zbornik radova / [urednici Dubravka Stojanović, Božo Repe, Husnija Kamberović]. - Sarajevo : Udruženje za modernu historiju / Udruga za modernu povijest, 2018. - 202 str. ; 25 cm. - (Edicija Zbornici ; knj. 6) Lat. i ćir. - Bibliografija i bilješke uz svaki rad ISBN 978-9926-8306-2-5 COBISS.BH-ID 26771462 ------------------------------------------------------------------------- JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA ZBORNIK RADOVA Sarajevo, 2018 Štampanje knjige pomoglo Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke, Mostar SADRŽAJ (prof. dr. Dubravka Stojanović) JUGOSLAVIJA U SLOMLJENOM OGLEDALU .......................................................... 7 (prof. dr. Božo Repe) MLADI ISTORIČARI O JUGOSLOVENSKOJ ISTORIOGRAFIJI ......................... 11 STVARANJE JUGOSLAVIJE U MEĐURATNOJ HISTORIOGRAFIJI ..... 17 Bojan Popović STVARANJE JUGOSLAVIJE U SRPSKOJ MEĐURATNOJ ISTORIOGRAFIJI: VLADIMIR ĆOROVIĆ I JAŠA PRODANOVIĆ ........................................................ 19 Ajdin Muhedinović UJEDINJENJE 1918. GODINE U DJELU PERE SLIJEPČEVIĆA ............................ 25 Ilija Bajović “UJEDINJENJE CRNE GORE I SRBIJE” - PREDSTAVE O STVARANJU JUGOSLAVIJE U DJELU JOVANA ĆETKOVIĆA ..................................................... 33 STVARANJE JUGOSLAVIJE U HISTORIOGRAFIJI SOCIJALISTIČKE JUGOSLAVIJE ........................................................................ 39 Немања Јовановић СТВАРАЊЕ ЈУГОСЛАВИЈЕ У ИСТОРИОГРАФИЈИ СОЦИЈАЛИСТИЧКЕ ЈУГОСЛАВИЈЕ СРПСКА ИСТОРИОГРАФИЈА: БРАНКО ПЕТРАНОВИЋ ...... 41 Minela Radušić JUGOSLAVENSKO UJEDINJENJE U DJELU HAMDIJE KAPIDŽIĆA: BOSNA I HERCEGOVINA U VRIJEME AUSTROUGARSKE VLADAVINE (ČLANCI I RASPRAVE): IZMEĐU POVIJESNIH ČINJENICA I IDEOLOŠKOG REVIZIONIZMA ........................................................................................................... 49 Lucija Bakšić NARATIVI O STVARANJU PRVE JUGOSLAVIJE NA PRIMJERU DJELA STJEPANA SRKULJA POVIJEST HRVATA, SRBA I SLOVENACA .......................... 69 STVARANJE JUGOSLAVIJE U POSTJUGOSLOVENSKIM HISTORIOGRAFIJAMA .......................................................................................... 77 Marino Badurina PROBLEM JUGOSLAVENSKOG UJEDINJENA 1918. U DJELIMA DUŠANA BILANDŽIĆA, HISTORIJA SOCIJALISTIČKE FEDERATIVNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE: GLAVNI PROCESI 1918-1985 I HRVATSKA MODERNA POVIJEST ....................................................................................................................... 79 Vukadin Nišavić DIMO VUJOVIĆ – UJEDINJENJE SRBIJE I CRNE GORE ...................................... 87 Dino Dupanović PITANJE STATUSA BIH (1914-1918) - JUGOSLAVENSKO PITANJE U: MUSTAFA IMAMOVIĆ - HISTORIJA BOŠNJAKA .................................................. 97 Ivan Roško STVARANJE PRVE JUGOSLAVIJE: NARATIVI U KNJIZI POVIJEST JUGOSLAVIJE 1918.-1991. - HRVATSKI POGLED HRVOJA MATKOVIĆA ....... 111 Marko Popović ŽIVKO ANDIJAŠEVIĆ – “CRNOGORSKA IDEOLOGIJA 1860 – 1918“ .............. 119 Miloš Savić SRPSKA ISTORIOGRAFIJA: „NOVA ISTORIJA SRPSKOG NARODA“ I „ ISTORIJA JEDNE UTOPIJE“ ....................................................................................... 127 STVARANJE JUGOSLAVIJE U UDŽBENICIMA HISTORIJE ................ 135 Kemal Adžiablahović STVARANJE JUGOSLAVIJE U CRNOGORSKIM UDŽBENICIMA.................... 137 Saima Lojić STVARANJE JUGOSLAVIJE (1914 – 1918) U BOSANSKOHERCEGOVAČKIM UDŽBENICIMA HISTORIJE ...................... 145 Dea Marić HRVATSKI UDŽBENICI POVIJESTI O 1918. GODINI. PRIMJER UDŽBENIKA IVE PERIĆA IZ 1972., 1992. I 1993. GODINE ................................ 153 Sanja Radović OSNIVANJE KRALJEVINE SHS U SRPSKIM UDŽBENICIMA NASTALIM POSLE RASPADA JUGOSLAVIJE ........................................................ 161 Maja Vehar PRIKAZ OSNIVANJA PRVE JUGOSLAVIJE (1918) U UDŽBENICIMA ZA OSNOVNE I SREDNJE ŠKOLE NAKON 1991. GODINE U SLOVENIJI ............... 171 GAVRILO PRINCIP – HEROJ ILI UBICA ...................................................... 193 Ana Radaković GAVRILO PRINCIP – OD UBICE DO ŽRTVE ........................................................ 195 JUGOSLAVIJA U SLOMLJENOM OGLEDALU Naša prošlost neizvesnija je od naše budućnosti! Reči su to novinara beogradskog nedeljnika Vreme Stojana Cerović, kojima je precizno opisan stepen političke zloupotrebe istorijske nauke, koja je pala kao jedna od prvih žrtava sukoba među narodima koji su činili Jugoslaviju. Istorija je u prvo vreme, tokom 80-ih godina, korištena kako bi se sukob proizveo, da bi se razvio osećaj ugroženosti i straha na osnovu prethodnih istorijskih iskustava. Sada, skoro četvrt veka nakon završetka ratova u Hrvatskoj i Bosini i Hercegovini, neprijateljstvo se emotivno „podgreva“ kroz narative o prošlosti. Istorija je postala nastavak rata drugim sredstvima, da parafraziramo Klauzevica. Projekat „Ko je prvi počeo? Istoričari protiv revizionizma“ pokrenut je 2018. godine, uz pomoć Kancelarije Evropske Unije u Beogradu i Foruma ZFD. Glavni nosilac projekta je udruženje Krokodil, pokretač istoimenog književnog festivala, organizator mnogih važnih intelektualnih događaja, nosilac većeg broja projekata. Jedan od takvih projekata bio je i onaj o zajedničkom jeziku, koji je pokrenuo mnoge strasti, budući da je pitanje „čiji je naš jezik“ jedno od ključnih koje zadire u pitanje nacionalistički iskonstruisanih nacionalnih identiteta. Upravo posle tog projekta o zajedničkom jeziku došlo je do saradnje između istoričara iz regiona i udruženja Krokodil, jer je pitanje „čija je naša prošlost“ jednako emotivno motivišuće i udara u još jedan stub etničkog razumevanja nacije. Zato je u tekstu predloga projekta navedeno da pitanja poput “Ko je prvi došao na ovu teritoriju?”, “Ko je bio najveća žrtva?” i na kraju premda ne i na poslednjem mestu, “Ko je prvi počeo?” simbolizuju tip kolektivnog sećanja koji karakterišu dva krucijalna identitetska markera neizbežna u konstrukciji sećanja – Samoviktimizacija i Heroizam. Projekat treba da traje 30 meseci, a njegove aktivnosti su veoma razuđene. Tri konferencije u Beogradu i Novom Sadu imaju zadatak da široj javnosti približe probleme s kojima se suočava istorijska nauka u sukobu s revizionizmom i da ukažu na motive i ciljeve manipulacija s prošlošću koje se na dnevnoj bazi dešavaju u svim postjugoslovenskim javnim prostorima. Rezidencijalni boravak istoričara iz bivših jugoslovenskih republika u / ZBORNIK RADOVA / 7 Beogradu namenjen je njihovom istraživanju u arhivima gde se čuvaju dokumenti bez kojih poznavanje istorije zajedničke države nije moguće. Seminari za nastavnike istorije u Srbiji treba da pokažu nastavnicima kako obučavati đake da prepoznaju revizionizam i da o prošlosti razmišljaju kroz metodologiju multiperspektivnosti, obraćajući pažnju na to da interpretacije prošlosti zavise od perspektive iz koje je posmatramo, ali da to istovremeno ne znači da je prošlost relativna i da se ne može naučno utvrditi i dokazati. Projektom rukovodi Radna grupa koju čine prof. Božo Repe (Ljubljana), prof. Tvrtko Jakovina (Zagreb), prof. Husnija Kamberović (Sarajevo), prof. Dubravka Stojanović i dr Milivoj Bešlin (Beograd). Poseban značaj u ovom projektu imaju Letnje škole za studente istorije. Na njima se okupljaju studenti, u prvom redu master i doktorskih studija, iz država naslednica bivše Jugoslavije. Glavni cilj škola je, pored stvaranja mreže studenata istorije, proučavanje revizionizma i svih promena koje su neke ključne istorijske teme prošle u istoriografijama današnjih država. U okviru projekta predviđene su tri Letnje škole, od kojih je svaka posvećena po jednoj temi koja i danas, preko instrumentalizovane prošlosti, utiče na pogoršavanje odnosa između država regiona. Za teme su izabrane: Jugoslavija, Drugi svetski rat i ratovi devedesetih. Prva Letnja škola održana je u Andrevlju, na Fruškoj gori, od 9. do 12. septembra 2018. godine. Učestvovalo je 20 studenata iz Slovenije, Hrvatske, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Srbije. Njihov zadatak je bio da kroz svoje istraživačke radove pokažu kako se menjao odnos prema jugoslovenskoj državi, počevši od prvih knjiga napisanih u vreme Kraljevine SHS-Jugoslavije, preko onih iz vremena socijalizma do istorijskih monografija nastalih u današnjim državama. Cilj je bio da se na konkretnim primerima studentima pokaže kako se menja slika prošlosti u zavisnosti od sadašnjosti i kako funkcioniše istorijski revizionizam ne samo u istoj akademskoj sredini, nego često i kod istih autora koji revidiraju svoja gledišta u zavisnosti od novonastalih političkih okolnosti. Poseban segment istraživanja bio je posvećen predstavama Jugoslavije u udžbenicima istorije u današnjim državama, iz čega je trebalo da se vide sve razlike koje danas postoje u tumačenju zajedničke istorije i to u nastavi, preko koje se priprema odnos novih generacija prema traumatičnoj prošlosti. Uz to, 8 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / dvoje studenata su predstavili promene koje je lik Gavrila Principa doživeo u različitim epohama u istoriografijama Bosne i Hercegovine i Srbije. Na prvoj Letnjoj školi prof. Božo Repe s Filozofskog fakulteta u Ljubljani i prof. Dubravka Stojanović s Filozofskog fakulteta u Beogradu bili su stalno prisutni, dok su prof. Hannes Grandic s Humbolt univerziteta u Berlinu i dr Srđan Milošević držali plenarna predavanja. Studentski referati predstavljani su u popodnevnim satima, uz zanimljivu i veoma inspirativnu diskusiju koju su pokrenuli. Referate su studenti pripremali tokom školske godine uz pomoć odabranih mentora s Filozofskih fakulteta, pa posebnu zahvalnost, pored one koju ukazujemo članovima Radne grupe, dugujemo prof. Branimiru Jankoviću (Filozofski fakultet, Zagreb) i Adnanu Prekiću (Filozofski fakultet, Nikšić). Prof. dr. Dubravka Stojanović Univerzitet u Beogradu / ZBORNIK RADOVA / 9 MLADI ISTORIČARI O JUGOSLOVENSKOJ ISTORIOGRAFIJI Posledica raspada SFRJ i zadnjih balkanskih ratova bilo je mnoštvo (re)interpretacija prošlosti, kojima su zajednička dokazivanja o iskorištavanju pojedinih naroda Jugoslavije, pravdanje sopstvenih postupaka i traženje krivca u drugima. Reč je bila o izrazitom političkom revizionizmu čiji su deo postale i nacionalne istoriografije. Proces je, kao priprema za rat, počeo već osamdesetih godina. Istorija je bila redukovana na međunacionalne konflikte, viktimizaciju svog naroda i demonizaciju Jugoslavije. Takve istorijske teme postale su središnja tema literarnih radova, pozorišnih predstava, filmova, publicističkih priloga, medijske pokrivenosti pa i, tada poznatih, „pisama čitalaca“, štampane verzije današnjih društvenih mreža. Istoriografija je tu imala samo sporednu ulogu, a i većinom je bilo reči o uključivanju u opšte talase nacionalizama. Medijski rat se, predvidljivo, pretvorio u prave ratove, a istoričari su se međusobno tako zavadili da, u većini slučajeva, međusobno nisu više ni komunicirali, iako su pre toga bili u kolegijalnim, čak prijateljskim odnosima. Vrlo retki su ostali principijelni i, uprkos ratovima i raspadu države, očuvali kontakte. Trebalo je pričekati na novu generaciju koja je nakon završetka ratova počela da uspostavlja kontakte, najpre lične, a kasnije i institucionalne. Deo te obnovljenje saradnje predstavlja i projekat Krokodil – „Istoričari protiv revizionizma“. Projekat proizlazi iz uverenja da „kroz proces istorijskog čišćenja trenutni pobednici (oni koji „pišu“ istoriju) konstruišu prošlost koristeći široki spektar javnih i političkih intervencija – od obrazovnog sistema do simboličkih izražavanja novih istorija (imena ulica, praznici, spomenici i memorijali). Pitanja poput „Ko je prvi došao na ovu teritoriju?“, „Ko je bio najveća žrtva?“ i na kraju, premda ne i na poslednjem mestu, „Ko je prvi počeo?“ simbolizuju tip kolektivnog sećanja koji karakterišu dva krucijalna identitetska markera neizbežna u konstrukciji sećanja – samoviktimizaciju i heroizam.“ Deo projekta je i povezivanje najmlađe generacije istoričara sa prostora nekadašnje Jugoslavije, generacije koja se naučno tek oblikuje, / ZBORNIK RADOVA / 11 koja sa Jugoslavijom nije imala nikakvo lično iskustvo i koja i danas slabo poznaje ostale delove nekadašnje države ili ih uopšte ne poznaje, pošto je to za njih tuđa, a neretko čak „neprijateljska“ teritorija; generacije koja je razapeta između nacionalnog istoriografskog narativa i globalizacije i koja između jednog i drugog oblikuje i naučni odnos prema jugoslovenstvu. Da li je naš pokušaj zapravo pokušaj oživljavanja „jugoslovenske istoriografije“? To bi, naravno, bilo besmisleno, a nije ni moguće. Jugoslovenska istoriografija kao celina, u stvari, nikad nije ni postojala. Radilo se o zbiru nacionalnih istoriografija (istorijskih društava u republikama i pokrajinama) sa prilično krhkim vezama. Institucionalno je postojao Savez istoričara Jugoslavije, koji je ujedinjavao republička i pokrajinska društva istoričara. Istoričari su se sastajali na kongresima koji su se odvijali otprilike svake četvrte godine. U periodu nakon rata održano je devet kongresa (prvi 1945. godine, a poslednji 1987. godine). Godine 1981. kongres je trebalo da se održi u Prištini, ali je zbog nacionalnih trenja odgođen i održan dve godine kasnije u Aranđelovcu (Srbija). Između 1977. i 1981. godine savez praktično nije delovao, veze između republičkih i pokrajinskih organizacija bile su prekinute, a prestao je da izlazi i istorijski časopis saveza: Jugoslovenski istorijski časopis (JIČ). Ponovno oživljavanje saveza i njegovo programsko usmerenje nakon toga podržala je i politika. JIČ je ponovo počeo izlaziti 1986. godine, ali samo nakratko, poslednji broj (3–4) izašao je 1988. godine. Ponovno izdavanje pratile su polemike, a neki od istoričara su čak tvrdili da je finansijska pomoć časopisu 1981. godine otkazana samo zbog toga što se zvao „jugoslovenski“. U zadnjem objavljenom broju JIČ-a objavljeni su prilozi sa poslednjeg (devetog) kongresa jugoslovenskih istoričara, koji je, u vreme kad se savez već raspadao, ipak održan u Prištini. Sledeći, deseti kongres trebalo je da bude u Hrvatskoj, ali nikada nije održan. Jugoslovenska istoriografija imala je nekoliko ambicioznih zajedničkih projekata, ali su svi izvedeni samo do pola ili su propali. Uspelim projektom, koji je ostvarila celokupna jugoslovenska nauka sa znatnom saradnjom istoriografije, možemo smatrati prvo izdanje Enciklopedije Jugoslavije na srpskohrvatskom jeziku (poslednji tom je izašao 1971. godine). Realizaciji je značajno doprineo autoritet vođe projekta, hrvatskog pisca Miroslava Krleže. Ponovljeno i prošireno izdanje na jezicima naroda i narodnosti Jugoslavije, koje su počeli pripremati 1980. 12 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / godine, upravo zbog razilaženja o istoriografskim temama uspelo je izaći u šest tomova, a na jezicima naroda (različito po republikama) u manje tomova. U poslednjem izdatom tomu jugoslovenski istoričari uspeli su da napišu još i odrednicu Jugoslavija. Najveći i najambiciozniji projekat jugoslovenske istoriografije je bila Istorija naroda Jugoslavije. Rad je prekinut zbog velikih nesuglasica između istoričara koji su radili na trećoj knjizi. Uzrok za razilaženja su bila pre svega različita vrednovanja nacionalnih pokreta u 19. i 20. veku, vrednovanja jugoslovenske ideje kod pojedinih naroda, nastanak modernih jugoslovenskih naroda i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Godine 1985. oživeli su napori za nastavak Istorije naroda Jugoslavije (u naslovu su dodali i „narodnosti“) i doživeli političku podršku. Projekat je zastao već u početnoj fazi, jer su se razilaženja među istoričarima dodatno produbila. Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije u jednom tomu izašao je 1963. godine sa ambicijom da jugoslovenski istoričari u narednim godinama pripreme višetomnu istoriju SKJ. Novi rad je započet krajem sedamdesetih godina na inicijativu predsedništva CK SKJ. Rad su koordinisale specijalne komisije za istoriju pri republičkim centralnim komitetima i komisija za istoriju pri CK SKJ. Na kraju je 1986. godine izašla samo jedna knjiga nevelikog obima (nešto više od 400 stranica) na jezicima svih naroda Jugoslavije sa naslovom Istorija saveza komunista Jugoslavije. Knjiga je danas beznačajna i većina istoričara je i ne poznaje. Vrlo malo saveznih institucija je istraživalo jugoslovensku istoriju kao celinu (pored Instituta za savremenu istoriju, koji je krajem pedesetih godina osnovala savezna vlada i Vojni istorijski institut JNA). Šta je, znači, namena naših napora da uz „jugoslovenski“ istoriografski projekat povežemo najmlađe generacije? Takav projekat bi u nekoj drugoj sredini bio sasvim uobičajen, kao što se i odvija u svim sredinama koje su nekada bile deo zajedničke države (npr. u slučaju Austrougarske, a čak i u slučajevima nekadašnjih kolonijalnih država i njihovih kolonija). Ali na Balkanu je ovako nešto odmah sumnjivo, napori ove vrste se i skoro trideset godina od raspada države kritikuju kao pokušaji „obnavljanja“ propale države ili barem kao jugonostalgija. U ciljevima Krokodilovog projekta Istoričari protiv revizionizma smo istakli da je „glavni cilj stvaranje prostora za istorijski i interkulturalni dijalog kroz kreiranje mreže istoričara, pisaca, / ZBORNIK RADOVA / 13 novinara, studenata i šire publike, koja će doprineti rešavanju konflikta, uzajamno poštovanim istorijskim narativima (ako već zajednički nije moguć) i inkluzivnijoj kulturi sećanja. Projektne aktivnosti će rezultirati stvaranjem održive platforme koja će omogućiti uzajamno prihvatljive interpretacije događaja iz bliže i dalje prošlosti korišćenjem metoda multiperspektivnog istorijskog narativa.“ Tome su namenjene i tri letnje škole sa doktorantima iz država koje su nastale na teritoriji nekadašnje Jugoslavije. Jedna je već održana u Andrevlju u Vojvodini i na njoj su se obrađivale dve teme. Prva je bila istoriografija o Jugoslaviji tokom oba rata, nakon Drugog svetskog rata i nakon raspada Jugoslavije, a druga analiza udžbenika o Jugoslaviji. U razdoblju između dva rata teško je govoriti o istoriografiji, lakše o pogledima savremenika na novonastalu državu, koji su uprkos tome (ili upravo zbog toga) izuzetno zanimljivi. Isto tako je interesantno, kako su se prijašnje historiografije prilagodile novoj jugoslovenskoj stvarnosti i novoj vladarskoj kući Karađorđevića. U razdoblju socijalističke Jugoslavije, u stvari, postoje dve vrste istoriografije. Prva je nacionalna, što podrazumeva da se o istoriji Jugoslavije piše kroz prizmu pojedinih naroda, a druga je jugoslovenska, koja istoriju Jugoslavije obrađuje kao celinu. Ova se deli na dva dela: kolektivne edicije, koje sam naveo gore, i radovi pojedinih istoričara, koji, naravno, po nacionalnosti nisu bili Jugosloveni već pripadaju pojedinim narodima, ali su im radovi u njihovo vreme prihvaćeni kao svejugoslovenski (npr. Srbin Branko Petranović ili Hrvat Dušan Bilandžić). Tokom osamdesetih godina takvi istoričari su se većinom okrenuli nacionalnim interpretacijama. Kroz postjugoslovenske radove u trećem sklopu vrlo plastično možemo osetiti revizije koje su napravljene u pojedinim nacionalnim okolinama. U kombinaciji sa analizom udžbenika taj se proces iscrtava veoma oštro, u stvari, čak i dramatično. Rad koji su obavili studenti i studentkinje letnje škole u Andrevlju, barem za mene, bilo je vrlo pozitivno iznenađenje, stoga sam i predložio da se njihovi prilozi objave. Mogućnost kritičke analize i samorefleksije 14 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / nacionalnih istoriografija daju utisak da je na prostorima nekadašnje zajedničke države izrasla generacija koja je, i pored svih naših različitosti, sposobna da pruži opšteprihvatljivu interpretaciju događaja. Prof. dr Božo Repe Univerzitet u Ljubljani / ZBORNIK RADOVA / 15 STVARANJE JUGOSLAVIJE U MEĐURATNOJ HISTORIOGRAFIJI Bojan Popović Filozofski fakultet, Beograd STVARANJE JUGOSLAVIJE U SRPSKOJ MEĐURATNOJ ISTORIOGRAFIJI: VLADIMIR ĆOROVIĆ I JAŠA PRODANOVIĆ Nastanak jugoslovenske države sa sobom je doneo brojne probleme i nezadovoljstva sa kojima je režim morao da se suoči. Sam čin ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu stvorio je burnu političku atmosferu u kojoj se raspravljalo o načinu stvaranja nove države; da li to treba da bude monarhija ili republika, unitarna država ili federacija, da li su garantovana prava svim narodima. Režim, na čijem čelu je stajao kralj Aleksandar Karađorđević, nastojao je čvrsto da široj javnosti nametne model integralnog jugoslovenstva kao jedini ispravan i da stvori sliku sistema koji nastoji da ostvari prava svakog pojedinca u državi. U tu svrhu, kao odlično propagandno sredstvo, poslužila je i istoriografija. Jedan od najboljih primera prorežimske međuratne istoriografije jeste Vladimir Ćorović (1885-1941).1 Svoju Istoriju Jugoslavije objavio je 1933.2 u trenutku kada je država bila u ogromnoj krizi nakon Vidovdanskog atentata u Narodnoj skupštini, a de facto i dalje pod diktaturom kralja Aleksandra. Knjiga je izašla u situaciji kada režim jače nego ikada nastoji da suzbije takozvane plemenske razlike među narodom i da nametne svima novu nacionalnost – jugoslovensku. 1 Ćorović je u Beču studirao istoriju i filologiju, a usavršavao se u Minhenu kod jednog od najboljih vizantologa toga doba – Karla Krumbahera. Nakon Velikog rata, postao je redovni profesor na beogradskom Filozofskom fakultetu, a ubrzo je postao i redovni član Srpske kraljevske akademije. Uža sfera interesovanja bila mu je srednjovekovna istorija, ali i odnosi srpske države sa Habzburškom monarhijom. Bio je vrlo blizak režimu kralja Aleksandra, ubeđeni zastupnik integralnog jugoslovenstva (čak je prisustvovao činu proglašenja ujedinjenja) te se tako nametnuo kao najbolji izbor za pisanje jedne iscrpne sinteze o istoriji Jugoslovena. Za više, pogledati: Енциклопедија српске историографије, Београд 1997, стр. 688-689. 2 Tokom postojanja socijalističke Jugoslavije, Ćorovićeva sinteza je bila zabranjena. Svoje drugo izdanje doživela je 1989. godine, a treće 2011. / ZBORNIK RADOVA / 19 Istorija Jugoslavije štampana je za širu čitalačku publiku te nije sadržala kritički aparat, kao ni spisak izvora i literature. Stoga, nije moguće utvrditi u kojoj meri je ova sinteza istraživačka. U svom radu, Ćorović je predstavio istoriju jugoslovenskih naroda od doseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo pa sve do svog vremena. Pokušavao je pokaže kako su južni Sloveni jedan narod kog političke granice nisu mogle da razdvoje i da se oduvek osećala potreba zajedničke saradnje. Navodio je brojne primere drevne saradnje Srba i Hrvata i navodnih pokušaja uspostavljanja jugoslovenske države.3 Cilj je bio izmisliti tradiciju. Samo ujedinjenje je vrlo šturo predstavljeno, kroz jedno omanje poglavlje u kome nisu čak ni pomenuti svi faktori ujedinjenja. Nišku deklaraciju, koja je predstavljala osnovni ratni program Srbije, a čiji je cilj stvaranje Jugoslavije, Ćorović pominje u samo jednoj, čisto informativnoj rečenici. Zanemario je i sve aktivnosti srpske vlade tokom ratnog perioda, a koje su imale za cilj obezbeđivanje savezničke podrške za ostvarenje ratnog programa. Onda i ne čudi što su izostavljene razne kontraverze o tome da li je jugoslovenski program mogao postati velikosrpski. Ako uzmemo u obzir trenutak kada je knjiga objavljena, ovakav odnos prema politici srpske vlade nimalo ne čudi. U momentu izlaska knjige, Jugoslavija se borila sa nezadovoljstvom povodom nacionalnog pitanja koje je bilo, u manjoj ili većoj meri, aktuelno tokom celog postojanja države. Srbi su u očima drugih naroda bili tretirani kao vladajuća nacija koja stiče brojne privilegije na račun drugih. Iz tog razloga, politika kralja Aleksandra, koju je aktivno sprovodio od 1929. godine nastojala je da pokaže kako su u njegovoj državi svi ravnopravni i kako pokretanje nacionalnog pitanja ne može ničim biti opravdano. Preveliki osvrt na politiku srpske vlade tokom rata mogao bi stvoriti utisak da se favorizuje uloga Srbije u stvaranju Jugoslavije što je moralo biti izbegnuto. Ipak, Ćorović nije zaboravio da naglasi koliko je regent oduvek bio iskreni pobornik ujedinjenja. Drugi razlog za ovakvo prikazivanje srpske vlade leži u tome što je autor nastojao i da izbegne pominjanje brojnih rasprava o uređenju države. Pitanje Ljudevit Posavski je navedene kao primer prvog pukušaja stvaranja Jugoslavije; Tvrtko Kotromanić je stvorio prvu jugoslovensku državu; stanovništvu u XIII veku je u svakodnevnom govoru koristilo srpskohrvatski jezik itd. 3 20 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / unitarizma i federacije bilo je konstantno crvena linija između srpske vlade, srpske opozicije i Jugoslovenskog odbora. U vreme uspostavljanja diktature, ova pitanja su oživela mnogo jačim plamenom i bilo je problematično prikazati da savremeni problemi države sežu još u period pre njenog nastanka. Takođe, ukoliko bi se to pomenulo, bilo bi evidentno da je program srpske vlade odneo prevagu (a onda bi bilo teško izbeći i način na koji je prevaga odnesena) pa bi to opet Srbiju stavljalo u dominantan položaj što nije smelo da se desi. Sve ovo uputilo je Ćorovića da Jugoslovenski odbor i Narodno vijeće prividno označi kao najbitnije faktore ujedinjena. Naravno, to nije eksplicitno pomenuto, ali je ovim činiocima dato najviše prostora u delu knjige koji se bavi ujedinjenjem. Izbor na ova tela je pao jer su u njima učešće uzimali predstavnici sva tri narodna plemena, pa je bilo pogodno da se kroz njihov rad predstavi zajedništvo Srba, Hrvata i Slovenaca, što je zapravo i motiv cele knjige. Za Ćorovića, Jugoslovenski odbor je osnovan kako bi se u inostranstvu pojačao interes za jugoslovensko pitanje i tu se završava davanje okvira ovom telu. Autor je naveo brojna pisma podrške koje je Jugoslovenski odbor uputio srpskoj vladi tokom 1915.i 1916. godine, što je stvaralo privid dobrih odnosa sa srpskim diplomatskim predstavnicima. Izostavljeni su brojni sukobi Odbora i Nikole Pašića, pitanje finansiranja Odbora, kao i borba Jugoslovenskog odbora da postane međunarodno priznat politički faktor od strane sila Antante. To bi opet rušilo sliku narodnog jedinstva koja se morala izgraditi. Krfska deklaracija, kao zajednički produkt Odbora i srpske vlade nije mogla a da ne bude pomenuta. Ipak, nije data pozadina te deklaracije kao ni odredba kojom se odlaže pitanje o državnom uređenju. Navedeno je samo da su se predstavnici dva tela dogovorili da buduća država bude ,,nezavisna, ustavna i parlamentarna monarhija pod Karađorđevićima, sa jedinstvenom teritorijom“.4 Ovo je bio još jedan način režima da pokaže svoj legitimitet. Na ovom mestu, Ćorović se osvrnuo i na onaj katolički kler koji nije dobro prihvatio Krfsku deklaraciju i rekao: ,,Još nisu uviđali da će Hrvatsku zbog Londonskog ugovora čekati teška sudbina ako ih saradnja sa Srbijom 4 В. Ћоровић, Историја Југославије, Београд 1933, стр. 572. / ZBORNIK RADOVA / 21 ne prikaže pred Evropom kao Antantofile“.5 Uz to, napomenuo je i da je kod dobrog dela Srba bila prisutna želja za Dušanovom Srbijom. Dakle, iako je uloga srpske vlade vrlo šturo prikazana, Ćorović je na zgodnim mestima iskoristio priliku da naglasi da je saradnja sa Srbijom po Hrvate (Slovence nije pomenuo) bila jedino rešenje koje joj na Versajskom miru ne bi donelo katastrofu, a da je Srbija ipak imala izbor i da za nju Jugoslavija nije predstavljala jedinu mogućnost. Narodno vijeće je okarakterisano slično kao Jugolsovenski odbor, s tim što mu je posvećena nešto veća pažnja jer je imalo ulogu veću od propagandne. Ćorović je Vijeću pripisao najveći politički uticaj koji je ijedna organizacija na prostoru Austro-Ugarske imala tokom jugoslovenskog ujedinjenja i opet je isticao saradnju tri plemena, ali isto tako, istakao je da je ovo telo ,,stvorilo front prema Srbiji“.6Kao ključni argument za ovu svoju tvrdnju, Ćorović je naveo Ženevski sporazum – ugovor koji je Pašić potpisao sa predstavnicima Vijeća. Međutim, nije pomenuo sve odredbe već je napisao da je tada, na inicijativu Antona Korošeca ,,koji nije imao mandat za takve pregovore“, umesto narodnog jedinstva dogovoreno uređenje države na dualističkoj osnovi. Takođe, kako je naglasio, ovaj neobavezujući sporazum izazvao je mnoge proteste i kod srpske vlade i kod mnogih članova Vijeća. 7 Vidna je težnja Ćorovića da zataška samu prirodu Ženevskog sporazuma, kao i da prikaže koje su sve strane učestvovale u njegovom donošenju. Još, indirektno je želeo da prikaže Vijeće kao faktor koji se protivio politici Srbije i koji je mogao da ugrozi ujedinjenje, ali bez stvarne namere. Najveći revizionizam koji je Ćorović izvršio dolazi na samom kraju, pri opisivanju dogođaja pred sam Prvodecembarski akt. Narodno Vijeće, kaže Ćorović, krajem novembra poslalo je delegaciju u Beograd koja je srpskoj vladi iznela određene zahteve. U svom tekstu, srpski istoričar je ovaj put naveo sve te zahteve, među kojima je najvažniji bio onaj da odluku o konačnom uređenju države donese Ustavotvorna skupština za najkasnije šest meseci. Ali, na samom kraju razlaganja o ovom događaju, Čorović kaže da su svi zahtevi 5 Ibid. 6 Ibid, str. 576. 7 Ibid, str. 577. 22 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / ispunjeni osim onog da zajedničke poslove vodi zajednička vlada.8Time je prenebegao činjenicu da je upravo ovaj događaj bio glavni argument opoziciji tokom čitavog perioda Kraljevine SHS/Jugoslavije da je država stvorena na nedemokratskim osnovama i da je zapravo ujedinjenje izvršeno van ovih okvira bilo osnovni razlog političkog trvenja. Dakle, i pored želje da u skladu sa vladajućom politikom toga vremena prikaže ujedinjenje kao jednu utopiju u čijem ostvarenju su složno učestvovali Srbi, Hrvati i Slovenci zarad ostvarenja zajedničkih interesa, 9 Ćorović je koristio svaku priliku da istakne ključnu ulgu srpske vlade u ovom procesu. Iako to nigde nije eksplicitno naglašeno, iako je o samoj politici srpske vlade jedva napisano nekoliko rečenica, analizom teksta uočava se jasna autorova namera. Ogromna uloga srpske vlade u procesu ujedinjenja nije sporna, ali je sporan način na koji to Ćorović prikazuje optužujući nesrpske političke činioce da su gotovo sabotirali ujedinjenje. Iako su svi politički činioci predstavljeni u prividno pozitivnom svetlu, nije potrebna naročito pažljiva analiza teksta da se utvrdi da Ćorović zaista nije mislio tako. Po sredi je očigledno bilo stavljanje istorije u službu režimu. Ćorovićev narativ jeste bio dominantan u međuratnoj Srbiji, ali nikako nije bio i jedini. Među grupom uglednih naučnika, koji su nastojali da probleme Jugoslavije slojevito promatraju i tako reše, istaknut je bio Jakov Jaša Prodanović.10 Uz Jovana Cvijića i Sretena Žujovića 1918. godine bio je pristalica Jugoslavije kao federacije američkog tipa. Koren većini svih problema jugoslovenskog političkog života nalazio je upravo u godini ujedinjenja i nepoštovanju načela ravnopravnosti, odnosno nedostatku političke etike. Takođe, pozitivno je ocenjivao neke od projekata za preuređenje države. Kao republikanac, kardinalnu grešku prilikom ujedinjenja video je u nametanju monarhističkog oblika vladavine i obliku državnog uređenja. 8 Ibid, str. 578. 9 Ti zajednički interesi su bili isključivo nacionalne prirode i pravdani su zaštitom od moćnih suseda koji su imali želju da prošire svoje teritorije na račun slovenskih zemalja. 10 Jakov Prodanović (1867-1948) bio je istoričar književnosti i političar. Tokom Velikog rata, u Parizu je aktivno agitovao za stvaranje Jugoslavije. Bio je jedan od osnivača Republikanske stranke 1919. godine. Bio je član uređivačkog odbora u nekoliko istaknutih časopisa gde je dosledno propagirao ideju federalizma. Nakon II svetskog rata, bio je potpredsednik Vlade FNRJ. U SANU je primljen 1936. / ZBORNIK RADOVA / 23 Prema Prodanoviću, radikali, kao najprivrženiji monarhiji, nisu iskreni monarhisti, ne žive za monarhiju nego od monarhije što samu državu vuče na dno.11Takođe, govorio je i da je monarhistički oblik vladavine donesen na prevaru.12 Uz konstanto ponavljanje kako ne postoji jasna razlika između vlasti i opozicije i da se niko ne vodi interesima naroda, osnivač Republikanske stranke izlaz iz takve situacije video je u osnivanju federativne Jugoslavije. U svojim oštrim kritikama nije štedeo ni demokrate, ni radikale, ni Stjepana Radića. Poslednjeg je takođe uklapao u kalup oportunista i gotovo proročki rekao: ,,Danas je on hrvatski, seljački republikanac, a neće proći mnogo vremena pa će postati stub monarhizma u S. H. S.“13 Dakle, Prodanović je imao jasnu koncepciju neke druge Jugoslavije, koja se potpuno razlikovala od one u kojoj je on bivstvovao. Iako nije bio previše optimističan, uporno se trudio da ukaže na greške koje su dovele do nezdrave političke atmosfere u državi i tako pokuša da stvori zdravo, demokratsko društvo. Ipak, njegov narativ o potrebi vraćanja u 1918. kao politički trenutak u kom je država mogla da krene putem razvoja i demokratije, nije bio naročito popularan i nije zaživeo za vreme postojanaj Kraljevine Jugoslavije. 11 J. Prodanović, ,,Bauljanje demokratije“, Buktinja, br. 9, oktobar 1924, str.4. 12 Ibid. 13 J. Prodanović, ,,Zlo rađanje – gotovo suđenje“, Buktinja, br. 4, april 1924, str.21-27. 24 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Ajdin Muhedinović Filozofski fakultet, Sarajevo UJEDINJENJE 1918. GODINE U DJELU PERE SLIJEPČEVIĆA Jubilarne godišnjice uvijek su mnogo više od pukog datuma i proslave. Kao što navodi Michael Mitterauer, upravo to što je neka godina jubilarna potiče na promišljanje o vremenu, tome kako je ono iskorišteno, koji su pomaci napravljeni, šta je to vrijeme donijelo, a šta odnijelo unepovrat.1 Takve godine prepune su simbolike za one koji ih iščekuju, svjedoče o određenim tradicijama, kontinuitetu ili jednostavno bude emocije i sjećanja na minule događaje i ljude kojih više nema. Kao najpogodniji trenuci za rekapitulaciju vremena jubilarne godine svoj odraz imaju u raznim društvenim sferama, često i u nauci. Jedan od načina obilježavanja jubilarne desetogodišnjice osnivanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca bilo je i objavljivanje zbornika radova Napori Bosne i Hercegovine za oslobođenje i ujedinjenje.2 Ovaj zbornik radova predstavili su neki od tada najznačajnijih znanstvenika iz različitih naučnih polja, s ciljem da se objasni uloga Bosne i Hercegovine u procesu ujedinjenja, ali tako da se nizom radova objasni njen razvojni put od austrougarske okupacije do ujedinjenja, te da se predstavi razvoj obrazovanja, kulture i ekonomije u tom periodu. Iako je osnovni cilj ove knjige bio da se objasni uloga Bosne i Hercegovine u procesu ujedinjenja, većina radova nije tematski ni hronološki vezana za događanja u periodu 1914-1918. U cijelom zborniku samo jedan od radova tematski je vezan za vojna i politička dešavanja koja su u spomenutom periodu dovela do ujedinjenja južnoslavenskih naroda. To je rad Pere Slijepčevića,3 „Bosna i Hercegovina u Svetskom Ratu“ (219-277). U ovom radu Slijepčević je pitanje M. Mitterauer, Milenijumi i druge jubilarne godine: zašto proslavljamo istoriju?, Beograd 2003, drugo izdanje, 77. 1 2 Napori Bosne i Hercegovine za ujedinjenje i oslobođenje, Pero Slijepčević, Sarajevo 1929. Pero Slijepčević je rođen 1888. godine kod Gacka, a nakon završene gimnazije u Mostaru započinje studij germanistike u Beču i Fribourgu. Tokom balkanskih ratova učestvovao je kao dobrovoljac u vojsci Crne Gore, a tokom Prvog svjetskog rata je u emigraciji zastupao stavove i interese Srbije. Bio je profesor na Univerzitetu u Beogradu i jedan od najznačajnijih germanista Srbije i Jugoslavije. 3 / ZBORNIK RADOVA / 25 ujedinjenja pratio iz bosanskohercegovačke perspektive i u tom smislu detaljnije je pažnju posvetio pitanjima: stradanja naroda, dobrovoljačkih akcija na frontovima, radu bosanskohercegovačke emigracije za vrijeme rata, Bosne i Hercegovine u Jugoslavenskom odboru i političkim aktivnostima u zemlji za vrijeme i nakon rata. Ovaj rad Slijepčevića značajan je iz niza razloga, a jedan od glavnih jeste taj što je on bio saučesnik ili posmatrač velikog broja događaja o kojima govori i piše, što njegovom tekstu daje dijelom i memoarski karakter. Za argumentaciju svojih stavova Slijepčević uglavnom ne koristi izvore. Kada to i čini, u svom tekstu se poziva uglavnom na službene izvještaje, pisma tadašnjih političkih djelatnika, štampu na francuskom i njemačkom jeziku, službene listove i sl. Ipak, potrebno je naglasiti da se, prema do tada postojećoj literaturi, o pitanju koje je tretirao u svome radu, odnosio dosta kritički. Primjer za to jeste njegov osvrt na rad Vladimira Ćorovića,4 kojem zamjera to što se koristio „izvorima svake vrste negde preciznim a negde nesigurnim“.5 Na samom početku Slijepčević otkriva s koje pozicije piše, ali i karakter samog teksta. U prvim riječima iznosi jasnu optužbu „hteli su nas uništiti“, koju sam već u nastavku iste rečenice dovodi u pitanje, jer ističe kako „mi o tome nemamo podataka“.6 Autor u radu potpuno preuzima poziciju pobjednika i pod velikim nacionalnim nabojem nastoji čitaocu ukazati na sve žrtve koje čak i samu pobjedu stavljaju u drugi plan. Njegovo osnovno polazište jeste da je Austro-Ugarska monarhija imala namjeru „skršiti jednom za svagda srpski narod“ kao i srpski nacionalizam u Bosni i Hercegovini.7 Slijepčevićev cilj u ovom članku bio je tretirati ujedinjenje iz bosanskohercegovačke perspektive, ali se on više fokusirao na odbranu Bosne i Hercegovine od onih koji su smatrali da Bosna i Hercegovina nije u ujedinjenje uložila dovoljno ili onoliko koliko se od nje očekivalo. Svojom analizom i podacima o razaranju u Bosni i Hercegovini autor je nastojao pokazati da je ona pretrpjela najveću štetu nakon 4 Komentar Pere Slijepčevića odnosio se na: V. Ćorović, Crna knjiga. Patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme Svetskog Rata 1914-1918, Beograd – Sarajevo 1920, prvo izdanje. 5 P. Sijepčević, „Bosna i Hercegovina u Svetskom Ratu“, u: Napori Bosne i Hercegovine za ujedinjenje i oslobođenje (ur. Pero Slijepčević), Sarajevo 1929, 220. 6 Isto, 219. 7 Isto, 220. 26 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Srbije. Jedan od primjera u kojima se Slijepčević ne poziva na bilo kakvu vrstu izvora, a gdje je trebao to učiniti, jeste kada govori o ukupnom broju stradalih u Bosni i Hercegovini. Žrtvovanje i junaštvo bosanskih Srba su nešto što je savršeno odgovaralo tezi koju zastupa Slijepčević, pa je u tom smislu dodatno isticao takve događaje kada bi mu se god pružila prilika. Ponekad, uz romantičarski opis kao u slučaju seljaka Jovana koji, saznavši da mu je porodica spašena, daje svoj život kako bi spasio nekog mlađeg i učenijeg od njega.8 U svoj toj želji koju autor ima pri prikazivanju žrtve i patnje koju podnose Srbi u Bosni i Hercegovini, on govori o mnogim događajima i pojavama koje se inače nalaze na margini ratnih događanja, što može biti vrlo korisno, a njegov tekst čini dosta „živim“ i interesantnim. Kako bi što bolje utemeljio svoju tvrdnju da je Bosna i Hercegovina dala sve što je mogla za ujedinjenje, Slijepčević u radu piše o interniranju, đačkim i drugim procesima za veleizdaju, mučenju, egzekucijama, položaju pravoslavnog sveštenstva, čime je zapravo želio ukazati na probleme s kojima su se susretali stanovnici Bosne i Hercegovine u tom periodu. Također, autor ističe ulogu bosanskohercegovačkih (srpskih) dobrovoljaca koji su, prema njemu, u odsudnim trenucima popunjavali redove srpske vojske i unosili potrebnu dinamiku u rat. Slijepčević se ne ustručava ukazati na muslimane i Hrvate u redovima srpske vojske. Naprotiv, takve slučajeve ističe i s ushićenjem govori o njima kao o naprednim pojavama među muslimanima i Hrvatima.9 Veliku važnost daje emigraciji koja je novčano pomagala formiranje dobrovoljačkih jedinica i njihovo uključivanje u rat te mnogobrojnom srpskom stanovništvu koje se organiziralo i vratilo na ratište da bi pomoglo srpskoj vojsci u oslobađanju zemlje. Pero Slijepčević pitanje ujedinjenja tretira kao konačno razrješenje historijskih, političkih i drugih tokova koji su opteretili prostor naseljen Južnim Slavenima. Iako mu daje punu podršku i predstavlja vjernog sljedbenika ideje ujedinjenja, Slijepčević je bio svjestan da su strane koje su učestvovale u ujedinjenju bile izuzetno neravnopravne, različite po mentalitetu i kulturi, 8 Isto, 232. Jedan od primjera jeste opis smrti Husnije Kurtovića. P. Sijepčević, „Bosna i Hercegovina u Svetskom Ratu“, u: Napori Bosne i Hercegovine za ujedinjenje i oslobođenje (ur. Pero Slijepčević), Sarajevo 1929, 244. 9 / ZBORNIK RADOVA / 27 te da su imale ekstremno različita očekivanja i ciljeve koje su nastojali postići ujedinjenjem.10 Slijepčević se pokazao dosta kritičnim, čak i prema srpskoj vladi, kojoj posebno zamjera propuste, nemar i neuspjeh prilikom prikupljanja podataka o stradanju stanovništva. Ono što najviše zamjera srpskoj vladi i drugim faktorima pri ujedinjenju, posebno Jugoslavenskom odboru, jesu rasprave o državnom uređenju u onim trenucima kada prostor države još nije bio oslobođen. Međutim, u tim ideološko-političkim raspravama, ipak, staje na stranu i službu zvanične Srbije. Slijepčević se u radu zalagao za odbranu integralnog ujedinjenja, a ne bilo kakvog stvaranja „velike Srbije”. Nastojao je pokazati da bosanskohercegovačka emigracija nije radila na nekim „separatističkim“ idejama za Bosnu i Hercegovinu. On Bosnu i Hercegovinu vidi kao dio srpskog prostora, a gotovo romantičarski opisuje događaje pri samom ulasku srpskih jedinica u Sarajevo.11 Poziciju Bosne i Hercegovine u procesu ujedinjenja Slijepčević je eksplicitno odredio kada govori o ulozi Bosne i Hercegovine u Jugoslavenskom odboru gdje je ona imala „ulogu posrednika, ulogu kopče između Srbije i Hrvata“.12 Potrebno je istaći i to da ukazuje na nejedinstvo među narodima Bosne i Hercegovine, što je ispravno tumačenje, ali ga on detaljno ne objašnjava, jer Bosnu i Hercegovinu prikazuje u potpunosti na strani Srbije i ujedinjenja, pa i među Hrvatima i muslimanima ukazuje samo na one elemente koji su u određenom historijskom trenutku podržali ujedinjenje, a one koji su bili protiv njega ne spominje. Kao jedan primjer Slijepčević navodi demonstracije koje su u Sarajevu nastupile nakon atentata. Po njemu, ti događaji su se desili zbog poticanja pojedinih muslimana i Hrvata od austrougarske vlasti, dok je većina bila ogorčena zbog tih dešavanja. U ovom slučaju svoju tvrdnju potkrepljuje proglasom sarajevske općine da se narod ogradi od tih događaja.13 Međutim, protivljenje „većine stanovnika“ Sarajeva neredima nije nužno argument za impliciranje tvrdnje kako su oni bili na srpskoj strani u tom trenutku. 10 Isto, 259. 11 Isto, 273-274. 12 Isto, 260. 13 Isto, 221. 28 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Detaljnija analiza njegovih argumenta o opredjeljenju stanovništva u vezi s ujedinjenjem, a i orijentacije tokom rata, vjerovatno bi pokazala značajno drugačije rezultate nego što je nastojao pokazati Slijepčević. Ono čemu Slijepčević poklanja najviše pažnje kada je u pitanju ujedinjenje jesu političke aktivnosti u zemlji gdje je vidljiv pokušaj da se što detaljnije i hronološki predstavi politički proces ujedinjenja. Tu je u prvom planu sukob decentralističkih i centralističkih struja, naročito tokom 1918. godine. Slijepčević spominje većinu događaja i vođenih pregovora. Također, o većini njih govori ispravno. Jedina zamjerka, ali zaista krupna, može mu se uputiti u dijelu teksta koji se odnosi na Ženevsku konferenciju i događaje koji su uslijedili nakon nje. Takav propust ne može se shvatiti kao slučajnost. Nepoštivanje dogovora postignutog na Ženevskoj konferenciji 6-9. novembar 1918. jedan je od osnovnih izvora kasnije političke krize koja je trajala koliko i Kraljevina Jugoslavija. Naime, dogovor sa Ženevske konferencije predviđao je uspostavu zajedničkog ministarstva koje je trebalo organizirati ustavotvornu skupštinu čiji je zadatak bio da odluči o uređenju zajedničke države.14 Slijepčević je u potpunosti izostavio djelovanje regenta Aleksandra Karađorđevića koji je privremenim uklanjanjem Nikole Pašića spriječio ratifikaciju odluka sa Ženevske konferencije i iskoristio nepovoljan trenutak za daljnje pregovore, jer je italijanska vojska započela okupaciju hrvatske jadranske obale. Tim političkim manevrom regent Aleksandar Karađorđević uspio je nametnuti onakav oblik ujedinjenja kakav je odgovarao dinastiji Karađorđevića. Izostavljajući ove događaje Slijepčević se postavio jasno, zaštitnički na stranu neiskrene srpske politike pred samo ujedinjenje. Slijepčević ne pokušava naročito argumentirati ujedinjenje nego ga predstavlja kao izraz narodne volje i političkih okolnosti. Za njega je najvažnije da se ono dogodilo. Skoro u potpunosti izostavlja pravne argumente ujedinjenja, a razlog za to se možda krije u činjenici da je o tome mnogo lakše i potrebnije raspravljati kada se govori o Vidovdanskom ustavu i događajima nakon ujedinjenja, a o tome Slijepčević ne piše ništa. Slijepčević se ne obazire ni na ekonomske posljedice ujedinjenja, s tim da uočava i ukazuje da su prostori koji su se ujedinili nejednako razvijeni kako ekonomski tako 14 I. Karabegović, „Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca – historijska realnost“, Historijska traganja, br. 3 (2009), 14. / ZBORNIK RADOVA / 29 i u svakom drugom smislu. Nešto više pažnje Slijepčević posvećuje tome šta samo ujedinjenje predstavlja za određene narode i kako se oni prema njemu odnose, posebno u Bosni i Hercegovini. Za Hrvate napominje da su bili najviše razočarani i da su se vrlo brzo pokajali što se odražava u njihovoj politici tog vremena, dok, s druge strane, bosanske muslimane predstavlja kao najskeptičnije prema samom ujedinjenju. Slijepčević ostaje pri svojoj osnovnoj tezi da je Bosna i Hercegovina dala sve što je mogla za ujedinjenje i da se ona posmatrala, i prije i nakon ujedinjenja, kao „privjesak“ Beograda i Zagreba, što je značajno smanjilo prostor za bilo kakve samostalne akcije koje bi se više cijenile. Kada govori o onome što je ujedinjenje zapravo donijelo stanovništvu Bosne i Hercegovine, Slijepčević napredak vidi samo u „narodnom prosvjećivanju“ gdje, prije svega, misli na privatnu inicijativu na tom polju i rad prosvjetnih društava. Na kraju, o tekstu Pere Slijepčevića možemo reći da je, uprkos mnogim zanimljivim informacijama koje autor predstavlja i načinom na koji piše, tekst u potpunosti u skladu s tada općeprihvaćenim stavovima o ujedinjenju kao o ključnom političkom i historijskom događaju, ali i s tada aktuelnim ideološkim konceptom i javnim diskursom. Dakle, ne možemo reći da autor potpuno relevantno obrađuje temu. Glavni argumenti za to jesu autorova sklonost proizvoljnim zaključcima bez adekvatne utemeljenosti na izvorima kao i izostavljanje pojedinih jako bitnih događaja poput aktivnosti regenta Aleksandra Karađorđevića nakon Ženevske konferencije. Stoga, slika koju ono kreira duboko je prožeta njegovim političkim angažmanom i ciljevima vremena o kojem je pisao, kao i onoga u kojem je pisao. Njegovi stavovi iz današnje perspektive i sa savremenim dostignućima historiografije kada je riječ o Prvom svjetskom ratu i ujedinjenju na kom prostoru su u određenim dijelovima održivi, ali generalno prevaziđeni mnogo značajnijim i vrednijim radovima. 30 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Literatura: V. Ćorović, Crna knjiga. Patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme Svetskog Rata 1914-1918, Beograd – Sarajevo 1920, prvo izdanje. I. Karabegović, „Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca – historijska realnost“, Historijska traganja, br. 3 (2009). M. Mitterauer, Milenijumi i druge jubilarne godine: zašto proslavljamo istoriju?, Beograd 2003, drugo izdanje. Napori Bosne i Hercegovine za ujedinjenje i oslobođenje, Pero Slijepčević, Sarajevo 1929. P. Sijepčević, „Bosna i Hercegovina u Svetskom ratu“, u: Napori Bosne i Hercegovine za ujedinjenje i oslobođenje (ur. Pero Slijepčević), Sarajevo 1929. / ZBORNIK RADOVA / 31 Ilija Bajović Filozofski fakultet, Nikšić “UJEDINJENJE CRNE GORE I SRBIJE” - PREDSTAVE O STVARANJU JUGOSLAVIJE U DJELU JOVANA ĆETKOVIĆA Izuzimajući naučnu raspravu koja je 1928. godine povedena na stranicama časopisa Istorijski zapisi, knjiga Jovana Ćetkovića, “Ujedinjenje Crne Gore i Srbije”, predstavlja jedino djelo koje u međuratnom periodu tretira ovu temu. Ova knjiga predstavlja jednu vrstu istorijske studije ali i hronike jednog vremena jer je sam autor savremenik i učesnik događaja o kojima piše. Takođe, knjiga predstavlja jednu vrstu hrestomatije pošto je u njoj objavljen veliki broj orginalnih istorijskih izvora, pisama, zapisnika i slične građe koju autor uklapa u tekst. Knjigu “Ujedinjenje Crne Gore i Srbije” Ćetković je objavio 1940. godine u Dubrovniku. Jovan Ćetković rođen je u Podgorici 1890. godine. Umro je u Beogradu 1963. godine. Bio je političar. ministar i publicista. Bogoslovsko-učiteljsku školu završio je na Cetinju. Bio je učesnik Balkanskog i Prvog svjetskog rata. Vatreni pobornik bezuslovnog ujedinjenja i član omladinskih organizacija bjelaša poslije 1918. godine. Politički je pripadao Savezu zemljoradnika. U Crnoj Gori je pripadao lijevom krilu SZ i bio radikalni kritičar ondašnjih režima. U Nikšiću je 1927. pokrenuo nedjeljni list Glas naroda, preko kojeg je zagovarao radikalniji otpor režimu i stvaranje opštecrnogorskog političkog fronta. Hapšen je 1935. i 1938. godine. Učesnik NOR-a od 1941. Bio je potpredsjednik ZAVNO-a za Crnu Goru i Boku od 1943. i potpredsjednik Crnogorske antifašističke skupštine narodnog oslobođenja od 1944. godine. Poslije oslobođenja bio je ministar poljoprivrede u vladi NRCG, poslanik u Saveznoj skupštini. Nosilac partizanske spomenice i drugih odlikovanja. Autor brojnih tekstova u štampi i dvije knjige u kojima je branio odluke Podgoričke skupštine i afirmisao bjelaški ujediniteljski pokret.1 1 Š.Rastoder i dr., Istorijski leksikon Crne Gore, Cetinje 2006, 528,529. / ZBORNIK RADOVA / 33 Knjiga “Ujedinjenje Crne Gore i Srbije” ima 457 strana i podjeljena je u deset poglavlja, od kojih se pet posljednjih poglavlja odnosi na događaje koji su direktno povezani sa procesom ujedinjenja. Ćetković u uvodnim poglavljima, prikazuje prošlost Crne Gore konstantno insistirajući na tezi o Srpstvu, srpkom karakteru Crne Gore, u kojima jasno naglašava da je Crna Gora i njen narod dio šire - Srpske zajednice. Na identičan način Ćetković će i kasnije tumačiti pitanje ujedinjenja u kojima će teza o Srpskom porijeklu Crne Gore biti dominantan element u objašnjavanju svih procesa. U prva dva poglavlja autor daje osvrt na istoriju Crne Gore od 15. vijeka. Ćetković u najkraćim crtama na fonu bjelaške ideologije počinje knjigu sa periodom kada Crna Gora pada pod Osmansku vlast 1499. nazivajući tadašnju Crnu GoruZetu srpskom državom. U kratkom pregledu istorije Crne Gore do 1918. on se osvrće i na period vladavine dinastije Petrović-Njegoš. Govori o velikom značaju te dinastije u borbi za samostalnost Crne Gore i jačanju srpske svijesti u tom periodu. Crnogorske vladare iz dinastije Petrović-Njegoš smatra svakog posebno zaslužnim borcima za Crnu Goru i njenu samostalnost, izuzev Knjaza Nikole, koga zbog njegove uloge u procesu ujedinjenja oštro kritikuje.2 Ćetković koristi tezu da je Knjaz brzo ostao bez svojih učitelja (vojvode Mirka) i da je zbog toga potpao pod uticaj “nedarovitih savjetnika zbog čega je zalutao sa puta Danila, Petra I i II”. U poglavljima u kojima opisuje stanje u Crnoj Gori, Ćetković oštro kritikuje vlast Knjaza Nikole prikazujući ga kao autokratu koji je “umjesto brige o privrednom razvoju spjevao stihove i djelio odlikovanja a narod učio neradu i rasipništvu”. Ćetković naziva knjaza Nikolu apsolutistom, samodršcem, čovjekom koji nije bio spreman da demokratizuje društvo u Crnoj Gori. U analizi, Ćetković jasno prepoznaje i ističe namjere Knjaza Nikole da dođe na svesrpski presto, govori o njegovim namjerama da obnovi Dušanovu carevinu sa sobom na čelu. U ovoj knjizi autor navodi, koliko je narod u Crnoj Gori bio sve više oduševljen idejom ujedinjenja sa Srbijom nakon Balkanskih ratova, uvidjevši u tom ratu vojnu ali i ekonomsku moć Srbije.3 2 Jovan Ćetković, Ujedinitelji Crne Gore i Srbije, Dubrovnik 1940, 7-24. 3 J. Ćetković, nav.djelo, 49, 50, 55, 110. 34 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Negativan odnos prema kralju Nikoli, Ćetković će posebno naglasiti u djelu knjige koja govori o ratnim sukobima u Crnoj Gori. U tim djelovima teksta Ćetković afirmiše tezu o navodnoj izdaji i kapitulaciji Kralja Nikole odnosno predaji Austrijskoj vojsci i ostavljanju države i vojnika na cjedilu. Na osnovu nekoliko obavještajnih podataka koji se pozivaju “na dobro obavještene izvore” Ćetković olako optužuje kralja Nikolu za izdaju crnogorske vojske. Često citira različite dokumente, depeše između crnogorske vlade i stranih država najčešće Beča pokušavajući na taj način da dokaže politiku konvertitstva i izdaje crnogorskog kralja. Ulogu Crne Gore u 1. svjetskom ratu autor smatra časnom, tu misli na crnogorske vojnike ali ne i na samog kralja, njegove sinove i vladu, optužujući ih da su pred početak ali i tokom samog rata otvoreno bili u prepisci sa Bečom, pokušavajući s njima da se nagode da izbjegnu rat, odnosno da ostanu neutralni. U periodu kada se bližila sloboda, autor navodi kako i na koji način, je narod u Crnoj Gori iščekivao pored crnogorskih komita i oslobodilačku Srpsku vojsku. On na taj način pravi uvod u ono što će se dogoditi na Podgoričkoj skupštini.4 Kada konkretno govorimo o ujedinjenju, važno je istaći da autor knjige tom pitanju pristupa kao akter tih događaja, kao čovjek koji je vatreno i 1918. ali i 1940. godine branio odluke Podgoričke skupštine. Autor u tom pogledu nije revidirao svoje stavove. Ćetković govori kako je 1918. trebalo pobijediti ili pasti u ropstvo domaćih okupatora. On govori kako su nakon rata, agenti kralja Nikole u narodu širili priče o dolasku kralja Nikole, o savezničkoj odluci da se pomogne Crnoj Gori.5 Autor navodi grupu ljudi porijeklom iz Crne Gore, koji su došli kao izaslanici srpske vlade da pripreme teren za ujedinjenje, to su bili Svetozar Tomić, Janko Spasojević i Petar Kosović. Ćetković navodi kako je Izvršni Centralni odbor pripremao teren za održavanje Podgoričke skupštine u vidu izbora narodnih poslanika za istu. Ćetković ujedinjenje posmatra kao jednu vrstu unutrašnjih procesa, u kojima narod odbacuje autokratsku vlast i sve njene atribute, i oduševljeno prihvata ideju južnoslovenskog ujedinjenja, ne spominjući da li je Srpska vlada 4 J. Ćetković, nav.djelo, 117-134, 163-195 5 J. Ćetković, nav.djelo, 271. / ZBORNIK RADOVA / 35 u tome imala udjela. Na taj način autor nastoji da prikaže, kako su odluke Podgoričke skupštine bile izraz volje naroda u Crnoj Gori. Ćetković afirmiše tezu po kojoj su poslanici Podgoričke skupštine glasali protiv autokratije i da su u tom dijelu prihvatili stav da je srpski narod u Crnoj Gori jedne krvi i jezika sa narodom u Srbiji i drugim srpskim krajevima. Tu autor navodi i ekonomske razloge govoreći da je Crna Gora siromašna zemlja, koja ne bi imala nikakve uslove za samostalni život i da su njeni interesi nerazdvojno vezani za interese Srbije. Ovdje je važno istaći da autor ne pominje crnogorski ustav iz 1905. godine, i na taj način ne otvara legitimno istraživačko pitanje legitimiteta Podgoričke skupštine.6 Po autoru najveću zaslugu za “izgradnju velike građevine nove Jugoslavije imaju Šumadinci, koji su okupili rasturene i ranjene jugoslovenske narode”. Takođe, objašnjava i kako se našlo dosta odanih ljudi crnogorskog Kralja, koji su odmah po odlukama Podgoričke skupštine počeli da otvoreno rade protiv ujedinjenja, koristeći teške ekonomske prilike koje su im išle na ruku u toj akciji. Od svih ujedinitelja u Crnoj Gori, autor posebnu pažnju posvećuje Marku Dakoviću vođi crnogorske omladine i jednog od najznačajnijih protivnika Kralja Nikole. 7 U svojoj knjizi Ćetković tumači ulogu velikih sila prema svim navedenim događajima. Priznajući ujedinjenje Crne Gore i Srbije kao svršen čin, velike sile su u isto vrijeme držale pod rukom i kralja Nikolu i prema autoru vodile poluzvanične razgovore sa njim i njegovim ministrima. Autor ne navodi da su velike sile, prije svega Francuska gledale blagonaklono na sve što se dešavalo u Crnoj Gori nakon završetka rata. Upravo zbog toga možemo zaključiti da on nije detaljnije opisivao uticaj velikih sila, već je u prvom redu isticao samo unutrašnji faktor. Svoju studiju, Ćetković završava poglavljem u kome se analiziraju dometi ujedinjenja pokušavajući sada sa istorijske distance da opravda događaje iz 1918. u kojima je učestvovao. Autor jasno potencira siromaštvo 6 J. Ćetković, nav.djelo, 271,285,299,300. 7 J. Ćetković, nav.djelo, 314,317. 36 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Crne Gore i njenih građana, kako bi sa druge strane to bila potvrda ispravnosti ideje koju je on zastupao. Ćetković jasno zaključuje da je odluka iz 1918. imala pozitivne efekte. On ponovo za loše ekonomske i socijalne rezultate optužuje vlast Kralja Nikole iako je u novoj državi bilo više od 20 godina vremena da se te stvari isprave. To mu ipak ne smeta da saopšti da je i pored loših rezultata i neispunjenih obećanja ujedinitelja taj čin bio opravdan. Ćetković piše: „Sve i da nije bilo nacionalnih i političkih razloga za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, sve i da nije stvarana Jugoslavija, Crna Gora morala bi se zbog svojih vitalnih razloga ujedinti sa Srbijom“. Ćetković ističe da ako Crna Gora nije unijela u Jugoslaviju materijalna bogatstva, kakve su unijele druge pokrajine, ona je pristupila ujedinjenju i udarila prvi kamen temeljac ujedinjenoj Jugoslaviji. Ponavlja tezu o ekonomskoj neodrživosti Crne Gore saopštavajući da je Crna Gora do 1918. u najvećoj mjeri funkcionsala zajmovima od veliki sila u prvom redu je finansijski zavisila od Rusije. Važno je napomenuti da je Ćetković još za vrijeme pisanja ove knjige bio pripadnik komunističkog pokreta zbog čega u svoj rukopis unosi neke socijalističke ideje. Tako on pored otvorene kritike autokratske vlasti Kralja Nikole, dosta oprezno osporava i vlast formiranu nakon 1918. godine. Tako se u njegovim stavovima mogu prepoznati ideje socijalizma. Piše: “mi ne propovijedamo takvu slobodu, gdje jedni mogu terorisati druge, takvu socijalnu pravdu gdje će bez protekcije i korupcionaških mahinacija svi školovani mladi ljudi dobiti mjesta u državnoj službi, na račun onih koji često nezasluženo, jedu po nekolika komada, dok drugi zaslužni i kvalifikovani gladuju jer nemaju jakih protektora“.8 Na kraju ovoga izlaganja, u najkraćem ću konstatovati da je autor knjige bio poprilično subjektivan, kao što sam već naveo jer je bio akter pomenutih događaja o kojima sam govorio. Knjiga je napisana upravo sa ciljem da opravda odluke Podgoričke skupštine, jer je i sam autor bio učesnik iste. Mada je važno istaći, da iako je autor bio zagovornik pripajanja Crne Gore Srbiji, da je ipak na neki način bio disedent u toj državi, ali ne 8 J. Ćetković, nav.djelo, 431, 432, 454. / ZBORNIK RADOVA / 37 protiv države već protiv režima koji su njom upravljali, pokušavajući da na taj način sebe predstavi kao iskrenog ujedinitelja. Autor svoje tvrdnje djelimično potkrepljuje dokumenitma odnosno depešama, između najčešće crnogorske vlade ili kralja Nikole i drugih zemalja, pokušavajući na taj način često u negativnom kontekstu da prikaže kako su i na koji način kralj i njegova vlada vodili izdajničku politiku. Upravo zbog toga jedna strana je označena kao izdajnička i apsolutistička, strana kralja Nikole, dok je druga strana opisana kao patriotska, koja je uspjela pored svih problema da ostvari vjekovni san a to je nacionalno ujedinjenje. Upravo na taj način autor pokušava da dokaže kako 1918. godina nije godina nestajanja crnogorske države i dinastije nego njeno ponovno rađanje. U svakom slučaju Jovan Ćetković je ostavio svoj sud, o jednom događaju koji je svakako i danas u Crnoj Gori predmet rasprava i različitih pogleda na događaje koji su i tada ali i danas dijelili Crnu Goru na dvije strane. Literatura Ćetković Jovan, Ujedinitelji Crne Gore i Srbije, Čigoja Štampa Beograd, Dubrovnik 1940. Rastoder Šerbo i dr., Istorijski leksikon Crne Gore, Cetinje 2006. 38 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / STVARANJE JUGOSLAVIJE U HISTORIOGRAFIJI SOCIJALISTIČKE JUGOSLAVIJE Немања Јовановић Филозофски факултет Београд СТВАРАЊЕ ЈУГОСЛАВИЈЕ У ИСТОРИОГРАФИЈИ СОЦИЈАЛИСТИЧКЕ ЈУГОСЛАВИЈЕ СРПСКА ИСТОРИОГРАФИЈА: БРАНКО ПЕТРАНОВИЋ Бранко Петрановић је истакнути српски историчар који је највећи део своје каријере, али и живота, провео у доба социјалистичке власти у Југославији. Рођен је 1927. године на Цетињу, где је започео своје школовање које је наставио у Котору а затим и у Београду. Са 17 године, 1944. године прикључује се НОБ-у што је утицало на његова каснија опредељења да се бави савременом историјом пре свега „друге Југославије“. Након рата, 1950. године дипломира на Правном факултет у Београду, да би 1956. дипломирао поново на Филозофском факултету, такође у Београду. Петрановић своју научну каријеру почиње 1959. у Одељењу за историју Института друштвених наука где је остао до 1963. године, док је докторску дисертацију одбранио 1962. године на Правном факултету. Након тога прелази да ради у Институту за изучавање радничког покрета у ком остаје до 1969. године. Те године прелази на Филозофски факултет где прво постаје ванредни професор а затим и редовни професор шест година касније. Током двадесетпет година рада на факултету предавао је историју Југославије и бавио се изучавањем најновијом историјом народа Југославије. На почетку научне каријере, 60-их година бавио се пре свега питањем социјалистичке Југославије и њеног стварања, да би 1980. године издао своје прву Историју Југославије, коју је затим проширио 1988. године. У међувремену радио је на издању неколико збирака докумената везаних за разне периоде Југословенске историје. Пред крај свог живота окреће се поново питањима Другог светског рата, али 1991. издаје књигу Агонија две Југославије, поредећи проблеме и сличности / ZBORNIK RADOVA / 41 два режима тада нестајуће државе. Преминуо је на радном месту 1994. године од можданог удара.1 Одговор на то како је он, тј. српска историографија социјалистичког доба, гледала на стварање Југославије може се наћи у двема историјама Југославије из 1980. и 1988. године, али у књизи Агонија две Југославије. За писање сва три дела Петрановић користи бројне изворе, од издатих докумената, стенографских белешки, мемоара и биографија, новина, итд. Њих је употпуњавао бројном научном литературом, чинећи свој рад научно гледано јако добро поткованим. Прва два дела прате хронолошки стил писања те су питања везана за уједињење у свим књигама и прва поглавља, док је у Агонији две Југославије стил тематско-хронолошки те се прво поглавље бави стварањем и краљевске и социјалистичке Југославије и поређењем ова два догађаја. Права разлика међу три дела долази из обима рада и приступа теми. Историја Југославије 1918-1978 из 1980. године има око 600 страна текста и има поприлично неутралан и научан став преношења догађаја и историјских околности. Уз то даје понеко своје објашњење или тумачење, али опет задржава поприлично рационалан и научан приступ. У другом, проширеном издању Историје Југославије 1918-1988 из 1988. године, које има три тома од око 400 страна, задржава сличан стил писања, али шири број детаља које износи јер је ово издање само по себи детаљније. Али повећава и број својих запажања и тумачења. С друге стране Агонија две Југославије је много мање обимно дело, са само око 380 страна у коме се Петрановић заједно са коаутором Момчилом Зечевићем одваја од наративног и непристрасног историографског писања и прилази ближе личном тумачењу и давању свог мишљења. Међутим задржава научни приступ тиме што сва своја разматрања подупире и базира на чињеницама које износи. У обе Историје Југославије Петрановић обрађује питање уједињења обрађује нараторски почев од рађања „југословенске идеје“ у 19-ом веку, преко догађаја пред Први светски рат и за време самог рата, завршавајући поглавље самим чином стварања Краљевине СХС. Међутим фокус поглавља нису ратне операције већ пре свега планови 1 Енциклопедија српске историографије, Београд 1997, 570—572. 42 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / и тежње Српске владе, Југословенског одбора и у каснијем периоду Народног вијећа, као и њиховим међусобним односима, сарадњи и сукобима. Уз све то Петрановић придаје такође доста пажње у спољним факторима уједињења од става чланова Антанте према том питању, односа Аустро-Угарске према Србији и Југословенству, нестанку царске Русије, аспирацијама Италије на Балкану, итд. Чини се да се труди да опише све факторе који су утицали на стварање нове државе, основама на којима је та идеја почивала и као и догађајима који су то омогућили.2 Насупрот томе у Агонији његова тежња није да пренесе историјске токове и догађаје већ покушава отворено да се супротстави историјском ревизионизму који је наступио с распадом Југославије, да разбије заблуде и, по њему, погрешна тумачења везаних за тај чин. У том погледу се мање бави самим током догађаја, више њиховом проблематиком и тумачењем.3 Оно што повезује друго издање Историје Југославије и Агонију јесте да Петрановић свој фокус мало више усмерава на Србију и њену улогу у уједињењу. Највећа мана сва три дела јесте питање коришћења извора и литературе. Иако је на крају сваке од књига набројана целокупна библиографија коришћена за писање, у самом тексту нема одредница које би нагласиле одакле је тачно Петрановић дошао до тих података иако се у самом тексту повремено позива не нека познатија документа као што су Крфска4 и Мајска декларација5. Такав приступ је много присутнији у Агонији јер се сам Петрановић ту превасходно бави изношењем својих ставова. Међутим током читања, поготову у Историјама Југославије, не стиче се утисак да су његови закључци произвољни и не потковани, већ насупрот томе да Петрановић вешто барата свим изворима, да на основу њих и пише већи део текста. У Историјама Југославије његов приступ питању уједињења и стварања Југославије је превасходно фокусиран на политичка питања. Он се највише бави политиком Пашића и Српске владе, Супила, Бранко Петрановић, Историја Југославије 1918-1988: Прва књига, Београд 1988, 3-29; Бранко Петрановић, Историја Југославије 1918-1978, Београд 1980, 15-29. 2 3 Б. Петрановић, М. Зечевић, Агонија две Југославије, Београд 1991, 13-35. 4 Б. Петрановић, Историја Југославије 1918-1988: Прва књига, 17. 5 Исто, 18. / ZBORNIK RADOVA / 43 Југословенског одбора, Народног вијећа, али и великих сила према Југословенском питању. Анализира како су се развијали међусобни односи, шта је утицало на јачање југословенске идеје, како су важни догађаји мењали политичку сцену, како локалну тако и глобалну. У политичка разматрања улазе и питање будућег унутрашњег уређења државе у ком супротставља Супилов федерализам са Пашићевим унитаризмом6, али за који опет изоставља своја идеолошка становишта базирајући се на покушају да објасни зашто су се они сами залагали за другачије идеје. Кроз та објашњења не исказује јасно да ли подржава иједно од та два могућа решења за уређење државе. Петрановић слично приступа и осталим споровима међу народима Југославије, објашњава их, даје им позадину и разлоге, али се чини да се не упушта у „брањење“ било које од страна. Тако да у његовом раду преовлађује политичкодипломатском приступ историји и питању уједињења. Иза тога следе идеолошки фактори где се, иако пише у доба „друге Југославије“, не осећа готово никакав утицај социјалистичких идеја. Иако је у пар наврата назвао неке скупове или људе буржоаским, чак и тада ти називи не одишу пропагандом социјалистичке идеолгије колико се чине као историјска запажања. Главна идеологија којом се Петрановић заправо бави јесте идеологија југословенства и „троименог народа“ насупрот националистичким тежњама народа Југославије. И док се иза идеја југословенства назире Петрановићева подршка још у првом издању Историје Југославије док је национализам представио као идеју која је тровала међусобне односе народа Југославије, изазивала мржњу и остављала разорне последице. У том погледу изједначава тзв. пансрпство и великохрватску идеологију.7 Из тога се стиче утисак да се Петрановић пре свега слагао с југословенством које је, чини се, видео као велики корак у правом смеру, макар у тренутку када је та држава настајала. У такво схватање југословенства поново се благо уплиће социјалистичка идеологија јер он изјављује да су иза идеје уједињења биле најнапредније стране народа Југославије. Насупрот томе Петрановић изјављује да су иза појединачних националних интереса који су искључивали уједињење 6 Исто, 15-20. ⁷ Б. Петрановић, Историја Југославије 1918-1978, 15-16. 44 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / и ишли у прилог проширених националних држава стајале буржоазије тих нација.8 И чини се да су и његови лични ставови ишли у прилог стварању Југославије, иако то не износи директно. У много мањој мери Петрановић се дотиче правног фактора у уједињењу, за које даје детаљан след догађаја, од присаједињења Црне Горе Србији па до званичног проглашења Краљевине СХС. И док описује сам след тих догађаја он не даје оцене о њиховој легалности и правној снажности, међутим као закључну оцену даје да су југословенски народи легитимно изразили жељу за јединственом државом. Сви остали спорови међу народима, као што је питање уређење будуће државе, чини се да за Петрановића ниси бутни у питању легалности настанка Југославије. И наглашава да су касније идеје о Југославији као о „вештачкој и версајској творевини“ и сл. заправо само форме пропаганде и несхватања историјских оквира. Такав приступ је присутан пре свега у Историји Југославије из ‹88, у којој се Петрановић много отвореније супротставља националним тежњама у тумачењу историје које је у том тренутку хватало замајац.9 Економски и социјални погледи на уједињење су најмање обрађени у оба издања Историје Југославије. С економске стране Петрановић издваја да је уједињење донело до уједињења тржишта и царинске зоне, што је по њему омогућавало лакшу и бољу циркулацију робе и људи, као и брже развијање капитала и послова. Између економских и социјалних промена помиње разбијање великих поседа, које наглашава да већином држе странци који извлаче колонијалне ренте. У социјалном погледу Петрановић предочава читаоцима да се са уједињењем стварају услови за тешњу културну и научну сарадњу и развој међу свим народима, као и већи степен еманципације појединих народа, за које даје пример Словенаца за које сматра да су у том погледу „заостајали“ за Србима и Хрватима. 10 У самом процесу уједињења не јављају се питања радничке класе, иако се Петрановић већ у каснијим поглављима дотиче и теме. ⁸ Б. Петрановић, Историја Југославије 1918-1988: Прва књига, 27. ⁹ Исто. 10 Б. Петрановић, Историја Југославије 1918-1988: Прва књига, 28-29. / ZBORNIK RADOVA / 45 Насупрот приступу који користи у обе Историје Југославије, у Агонији две Југославије Петрановић, заједно са Зечевићем, „скида рукавице“ и покушава да се обрачуна са злоупотребом историје. Тако на самом почетку првог поглавља које се бави настанцима „две Југославије“ Петрановић каже: „Иако вредносни судови, по којима је нешто „правично“ или „неправично“, „корисно“ или „некорисно“, „прогресивно“ или „реакционарно“, прекривају све велике догађаје у историји, за науку вреде само гранитно утемељене чињенице.“11 Највише простора у овом поглављу посвећеном настанку „прве Југославије“ он поручује да је јасно, иако не даје директно објашњење, зашто је дошло до ревизионизма уједињења и саме историје Југославије, зашто се 1. децембар називао даном туге, зашто су ту држави почели да називају „тамницом народа“ и „умјетним историјским производом“. Али да „југословенско искуство“ не сме да измени реално сагледавање прошлости.12 Тако поручује да су неименовани историчари који прокламују идеју да је Пашић требао да изведе уједињење без Словенаца и Хрвата у сукобу са чињеницама. А осуде које они упућују творцима Југославије он сматра ваннаучним.13 С друге стране он прихвата да је идеја народног јединства, која је била тако важан део уједињења, заправо била заблуда јер без обзира на све сличности и блискости међу три народа није постојало реално јединство.14 Могуће је да део тога долази из чињенице да је у тренутку писања књиге већ почео распад Југославије, те је и то утицало на његово разочарење у национално јединство Југословена. Међутим истовремено он покушава да објасни да је у међународним оквирима она била једини начин да се добије подршка за рушење Аустро-Угарске. У том тренутку, наглашава Петрановић, мултинационалне државе нестају и замењују их националне државе, те је тако свету представљана и Југославија. Он такође представља да уједињење несумњиво предводи Србија од својих ратних жртава, преко државне традиције и веза за савезнике, те наглашава да стварања јединствене државе могло бити само у форми 11 Б. Петрановић, М. Зечевић, Агонија две Југославије, 13. 12 Исто, 14-16. 13 Исто, 18-20. 14 Исто, 23. 46 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / „пијемонтизације“, те да ни у каквом смислу Српска влада није била у истој равни као Југословенски одбор или Национално вијеће.15 И иако је такав став изнео и у Историје Југославије, чини се да овде много чвршће стоји иза тога, објашњавајући кроз то зашто је нова држава била уређена како јесте. Но у том објашњењу он остаје неутралан и не пружа своје лично мишљење или подршку Пашићевом унитаризму, само покушава да образложи његове корене. И кроз то провлачи проблем „великосрпске хегемоније“, за које поставља питање да ли је псеудо-идеолошка или научна синтагма, покушавајући да се разрачуна и са употребом тог појма у време распада Југославије.16 Кроз то он не покушава да порекне постојање идеја „великосрпства“ нити да брани ту идеологију. Његова жеља јесте да стави читаоцу до знања да се у том тренутку у политици тај термин користи произвољно и без реалних корена у науци. Узевши све у обзир, у Агонији две Југославије Петрановић се готово искључиво бави политичким питањима стварања Југославије, кроз које се тек можда површно провлаче идеолошка питања, док се остала готово занемарују. И циљ овог поглавља, али и целе књиге, јесте супротстављању заблуда и лажи о Југославији које су почеле све више да се шире у време распада те државе. И без обзира на то колико је времена прошло од кад је Петрановић писао, чини се да његова дела нису нимало изгубила на важности. У сваком од њих он полази од утврђених чињеница и фактографије у потрази за историјском истином макар у светлу како је он види. Чак у тренуцима кад с распадом Југославије долази до новог тумачења историје неопходног за правдање рата Петрановић покушава да утиче на повратак ка историјским чињеницама. И иако се у самој Агонији осећа доза личне фрустрације и благо одступање од научног стила писања, у тим тренуцима расправе с новим идеолошко-пропагандним погледом на настанак Југославије он покушава да своје ставове базира на чињеницама и да их објасни најбоље што може. Самим тим чини се да његов рад тек минимално губи на важности и релевантности како у научним тако и ширим круговима. И читајући хронолошким редоследом 15 Исто, 20-23. 16 Исто, 14-15. / ZBORNIK RADOVA / 47 дела примећује се кроз њих он покушава да одговори на све већу кризу историје као науке у време када се распламсавао национализам и уплитао у све сфере живота. Тако се све више сукобљавао са тада преовлађујућим националистичким тумачењима прошлости. И иако се своди у „социјалистичке историчаре“, у његовом раду се тај идеолошки утицај не осећа. Његова највећа и најважнија водиља у писању ових књига било је веродостојно приказивање чињеница. С тога и дан данас када се читају ове његове књиге стиче се утисак да је његов рад и више него валидан. А како се у политици и медијима све чешће поново отварају и разматрају питања везана за Југославију кроз призме националне пропаганде и потребе, Агонија две Југославије показује да је Петрановић не само разумео прошлост већ увидео и куда иде будућност. Литература: Бранко Петрановић, Историја Југославије 1918-1988: Прва књига, Београд 1988. Бранко Петрановић, Историја Југославије 1918-1978, Београд 1980. Б. Петрановић, М. Зечевић, Агонија две Југославије, Београд 1991. Енциклопедија српске историографије, Београд 1997. 48 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Minela Radušić Filozofski fakultet, Sarajevo JUGOSLAVENSKO UJEDINJENJE U DJELU HAMDIJE KAPIDŽIĆA: BOSNA I HERCEGOVINA U VRIJEME AUSTROUGARSKE VLADAVINE (ČLANCI I RASPRAVE): IZMEĐU POVIJESNIH ČINJENICA I IDEOLOŠKOG REVIZIONIZMA Apstrakt: U radu se na primjeru studije Hamdije Kapidžića Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine (članci i rasprave), propituje na koji način je bosanskohercegovačka socijalistička historiografija gledala na jugoslavensko ujedinjenje iz 1918. godine, te koliko je u njenom pristupu prisutan historijski revizionizam. Analizira se znanstveni profil istraživača, relevantnost izvorne građe, veza između izvora i zaključaka s ciljem da se utvrdi koliko su Kapidžićeve teze o jugoslavenskom ujedinjenju znanstveno utemeljene, a koliko su produkt ideološkog revizionizma. Ključne riječi: austrougarska uprava, jugoslavensko ujedinjenje, 1918. godina, Hamdija Kapidžić, historijski revizionizam *** Riječi Georga G. Igersa da „svaka istoriografija proizilazi iz perspektive koja je vezana za ličnosti, vreme i kulturu, i, stoga, sadrži ideološki element,“1 inspirativne su i kada je riječ o jugoslavenskoj historiografiji socijalističkog perioda. Teme iz domena političke historije su u socijalističkoj Jugoslaviji zbog dinamike ideološke povezanosti uvijek izazivale društvene, političke i kulturne reperkusije, a brojne studije nastale u ovom periodu su zbog kontroverznosti pitanja koja tematiziraju bile predmetom sukoba i intelektualnih borbi. Knjiga G. G. Igers, Istorijska nauka u 20. veku, Kritički pogled u međunarodnom kontekstu, Beograd 2014, 110. 1 / ZBORNIK RADOVA / 49 Hamdije Kapidžića Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine (članci i rasprave),2 nastala u eri jugoslavenskog socijalizma, nije izazvala žučne rasprave niti je bila predmetom znanstvenih polemika, ali je decentan primjer historiografije socijalističkog razdoblja, budući da nosi obilježja i duh epohe u kojoj nastaje. Motivirani promišljanjem Davida Thelena da je „stručna zadaća povjesničara da daje kontekstualizaciju, komparaciju i strukturna objašnjenja, te da ukazuje na različite glasove i iskustva“,3 u ovom ćemo radu na primjeru studije Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine (članci i rasprave), nastojati ocijeniti kako i na koji način je bosanskohecegovačka historiografija socijalističkog razdoblja percipirala jugoslavensko ujedinjenje iz 1918. godine, te da li je i u kojoj mjeri u njenom pristupu prisutan historijski revizionizam. Stoga je cilj ovog rada da propitivanjem argumentacijske linije, analizom relevantnosti iskorištene arhivske građe, utvrđivanjem veze između izvorne podloge i izvedenih zaključaka, ocjenimo vjerodostojnost Kapidžićevih teza i odmjerenost zaključaka, propitujući koliko su oni zapravo izvedeni na temelju iskorištene izvorne podloge, a koliko su rezultat želje da se intepretirani okvir prezentira u skladu sa postulatima tada vladajuće ideologije. Tematski okvir studije Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine ( članci i rasprave) Nakon što je 1958. godine objavljena monografija Hercegovački ustanak 1882. godine,4 prva cjelovita studija o ovom povijesnom trenutku 2 H. Kapidžić, Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine (članci i rasprave), Sarajevo 1968. R. Rosenzweig, D. Thelen, The Presence of the Past: Popular Uses of History in American Life, New York 1998, 51. 3 ⁴ H. Kapidžić, Hercegovački ustanak 1882. godine, Sarajevo 1958. Da je socijalističku historiografiju posebno interesirala ustanička problematika, kojoj je u skladu sa marksističkim pristupom povijesti pripisivala revolucionarno obilježje, potvrđuju i drugi radovi nastali u ovom periodu: M. Ekmečić, Ustanak u Bosni 1875 – 1878, Sarajevo, 1960; Isti, „Ustanak u Hercegovini 1882. i istorijske pouke,“ u: Međunarodni naučni skup povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i Istočnoj krizi 1875-1878. godine, Radovi (Posebna izdanja Odjeljenja društvenih nauka ANUBiH), knj. XXX, 4, Sarajevo 1983, 9 – 20; Rusija i bosansko-hercegovački ustanak 1875-1878, (ur. B. Pavićević), Posebne zbirke CANU, knj. 3, sv. 2, Titograd 1986; V. Bogićević, „Osvrt na ekspanzionističku politiku austrougarske u vezi sa bosansko-hercegovačkim ustankom 1875-1878,“ Pregled, br. 10. (1975), 1129 -1142. 50 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / nastala kao rezultat akribičnog temeljitog istraživačkog rada zasnovanog na izvornim arhivskim vrelima, Hamdija Kapidžić je u narednom periodu, istražujući različite teme iz oblasti političke i kulturne povijesti Bosne i Hercegovine (1878–1918), potvrdio da ga kao istraživača ne interesira samo ustanička problematika kojoj je do tada poklanjao veliku pažnju što, pored navedene monografije potvrđuju i brojni radovi nastali o ovoj tematici,5 nego da u sferu njegova ineresovanja ulaze općenito položaj i zbivanja u Bosni i Heregovini pod austorugarskom upravom. Stoga je cijela naredna decenija (1958–1968) protekla u znaku produkcije radova nastalih sa tendencijom da ilustriraju „okupacioni“ sistem koji je Austro–Ugarska monarhija uspostavila i provodila u Bosni i Hercegovini do kraja Prvog svjetskog rata.6 Kao rezultat temeljitog i iscrpnog istraživačkog rada, 1968. godine objavljena je knjiga Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine (članci i rasprave), koja je sakupila i objedinila sve radove nastale u proteklom periodu. Iako pomenuta studija, sadržajno obuhvata dva dijela: političku i kulturnu historiju, akcenat je na političkoj historiji, koja nije obrađena cjelovito, u smislu da se po kronološkom slijedu interpretiraju politička zbivanja u periodu austorugarske uprave u Bosni i Hercegovini, niti monografski s ciljem da svojim istraživačkim postupkom od početka do kraja isprati jedan tematski okvir, ali po analizi odabranih pitanja, temeljitom pristupu i obimnoj arhivskoj građi koja je iskorištena, predstavlja značajan doprinos historiografiji ovog povijesnog razodblja, posebno ukoliko se ima na umu da tematizira iznimno važna pitanja iz perioda austrougarske uprave Bosnom i Hercegovinom. Imajući na umu ranije spomenutu Kapidžićevu monografiju o Hercegovačkom ustanku, i odabrane teme iz domena političke historije koje su prezentirane u prvom dijelu ove knjige: Pokret za iseljavanje srpskog ⁵ Neki od tih radova su: H. Kapidžić, „Prilozi istoriji ustanka iz 1882“, Separat iz Godišnjaka Istorijskog društva BiH, Sarajevo, 1951; Isti, „Crna Gora prema Hercegovačkom ustanku 1882.godine,“ Separat iz Godišnjaka Istorijskog društva BiH, Sarajevo 1954. ⁶ Neki od radova koji su objavljeni u tom periodu su: Isti, „Pripremanje ustavnog perioda u Bosni i Hercegovini (1908-1910),“Godišnjak Istorijskog društva, g. X (1959), 122-166; Isti, „Skadarska kriza i izuzetne mjere u Bosni i Hercegovini u maju 1913. godine,“ Godišnjak Društva istoričara BiH, g. XIII (1962), 5-51; Isti, „Pokušaj ujedinjenja Bosne i Hercegovine sa Srbijom u novembru 1918. godine“, Pregled, br. 1-2, (1965), 33-46. / ZBORNIK RADOVA / 51 stanovništva iz Hercegovine u Srbiju 1902. godine,7 Pripremanje ustavnog perioda u Bosni i Hercegovini (1908-1910),8 Previranja u austrougarskoj politici u Bosni i Hercegovini 1912. godine,9 Bilinski i Štajnbajsovo preduzeće u zapadnoj Bosni,10 Skadarska kriza i izuzetne mjere u Bosni i Hercegovini u maju 1913. godine11, Austrougarska politika u Bosni i Hercegovini i jugoslovensko pitanje za vrijeme Prvog svjetskog rata,12 Pokušaj ujedinjenja Bosne i Hercegovine sa Srbijom u novembru 1918. godine,13 evidentno je da je u Kapidžićevom radu period od 1882. do 1902. ostao neobrađen. U prvom dijelu studije kroz prizmu odnosa vlasti prema okupiranom/ anektiranom području, te posebno kroz pitanje odnosa vlasti prema domaćem stanovništvu, a sa namjerom da oslika težinu socijalno–ekonomskog položaja nametnutog od strane „okupacione“ vlasti iznimnim i drugim mjerama, Kapidžić je nastojao rekonstruirati osnovne pravce austorougarske politike u Bosni i Hercegovini. Stavljajući u fokus svoga interesovanja pitanje jugoslavenskog ujedinjenja i uslovno rečeno „oslobođenja“ od okupatorske vlasti, Kapidžić je istraživački temeljito proučavao politička gibanja i odnose u Bosni i Hercegovini s početka XX stoljeća, držeći ih faktorima od velikog značaja u smislu povijesne promjene položaja Bosne i Hercegovine uspostavljenog okupacijom i kasnije aneksijom. Stoga smo mišljenja da gore navedeni članci svojom sadržinom, pitanjima koja obrađuju, interpretiranim činjenicama te izvedenim zaključcima, čine uvertiru u prilog Austrougarska Isti, „Pokret za iseljavanje srpskog stanovništva iz Hercegovine u Srbiju 1902. godine“, u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 5-45. 7 ⁸ Isti, „Pripremanje ustavnog perioda u Bosni i Hercegovini (1908-1910),“ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 46-100. Isti, „Previranja u austrougarskoj politici u Bosni i Hercegovini 1912. godine,“ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 101- 139. 9 10 Isti, „Bilinski i Štajnbajsovo preduzeće u zapadnoj Bosni,“ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 140-155, 11 Isti, „Skadarska kriza i izuzetne mjere u Bosni i Hercegovini u maju 1913. godine,“ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 156- 198. Isti, „Austrougarska politika u Bosni i Hercegovini i jugoslovensko pitanje za vrijeme Prvog svjetskog rata,“ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, (199-262), 12 13 Isti, „Pokušaj ujedinjenja Bosne i Hercegovine sa Srbijom u novembru 1918. godine,“ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 263-283. 52 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / politika i jugoslovensko pitanje za vrijeme Prvog svjetskog rata,14 u ovoj kompilaciji rasprava i članaka. U drugom je dijelu studije prilozima iz kulturne historije Jedan pokušaj izrade geografije Bosne i Hercegovine za vrijeme Kalajeva režima,15 Stav Kalajeva režima prema pokretanju mostarske Zore,16 Institut za istraživanje Balkana u Sarajevu 1904-1908 (Namjena i planovi),17 Austrougarski političari i pitanje osnivanja univerziteta u Sarajevu 1913. godine (373-377),18 Bosanski sabor i smrt Lava Tolstoja,19 Pokušaj osnivanja stalnog pozorišta u Sarajevu 1913. godine,20 na primjeru izgradnje istaknutih kulturnih i obrazovnih institucija nastojao propitati stav austrougarske vlasti prema kulturnim poduhvatima koji su poduzimani u prvoj deceniji XX stoljeća, na tragu čega se nastojao iznaći odgovor na pitanje da li se i u kojoj mjeri u okviru austrougarskog „okupacionog“ sistema može govoriti o napretku i modernizaciji Bosne i Hercegovine u kulturnom i naučnom pogledu. Kapidžićev znanstveni profil Kako kritička analiza historiografije socijalističkog razodblja neminovno uključuje analizu profila ličnosti istraživača, njegovog političkog opredjeljenja i javnog djelovanja, u cilju utvrđivanja razine znanstvene objektivnosti koja Inače ovaj Kapidžićev rad je objavljen u Godišnjaku Istorijskog društva Bosne i Hercegovine 1957. godine, te naredne 1958. godine u časopisu Pregle. Pogledati: H. Kapidžić, „Austro-Ugarska politika u BiH i Jugoslovensko pitanje za vrijeme prvog svjetskog rata,“ Pregled, br. X (1958), 367 – 376; Isti, „Austro-Ugarska politika u BiH i Jugoslovensko pitanje za vrijeme prvog svjetskog rata,“ Godišnjak Istorijskog društva BiH, g. IX (1958), 7– 55. 14 Isti, „Jedan pokušaj izrade geografije Bosne i Hercegovine za vrijeme Kalajeva režima,“ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 284-301. 15 Isti, „Stav Kalajeva režima prema pokretanju mostarske Zore“ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 302-310. 16 17 Isti, „Institut za istraživanje Balkana u Sarajevu 1904-1908 (Namjena i planovi),“ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 311- 372. 18 Isti, „Austrougarski političari i pitanje osnivanja univerziteta u Sarajevu 1913. godine,“ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 373-377. 19 Isti, „Bosanski sabor i smrt Lava Tolstoja,“ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 378-381. 20 Isti, „Pokušaj osnivanja stalnog pozorišta u Sarajevu 1913. godine “ u: Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968, 382 – 395. / ZBORNIK RADOVA / 53 stoji u uskoj korelaciji sa odnosom istraživača spram vladajuće idelogije, izdvojit ćemo nekoliko crtica iz curriculum vitae Kapidžića, koje u kontekstu analize koju namjeravamo sprovesti, držimo važnima: Hamdija Kapidžić (1904–1974), povjesničar i pedagog, autor i redaktor zbirki historijski značajne građe, i nezaobilazno ime bosanskohercegovačke historiografije XX stoljeća, završio je, 1928. godine, studij historije na Filozofskom fakultetu u Beogradu. U periodu 1948/1949. godine bio je izrazito politički aktivan te je obnašao funkciju Inspektora Ministarstva prosvjete.21 Nakon što je doktorsku disertaciju o Hercegovačkom ustanku 1882. godine odbranio u Beogradu, na Filozofskom fakultetu u Sarajevu izabran je za docenta 1952. godine na predmetu Istorija naroda Jugoslavije – novi vijek.22 Godine 1957. biran je u vanrednog profesora, a pet godina kasnije stekao je zvanje redovnog profesora.23 Pored toga što je 1969. godine izabran za šefa Katedre za historiju na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, svoj je autoritet u svijetu znanosti potvrdio 1969. godine, kada je na prijedlog akademikā Ante Babića i Branislava Đurđeva izabran za dopisnog člana ANUBiH, sa zadatkom da predvodi komisiju koja će raditi na izradi historije Bosne i Hercegovine pod austrougarskom upravom.24 Za angažman pri osnivanju Društva Istoričara BiH, čiji je bio redakcioni član, a potom i glavni urednik, zasluge za osnivanje Glasnika Arhiva i Društva Arhivskih radnika BiH, te za obiman i iznimno plodan naučno–istraživački rad koji uključuje preko 130 bibliografskih jedinica, Kapidžić je 1964. godine odlikovan Dvadesetsedmojulskom nagradom BiH, a potom 1969. godine i Šestoaprilskom nagradom grada Sarajeva.25 Interestantno je Kapidžićevo držanje tokom Drugog svjetskog rata, budući da je osuđujući politiku Nezavisne Države Hrvatske i nacističke Njemačke, u oktobru 1941. godine sa grupom uglednih muslimana i javnih radnika, potpisao Rezoluciju protiv ustaških progona Srba i Jevreja, pružajući, na taj način, vid podrške antifašističkoj borbi. 26 E. Redžić, Hamdija Kapidžić – naučnik i pedagog, ANUBiH, Odeljenje društvenih nauka, knj. 45, Sarajevo 2003. 7. 21 22 Isto. 23 S. Balić, Hamdija Kapidžić (1904-1974), Separat Abdruck aus Südost-Forschungen, br. 33 (1974), 323. 24 Redžić, Hamdija Kapidžić, 8. 25 Isto, 9. 26 Redžić, Hamdija Kapidžić, 10. 54 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Na temelju prethodno izloženog, evidentno je da je Kapidžićev znanstveni rad svakako bio u skladu sa onim što su tadašnji sistem i vladajuća ideologija nametali, budući da je potvrdu istoga, našao u priznanju od strane sistema, kao dobitnik dva vrlo važna priznanja: Dvadesetsedmojulske nagrade BiH, što je republičko priznanje, i Šestoaprilske nagrade Sarajeva, a kao dopisnom članu ANUBiH, ukazanomu je veliko povjerenje da predvodi komisiju koja će raditi na izradi projekta povijesti austrougarskog perioda. Sama činjenica da je već ranije, u pogledu javnog djelovanja obnašao funkciju Inspektora Ministarstva prosvjete (1948/1949)27 implicira na to da se radilo o uglednoj, povjerljivoj i tadašnjem sustavu bliskoj i podobnoj osobi, što je moglo, ali nije moralo, imati utjecaja na Kapidžićev kasniji naučno –istraživački rad.28 U namjeri da utvrdimo da li je Kapidžić kao povjesničar ostao na visini zadaće, te da li su i u kojoj mjeri njegove znanstvene metode težile ka objektivnom proučavanju povijesti,29 ili su historiografska produkcija onoga što je tadašnji ideološki sistem trasirao (za što ima realne osnove s obzirom na profil ličnosti koji smo upravo prezentirali), te u cilju utvrđivanja veze između izvora i zaključka, osvrnut ćemo se na izvornu podlogu, kao i metodologiju kojom se Kapidžić služio. Kritički osvrt na korištene izvore i litraturu U zaključnim razmatranjima rada koji će na ovom mjestu biti predmet historiografske analize Austrougarska politika i jugoslovensko pitanje za vrijeme Prvog svjetskog rata, u pogledu arhivske građe kojom se služio Kapidžić kaže: „(...) napominjem da je ono (izlaganje) dato uglavnom na osnovu arhivske građe i to pretežno povjerljivih izvještaja i lične korespondencije 27 To nije samo politička nego i stručna funkcija. 28 Ovakva pozicija mu je u najmanju ruku omogućila i pristup povjerljivoj i strogo čuvanoj arhivskoj građi kakvi su Prezidijalni spisi fonda ZMF i privatne registrature, što je u socijalističkom periodu posebno bilo limitirano, a arhivska građa filtrirana. Pogledati: I. Šabotić, „Potreba revalorizacije historijskih izvora socijalističkog perioda“, u: Revizija prošlosti na prostorima bivše Jugoslavije, (ur. Vera Katz), Sarajevo 2007. 275 – 285. 29 Držimo da povjesničar koliko god nastojao, nikada u potpunosti ne može biti objektivan, odnosno, on ne može ostati izvan društvenog konteksta u kojem djeluje. Uvijek će, njegov društveni položaj, nacionalna ili ideološka opredjeljenost imati utjecaja na njegovo djelovanje. No, težiti ka objektivnom proučavanju povijesti je ideal, koji bi svaki povjesničar trebao slijediti. / ZBORNIK RADOVA / 55 generala Sarkotića sa ministrima Zajedničkih finansija u Beču. Iz te vrlo žive prepiske zasada se vide konture osnovnih političkih koncepcija austrougarske politike u Bosni i Hercegovini za vrijeme Prvog svjetskog rata.“ 30 Neosporno je, doista, da se Kapidžić pri pisanju navedenog rada služio obimnom i uglavnom neiskorištenom arhivskom građom, koja je nastala kao produkt upravnog diskursa. U cilju „jasnijeg sagledavanja osnovne političke linije austrougarskih državnika“ i pokušaju da oslika „konture osnovnih političkih koncepcija austrougarske politike u Bosni i Hercegovini,“31 Kapidžićev pristup karakteru arhivske građe potpuno je opravdan, posebno ukoliko se ima na umu i činjenica da se politika jedne države može najbolje rekonstruirati putem službenog diskursa, odnosno građe koja potiče iz upravne provenijencije. Međutim, korištenje samo ovakvog tipa dokumenata (građe jednoobraznog karaktera) ostavlja prostora kritici budući da često daje samo jednu perspektivu, perspektivu odozgo – koju je kreirala ta ista – austrougarska vlast, nasuprot perspektivi odozdo – koja uključuje različite percepcije te vlasti od strane bosanskohercegovačkog društva u kojem vladaju tzv. male politike (muslimanska, hrvatska, srpska te posebno jugoslavenska koja je fokusu autorova interesovanja). S obzirom na specifičan državno – pravni položaj Bosne i Hercegovine u okviru dualističkog sistema Monarhije, politika Austrougarske monarhije u Bosni i Hercegovini u vrijeme Prvog svjetskog rata, te posebno jugoslavensko pitanje, u cjelosti se ne može u sagledati bez uključivanja perspektive odozdo, što je sa korištenjem građe jednoobraznog tipa, koja donosi samo jedno viđenje problema bez feedbacka koji je dolazio od strane bosanskohercegovačkog stanovništva, gotovo nemoguće. Kapidžić je koristio gradu Državnog arhiva u Sarajevu fokusirajući se, na fond Zajedničkog Ministarstva Finansija (Presidial i Private registrature), koji obiluje živim i vrlo povjerljivim prijepiskama generala Sarkotića sa ministrima Zajedničkih finansija u Beču. S obzirom na ulogu i značaj Zemaljske vlade, kao izvršnog organa Zajedničkog ministarstva finansija, koji je također uzeo učešća u kreiranju politike, značajan je fond Zemaljske vlade u Sarajevu, koji je ostao neiskorišten. Dio živih prijepiski između ova dva 30 Kapidžić, Austrougarska politika, 260. 31 Isto, 261. 56 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / organa očuvan je u fondu Zajedničkog ministarstva finansija, ali su dokumenti poput molbi, žalbi domaćeg stanovništva upućeni Zemaljskoj vladi, koji najbolje ilustriraju raspoloženje domaćeg stanovništva spram, kako Kapidžić interpretira „okupacione“ vlasti, izostali. Izostalo je i razmatranje politike na najvišoj razini koja uključuje odnos Zajedničkog Ministarstva Finansija i vlade Austrije i Ugarske, što omogućava građa Državnog arhiva u Beču, koja također u navedenom radu nije iskorištena. Od literature čije je stavove ocjenio kao vjerodostojne, Kapidžić se orijentirao na naslove poput: Vojislava Bogićevića koji 1955. godine u Godišnjaku Istorijskog društva BiH piše o iznimnim mjerama austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini 1913. godine,32 ili Todora Kruševca, i njegovu studiju „Sarajevo pod austorugarskom upravom (1878-1918)“ iz 1960. godine.33 Primjećujemo da su naslovi na koje se Kapidžić poziva nastali ili u periodu Kraljevine Jugoslavije ili su iz perioda socijalizma. U namjeri da ilustriramo ton radova na koje se Kapidžić u svom radu referira, izdvojit ćemo dio iz knjige Todora Kuševca: „(..) smatramo da je potrebno tim više ukazati što je etičko jedinstvo domaćeg stanovništva koje se uspelo održati stoljećima uprkos verskoj razedinjenosti i tuđoj vladavini, u vreme nove okupacije, naročito na području glavnog grada bilo izlagano snažnim napadajima i što su se njegova osnovna obilježja onako ubedljivo došla do izražaja u otporu koji je narod ovih krajeva pružao poslednjem okupatoru.“34 Na drugom mjestu Kruševac, ističući imperijalističke namjere tuđinske vlasti ističe: „Nema sumnje da je ovo stanje razvojne neuravnoteženosti, između grada i sela namerno održavano u skladu sa poznatim principom divide et impera, koji je toliko puta bio uspešno primenjen u ovoj zemlji.“35 32 V. Bogićević, „Iznimne mjere u BiH u maju 1913. godine,“ Godišnjak Istorijskog društva BiH, g. VII, (1955) 209 - 218. 33 T. Kruševac, Sarajevo pod austorugarskom upravom (1878-1918), Sarajevo 1960. 34 Isto, 6. 35 Isto, 453. / ZBORNIK RADOVA / 57 Evidento je, da se i u pogledu iskorištene literature Kapidžić služio radovima koji su bili u skladu da vladajućom socijalističkom idelogijom, a koji su isticali kolonijalni i imperijalistički karakter austrougarske vlasti, revolucionarni duh domaćeg stanovništva usmjeren prema tuđinskoj vlasti, prikazujući, u markisističkom stilu sukobe i ustanke kao povijest klasnih borbi. U skladu sa marksizom ili činjenicama? Inspirirani naslovom knjige Magdalene Najbar Agičić U skladu sa marksizmom ili činjenicama,36 u narednom dijelu rada nastojat ćemo propitivanjem veze između izvorne podloge i zaključka, utvrditi vjerodostojnost i autentičnost Kapidžićevih zaključaka, s ciljem da odredimo koliko su oni izvedeni na povijesnim činjenicama, a koliko su produkt ideološkog revizionizma. Neosporno je, da se interpretacija jednog historijskog izvora razlikuje se od istraživača do istraživača, te da u velikoj mjeri može zavisiti od motiva i pobuda samog autora da događaje prikaže u skladu sa vladajućom ideologijom, a ne u skladu sa načelima i metodologijom historijske nauke, čime se praktično otvara prostor za „manipuliranje“ izvornim materijalom. Teorijski, utvrđivanje povijesne istine bi u duhu kritičke historiografije trebalo biti jedini ideal kome povjesničar teži, i jedini motiv njegovog djelovanja. Premda je u pogledu doprinosa bosanskohercegovačkoj nauci austrougarskog perioda neosporna vrijednost Kapidžićevog djela, u njegovim se tekstovima stiče dojam da je historijske činjenice nastojao interpretirati u skladu sa ideološkim okvirom, izvodeći nekada površne i nedovoljno utemeljene zaključke, koji se odlikuju nepotpunom argumentacijskom linijom i „pomalo“ iskrivljenim analogijama. To je posebno uočljivo na mjestima gdje Kapidžić govori o jugoslavenskoj ideji o ujedinjenju, kojoj u skladu sa marksističkim pristupom povijesti pripisuje revolucionarno obilježje, izostavljajući pritom objašnjenje na temelju čega (kojih povijesnih izvora, ili koja je revolucionarna obilježja prepoznao u jugoslavenskom pokretu), izvodi zaključak. To posebno ilustriraju slijedeći primjeri: 36 M. Najbar Agičić, U skladu sa marksizmom ili činjenicama: Hrvatska historiografija 1945–1990, Zagreb, 2013. 58 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / „Od aneksije pa sve do izbijanja prvog svjetskog rata snažno se razvijala jugoslovenska ideja u svima našim zemljama, a u Bosni i Hercegovini dobila je svoje specifično revolucionarno obilježje.“37 ili „Pošto je izložio istorijat svojih političkih nastojanja i otpor koji su njegovim postavkama davali mađarski političari, Špicmiler je podvukao da do jedino mogućeg spasenja Monarhije nije došlo zbog otpora mađarskih političara. Mađarski državnici Tusa, Burijan i Vekerle već su pod utjecajem revolucionarnih kretanja u Ugarskoj stali na stanovište personalne unije kao jedine veze sa Austrijom i tražili su posebno ministarstvo inostranih dijela i rata, čime je dualistički oblik državne strukture bio onemogućen.“38 U pogledu utjecaja Oktobarske revolucije na zbivanja u Monarhiji, Kapidžić je ostavio nedovoljno ubjedljiv dojam: „Pod utjecajem oktobarske revolucije i zbog vrlo teškog stanja u vojsci došlo je do pobune u austrougarskoj mornarici u Boki Kotarskoj, početkom februara 1918. I na području Bosne i Hercegovine došlo je do manje vojne pobune. 10. februara 1918. izbila je pobuna u jedinicama 22. dalmatinskog puka u Mostaru. Karakteristična su zapažanja generala Sarkotića koji je bio vojni komadant i Dalmacije. On je ovim pokretima u prvom redu pripisivao utjecaj jugoslovenske propagande i predlagao izuzetne mjere na području Dalmacije.39 Za razliku od Kapidžićevog prvog zaključka o direktnom utjecaju Oktobarske revolucije na pobunu mornara u Boki Kotorskoj, pa i u Bosni i Hercegovini, kome nedostaje izvorno utemeljenje, Kapidžićeva druga teza o zapažanjima Sarkotića koji je ove „revolucionarne pokrete“ objašnjavao utjecajem jugoslavenske propagande, primjer je tendencije da se historijski izvor interpretira u skladu sa postulatima vladajuće ideologije. Naime, Kapidžić je citirajući DAS, Priv. Reg, NO 77/1918 u fusnoti u nastavku prenio Sarkotićeve riječi : „In Dalmatien selbst ist die Einführung der Staatspolizei 37 Kapidžić, Austrougarska politika, 260. 38 Kapidžić, Austrougarska politika 259. 39 Isto, 245. / ZBORNIK RADOVA / 59 in der Bocche und dann auch in Ragusa und Spalato ein Gebot dringender Notwendigkeit“ što bi značilo: „U samoj Dalmaciji imperativ je uvođenje državne policije u Boki Kotorskoj, a potom u Dubrovniku i Splitu.“ Na osnovu čega je je izveo zaključak o utjecaju jugoslavenske propagande na pobunu mornara, ostaje nejasno. Pristup pitanju ujedinjenja Snažni i obimni jugoslavenski pokret,40 koji se, u Bosni i Hercegovini kontinuirano i sa specifičnim revolucionarnim obilježjima razvijao još od vremena aneksije,41 a koji je pod utjecajem Oktobarske revolucije dobio još veći zamah, prema Kapidžićevom sudu, rezultirao je konačnim oslobođenjem „bratskih“ naroda od okupacione vlasti, i stvaranjem jedinstvene države svih jugoslavenskih naroda.42 Ujedinjenje kao prijelomni momenat u povijesti jugoslavenskih naroda, proisteklo je, dakle, iz jake jugoslavenske ideje prožete snažnim revolucionarnim duhom za oslobođenje. Kako revolucionarna zbivanja, u skladu sa učenjem marksizma, dovode do velikih povijesnih i globalnih zbivanja, Habzburška monarhija je iscrpljena ratom i revolucionarnim buđenjem naroda, u konačnici nestala. Na dijelu njenih ruševina nastala je nova jugoslavenska država. 40 „..Jer Monarhiji prijeti veća opasnost od Jugoslovena, nego od Čeha, koji su opkoljeni od Nijemaca i Mađara.“ te „Jugoslovenski pokret je međutim stalno bio u porastu. Sarkotić je dalje izjavljivao da se boji da je jugoslovenski pokret u Hrvatskoj uzeo takve razmjere da će odnijeti pobjedu nad dinastiji vjernim elementima.“ Isto, 243, 254-355; Recentna bosanskohercegovačka historiografija koja se bavila pitanjem jugoslavenskog ujedinjena iz 1918. godine, demistificirala je Kapidžićevu tezu o masovnoj podršci jugoslavenskoj ideji. Dok je s jedne strane, H. Kamberović pokazao da bosanskohercegovačka politička elita u pogledu jugoslavenskog ujedinjenja nije imala jedinstven stav, te da je „među političkom elitom dugo bilo lutanja i nesnalaženja,“ na nejedinstven stav Hrvata u pogledu stvaranja jugoslavenske države ukazala je V. Katz. v: H. Kamberović, „Projugoslavenska struja među muslimanskim političarima 1918. godine,“ Historijska traganja, br. 3 (2009), 91- 107. i V. Katz, „Hrvati u Bosni i Hercegovini prema ujedinjenju 1918. godine,“ Historijska traganja, br. 3 (2009), 108-121. 41 „Od aneksije pa sve do izbijanja prvog svjetskog rata snažno se razvijala jugoslovenska ideja u svima našim zemljama, a u Bosni i Hercegovini dobila je svoje specifično revolucionarno obilježje.“ Kapidžić, Austrougarska politika, 260. 42 „Sarkotić kao nosilac isključive vlasti u BiH, nastojao je da , u sporazumu sa pojedinim ministrima koji su bili odgovorni za BiH, pokušao je da trijalističkim rješenjem jugoslovenskog pitanja u Monarhiji, onako kako ga je inaugurisao Franc Ferdinand, spriječi oslobođenje i ujedinjenje jugoslovenskih naroda.“ Kapidžić, Austrougarska politika, 260. 60 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / U skladu sa dobro poznatim i u periodu socijalizma njegovanim konceptom bratstva i jedinstva, Kapidžić zanemaruje i prikriva intenzitet i ton rasprava vođenih između Srpske vlade i Jugoslavenskog odbora, koje su prouzrokovane neslaganjem oko karaktera uređenja buduće ujedinjene države. Iako je antagonizam između Srpske vlade koja je zagovarala centralističko uređenje države i Jugoslavenskog odbora koji je, plašeći se srpske prevlasti i srpskog ortodoksnog ekskluzivizma, držao stranu federalizma, rastao sa približavanjem sloma Austro-Ugarske monarhije i dosegao tačku vrenja na sastanku na Krfu, Kapidžić tome sukobu ne pridaje veliki značaj, te izostavljajući eksplikaciju o uzrocima i smjeru u kojem se jugoslavensko pitanje zaoštravalo, kaže: „ (..) od Krfske deklaracije, 20. jula 1917. godine živo nastojanje jugoslovenske emigracije da sa svojim idejama prodre u jugoslovenske zemlje Monarhije, kao i konačan sporazum Jugoslovenskog odbora i Srpske vlade o budućem uređenju nove jugoslovenske državem vodili su sve više zaoštravanju jugoslovenskog pitanja u Monarhiji.“43 Iako je Krfska deklaracija iz 20. jula 1917. godine, predviđala da se se Kraljevina Srba, Hrvata, Slovenaca organizuje kao ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija sa srpskom dinastijom na čelu,44 Kapidžić izostavljajući karakter uređenja buduće države, ističe samo princip narodnog samoopredjeljenja kao rukovodeći motiv u rješavanju jugoslovenskog pitanja.45 Ne negirajući postojanje antagonizma jugoslavenskih naroda prema austrougarskoj vlasti, Kapidžić, uzroke toj pojavi vidi u snažnom imperijalizmu Austro–Ugarske monarhije46 koja je, svojom okupatorskom politikom eksploatirala domaće stanovništvo47 i onemogućavala rad Sabora, 43 Isto, 236. 44 Krfska deklaracija, je s druge strane, predviđala, da je Srpska vlada odbila priznati status ravnopravnog učesnika Jugoslovenskom odboru. Sam Pašić je Deklaraciju nazvao manifestacionim aktom. B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, Beograd, 24. 45 Kapidžić, Austrougarska politika, 236. „Agresivnom austrougarskom imperijalizmu stajala je na putu Srbija i nju je trebalo potčiniti u cjelini interesima Austro-Ugarske.“ ili „Bosna i Hercegovina je trebala da posotane odskočna daska u austrougarskim potuhvatima na Balkanu.“ Kapidžić, Austrougarska politika, 200. 46 47 „Režim je krvavo reagovao. (...) Ustvari jedan čitav narod je stavljen van zakona.“ Isto, 202. / ZBORNIK RADOVA / 61 spriječavajući na taj način svako političko djelovanje,48 te koja je posebno marginalizacijom agrarnog pitanja produbljivala već postojeći socijalno – ekonomski jaz među stanovništvom. Nasuprot tome, u potpunosti zanemaruje postojanje nacionalnih antagonizama prema Monarhiji kao izrazito katoličkoj državi, a koji su posebno bili uočljivi od strane jakog srpskog elementa (za razliku od većinskog hrvatskog i dijela muslimanskog elementa koji su pružili podršku Monarhiji, što Kapidžić nastoji minorizirati), što je također u skladu sa ideološkim postulatima vremena u kojem djelo nastaje. Dok je s jedne strane u namjeri da majorizira jugoslavensku ideju o ujedinjenju posebno isticao njenu masovnost, intenzitet te podršku koja je dolazila od širokih društvenih slojeva i gotovo svih „nacionalnih“ grupa (srpskog, muslimanskog i hrvatskog elementa koji sve više otkazuje podršku Monarhiji prema Kapidžiću),49 dotle se sa druge strane minoriziraju protivnici iste. Stoga se kao glavni protivnik ovog jugoslavenskog pokreta ističe jedino 48 „Odan ideji Monarhije i koncepciji trijalizma, ovaj čovjek (Sarkotić) je nastavio sa politkom progona i obustavljanja svakog političkog djelovanja u Bosni i Hercegovini“ ili „Raspuštanjem Sabora konačno su uklonjene mogućnosti za bilo kakav javni politički rad u zemlji.“ te riječi „Nikakva politika u Bosni i Hercegovini je najbolja politika“ kojima Kapidžić prenosi Sarkotićevu izjavu. Isto, 203, 205 i 213. Primjetna je Kapidžićeva tendencija da prikaže da su širi muslimanski slojevi otkazali podršku Monarhiji, te da su bili razočarani stanjem u zemlji: „Očigledno je da je afera sa Metalnom centralom izazvala široko negodovanje u narodu, naročito u širokim muslimanskim slojevima, doprinijela je i inače u očima širokih slojeva uzdrmanom ugledu Zemaljske vlade.“ ; I franjevci su, prema Kapidžiću, stali uz jugoslavensku ideju: „Franjevci su bili sa drom Korošcem u najužoj vezi i izjasnili su se za jugoslovensku deklaraciju, za sazivanje Sabora i zauzeli su oštar stav protiv vladinih mjera na rekviziciji i otkupu duhana. Korošcu je pošlo za rukom da približi katoličko sveštenstvo sa franjevcima. (...) Isto tako se govorilo da je Korošec došao u vezu sa sarajevskim Jevrejima i da se jedan dio Jevreja izjasnio za jugoslovensku ideju“ Isto, 218, 229 i 230. „Prvo je došlo do izjave bosanskih Hrvata protiv Štadlerove izjave koju je objavio Hrvatski dnevnik, 26. novembar 1917. godine. U objavi se osuđivao Štadlerov gest, naglašena je ideja narodnog samoopredjeljenja i odlučno držanje uz Majsku deklaraciju. Karakteristično je da se iz Štadlerovih redova počinju izdvajati ljudi koju su ranije bili njegovi najaktivniji privrženici i saradnici. Među prvima bio je Štadlerov sekretar, monsinjor Karlo Cankar.“ Isto, 236. Kapidžić ne pravi distinkciju između Majske i Krfske deklaracije, u pogledu principa na kojim je jugoslavenska ideja trebala biti realizirana. Podsjetimo, dok je Majska deklaracija predviđala ujedinjenje naroda pod žezlom Habsburga, Krfska deklaracija je naglašavala da se buduća država organizuje kao ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija sa srpskom dinastijom na čelu. U ovakvoj Kapidžićevoj interpretaciji se stiče dojam o izuzetno masovnoj i pravolinijskoj jugoslavenskoj ideji koja je imala podršku gotovo svih struktura i slojeva. Evidentna je Kapidžićeva tendencija da prikaže nejedinstvo i necjelovitost Hrvata se u pogledu držanja prema Monarhiji, te da se njihova podrška jugoslavenskoj ideji prikaže što masovnijom: „(...) bilo je jasno da postoji politčko razmimoilaženje u osnovnim shvatanjima političkog razvitka Hrvata u BiH potkraj prvog svjetskog rata.“ Kapidžić, Austrougarska politka, 238. 49 62 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Austro – Ugarska monarhija.50 Međutim, pored ovog protivnika, ideji o ujedinjenju jugoslavenskih naroda oštro su se suprotstavile sile Antante koje, sve do polovine 1918. godine, nisu pristajale na rušenje Habsburške monarhije, te Italija, kojoj, s obzirom na to da je pretendirala na jadransku obalu (Trst, Istru, Dalmaciju), nastanak jedne ovakve državne tvorevine nije mogao odgovorati.51 U ekonomskom pogledu, čin ujedinjenja označio je izlaz iz izuzetno teških i nepovoljnih socijalno–ekonomskih prilika u koje su za vrijeme austrougarske uprave jugoslavenski narodi Bosne i Hercegovine zapali, budući da austrougarska okupaciona vlast nije bila zainteresirana da njihove poteškoće riješi. Pored toga što je marginalizirajući agrarno pitanje znatno otežala položaj stanovništva, ova imperijalistička sila čak ni za vrijeme Prvog svjetskog rata nije pokazala dovoljno interesa da pomogne i olakša položaj jugoslavenskih naroda, koji su se pod utjecajem ratnih zbivanja našli na rubu životnog opstanka. Kapidžić ističući nezadovoljstvo širokih narodnih masa, kaže: „Nezadovoljstvo širokih slojeva naroda vlašću bilo je jasno izraženo već sredinom 1916. godine. Snadbijevanje preko aprovizacijskih ureda išlo je vrlo teško. To se naročito osjećalo, kod gradskog pretežno muslimanskog stanovništva. Osjećala se opšta klonulost. Upisivanje državnog ratnog zajma na čemu je vlast naročito insistirala, išlo je vrlo teško.“52 Austrougarskoj vlasti se, prema Kapidžiću zamjeralo, što ni u ovim izuzetno teškim momentima, nije efikasno reagirala, budući da je stanovništvo, pod utjecajem brojnih zloupotreba, a koje su se ticale opskrbe hranom, „Sarkotić kao nosilac isključive vlasti u BiH, nastojao je da, u sporazumu sa pojedinim ministrima koji su bili odgovorni za BiH, da trijalističkim rješenjem jugoslovenskog pitanja u Monarhiji, onako kako ga je inaugurisao Franc Ferdinand, spriječi oslobođenje i ujedinjenje jugoslovenskih naroda.“ Na drugom mjestu, Kapidžić je austrougarsku politiku definirao kao „austrougarska politika sprječavanja jugoslovenskog ujedinjenja.“ Isto, 260 i 261. 50 Londonskim ugovorom iz 1915. godine, sile Antante su Italiji za stupanje u rat obećale: dio slavenskih zemalja, Istru, sjevernu Dalmaciju sa Zadrom i Šibenikom, gotovo sve otoke, a u Albaniji dio teritorija sa lukom Valonom. H. Matković, Povijest Jugoslavije, Zagreb, 2003, 32. 51 52 Kapidžić, Austrougarska politika, 216. / ZBORNIK RADOVA / 63 bilo prepušteno samo sebi.53 Stoga je ujedinjenje jugoslavenskih naroda, u ekonomskom pogledu u percepciji jugoslavenskih naroda moglo značiti samo oslobođenje. I u političko–pravnom kontekstu ujedinjenje jugoslavenskih naroda značilo je oslobođenje od okupacione i snažnim imperijalizmom prožete Austro –Ugarske monarhije, ali i priliku jugoslavenskim narodima da se sami organiziraju i na principima narodnog samoopredljenja samostalno izgrade svoju „bratsku“ državu. S pravne strane, to su, izgubljeno pravo, jugoslavenski narodi vratili kada je „general Sarkotić predao vlast Narodnoj vladi 1. novembra, koju je imenovalo Narodno vijeće na prijedlog Glavnog odbora za Bosnu i Hercegovinu.“54 Sama činjenica da je general Sarkotić kao predstavnik austrougarske vlasti predao vlast Narodnoj vladi, s pravne je strane potvrda legitimiteta buduće jugoslavenske države. Za taj su se izgubljeni legitimitet izborile široke narodne mase iz svih pokrajina buduće jugoslavenske zemlje budući da su dale podršku Narodnoj vladi. 53 „Od vlasti propisani minimum sljedovanja po glavi stanovnika nije mogao biti dovoljan za ishranu, a došlo je dotle da se ni taj minimum nije mogao izdavati. Više okružnih predstojnika izvještavalo je o nepouzdanom držanju seoskih starješina prilikom rekvizicije žita za vojsku. Isto tako je javljano da je držanje sveštenstva postalo nepouzdano.“ Na drugom mjestu Kapidžić kaže: „Ratna iznurenost, bijedna ishrana, i povećano nezadovoljstvo prema režimu bili su očevidni znaci teške situacije u zemlji. Kod hrvatske grupacije sa franjevcima na čelu javljalo se raspoloženje za suradnju sa Srbima.“ Isto, 216 i 217. 54 Isto, 258. 64 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Zaključak Iako su svi prilozi u ovoj kompilaciji članaka i rasprava, te posebno prilog Austrougarska politika u Bosni i Hercegovini i jugoslovensko pitanje za vrijeme Prvog svjetskog rata, koji je bio predmet historiografske analize ovog rada sačinjeni na obimnoj arhivskoj građi u kojoj je Kapidžić našao vjerodostojnu dokumentaciju za svoje analize o djelovanju okupacione vlasti Austro–Ugarske monarhije u BiH, neosporno je da su njegove interpretacije često bile prožete i praćene neskriveno subjektivnim, izrazito kritičkim – antiokupatorskim stavovima prema Austro–Ugarskoj monarhiji. Definirajući austrougarsku vlast kao imperijalističku, okupacionu koja svojom politikom eskploatira bosanskohercegovačko društvo, onemogućava svaki politički rad u zemlji i odgađa rješavanje agrarnog pitanja čime dovodi do izuzetno velikih društvenih jazova, stiče se dojam da je Kapidžić, u nastojanju da austrougarsku politiku i manifestiranje jugoslavenske ideje interpretira u skladu sa postulatima vladajuće idologije, na nekim mjestima ostao nedovoljno ubjedljiv. Ukoliko izuzmemo ideološku obojenost Kapidžićevog djela, neosporno je da knjiga Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine (članci i rasprave), s obzirom na obimnu arhivsku građu i brojne historijske činjenice, predstavlja veliki doprinos bosanskohercegovačkoj historiografiji austorugarskog perioda, te je stoga, relevantno i vrijedno djelo na koje se i danas pozivaju svi oni koji se naučno zanimaju ovim dijelom bosanskohercegovačke povijesti. S druge strane, ovo vrijedno naučno štivo pored toga što temeljito i problemski rekonstruira osnovne pravce austorugarske politike u Bosni i Hercegovini, prožeto je ideologijom vremena u kojem nastaje, te stoga omogućava uvid u to kako se u eri jugoslavenskog socijalizma promišljalo, radilo i historiografski konzistiralo. / ZBORNIK RADOVA / 65 Bibliografija Knjige, monografije, zbornici M. Ekmečić, Ustanak u Bosni 1875 – 1878, Sarajevo, 1960. G. G. Igers, Istorijska nauka u 20. veku, Kritički pogled u međunarodnom kontekstu, Beograd 2014. H. Kapidžić, Hercegovački ustanak 1882 godine, Sarajevo 1958. H. Kapidžić, Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine, Sarajevo 1968. T. Kruševac, Sarajevo u doba austrougarske uprave (1878-1910), Sarajevo 1960. H. Matković, Povijest Jugoslavije, Zagreb 2003, 32. M. Najbar Agičić, U skladu sa marksizmom ili činjenicama: Hrvatska historiografija 1945–1990, Zagreb 2013. B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918 – 1988, Beograd 1988. E. Redžić, Hamdija Kapidžić – naučnik i pedagog, ANUBiH, Odeljenje društvenih nauka, knj. 45, Sarajevo 2003. Rusija i bosansko-hercegovački ustanak 1875-1878, (ur. B. Pavićević), Posebne zbirke CANU, knj. 3, sv. 2, Titograd 1986. R. Rosenzweig, D. Thelen, The Presence of the Past: Popular Uses of History in American Life, New York 1998. Članci, rasprave, S. Balić, „Hamdija Kapidžić (1904-1974)“, Separat – Abdruck aus SüdostForschungen. br. 33 (1974), 312 – 332. V. Bogićević, „Iznimne mjere u BiH u maju 1913. godine,“ Godišnjak Istorijskog društva BiH, g. VII, (1955) 209 – 218. V. Bogićević, „Osvrt na ekspanzionističku politiku austrougarske u vezi sa bosansko-hercegovačkim ustankom 1875-1878,“ Pregled, br. 10. (1975), 1129 -1142. 66 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / M. Ekmečić, „Ustanak u Hercegovini 1882. i istorijske pouke,“ u: Međunarodni naučni skup povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i Istočnoj krizi 1875-1878. godine, Radovi (Posebna izdanja Odjeljenja društvenih nauka ANUBiH), knj. XXX, 4, Sarajevo 1983, 9 – 20. H. Kamberović, „Projugoslavenska struja među muslimanskim političarima 1918. godine,“ Historijska traganja, br. 3 (2009), 91–107. H. Kapidžić, „Prilozi istoriji ustanka iz 1882“, Separat iz Godišnjaka Istorijskog društva BiH, Sarajevo 1951. H. Kapidžić, „Crna Gora prema Hercegovačkom ustanku 1882.godine,“ Separat iz Godišnjaka Istorijskog društva BiH, Sarajevo 1954. H. Kapidžić, „Austro–Ugarska politika u BiH i Jugoslovensko pitanje za vrijeme prvog svjetskog rata,“ Pregled, br. X (1958), 367 – 376. H. Kapidžić, „Austro–Ugarska politika u BiH i Jugoslovensko pitanje za vrijeme prvog svjetskog rata,“ Godišnjak Istorijskog društva BiH, g. IX (1958), 7– 55. H. Kapidžić, „Pripremanje ustavnog perioda u Bosni i Hercegovini (1908 – 1910),“Godišnjak Istorijskog društva, g. X (1959), 122 – 166. H. Kapidžić, „Skadarska kriza i izuzetne mjere u Bosni i Hercegovini u maju 1913. godine,“ Godišnjak Društva istoričara BiH, g. XIII (1962), 5 – 51. H. Kapidžić, „Pokušaj ujedinjenja Bosne i Hercegovine sa Srbijom u novembru 1918. godine“, Pregled, br. 1 – 2, (1965), 33– 46. V. Katz, „Hrvati u Bosni i Hercegovini prema ujedinjenju 1918. godine,“ Historijska traganja, br. 3 (2009), 108–121. I. Šabotić, „Potreba revalorizacije historijskih izvora socijalističkog perioda“, u: Revizija prošlosti na prostorima bivše Jugoslavije, (ur. Vera Katz) Sarajevo 2007, 275–285. / ZBORNIK RADOVA / 67 Lucija Bakšić Filozofski fakultet, Zagreb NARATIVI O STVARANJU PRVE JUGOSLAVIJE NA PRIMJERU DJELA STJEPANA SRKULJA POVIJEST HRVATA, SRBA I SLOVENACA Čitajući memoare povjesničara i političara Stjepana Srkulja, za oko mi je zapela mudro umetnuta autorova primjedba o kolegi povjesničaru i političkom konkurentu Rudolfu Horvatu, a koja se odnosi na njihovo zvanje i zanimanje. Ističe se da je Horvat „po svom običaju uzeo sve pod gotov groš te nije podvrnuo tu podvalu [odnosno optužbu da je spomenuti Srkulj gradski novac za vrijeme svog drugog načelnikovanja Zagrebom potrošio na uređenje Pongratzove palače za kraljevsku rezidenciju, op. a.] kritici, kako bi to morao učiniti svaki historičar, pa i hrvatski, kad se radi o poštenju jednog javnoga radnika“.1 Sasvim je neobično zamisliti da bi netko poput Srkulja u poslijeratnom zalazu svoje razgranate i oportune političke karijere, uglavljene između poslušnog podupiranja politike Napredne stranke, odnosno različitih prilagodbi njezina programa pod vodstvom Ivana Lorkovića, i parlamentarnoprogramskih oblika udruženja poput, na primjer, Hrvatskog bloka, posegnuo za historiografskom kritikom u prosuđivanju pravnih problema koje je sam na sebe privukao provodeći svakodnevni oblik, istaknut će Stjepan Matković, realne politike.2 To je, u pravilu, za Srkulja značilo profesionalno obavljanje dužnosti (grado)načelnika Zagreba u dva mandata (1917, 1928), a zatim i dužnosti ministra graditeljstva (1932) koja je zaista mogla biti, kako sugerira Mira Kolar-Dimitrijević, Srkuljev svojevrsni kompromisni i oportuni „bijeg“ pred rezultatima rastrošnosti i slabog provođenja (socijalnih) mjera za vrijeme načelnikovanja,3 a zatim i prilog tezi da je Srkulj, bez obzira na 1 S. Srkulj, „Memoari“, Pilar — časopis za društvene i humanističke studije, br. 14 (2) (2012), 87. S. Matković, „Skica za životopis Stjepana Srkulja“, Pilar — časopis za društvene i humanističke studije, br. 14 (2) (2012), 90 – 91. 2 3 D. Detling, „Prilog proučavanju bio- i bibliografije Stjepana Srkulja“, Osječki zbornik, br. 20 (2010), 239 – 240. / ZBORNIK RADOVA / 69 političku opciju, djelovao posve oprečno prigovoru koji je uputio Horvatu – u potpunosti nekritički prema režimu u kojem je kao javni djelatnik (možemo li time obuhvatiti pojam intelektualca?) sudjelovao. Međutim, analizirajući Srkuljev pogled na ujedinjenje 1918. godine u djelu na dvjestotinjak stranica pod nazivom Povijest Hrvata, Srba i Slovenaca iz 1921. i 1924, čini mi se da ovaj pedagog i povjesničar koji je doktorirao u Beču4 uopće nije bio pripremljen za ono što anakrono vrednujemo kao beskompromisnu kritiku režima. Ne samo da je, metodološki gledano, bila riječ o „građanskom“ povjesničaru, već se, primijetit će Stefano Petrungaro, Srkulj uopće nije trudio svoj afirmativni stav o ujedinjenju u Jugoslaviju izmaknuti „snažnom „nacionalnom“ naboju zaostalom iz udžbenika habsburškog vremena, koji se i dosta dugo zadržao“.5 To, naime, ne bi ni mogao učiniti s obzirom na to da je svoja djela koncipirao po principu paralelnih, etapnih političkih povijesti triju naroda, pri čemu se stvaranju Jugoslavije u prvom izdanju knjige pridavalo znatno više prostora u odnosu na svega četiri kratka poglavlja u drugome izdanju.6 Ipak, to ne znači mnogo ako Srkuljevo djelo ne promotrimo u kontekstu bahtinovske „nezavršene stvarnosti“. Naravno, ovdje se ne radi ni o kakvome romanu, ali je hibridna vrsta udžbeničkog priručnika, bez navođenja izvora (što za ono vrijeme nije neobično ako Srkulja usporedimo s nekim drugim metodičarima i profesorima poput Živka Jakića), i povijesne sinteze itekako pogodna za klasičnu linearnu i teleološku naraciju kroz „uporišne točke“ hrvatske povijesti. U memoarima ih Srkulj ističe svega dvije: 1102. i 1527. kada je „naš narod“ odabrao Kolomana, odnosno Ferdinanda I, dok je ona treća upravo pred nama, u trenutku „koji nam daje u ruke ključeve naše sudbine“.7 Ističem ovaj memoarski citat, makar se memoarima ovdje neću više baviti, da bih pokazala kako se Srkulj, za razliku od spomenutog povjesničara Rudolfa Horvata koji je o ujedinjenju u svom djelu Hrvatska na 4 D. Detling, „Prilog proučavanju bio- i bibliografije Stjepana Srkulja“, Osječki zbornik, br. 20 (2010), 238. 5 S. Petrungaro, Pisati povijest iznova: hrvatski udžbenici povijesti 1918.-2004. godine, Zagreb 2009, 66. Poglavlja: Jugoslavenski odbor i jugoslavenske legije, Proglašenje suverene države Slovenaca, Hrvata i Srba, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca i Smrt kralja Petra I. (S. Srkulj, Povijest Hrvata, Srba i Slovenaca: za niže razrede srednjih škola, Zagreb 1924, 187 – 193). 6 7 S. Srkulj, „Memoari“, Pilar — časopis za društvene i humanističke studije, br. 14 (2) (2012), 39. 70 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / mučilištu 1942. godine govorio kao o „divljemu braku“ između Hrvata i Srba,8 ali i za razliku od krajnje simplificiranog i činjeničnog Jakića, nikada, pa čak ni u krajnje spornome djelu Hrvatska poviest za VIII. razred srednjih škola iz 1944 (Srkulj ne samo da je objavljivao u Jugoslaviji nego i u NDH), nije odrekao narativa o jugoslavenskoj ideji, unatoč tome što je ona s vremenom postala prijelazni, frustrirajući i nezakoniti kamen spoticanja u postizanju hrvatske, uvjetno rečeno, samostalnosti. „Slavenska solidarnost bila je samo obmana“, reći će Srkulj 1944., a „pozitivno i historijsko hrvatsko državno pravo“ poništeno je izostankom parlamentarne sankcije pravnog akta ujedinjenja koje su donijeli „srbofilski“ pripadnici Narodnog vijeća (a dio kojeg je, nota bene, bio i Srkulj9), predvođeni Svetozarom Pribićevićem.10 Upravo je taj hrvatski element itekako naglašen u izdanju Povijesti Hrvata, Srba i Slovenaca iz 1921. jer je već spomenuti neprevladani patriotizam najočitiji u Srkuljevu zagovaranju hrvatske strane kao one koja je najviše uložila u postanak Države, a zatim i Kraljevine SHS, dok se uloga Hrvatskosrpske koalicije svela na oportuni minimum. Potonji podatak može izgledati kao prešutni oblik kritike koju Srkulj, pripadnik stranke liberalnog programa koja je izgradila koaliciju,11 upućuje, ali će determiniranost etnicitetom koji određuje političke poglede aktera ujedinjenja (Srbi – centralizam, Hrvati – federalizam) nastupiti tek naknadno, u memoarima i proustaškoj formuli potlačenosti.12 Privremeno, u novim okolnostima u kojima je trebalo osigurati državni okvir izvan kojeg ne postoji ništa osim anarhije, Slovenci su postali politički navezak, dok Srbima nije dana veća uloga od one da su, baš kao i Slovenci, „najbliža slavenska braća, koji imadu vrlo mnogo zajedničkoga i koje goni potreba života njihova da budu u zajednici“.13 Međutim, svega tri godine nakon prvoga izdanja, zasluga za ujedinjenje bila je ravnomjerno raspoređena 8 R. Horvat, Hrvatska na mučilištu, Zagreb 1942, 3. 9 D. Detling, „Prilog proučavanju bio- i bibliografije Stjepana Srkulja“, Osječki zbornik, br. 20 (2010), 239. 10 S. Srkulj, Hrvatska poviest za VIII. razred srednjih škola, sv. 2, Zagreb 1944, 202, 225 – 227. 11 S. Matković, „Skica za životopis Stjepana Srkulja“, Pilar — časopis za društvene i humanističke studije, br. 14 (2) (2012), 90 – 91. 12 S. Srkulj, Hrvatska poviest za VIII. razred srednjih škola, sv. 2, Zagreb 1944, 202 – 203. 13 S. Srkulj, Povijest Hrvata, Srba i Slovenaca, Zagreb 1921, 249. / ZBORNIK RADOVA / 71 između Hrvata, Srba i Slovenaca, a Hrvatsko-srpska koalicija predstavljala je savezničku platformu Hrvata i Srba koja je „zauvijek otpuhnula madžarone“.14 To ne znači da je stvoren jugoslavenski narod ili nacija o čemu, primjerice, govori Živko Jakić („Tako je došlo do političkog ujedinjenja našeg troimenog naroda, dok je duhovno ujedinjenje radom i zaslugom najboljih naših pjesnika, naučenjaka i političara bilo izvršeno već i prije“15), ali sugerira da je formalno-pravni aspekt ujedinjenja na kojem je inzistiralo Narodno vijeće, a zatim i Srkulj, već 1921, itekako prisutan i aktivan te da „formula“ iz 1918. po kojoj se ujedinjenje, tada opipljivije od nostalgičnog ilirskog mita, moralo provesti na bilo koji način („Pod tim su sve stranke hrvatske tražile sjedinjenje Jugoslavena, a razilazile su se samo u načinu kako da se to provede“16) očigledno funkcionira. Potpuno se odmičući od tako česte, a potpuno promašene (pret) postavke da se, u ovom slučaju Srkuljev, život odražava u narativu, čini mi se da je analiza ujedinjenja ovdje utemeljena na posve suprotnom i složenijem principu narativnog „oblikovanja“ života. Dobar primjer za to je Srkuljev odnos prema Jugoslavenskom odboru koji je, prema Wilsonovom konceptu samoodređenja, nastojao (diplomatski) progurati ideju ujedinjenja paralelno s Narodnim vijećem, ali u inozemstvu. Wilsonova je ideja sasvim sigurno (i to nije slučaj isključivo na području Države SHS) djelovala kao svjež produkt stoljetne prilike za oslobođenjem od monarhijskog „jarma“ Mađara i Austrijanaca (štoviše, autor državno-pravnom raskidu s Monarhijom posvećuje velik prostor, odnosno nekoliko stranica), ali je Srkulj, afirmacije radi, namjerno zanemario početne nesuglasice (a zatim i dugoročne probleme koji su iz njih proizašli) jer nije spomenuo razilaženja između Trumbića i Supila upravo zbog načina ujedinjenja.17 Isto tako, Srkulj sve do 1924. nije spomenuo Pašićevu politiku uobličenu u Krfskoj deklaraciji, a do 1944. ni srpsko (ne)financiranje odbora i njegovih članova. Daleko od toga da je riječ o bilo kakvom solipsizmu, ali se spomenuti Frano Supilo u Srkuljevom narativu 14 S. Srkulj, Povijest Hrvata, Srba i Slovenaca: za niže razrede srednjih škola, Zagreb 1924, 182. 15 Ž. Jakić, Povijest Hrvata, Srba i Slovenaca s obzirom na opću historiju: za srednje i njima slične škole, Zagreb 1929, 146. 16 S. Srkulj, Povijest Hrvata, Srba i Slovenaca, Zagreb 1921, 246. 17 S. Srkulj, Povijest Hrvata, Srba i Slovenaca, Zagreb 1921, 247 – 254. 72 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / javlja tek 1944. kada je portretiran kao čuvar „hrvatske slobode“ koji je istupio iz Odbora i „nanjušio“ zapadnjačke namjere u Londonskom ugovoru.18 To samo govori koliko se koncept pristupa ujedinjenju promijenio u odnosu na 1921, dok je 1924. on bio usmjeren na osnaživanje narodne samosvijesti („narodnih težnja“), zamijenivši tako desetu točku isprva glorificiranog Wilsonovog programa 14 točaka.19 Smatram da je Krfska deklaracija u tome kontekstu, 1924. Srkulju poslužila kao pravni ekvivalent zapadnjačkoj ideji samoodređenja, oblikujući time Jugoslaviju koja nije samo „proizvod“ zapadnih saveznika, već kompaktna državna cjelina te istovremeno pružajući adekvatnu artikulaciju vlastita oporbenog položaja između nominalnog podupiranja centralističkounitarističke i monarhijske Jugoslavije te njegove kasnije suradnje s pravašima i Pavelićem u inozemstvu unutar Hrvatskog bloka.20 Bilo da se radilo o političkoj prilagodbi novom monarhijskom uređenju u kojemu su protagonisti desetljećima živjeli pa su jednoga kralja dvojne monarhije, Franju Josipa I, koji nije udovoljavao protumađarskim, federalističkim stremljenima Svibanjske deklaracije smijenili drugim ili o provođenju politike balansiranja između svakodnevnih pogodnosti rukovodećih pozicija i (ne)ispunjenja konkretnih zadataka koje su one povlačile za sobom, Srkuljevo „inzistiranje“ na različitim modifikacijama hrvatskog utjecaja u postizanju ujedinjenja na kraju se postupno pretvorilo u opću negaciju srpskog kontingenta, a modus operandi Srkuljeva narativa više nije bio primarno pravno-politička afirmacija Jugoslavije, već njezina pravna karikatura razapeta između Pašićeve velikosrpske prevare Krfskom deklaracijom i „povijesnih“ težnji nedefiniranog „hrvatskog naroda“. Međutim, moram istaknuti da je Srkulj tih godina osim Hrvatske poviesti za VIII. razred srednjih škola napisao i Pregled obće i Hrvatske poviesti koji završava poglavljem „Rana renesansa“, što može biti vrlo poticajno za neka daljnja metodološka istraživanja o odnosu žanrova u kojima pojedinci odlučuju prikazati povijest i koliko povijesti žele uopće obraditi.21 18 S. Srkulj, Hrvatska poviest za VIII. razred srednjih škola, sv. 2, Zagreb 1944, 201 – 203. 19 S. Srkulj, Povijest Hrvata, Srba i Slovenaca: za niže razrede srednjih škola, Zagreb 1924, 187. 20 S. Matković, „Skica za životopis Stjepana Srkulja“, Pilar — časopis za društvene i humanističke studije, br. 14 (2) (2012), 92 – 93. 21 S. Srkulj, Pregled obće i Hrvatske poviesti u dva sveska, Zagreb 1944. / ZBORNIK RADOVA / 73 Vratimo li se tek naznačenoj usporedbi Srkulja i Jakića, dvojice vodećih pisaca povijesnih priručnika u međuratnom razdoblju, može se uočiti koliko je spomenuta historiografska kritika, realizirana ili ne u određenome trenutku, bila važan segment Srkuljeva narativnog oblikovanja jugoslavenskog iskustva. Pogotovo ako uzmemo u obzir Jakićevo izbjegavanje sustavnijeg problematiziranja pojedinih točaka ujedinjenja koje se ipak ne razlikuju mnogo od Srkuljevih (Jakić spominje kralja Aleksandra, dobrovoljačke legije, Jugoslavenski odbor, Narodno vijeće, ali ne i spornu Krfsku deklaraciju). U točno četiri izdanja svojega udžbenika (1929, 1935, 1940. i 1941) pod sličnim nazivom Povijest Srba, Hrvata i Slovenaca koji je izdavao u vlastitoj nakladi, čime je i sustav aproprijacije, odnosno polaganja „prava“ na sadržaj, drugačije organiziran, Jakić nije, za razliku od Srkulja koji je doslovno prenosio programatske odredbe, na primjer Vidovdanskog ustava,22 obraćao pažnju na političko-pravni aspekt ujedinjenja (nespominjanje ideje samoodređenja), već je naglašavao širi južnoslavenski kontekst (posebno onaj Masarykov, češki) i ključne ličnosti u njemu. Ono što je Srkulj započeo tek 1944, Jakić je činio već krajem 20-ih godina, spominjući Supila uz Trumbića, ali i Ivana Meštrovića te Hinka Hinkovića.23 Uzročno-posljedično navodeći događaje u kojima, za razliku od Srkulja, nije politički sudjelovao, Jakić je u svim izdanjima zadržao jednaku matricu na koju je „lijepio“ novi sadržaj i „izrezivao“ ono što je smatrao nepotrebnim, kompleksnim ili otežavajućim za percepciju narativa, posvećujući pritom puno manji prostor ujedinjenu nego što je to činio Srkulj i izbjegavajući Srkuljevo teoretiziranje pod okriljem NDH o načinu „nezakonitog“ ujedinjenja.24 Tako je 1940. Jakić nadodao pozitivan osvrt na stvaranje Banovine Hrvatske kojom je objedinjen nacionalni teritorij,25 dok je, recimo, ime političara Hinka Hinkovića, jednog od osnivača Jugoslavenskog odbora, čini mi se, više zbog ograničenog prostora i brojnih događaja nego zbog 22 S. Srkulj, Stjepan Srkulj, Povijest Hrvata, Srba i Slovenaca: za niže razrede srednjih škola, Zagreb 1924, 191 – 193. 23 Ž. Jakić, Povijest Hrvata, Srba i Slovenaca s obzirom na opću historiju: za srednje i njima slične škole, Zagreb 1929, 143. 24 25 S. Srkulj, Hrvatska poviest za VIII. razred srednjih škola, sv. 2, Zagreb 1944, 220, 226 – 227. Ž. Jakić, Povijest Jugoslavije s općom poviješću: dio 2, Zagreb 1940, 138. 74 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / njegovih političkih kritika režimu, već u izdanju iz 1935. zauvijek izostavio.26 Vjerojatno najveća sličnost između ove dvojice povjesničara i njihova pogleda na ujedinjenje u Državu SHS, a zatim i na sve njezine daljnje preobrazbe pod različitim imenima, isti je okvir unutar kojega nastaju njihovi kompleksni narativi i koji se sastoji od nominalnog, gotovo formulaičnog priznavanja (režimskog) konteksta, a zatim tematiziranja pojedinih političkih aspekata ujedinjenja. Istovremeno, njihova je najveća razlika u pristupu spomenutim aspektima jer Jakić inzistira na kroničarskom prezentiranju što sirovije građe, želeći time kao pisac tek istaknuti obrise zajedničkog jugoslavenskog projekta koji bi svoju punu životnu afirmaciju ili negaciju trebao dobiti u čitateljskim rukama, dok Srkulj u potpunosti narativno oblikuje vlastiti politički život da bi ga zatim lakše afirmirao i, konačno, „proživio“. Drugim riječima, iako se to iz načina financiranja izdavanja možda ne bi moglo zaključiti, Jakić je pisao za druge, a Srkulj, iako kompleksnije (što nije neobično s obzirom na njegov zapažen i priznat akademski habitus), primarno za sebe. Konačno, željela bih ovo izlaganje završiti ponovnim spominjanjem Rudolfa Horvata i njegove „uvrede“ javnome djelatniku Srkulju. Iako je 1941. Srkulj iz uloge javnoga djelatnika preuzeo ulogu, zapisat će u memoarima, privatnog čovjeka,27 odnosno umirovljenika, dok je Horvat zadržao proustašku poziciju zastupnika u Saboru, čini se da je, rasterećen pozicija, Srkulj ispoljio posljednji pokušaj retrospektivne artikulacije oportunog političkog djelovanja. Njegov je stav o ujedinjenju zaista izrastao na nacionalnom naboju monarhijskog razdoblja, ali je on s vremenom, pod utjecajem Napredne stranke i Hrvatsko-srpske koalicije, modificiran prema zamislima realne politike. Istovremeno, Srkulj je balansirao svoj stav između svakodnevne suradnje s centralističko-unitarističkim režimom i oporbene djelatnosti na tragu pravaške ideologije. Srkuljev pokušaj „prilagodbe“ ujedinjenju u narativima različitih razdoblja organiziran je oko potpore Wilsonovom konceptu samoodređenja, ali i afirmaciji jugoslavenske neovisnosti koja je pravno izgrađena na prijenosu parlamentarnih ovlasti Sabora na Narodno vijeće i njegovoj suradnji s Jugoslavenskim odborom. Međutim, nacionalni Ž. Jakić, Povijest Jugoslavije s općom historijom: za IV. razred srednjih i njima sličnih škola, Zagreb 1935, 110. 26 27 S. Srkulj, „Memoari“, Pilar — časopis za društvene i humanističke studije, br. 14 (2) (2012), 82. / ZBORNIK RADOVA / 75 element izražen u Srkuljevom pogledu na ujedinjenje definirao je njegove etničke predrasude i postavke koje su cjelovitu formu i punu afirmaciju dobile unutar „epskoga herojstva“ hrvatskog naroda Nezavisne Države Hrvatske kao dio političke povijesti kojoj je i sam Srkulj cijeli život pripadao. Usporedimo li Srkuljev historiografski pristup ujedinjenju s onim njegova kolege Živka Jakića, možemo zaključiti da je Srkuljev metodološki pristup kompleksniji (pozitivistički pristup organiziran u paralelne historije triju naroda), orjentiraniji na zapadnu podršku, a ne (južno)slavensku uzajamnost te utemeljen na formalno-pravnoj legitimaciji cjelovite jugoslavenske države (Krfska deklaracija), ali bez izgrađene jugoslavenske nacije. Na taj način, iako u hibridnoj vrsti sinteze i priručnika, Srkulj je povijest kreirao u skladu s vlastitom vizijom jugoslavenske države u kojoj nije moralo biti mjesta za ideju o hrvatskoj „neovisnosti“ (radilo se o „našoj“ stvari), ali je ona u trenutku potrebe nadvladala jugoslavensku dostatnost i postala cilj do kojeg vodi jugoslavenska država čiji su pomno odabrani politički akteri još jednom promijenili funkciju i zauzeli poziciju koja im je u Srkuljevim očima najbolje pristajala. Stvarajući njihovu, Srkulj je istovremeno stvarao i vlastitu povijest sudjelovanja u organizaciji Države i Kraljevine SHS, a kasnije i Kraljevine Jugoslavije, te tako potvrđivao vlastitu ispravnost u odabiru jugoslavenske formule koja je, bez obzira na sve promjene narativa, ali i Srkulja, uvijek ostala stalno mjesto njegova zanatskog kritičkoga propitkivanja. 76 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / STVARANJE JUGOSLAVIJE U POSTJUGOSLOVENSKIM HISTORIOGRAFIJAMA Marino Badurina Filozofski fakultet, Zagreb PROBLEM JUGOSLAVENSKOG UJEDINJENA 1918. U DJELIMA DUŠANA BILANDŽIĆA, HISTORIJA SOCIJALISTIČKE FEDERATIVNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE: GLAVNI PROCESI 1918-1985 I HRVATSKA MODERNA POVIJEST Dušan Bilandžić bio je hrvatski i jugoslavenski ekonomist, povjesničar, političar i akademik. Po osnovnoj vokaciji bio je pravnik, a doktorat je stekao iz područja ekonomije. Bavljenje poviješću započinje kao predavač povijesti Drugoga svjetskoga rata i NOR-a na Vojnoj akademiji (1956.), da bi 1967. postao direktor Instituta za historiju radničkog pokreta u Zagrebu, a od 1969. direktor Centra za društvena istraživanja CK SKJ (1969-1974). Od 1974. do 1990. bio je profesor na Fakultetu političkih nauka u Zagrebu. Obnašao je mnoge političke dužnosti. Bio je član CK SKH 1968-72., IK CK SKH i saborski zastupnik od 1974. do 1982., sudjevao u transformaciji SKH i mirnoj tranziciji vlasti krajem 80-ih i početkom 90-ih, te je 1990. postao potpredsjednik republike. Od 1994. do 1996. radio je u diplomatskoj misiji u Uredu RH u Beogradu. Knjiga Dušana Bilandžića Historija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije doživjela je tri izdanja (1978., 1979. i 1985.). Posljednje izdanje nosi naziv Historija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: glavni procesi 1918-1985 (dalje Historija SFRJ). Ta knjiga, uz knjige Branka Petranovića, predstavlja prvi samostalni autorski pokušaj da se napiše sinteza povijesti socijalističke Jugoslavije s tendencijom obuhvaćanja jugoslavenske povijesti od samog početka, odnosno od nastanka te države 1918. Ipak, promjene do kojih će uskoro doći, uslijed sloma komunizma i raspada Jugoslavije, stvorile su potrebu ponovnog promišljanja i reinterpretiranja moderne i suvremene nacionalne povijesti. Stoga će Bilandžić, u relativno kratkom roku, u drugoj polovici 90-ih, započeti rad na / ZBORNIK RADOVA / 79 novoj historiografskoj sintezi pod nazivom Hrvatska moderna povijest koja će biti objavljena 1999. Iako će i toj knjizi ponegdje biti zamjereno da je tematski više „jugoslavenska“ nego „hrvatska“1, kao da je moguće pisati hrvatsku modernu povijest izvan jugoslavenskog konteksta ili tom kontekstu pristupati kao svojevrsnom apendixu na inače samostalnoj povijesti nesamostalne Hrvatske, ipak se radi o djelu koje nije samo kruna Bilandžićevog rada već i njegova revizija. Stoga su te dvije sinteze, nastale u zgusnutom periodu, koliko nadopunjavajuće toliko i međusobno suprostavljene. No i danas bi ih trebalo čitati obje, ne odbaciti prvu zarad druge i obrnuto. U ovome tekstu naglasak će biti stavljen na interpretaciju ujedinjenja i nastanka jugoslavenske države 1918. onako kako je to dano u Historiji SFRJ, ali uz koreliranje sa tretiranjem iste problematike u Hrvatskoj modernoj povijesti. Iz uvodnog dijela Historije SFRJ zapravo malo možemo zaključiti o samoj metodologiji rada na knjizi. Autor naglašava da su mnogi izvori poslijeratne povijesti još nedostupni, da su neki od važnih aktera još uvijek živi, što također utječe na ocjene i sudove o prošlim događajima.2 S druge strane, period prve Jugoslavije, za koji postoji više izvora, nije u autorovom fokusu. Krajnje pojednostavljeno rečeno moglo bi se sažeti: autor je istraživao period za čiju sintezu još uvijek ne postoji dovoljno povijesnih izvora, a nije istraživao onaj period za koji postoji više dostupnih izvora. Sama preglednost izvora koji su korišteni je otežana jer knjiga nije opremljena popisom izvora i literaturom. Korištena literatura, kada se radi o podacima, navodi se u fusnotama. Po pitanju ujedinjenja autor se najviše oslanjao studije Mije Mirkovića, Ekonomska struktura Jugoslavije 1918-1941. i Ferde Čulinovića Jugoslavija između dva rata. No ono čime je Bilandžić kompenzirao nedostatak izvora je njegov vlastiti politički rad i aktivnost. On sam, tj. njegovo iskustvo bilo je izvor i okosnica dobrog dijela njegove interpretacije. Iz samog naslova knjige jasno je da se ona tematski odnosi na period socijalističke Jugoslavije. Također, s obzirom na autorovo nagnuće prema F. Mirošević, „Prikaz Hrvatska moderna povijest Dušana Bilandžića“, Croatia Christiana Periodica, br. 47 (2001), 309. 1 2 D. Bilandžić, Historija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: glavni procesi 1918-1985, Zagreb 1985, 2. 80 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / proučavanju povijesti nakon 1945. i događaja u kojima je i sam sudjelovao, razumljivo je da je tom periodu posvećeno najviše prostora (preko 90 posto). No podnaslov knjige „glavni procesi 1918-1985“ sugerira da je bilo potrebno zahvatiti i u razdoblje prve Jugoslavije uključujući i samu genezu jugoslavenske države. Prvo poglavlje uvodnog dijela pod nazivom „Otvaranje problema“ autor započinje sa političkom dimenzijom ujedinjenja, mada tome posvećuje manje prostora, a potom nastavlja opširnijim, premda također reduciranim, osvrtom na društvenoekonomsku krizu prve (kapitalističke) Jugoslavije od 1918. do 1941. Osnovna teza polazi od činjenice da je Jugoslavija formirana kao veoma složena i potencijalno konfliktna društvena i državna zajednica. Njeni narodi su se razvijali u različitim povijesnim, nacionalnim, ekonomskim, kulturnim, vjerskim, međunarodnim i drugim uvjetima. Stoga je ona zapravo nastala stjecajem povijesnih okolnosti: međunarodnih (slom Centralnih sila, raspad Austro-Ugarske, revolucionarna situacija u Europi, Oktobarska revolucija), uz težnje jugoslavenskih naroda za povezivanjem, vojnu i političku moć Kraljevine Srbije, te nemoć vladajućih elita Hrvatske, Slovenije, Bosne i Vojvodine. Rezultat je 1.XII.1918 i ujedinjenje u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca.3 Uz ovakvo vrlo šturo i uopćeno nizanje djelatnih faktora, najviše će, kao neposredni poticaj, biti istaknuto revolucionarno stanje nastalo raspadom Austro-Ugarske (200 000 dezertera) i pritisak Italije na novostvorenu Državu SHS.4 Naknadno, u Hrvatskoj modernoj povijesti „težnje naroda za povezivanjem“ će biti ispuštene i zamijenjene konstatacijom kako „[s] vi dokumenti iz vremena o kojemu govorimo potvrđuju da su mase bile protiv ulaska Hrvatske u Jugoslaviju (...)“, zbog toga što bi hrvatski narod teško mogao prihvatiti zajednicu sa Srbijom protiv koje je ratovao 191418.5 Ostaje, međutim, nejasno o kojim se dokumentima radi. No iz nekih 3 D. Bilandžić, Historija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: glavni procesi 1918-1985, Zagreb 1985, 9. 4 Isto, 10. 5 D. Bilandžić, Hrvatska moderna povijest, Zagreb 1999, 63. / ZBORNIK RADOVA / 81 kasnijih Bilandžićevih istupa i dnevničkih zapisa jasno je kako tezu da je Jugoslavija “produkt epohe imperijalizma”, “projekt i diktat velikih sila, pobjednica u Prvom svjetskom ratu, a ne djelo vjekovnih težnji njenih naroda (...) [te] [k]ao takva ona nije i ne može postati organska i trajna zajednica, već je jedan povijesni promašaj”, preuzima od Edvarda Kardelja koji mu je to svojevremeno tumačio u četiri oka još 1971.6 Dapače, Kardelj je, prema svjedočenju Dobrice Ćosića, još 1956., na internim partijskim sastancima, govorio o Jugoslaviji kao o tranzitnoj državi.7 No u Historiji SFRJ Bilandžić se samo zadržava na tvrdnji da nacije koje su već ranije nastale nisu mogle prihvatiti nadnacionalnu strukturu odnosno centralističko državno uređenje, umjesto federativnog. Dakle, problem je bio u državnom uređenju, a ne u samoj državi. Velikodržavna hegemonija je pritom samo dodatno ubrzala daljni razvoj i jačanje nacija. Uspostavljen je režim koji, prvenstveno s klasne strane, nije odgovarao masama, uključujući i srpski narod, a ne samo „nacionalno potlačene narode“.8 Jugoslavija je, dakle, bila država unutar koje su njen višenacionalni karakter zajedno sa složenom klasnom strukturom, međunarodnim okolnostima, razinom razvoja proizvodnih snaga i društvene svijesti doveli do rađanja nepomirljivih koncepcija. No iz perspektive 1985. socijalistička Jugoslavija još uvijek je bila, poruka je to Bilandžićeve sinteze, na putu rješavanja svakog od navedenih problema. U drugoj pak knjizi, pri ujedinjenu „radilo se ne samo o sudaru dviju državno-pravnih koncepcija već i o dva kulturno-civilizacijska mentaliteta, da ne spominjemo dvije vjere i dva različita pisma“.9 Jasno je, dakle, da različitost iz prve knjige ovdje postaje neizbježna suprotstavljenost, nacionalna prije svega, dok će klasna struktura biti zanemarena. Pritom, „međunarodne okolnosti“ iz prve knjige postati će „nepovoljne međunarodne okolnosti“10, pa i takvi epitetski dodaci jasno govore o zauzimanju vrijednosnog stava prema samom nastanku Jugoslavije, neovisno o njenom unutarnjem uređenju. 6 D. Bilandžić, Povijest izbliza: Memoarski zapisi 1945-2005., Zagreb 2006, 107. 7 S. Đukić, Čovek u svom vremenu: Razgovori sa Dobricom Ćosićem, Beograd 1989, 99. 8 D. Bilandžić, Historija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: glavni procesi 1918-1985, Zagreb 1985, 23. 9 D. Bilandžić, Hrvatska moderna povijest, Zagreb 1999, 64. 10 Isto, 64. 82 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / U objašnjavanju što je ujedinjenje značilo za različite društvene slojeve, ističe se kako je buržoazija prihvatila novu državu i društveni sustav. Kapitalistička klasa koja je posjedovala industrijski kapital izrazito je privilegirala tu gospodarsku granu, s posebnim privilegijama za srpsku industriju koja je imala, ističe autor, monopol na trgovinu sa državnim organima. S obzirom da je režim sprječavao radnike u borbi za veće nadnice, uz visoku stopu uvoznih carina na industrijske proizvode može se izvući zaključak da su uvjeti za razvoj industrije u početku bili vrlo povoljni. Građanske stranke, dakle, bile su složne oko kapitalističkog društvenog i ekonomskog poretka, no nisu se mogle dogovoriti oko unutardržavnog uređenja i načina rješavanja međunacionalnih odnosa. Stoga Bilandžić ističe kako su, pored klasnog sukoba između radnih masa i buržoazije, podjele među građanskim strankama vršene gotovo isključivo na nacionalnoj osnovi. Dakle, stav prema nacionalnom pitanju bio je važniji od klasnog načela.11 No upravo dihotomija između klasnog i nacionalnog u ovom slučaju dovodi do nekih proturječnih ocjena. Kontradiktorno ranijim tvrdnjama, autor u nastavku priznaje kako nema dovoljno pokazatelja o stvarnom političkom raspoloženju masa jer su one bile pod žestokim pritiskom režima i određenih povijesnih okolnosti, premda je nesumnjivo da je u svim krajevima zemlje vrlo brzo dolazilo da njihovog otuđenja od režima, ali, kako navodi, prije svega na osnovi klasnog antagonizma.12 Iz toga bi se dalo, dakle, zaključiti da su elite razmišljale pretežno u nacionalnim, a mase pretežno u klasnim kategorijama. Takvo pojednostavljenje autoru je potrebno kako bi poglavlje o društvenoekonomskoj krizi mogao završiti riječima: „Očito je, dakle, da kapitalizam u staroj Jugoslaviji nije uspio izvršiti svoju povijesnu misiju razvoja proizvodnih snaga, pa je to bio jedan od glavnih uzroka koji su omogućavali i nalagali potrebu revolucionarne promjene cjelokupne društvene strukture“.13 No, u zaključnom poglavlju knjige sve će uopćiti na sljedeći način: „Uz neriješeno nacionalno pitanje nisu se riješila ni ostala četiri egzistencijalna problema: sistem klasne eksploatacije, privredni razvoj, demokratske slobode 11 D. Bilandžić, Historija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: glavni procesi 1918-1985, Zagreb 1985, 19. 12 D. Bilandžić, Historija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: glavni procesi 1918-1985, Zagreb 1985, 19. 13 Isto, 17. / ZBORNIK RADOVA / 83 i obrana zemlje“.14 Time, dakle, hijerarhiju problema i uzroka krize i državnog sloma kao da ostavlja na izbor i sam lavirajući između tih faktora. U drugoj knjizi društvo i ekonomija gotovo će potpuno ustuknuti pred poljem političkog i nacionalnog. Više neće biti govora o nemogućnosti kapitalističke Jugoslavije da radikalno izmijeni socijalnu strukturu i provede industrijalizaciju, već samo o tome kako je „[p]ut u velikodržavni centralizam pod hegemonijom Srbije bio (...) otvoren. Tisućljetno je hrvatsko kraljevstvo nestalo, a hrvatski nacionalni program XIX. stoljeća odložen, pa će se borba nastaviti u još žešćem obliku“.15 Primjer je to, uz svu privilegiju koju vremenski odmak i doživljene epohalne promjene pružaju jednom povjesničaru i od kojih se ne može pobjeći, ipak pisanja povijesti više od kraja nego od početka. Iako je teza o „velikosrpskom hegemonizmu“ koji je podčinio prvu Jugoslaviju bila potpuno legitimna i u vrijeme socijalističke Jugoslavije, ipak će negativna uloga Srbije u drugoj knjizi biti više naglašena, ali, u odnosu na prvu, sada će, potencirano i iskustvom 90-ih godina, biti istaknuto i to da su u danima pred ujedinjenje Srbi iz Države SHS slušali Beograd, a ne Narodno vijeće u Zagrebu.16 Kao svojevrsne olakotne okolnosti valja istaknuti da je Historija SFRJ nastala u vrijeme kada se još nisu bile pojavile neke od temeljnih knjiga i studija vezanih za razdoblje ujedinjenja i prvu Jugoslaviju poput onih Bogdana Krizmana, Raspad Austro-Ugarske i stvaranje jugoslavenske države (1987) i Hrvatska u prvom svjetskom ratu – Hrvatsko-srpski politički odnosi (1989), Ive Banca, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: porijeklo, povijest, politika (1988)17, ili Ljube Bobana, Kontroverze iz povijesti Jugoslavije, sv. 1(1987), 2 (1989), 3 (1990). Za pretpostaviti je da bi na njihovim temeljima barem neke od Bilandžićevih sintetskih ocjena mogle biti drukčije ili barem potpunije. U ono vrijeme, glede ocjena navedenog perioda, autor nije izlazio iz okvira 14 Isto, 555. 15 D. Bilandžić, Hrvatska moderna povijest, Zagreb 1999, 69. 16 Isto, 66. 17 Ovo Bančevo djelo je u engleskom originalu izašlo nešto ranije pod nazivom The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics, Ithaca, N.Y. i London 1984., no uvidom u literaturu koju je Bilandžić koristio u obje analizirane knjige izgleda da se nije služio stranom literaturom, uključujući i onu na engleskom jeziku. 84 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / tada prevladavajućeg ideološkog konteksta. Nije dovodio u pitanje samu jugoslavensku državu, već je samo isticao kako je njeno društveno uređenje još uvijek otvoreno pitanje tj. proces. Tek kasnije, nakon iskustva raspada Jugoslavije i najnovijeg rata, primat će preuzeti teze o „dva nepomirljiva svijeta“, „civilizacijskom sukobu“, stereotipi o „Srbima sklonima militarizmu i centralizmu“ i „Hrvatima sklonima pacifizmu i konfederaciji“ itd. Ako je slična svijest i postojala kao rezultat iskustva življenja u zajedničkoj državi ona svakako nije nalazila svoje mjesto u Bilandžićevim tekstovima prije 90-ih godina. No, ipak, za pretpostaviti je da Bilandžićev revizionizam nije nastao preko noći, premda će ga on potkraj života možda pomicati i suviše u prošlost, tvrdeći da je već do početka 70-ih prestao biti vjernik „komunističkojugoslavenske religije“, što se, ponavljam, ne može verificirati kroz njegov rad.18 Sama sumnja u ideju i cilj ne znači po automatizmu biti ni disident ni heretik. Naposljetku, možemo prihvatiti da se u Bilandžićevu slučaju radilo o „revizionizmu srednjeg obima“.19 Onom koji ne negira niti izvrće činjenice, premda čini upitnim njihovo povezivanje i kauzalnost. Iako obje ove sinteze kao da su napisane prerano, domaća historiografija je ipak imala pravo na njih. Jer u konačnici, uvijek je poštenije revidirati vlastite stavove i razobličavati vlastite iluzije nego stalno upozoravati na zablude i uobrazilje onih drugih. Bilandžić je, barem u tom pogledu bio, premda ne savršen, ali ipak skrupulozan i pošten historik i javni intelektualac. Povijesni revizionizam obogaćen novim činjenicama, premda uz očiglednost kako nisu samo one već su prije svega novi politički kontekst i novi imperativi trenutka doveli do kauzalnog i spoznajnog pomaka, nameće potrebu usložnjenog pristupa, razdvajanja „žita od kukolja“, kako bi se u budućnosti moglo konačno doprijeti do historizacije čitavog perioda od nastanka do raspada Jugoslavije, bez ekscepcionalističkog forsiranja (ma kojeg predznaka) bilo općejugoslavenskog bilo komunističkog iskustva. U suprotnom, moći ćemo samo konstatirati da ni današnje historiografije ne zaslužuju ništa bolje od onoga što su već imale, dapače, da se uveliko kreću unatrag, poništavajući i „Smrt bivše države: Tito nije vjerovao u Jugoslaviju. Pripremio je sve za njezin raspad!“, 25. travnja, 2011, https://www.jutarnji.hr/vijesti/smrt-bivse-drzave-tito-nije-vjerovao-u-jugoslaviju.-pripremio-jesve-za-njezin-raspad/2043711/ (1. rujna 2018). 18 19 T. Kuljić, Prevladavanje prošlosti: uzroci, pravci i promene slike istorije krajem XX veka, Beograd 2002, dostupno na: http://www.znaci.net/00003/574.pdf / ZBORNIK RADOVA / 85 one dosege koji su već ostvareni, prihvaćajući igru stalnog dokazivanja već dokazanog, utvrđivanja već utvrđenog, prepuštajući se vrtnji u krug sa onima koji će je na kontrafaktualnom planu nažalost uvijek pobijediti. Literatura D. Bilandžić, Historija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: glavni procesi 1918-1985, Zagreb 1985. D. Bilandžić, Hrvatska moderna povijest. Zagreb 1999. D. Bilandžić, Povijest izbliza: Memoarski zapisi 1945-2005., Zagreb 2006. S. Đukić, Čovek u svom vremenu: Razgovori sa Dobricom Ćosićem. Beograd 1989. T. Kuljić, Prevladavanje prošlosti: uzroci pravci i promene slike istorije krajem XX veka. Beograd 2002., dostupno na: http://www.znaci.net/00003/574.pdf F. Mirošević, Prikaz „Hrvatska moderna povijest Dušana Bilandžića“, Croatia Christiana periodica, br. 47 (2001), 307-309. Internet sajtovi „Smrt bivše države: Tito nije vjerovao u Jugoslaviju. Pripremio je sve za njezin raspad“, 25. travnja, 2011, https://www.jutarnji.hr/vijesti/smrtbivse-drzave-tito-nije-vjerovao-u-jugoslaviju.-pripremio-je-sve-za-njezinraspad/2043711/ (1.rujna 2018) 86 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Vukadin Nišavić Filozofski fakultet, Nikšić DIMO VUJOVIĆ – UJEDINJENJE SRBIJE I CRNE GORE Monografija „Ujedinjenje Crne Gore i Srbije“, akademika Dimitrija Dima Vujovića predstavlja najznačajnije djelo crnogorske istoriografije socijalističkog perioda koje se bavi stvaranjem Jugoslovenske države 1918. godine. D. Vujović je diplomirao istoriju na Filozofskom fakultetu u Beogradu, a 1961. godine doktorirao je na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Dio svog života proveo je na visokim pozicijama u naučnim institucijama. Bio je direktor Istorijskog instituta Crne Gore, zatim jedan od osnivača Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, a predavao je i na Filozofskom fakultetu u Nikšiću. Proučavao je istoriju Crne Gore druge polovine 19. i 20. vijeka. Monografija „Ujedinjenje Crne Gore i Srbije“, objavljena je u tadašnjem Titogradu 1962. godine i predstavlja ujedno i doktorsku tezu Vujovića odbranjenu godinu ranije na Filozofskom fakultetu Sarajevskog univerziteta. O ovom problemu pisano je i prije Vujovića, međutim više reporterskopublicistički, kao što i on sam kaže, a uz to se koristilo i malo izvorne građe. Tako se Vujović pojavljuje kao prvi autor koji sveobuhvatno koristi istorijske izvore kada je riječ o problemu ujedinjenja 1918. godine. Ono što monografiju akademika Vujovića izdvaja od sličnih radova jeste širina istraživanja, obim korištenih istorijskih izvora i konačno metodologija koju autor koristi. Vujović je bez sumnje prvi autor koji pitanje ujedinjenja problematizuje u širem, društveno-političkom i ekonomskom kontekstu. On ujedinjenje ne posmatra kao izolovan događaj, već se bavi uzrocima i okolnostima koje su mu prethodile, kao i njegovim posljedicama. Za tako širok pristup istraživačkoj temi, Vujoviću koristi bogat izbor istorijskih izvora. Iako još u predgovoru knjige navodi da je pitanje ujedinjenja jedno od ključnih kontroverzi crnogorske istorije, autor jasno pokušava / ZBORNIK RADOVA / 87 da održi istorijsku i naučnu distancu, nudeći mnoge teze koje afirmišu i problematizuju različite detalje ovog procesa. U tom kontekstu, najznačajniji dio studije pripremljen je na osnovu prvorazredne arhivske građe različite provinijencije. Vujović je koristio: Arhiv istorijskog instituta NRCG u kome se nalazila arhiva crnogorske emigrantske vlade; Arhiv komande crnogorskih trupa u Gaeti; Dokumenta Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje. Korištene su i privatne zbirke crnogorskih političara: Andrije Radovića, Jovana Plamenca, Ljubomira Bakića, memoari vojvode Sima Popovića i Nika Hajdukovića. Dio građe vezane za rad crnogorske emigrantske vlade korišten je iz dokumenata Pera Bogdanovića, urednika Glasa Crnogorca. Neobičan značaj imao je za Vujovića i Diplomatski arhiv u Dubrovniku u kome se čuvala arhiva Ministarstva spoljnjih poslova Srbije kao i arhiva Srpskog poslanstva na Cetinju. Materijal za ovu studiju Vujović je pronašao i u: Državnom arhivu na Cetinju; Arhivskom odjeljenju Državnog muzeja na Cetinju; Vojno-istorijskom institutu.1 Korištena je i Arhiva SANU, Državnog arhiva NR Srbije, Državnog arhiva FNRJ, Istorijskog arhiva CK SKJ i Centralne biblioteke na Cetinju.2 Iz svih navedenih razloga Vujovićevo djelo, bez sumnje, označava prekretnicu u razvoju crnogorske istoriografije, a sam autor jednu od najznačajnijih ličnosti procesa naučnog pozicioniranja istoriografije u Crnoj Gori. Sama knjiga podijeljena je na tri dijela. U prvom se obrađuje period do okupacije Srbije i Crne Gore, u kome se Vujović osvrće na značajnije procese i događaje druge polovine 19. i početka 20. vijeka, koji su nužni za razumijevanje dešavanja koja su glavna tema njegovog djela. Tu se misli prije svega na srpsko-crnogorske odnose, istorijat ideje ujedinjenja, zatim njenu društveno-ekonomsku nužnost, rad srpske vlade, kao i stav velikih sila po tom pitanju. Drugi dio govori o aktivnosti vezanoj za ujedinjenje u toku rata, o crnogorskoj emigrantskoj vladi i Crnogorskom odboru za narodno ujedinjenje i njihovim aktivnostima. Vujović opisuje u ovom poglavlju i rad U DACG se nalazi osnovna građa za društveno-ekonomski i politički razvitak Crne Gore, arhiv austrougarskog poslanstva, dokumenta koja govore o srpsko-crnogorskim odnosima naročito u fondu Ministarstva spoljnih poslova. U vojno-istorijskom institutu u Beogradu koristio je arhivu Srpske vojne misije na Cetinju i u Parizu. 1 2 Димитрије – Димо Вујовић, Уједињење Црне Горе и Србије, Титоград 1962, 11-13. 88 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / srpske vlade na ujedinjenju Srbije i Crne Gore. U trećem dijelu obrađen je sam čin ujedinjenja, Podgorička skupština, kao i događaji i stanje koje je uslijedilo nakon 1918. godine. Najznačajniji doprinos monografije D. Vujovića je sam pristup autora istraživačkom problemu. On je prvi istoričar koji pitanje ujedinjenja sagledava iz šire perspektive tumačeći ga kao rezultat niza procesa, što ga razlikuje od prethodnika koji su čin ujedinjenja posmatrali kao izolovan događaj. Autor opisuje kako genezu ideje ujedinjenja, koju afirmiše zvanična crnogorska politika, odnosno knjaz Nikola kao njen glavni predstavnik tako i političko i ekonomsko stanje u Crnoj Gori druge polovine 19. i početka 20. vijeka. Na osnovu različitih arhivskih izvora Vujović pojašnjava kako je ideja ujedinjenja Crne Gore i Srbije postojala još od sredine 19. vijeka, kada ove dvije zemlje oblikuju prve forme državne ideologije. U tom periodu državni vrh Crne Gore zagovara politiku „ujedinjenja Srpstva“ koja postaje njen zvanični program. Dok je u Srbiji na vlasti bila dinastija Obrenovića ta politika je imala svoju funkciju, ali su se stvari drastično promijenile nakon dolaska na vlast Karađorđevića. Tokom druge polovine 19. vijeka posebno od kada se Crna Gora proglasila za knjaževinu ujedinjenje kakvo je planirano u Beogradu je došlo u opasnost, jer se sada moralo računati sa položajem crnogorske dinastije u budućoj državi. Sa druge strane, crnogorska dinastija, a najviše kralj Nikola gledao je da učini Crnu Goru Pijemontom srpstva, a sebe vladarem ujedinjene srpske države, što će problemu ujedinjenja dati notu dinastičkog sukoba. Vujović u ovom segmentu studije posebnu pažnju poklanja unutrašnjim odnosima u samoj Crnoj Gori i političkim procesima koji su ograničeni autokratskom vlašću crnogorskog suverena. Politička kriza u koju je ušla država kralja Nikole poticala je od unutrašnjih struja koje su se našle u opoziciji vladaru, kao i od spoljnih faktora. Apsolutistički način upravljanja zemljom kralj Nikola nije imao namjeru napustiti, čak ni poslije donošenja Ustava 1905. godine. Vujović u potpunosti slijedi marksističi način sagledavanja društvenih kretanja kada ističe da se dio opozicije izrodio iz kapitalističkog razvitka koji nije trpio patrijarhalni i apsolutistički način upravljanja Crnom Gorom.3 Ipak teško da je opozicija crnogorskom vladaru 3 Isto, 78. / ZBORNIK RADOVA / 89 bila vođena nekom željom za progresivinijim načinom upravljanja državom. Razlog tome jeste samo nepostojanje ozbiljne socijalne grupacije u Crnoj Gori koja bi bila nosioc liberalnih ideja. Ipak Vujović zbog svog socijalističkog zaleđa preslikava marksistički šablon, koji pokretačku snagu istorije vidi u klasnim odnosima i na Crnu Goru. Autor doduše ispravno primjećuje da je opozicija kralju Nikoli, a na prvom mjestu studentska omladina, bila oruđe u rukama srpske buržoazije.4 Osvrćući se na stanje Crne Gore prije ujedinjenja, autor jasno uviđa teške ekonomske prilike u njoj. Ona je i dalje pretežno seljačka zemlja, i to su više od polovine siromašni seljaci koji nemaju preko jednog hektara zemlje.5 Poljoprivreda i dalje nije bila u mogućnosti da zadovolji najnužnije uslove za prehranu stanovništva.6 U drugim privrednim granama stanje nije bilo bolje. Uvoz je uvijek bio nekoliko puta veći od izvoza.7 Država je ubirala beznačajna sredstva od privrede, a industrija je bila na više nego skromnim počecima. Pored toga Crna Gora je tokom cjelokupne svoje istorije imala problem sa finansijama i novcem. Bez ruskog novca izdržavanje njenog državnog aparata, ali i vojske bilo bi nemoguće.8 U trgovini Crna Gora je zavisila od stranog tržišta, a najviša trgovinska razmjena obavljana je sa susjednom Austrougarskom.9 Imajući u vidu sve ovo Vujović smatra da nikakva politika kralja Nikole nije mogla da stane na put ovom ekonomsko-političkom prodiranju Italije i Austrougarske. Autor takođe u vezi sa ovim ističe i međunarodni faktor kao važan segment budućih procesa. Kao nužna posljedica ekonomskog pritiska pomenute dvije sile Crna Gora bi postala politički privjezak jedne od ove dvije zemlje, a kao jedini put izbavljenja ukazuje se ujedinjenje sa Srbijom i ostalim jugoslovenskim zemljama u jednu jaku državu koja može očuvati političku i 4 Isto, 85. 5 Seljaci su sačinjavali skoro 84% stanovništva. 6 Isto, 92-93. 7 Tako je 1910. godine vrijednost uvoza oznosila 8 166 661, a izvoza 2 391 623 perpera. Ruska finansijska pomoć je 1900. godine iznosila 220 126 rubalja; 1903. godine 500 000 rubalja, a pred Balkanski rat ona je ukupno iznosila 921 000 rubalja godišnje. Pored ovih Rusija je davala i povremenu jednokratnu pomoć. 8 9 Za 1910. godinu skoro 50% crnogorskog uvoza otpada na Austrougarsku, a za godine 1907. i 1908. procenat se penje i do 75%. 90 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / ekonomsku nezavisnost. Otuda je za autora ujedinjenje istorijska nužnost.10 Detaljnom analizom socijalnog, političkog i ekonomskog konteksta, Vujović zaključuje da Crna Gora nije spremno dočekala 20. vijek. Njen državni aparat, politička situacija i cjelokupna privreda bili su daleko od trendova tadašnjeg vremena. Preokupacija ideološkim pitanjima stavljala je u drugi plan niz ostalih na polju ekonomije, privrede i državne uprave. Crna Gora je imala moralni prestiž, ali nije imala materijalnih uslova da potisne Srbiju u konkurentskoj borbi oko ujedinjenja.11 Vujović u cilju šireg obuhvatanja pitanja analizira suprotstavljene strane u činu ujedinjenja, kao i njihovo djelovanje nakon toga. Govoreći o bjelašima i zelenašima, autor iznosi zanimljiv pomirujući stav. On tvrdi da dvije ideje koje su tada postojale u Crnoj Gori ne isključuju jedna drugu već se nadopunjuju, što će reći da ideja ujedinjenja sama po sebi i ideja poštovanja dostojanstva i ravnopravnosti naroda tek združene predstavljaju napredak.12 Posmatrajući njihovu strukturu on primjećuje da se neka posebna socijalna grupacija nije isključivo vezivala za bjelaški ili zelenaški tabor. Autor takođe primjećuje da ni jedna ni druga strana nije bila homogena i da im se pristupalo iz različitih pobuda, s tim što je u bjelaškom taboru bio pretežno gradski element koji je u novostvorenom stanju vidio svoju perspektivu. U tim ljudima koji su bili na čelu bjelaša D. Vujović vidi velikosrpske agente koji imaju za zadatak da čitav pokret kanališu kako bi on poslužio interesima velikosrpske buržoazije.13 Koncept ujedinjenja koji je nosila srpska buržoazija po Vujoviću je bio poguban stoga što je ona na njegovo ostvarenje gledala kao na puko širenje teritorije svoje države. Iz izvora koje je koristio Vujović prepoznaje ključnu ulogu srpske vlade prilikom organizovanja Podgoričke skupštine, što predstavlja kulminaciju njenog višegodišnjeg rada na ujedinjenju. Sa izbijanjem rata 1914. godine došao je i povoljan trenutak da se ostvari i Pašićev plan ujedinjenja Crne Gore i Srbije, pa je srpska vlada otpočela intenzivnu propagandu za ujedinjenje među saveznicima, u Crnoj Gori, crnogorskoj emigraciji, kao i u zarobljeničkim logorima, čemu Vujović poklanja posebnu pažnju u djelu. 10 Isto, 98-100. 11 Isto, 74. 12 Isto, 375. 13 Isto, 374. / ZBORNIK RADOVA / 91 Pašićev plan nije predviđao opstanak crnogorske dinastije, pa je jedan od prvih zadataka na putu ujedinjenja bila njena likvidacija, te se stoga srpska propaganda u emigraciji i kod saveznika svodila na konstrukciju da je kralj Nikola izdao interese saveznika i srpstva.14 Planski rad srpske vlade ogleda se i u formiranju crnogorskog odsjeka pri ministarstvu inostranih djela Srbije 1916. godine, kao i formiranju Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje naredne godine. Da je srpska vlada do kraja iskontrolisala plan o pripajanju vidi se i iz političke uloge Jadranskih trupa, koje su kao i Centralni izvršni odbora za ujedinjenje Crne Gore i Srbije imali zadatak da rade na ujedinjenju. Tako je srpska vlada preko ljudi i odbora koje je finansirala imala sigurnog izvršioca svojih planova. Nastupajući kao autor koji sa „marksističkih“ pozicija tumači ove procese, Vujović neminovno u cijelu priču uvodi i socijalističku ideologiju odnosno ponašanje simpatizera komunističke partije. Iako komunistički pokret u Crnoj Gori dobija na zamahu tek nakon 1918. godine, Vujović ovom pokretu daje dosta ozbiljnu ulogu, naručito u događajima koji će slijediti. Autor objašnjava da su se socijalisti u početku solidarisali sa politikom ujedinjenja koja je sprovedena, a jedna grupa je učestvovala i u radu Podgoričke skupštine. Međutim, niko od njenih članova nije postavio pitanje položaja i prava Crne Gore i Crnogoraca u budućoj državi. Vujović ovo navodi govoreći da su komunisti zauzeli pravilan stav o nacionalnom pitanju tek 1923. godine, koji sada pridaju svojoj kritici buržoaske vladavine u Crnoj Gori.15 Upravo u socijalističkom planu uređenja nove države, Vujović nalazi ispravan način na koji je trebalo sprovesti ujedinjenje, pa na takav način pravilno ocijeniti i nacionalni problem. Sa tim je u vezi autorovo shvatanje nacionalne identifikacije. Iako autor etnički ne pravi razliku između naroda u Srbiji i Crnoj Gori (u djelu koristi izraze: „Srbi u Srbiji“, „Srbi u Crnoj Gori“), smatra da su posebne istorijske okolnosti, a na prvom mjestu razvoj kapitalizma, dovele do toga da se Crnogorci izdvoje u jednu posebnu cjelinu.16 Vujović zbog okvira samog rada ne ulazi u doblju analizu procesa izdvajanja i formiranja posebne crnogorske nacionalnosti. 14 Isto, 214. 15 Isto, 527-532. 16 Isto, 21. 92 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Već smo naglasili da poseban značaj ove knjige predstavlja širina i obim naučnog istraživanja ali i arhivska građa i drugi izvori koje autor koristi. Osim toga autor koristi najbolju naučnu praksu i u iznošenju tvrdnji i bilo kojih drugih stavova to potkrijepljuje nizom izvora. Tako Vujović izvore koje koristi često citira da bi potom u nekoliko rečenica donio svoj sud. Kada govori o Podgoričkoj skupštini i rezoluciji koja je usvojena 13. novembra, on citira njene odluke da bi kasnije izdvojio dva bitna mjesta koja zavrjeđuju pažnju, a to je da se ujedinjenje vrši samo sa Srbijom, i da je ujedinjenje bezuslovno tj. da je to u suštini prisajedinjenje. Skupština ne donosi odluku da Crna Gora stupa u Jugoslaviju već u Srbiju, čime pobjeđuje Pašićev koncept koncentracije Srba, i eliminisanja Crne Gore kao posebnog faktora prilikom stvaranja nove države.17 Isto tako kada govori o Božićnoj pobuni kao njene uzroke navodi način ujedinjenja, postupke nove vlasti i teško ekonomsko stanje, a zatim daje mjesta koja to potvrđuju. Tako na primjer teškom ekonomskom stanju svjedoče pisma komandanta Jadranskih trupa i članova Izvršnog narodnog odbora srpskoj vladi, o lošem postupanju novih vlasti Naredba komandanta mjesta na Cetinju od 23. oktobra 1918. godine, o nezadovoljstvu Podgoričkom skupštinom sama pobuna, kao i izvještaj sa saslušanja jedne grupe od 137 pobunjenika kojima je suđeno na Cetinju 1920. godine.18 Naravno izvora koje Vujović navodi je neuporedivo više, ali naš cilj nije da ih sve navodimo, već da pokažemo način na koji ih on koristi. Tako se jasno vidi da autor svoje stavove o određenim temama saopštava nakon argumentovanog naučnog postupka u kome predstavljajući niz istorijskih izvora obrađuje određenu naučnu tezu. Na tim principima Vujović zaključuje da je pitanje ujedinjenja bila jedna vrsta procesa. Istovremeno on posmatra ujedinjenje kao istorijsku nužnost, navodeći da se na osnovu izvora ne može kritikovati ujedinjenje, već način na koji je ono sprovedeno.19 U dijelu u kome analizira pravno stanje ujedinjenja, jasno saopštava da je kompletan pravni proces, organizovanja „Podgoričke skupštine“ i sprovođenja njenih odluka nelegalan. Sam način izbora je bio takav da je garantovao pobjedu struje koja se zalagala za bezuslovno ujedinjenje. 17 Isto, 324-325. 18 Isto, 331-340. 19 Isto, 15. / ZBORNIK RADOVA / 93 Konačno, u dijelu u kome iznosi svoje zaključke o pitanju ujedinjenja 1918. godine, Vujović nudi tumačenje ,,srednjeg rješenja“. Prije Vujovićevog djela autori koji su tumačili pitanje ujedinjenja iznosili su isključive stavove koji su imali potpuno afirmativni, ili potpuno negativni sud o tom događaju. Kako bi osnažio svoju tvrdnju o srednjem putu Vujović povezuje pitanje ujedinjenja sa pitanjem uređenja države tvrdeći da se ono ne može odvojiti. Ovo je poslužilo Vujoviću da zauzme pomenuto srednje rješenje, i iznese stanovište: „da iako je ujedinjenje nužnost i zakonitost, to ne znači da je i određena konkretna forma ujedinjenja nužna i zakonita“.20 Preko gore pomenutih primjera i kratke analize na osnovu koje se pokušala dati suština Vujovićeve monografije, može se zaključiti da je autor stvorio djelo koje će postati početak svakog budućeg posmatranja problema ujedinjenja 1918. godine. Autor je učinio zaokret u odnosu na slabo kvalitetna pisanja prije njega i odradio jedan ozbiljan naučni posao pružajući jedan dublji pogled na zadatu temu. Koristeći obilje izvora, uz dotadašnju literaturu radio je ono što je oduvijek bio ideal pisaca istorije, a to je težnja ka objektivnom i nepristrasnom sagledavanju događaja, što će reći utemeljivanju svojih sudova na izvorima, a ne na ideološkim opravdanjima procesa i događaja. Skepsa sa kojom neki pristupaju piscima koji su stvarali u socijalističkom periodu, prebacujući im podređenost vladajućoj ideologiji u Vujovićevom slučaju ne utiče na kvalitet naučnog rada. On je sa obzirom na period koji stvara pripadnik marksističke istoriografije i materijalističkog metoda. U skladu sa tim autor ističe da je nosioc ideje ujedinjenja buržoazija, i da ga je ona te 1918. godine sprovela na način kako je to njoj odgovaralo, uz to je optužujući da nije imala pred sobom interese naroda već svoje klase.21 Materijalistički metod omogućiće Vujoviću da pokrije problem ujedinjenja sa širih pozicija obrađujući kako njegov politički tako i ekonomski i socijalni segment. Njemu je upravo ideološko polazište socijalizma omogućilo da sagleda jedan proces objektivnije nego bilo koje djelo napisano do tada. Naravno, Vujović vidi u revolucionarnom preuređenju Jugoslavije ispravku nepravde iz 1918. godine, svjesno podržavajući tadašnji koncept Jugoslovenske države, ali taj stav nema 20 Isto, 16. 21 Isto, 522. 94 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / značajnijeg negativnog uticaja na naučne istine koje iznosi vezane za ujedinjenje, niti na bilo koji način opterećuje autora kada obrađuje i tumači izvore. U poređenju sa nekim današnjim istorijskim radovima, monografija „Ujedinjenje Crne Gore i Srbije“ u mnogo čemu dominira. Vujović je bio prvi koji je posmatrao ovo pitanje šire nego svi dotadašnji radovi. Umjesto da to postane pravilo, danas imamo parcijalno tumačenje određenih pitanja, upravo ono od čega je Vujović načinio otklon. Uz to pažnju privlači i obim istraživanja i potpunost dokumenata što je imalo za posljedicu da se u međuvremenu nije pojavilo nekih novih znanja vezanih za temu ujedinjenja. Danas smo takođe svjedoci istorijskih radova koji stavove baziraju na ideološkim temeljima jedne ili druge suprotstavljene strane, iz čega proizilazi prećutkivanje izvora koje je upravo Vujović navodio, jednostrano tumačenje događaja, i generalno njihovo prilagođavanje unaprijed zacrtanoj slici. Paradoks svega je što se danas često čuje i kritika prožeta nipodaštavanjem upućena takozvanim „komunističkim istoričarima“ i posljeratnoj istoriografiji, koja je zapravo generalno bila na većem stupnju naučne ozbiljnosti i rezultata od današnje. Ta činjenica jeste zabrinjavajuća, jer je umjesto napretka, zaprijetila degeneracija. Danak svojoj istoriografskoj školi autor je platio stavovima o klasnim interesima, buržoaskoj tvorevini, „zakonitostima“ istorijskih procesa i drugim karakterističnim formulacijama marksističke istoriografije. I pored naglašavanja sukobljenosti klasa i njihovih interesa, kao i posebnom posvećivanju pažnje stavu Komunističke partije Jugoslavije prema ujedinjenju (koji autor ispravno stavlja u dodatak jer se organski ne može uklopiti u sam rad) ovo djelo je itekako značajno za sadašnjicu. Na kraju predgovora Vujović navodi svoj princip kojim se vodio u ovom istorijskom istraživnju kojeg se upravo danas treba iznova prisjećati. Tako autor kaže: „Rukovođen time, ja sam pokušao da do naučne istine dođem polazeći ne od stavova jednog ili drugog zaraćenog tabora, već od istorijskih dokumenata, pa sam na osnovu njih sudio o vrijednosti političkih stavova i rješenja koja su nam pružali i bjelaši i zelenaši. Uostalom, mislim da je to jedino moguć i jedino ispravan put jednog istoričara.”22 22 Isto, 17. / ZBORNIK RADOVA / 95 Dino Dupanović Filozfoski fakultet, Sarjevo PITANJE STATUSA BIH (1914-1918) - JUGOSLAVENSKO PITANJE U: MUSTAFA IMAMOVIĆ - HISTORIJA BOŠNJAKA Ako je moja knjiga zaista stvorila mit o Bošnjacima, onda držim da mi je to veliki kompliment1 Knjiga profesora Mustafe Imamovića, Historija Bošnjaka, predstavlja jednu od najtiražniji knjiga objavljenih u okviru recentne bosanskohercegovačke historiografije. Knjiga je štampana u tri navrata, od toga dva puta u Sarajevu, i jednom u Sandžaku, a prvo izdanje objavljeno je 1997. godine. Samo godinu dana poslije, 1998., Imamović je dobio Šestoaprilsku nagradu Grada Sarajeva za pomenutu knjigu. Imamović je dugo vremena radio kao profesor historije države i prava na Pravnom fakultetu u Sarajevu, a svoje prethodno obrazovanje stekao je na Pravnom fakultetu u Beogradu. Tokom univerzitetske karijere predavao je na pravnim fakultetima u Beogradu, Novom Sadu, Mostaru i Rijeci, kao i na odjeljenju za historiju na Yale Univerzitetu. Knjiga je u javnosti predstavljena kao jedan od najznačajnijih događaja u bosanskohercegovačkoj historiografiji. U percepciji ove knjige valja imati u vidu da se radi o sintezi povijesti jednog naroda, i ona će u tom smislu sigurno dugo ostati neprevaziđena,bez obzira na neke slabosti, koje nisu ključne u ocjeni vrijednosti jedne sinteze. To je vrijeme još uvijek prilično velike nacionalne homogenizacije u Bosni i Hercegovini, pa je i pojavljivanje ovakvih nacionalnih historija snažno medijski promovirano.2 U vrijeme objavljivanja, hvaljena je kao knjiga koju treba pročitati svaki Bosanac, i kao prvi potpun prikaz historije te skupine. Knjiga je naišla i na pozitivnu međunarodnu recepciju, tako je, primjera radi, Robert Donia pozitivno Naslov prilagođen prema izjavi Mustafe Imamovića za novinski list Dani, više u: N. Ćurak, «Intervju: ummu muslimana ili modernu državu», Dani, br. 195, 2. mart 2001. 1 2 H. Kamberović, Historiografija u Bosni i Hercegovini u službi politike, Srednja Europa, Zagreb 2012, 65. / ZBORNIK RADOVA / 97 prikazao knjigu Historija Bošnjaka.3 Osim toga, treba uzeti u obzirom da je od Prvog Bošnjačkog sabora u Sarajevu 1993. godine, kada su Muslimani postali Bošnjaci, te jezik nazvan Bosanskim, prošlo svega četiri godine. Također, 1997. godina je vrijeme punog zamaha, kada se raspravljalo o konstitutivnosti naroda u Bosni i Hercegovini. Knjiga je dovela do velike polarizacije unutar naučnih krugova Bosne i Hercegovine. Reklo bi se da srednjeg kursa gotovo i nije bilo.4 Tako je, primjera radi, Miljenko Jergović knjigu ocijeni kao plauzibilan primjer, prepoznavši Imamovićeve intencije, što je Imamović često isticao5, ali svakako treba napomenuti i znatan broj onih koji su ovu knjigu ocijenili kao indoktrinaciju u domeni historiografije, apokrifnih obilježja i romantičarskih opisivanja Bošnjaka.6 Razlog takvih kritičkih navoda krije se u činjenici da se ova knjiga može smatrati pionirskim djelom kada je u pitanju historija Bošnjaka Muslimana. Drugim riječima Imamović se prvi upustio u rušenje stereotipa, odnosno znanja iz navika kako stereotipe definiše Klaus Rot, koji su konstruisani u okviru ranije historiografije u domenu Bošnjaka Muslimana.7 Da bi se bolje shvatio kontekst nastanka Imamovićeve knjige, potrebno je napraviti kraći pregled Imamovićevog kretanja u okvirima naučnog djelovanja prije objavljivanja knjige Historija Bošnjaka. U kontekstu Imamovićevog naučnog djelovanja u procesu dokazivanja kontinuiteta Bošnjačke nacije, nužno je reći da je Imamović gotovo po pravilu istupao u kriznim trenutcima 3 J. Kværne, «Da li je Bosni i Hercegovini potrebno stvaranje novih povijesnih mitova», u: Zbornik radova/Historijski mitovi na Balkanu, (ur. Husnija Kamberović), Sarajevo 2002, 86-87. 4 Revizionistički pristup historiji nije u znatnoj mjeri bio prisutan u bosanskohercegovačkoj historiografiji, kao recimo u Srbiji i Hrvatskoj. Sindrom revizionizma u Bosni i Hercegovini iz prošlosti predsocijalističkog jugoslavističkog razdoblja ostao je uglavnom u domenu javnog diskursa, dok je historiografija donekle ostala pošteđena. H. Kamberović, «Između kritičke historiografije i ideološkog revizionizma», u: Zbornik radova/Revizija prošlosti na prostorima bivše Jugoslavije, (ur. Husnija Kamberović), Sarajevo 2007, 14. 5 N. Ćurak, «Intervju: ummu muslimana ili modernu državu», Dani, br. 195, 2. mart 2001, 9. E. Redžić, Sto godina muslimanske politike: u tezama i kontroverzama istorijske nauke: geneza ideje bosanske, bošnjačke nacije, ANU-BiH i Institut za istoriju, Sarajevo 2000.; «Bošnjački nacionalni mitovi», <www.prometej.ba/clanak/društvo-i-znanost/bosnjacki-nacionalni-mitovi-3324>, (1. novembar 2018). 6 7 Više o problemu stereotipa u: K. Rot, Slike u glavama. Ogledi o narodnoj kulturi u jugoistočnoj Evropi, Biblioteka XX vek, Beograd 2000, 257-291. 98 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / političkog razvoja Bosne i Hercegovine.8 Takav je slučaj bio i koncem 1960-ih godina i sredinom 1970-ih (u vrijeme pred usvajanje Ustava i neposredno nakon usvajanja Ustava), te 1980-ih godina (doba nakon smrti Josipa Broza Tita i žestokih napada na identitet i integritet Bosne i Hercegovine, koji su dolazili iz pojedinih intelektualnih krugova iz Beograda i Zagreba). Posebno je to uočljivo početkom 1990-ih godina, kada je ta kriza dostigla svoj vrhunac. U svim tim kriznim situacijama preispitivan je nacionalni identitet Bošnjaka, a svoju završnu fazu je doživio sredinom 1993. godine prihvatanjem nove nacionalne nominacije. Početkom 1960-ih je nastalo nekoliko historiografskih djela koja su naučno dokazivala postojanje bošnjačke nacije. Među historičarima koji su na tome u to doba radili vodeća ličnost je bio Muhamed Hadžijahić, a s njim su na tom poslu bili aktivni Atif Purivatra i Mustafa Imamović. Kasnije će i Enver Redžić, veliki protivnik u domenu historiografije, ocijeniti Imamovića kao osobu koja je svojim historiografskim djelima utemeljila muslimansku naciju.9 Historija Bošnjaka predstavljala je krunu Imamovićeve karijere, čiji će kurs, nakon skoro 40 godišnje historiografske polemike uspjeti nametnuti svoje mišljenje kao mejnstrim kod velikog broja profesionalnih historičara u okviru recentne bosanskohercegovačke historiografije, ali pokupiti i velike simpatije kod historičara amatera. Osim toga, još važnije je bilo prihvatanje ove knjige od strane čitalačke publike, što pokazuje i veliki broj tiraža, dok je Imamović ostao dosljedan stava o ovoj knjizi kao sintezi, a na kritike da je putem nje stvoren mit o Bošnjacima, 8 Najveće rasprave po ovom pitanju, Mustafa Imamović je tokom sedamdesetih godina vodio sa Miloradom Ekmečićem. Na pitanje zašto su vođene ovakve rasprave i kako gleda na optužbe da u centar uvijek stavlja Bosnu i Hercegovinu i elemente njene državnosti, Imamović je odgovorio: Sve polemike sedamdesetih, a i prije i kasnije, uglavnom su bile vezane za nužnost prevazilaženja politike “nacionaliziranja” muslimana kojom su srpske i hrvatske nacionalističke elite, radi svojih velikodržavnih ciljeva, nastojale kroz 150 godina manipulirati Bošnjacima. «Profesor emeritus dr. Mustafa Imamović: I danas bi neki historičari najradije izbrisali osmanski period iz bh. historije», <magazinplus.eu/profesoremeritus-dr-mustafa-imamovic-i-danas-bi-neki-historicari-najradije-izbrisali-osmanski-period-iz-bhhistorije/>, (1. novembar 2018).; Rasprave su nastavljene i u periodu nakon formiranja nacionalnih država poslije 1995. godine, pri čemu je najaktivniji u kritiziranju Imamovića, bio hrvatski historičar Srećko M. Džaja, više u: S. M. Džaja, «Tri kulturno-političke sastavnice u Bosni i Hercegovini i moderna historiografija», Časopis Forum Bosne/Povijest identiteta-identitet povijest, br. 18/02 (2002), 49-52.; S. M. Džaja, «Bosanska povijesna stvarnost i njeni mitološki odrazi», u: Zbornik radova/Historijski mitovi na Balkanu, (ur. Husnija Kamberović), Sarajevo 2002, 48-50. 9 Kamberović, Historiografija u Bosni i Hercegovini u službi politike, 20-21. / ZBORNIK RADOVA / 99 držao je kao kompliment.10 Iako je Imamović imao određene naučne istupe u okvirima socijalističke historiografije i sistema kojeg je već 1970-ih godina počeo uzimati kao nakaradnim11, knjiga Historija Bošnjaka je bila prva veća revizija historije Bosne i Hercegovine, stvarana u, za Imamovića pogodnoj ideološkoj klimi. U takvom ozračju Imamović je nastupio po principu konstruisanja historije onako kako je to definisao francuski historičar Pierre Nora, jasno razdvajajući pojam memorije i povijesti.12 Autor je sada po prvi put dobio priliku zapisati memoriju jednog naroda, u ovom slučaju Bošnjaka, bez ideološko-političke stigme, relativizirajući neka ranija naučna dostignuća. Tako već u uvodnom dijelu knjige Historija Bošnjaka, autor napominje da će se njegova historija baviti isključivo idejama kojima su se Bošnjaci u svojoj povijesti rukovodili i koje su im omogućile da prežive kao narod.13 Međutim, to ne znači da je Imamović bio potpuno lišen učešća u raspravama u domenu duhovne i materijalne kulture, pa i nekih drugih osobenosti koje se mogu vezati za Bošnjake, s toga se i u pomenutoj knjizi dotiče pitanja jezika i religije14, a objavljuje i nekoliko sličnih rasprava.15 10 N. Ćurak, «Intervju: ummu muslimana ili modernu državu», Dani, br. 195, 2. mart 2001, 9. Na pitanje u jednom intervjuu za sarajevsko Oslobođenje, da napravi paralelu između sadašnjeg i nekadašnjeg Beograda, kao i zašto je napustio Beograd, Imamović je odgovorio:Ne mogu napraviti takvo poređenje, jer današnji Beograd ne poznajem. U Beogradu sam posljednji put boravio prije 24 godine, novembra 1991. godine, kada je Pravni fakultet obilježavao 150 godina postojanja. Spreman sam platiti cijenu Otišao sam iz njega sredinom 70-ih godina, u uslovima općih političkih previranja u bivšoj Jugoslaviji koji su vodili ka njenom redefiniranju, odnosno, u krajnjoj liniji, njenoj destrukciji.»Profesor emeritus dr. Mustafa Imamović: I danas bi neki historičari najradije izbrisali osmanski period iz bh. historije», <magazinplus.eu/profesor-emeritus-dr-mustafa-imamovic-i-danas-bi-neki-historicarinajradije-izbrisali-osmanski-period-iz-bh-historije/>, (1. novembar 2018). 11 Memorija i povijest, su daleko od toga da budu sinonimi. Memorija je život, koja prati život društva utemeljena na njenom imenu, dok je povijest s druge strane, rekonstrukcija, uvijek problematična i nepotpuna. Nora Pierre, Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire, Representations, No. 26, Special Issue: Memory and Counter-Memory, 1989.,7-24. 12 13 M. Imamović, Historija Bošnjaka, Bošnjačka zajednica kulture Preporod, Sarajevo 1997, 8. Isto, 8-17.; Rasprave na temu jezika kao posljednjeg bedema odbrane i kao temelja nacionalnog identiteta, naročito je bilo aktuelno među srpskim lingvistima tokom devedesetih godina prošlog stoljeća, što se djelimično odrazilo i na historiografiju, o ovom problemu više u: I. Čolović, Balkan-teror kulture, Boblioteka XX vek, Beograd 2008, 25-41. 14 M. Imamović, «Bošnjački etnos: identitet i ime», Prilozi, br. 32 (2003), 315-329.; Imamović se posebno bavio pitanjem vjerskih običaja, religije, jezika pa i klime koji su utjecali na svrstavanje Bošnjaka kao posebnog etnosa. M. Imamović, Pravni položaj i unutrašnjo-politički razvitak BiH od 1878-1914, 2. izdanje, Bosanski kulturni centar, Sarajevo 1997, 75. 15 100 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Nezavisno od svih kritičkih primjedaba i napomena, bilo pozitivnih ili negativnih, djelo Historija Bošnjaka, predstavlja seriozan naučni rezultat, unutar kojeg je do punog izražaja došla Imamovićeva inventivnost. Takva konstatacija, posebno dolazi do izražaja ako se u obzir uzme da je Imamović jedan od pionira u okviru nauke, koji je gurao ideju Bošnjaštva, pa s toga nije imao širok prostor unutar historiografije da se oslanja i dodatno razrađuje neke ranije donešene zaključke. Iz tog razloga Imamović je bio primoran da često polemiše sa historičarima, primjenjujući naučnu destrukciju. U takvim uslovima, a što je primjetno u dijelu pod nazivom Jugoslavensko pitanje, u okviru kojeg Imamović raspravlja pitanje ujedinjenja, odnosno jugoslavenske ideje, ne može se reći da je autor koristio širok dijapazon historijski izvora i literature. Kao ozbiljnu zamjerku, naučna javnost je Imamoviću prigovarala nepostojanje fusnota u knjizi, što su neki protumačili da je autoru ostalo dovoljno prostora za pisanje historije bez validnog potkrepljivanja historijskim izvorima i literaturom.16 Iako Imamović i sam navodi da je do trenutka pisanja njegove knjige napisana brojna literatura o Prvom svjetskom ratu i jugoslavenskom pitanju, različitog sadržaja i karaktera, ipak se ograničio na veoma malen broj korištene literature, i to uglavnom one nastale u okviru socijalističke historiografije. Historijske izvore Imamović nije uzimao kao predmet svoga interesovanja. Na tom primjeru se upravo ogleda Imamovićev poseban način pisanja, koji temu ujedinjenja Jugoslavije tumači prvenstveno s pravnog aspekta, s obzirom na njegovo naučno opredjeljenje. Takav pristup ostavio je prostora Imamoviću da u svim poglavljima knjige, a oni sežu od srednjovjekovne Bosne do početka agresije na Bosnu i Hercegovinu 1992. godine, donosi veliki broj proizvoljnih zaključaka17. Uostalom takav pravni pristup, karakterističan je i prepoznatljiv stil pisanja Imamovića u većem dijelu objavljenih knjiga. 16 N. Ćurak, «Intervju: ummu muslimana ili modernu državu», Dani, br. 195, 2. mart 2001, 9. Tako u sklopu petog poglavlja «Prvi svjetski rat i stvaranje nacionane države (1914-1918)», prije obrade teme ujedinjenja, autor iznosi podatke o učešću Bošnjaka u Prvom svjetskom ratu. U tom kontekstu Imamović navodi: (...)Dok su Bošnjaci nemilice ginuli za cara i kralja, dotle su im bečki, zagrebački i peštanski purgeri, koji fronta nisu ni vidjeli, aplaudirali i skandirali(...); Imamović, Historija Bošnjaka, 467.; Kritički osvrt na ovakav Imamovićev zaključak, o negiranju ušeća Zagrebčana u Prvom svjetskom ratu vidjeti u: T. Oršolić, «Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, (2. izd.; Sarajevo, 1998.) 635 str.», u: Povijesni prilozi, br. 18 (2000), 456. 17 / ZBORNIK RADOVA / 101 Prateći strukturu samoga djela, lako se može uočiti da Imamović hronološki prati razvoj događaja po pitanju Jugoslavenskog ujedinjenja. On polazi od pojave prvih ideja o jugoslavenskoj državi u Hrvatskoj u XIX stoljeću, a zatim i u Srbiji početkom XX stoljeća. U nastavku teksta, barem što se obima tiče, autor detaljno obrazlaže sve struje nastale u procesu rađanja ideje jugoslavenstva, posvećujući posebnu pažnju Krfskoj i Majskoj deklaraciji i drugim potpisanim rezolucijama. U tom kontekstu teško se može govoriti da Imamovićodstupa od činjeničnog stanja, njegova valorizacija događaja mogla bi se sublimirati u čisto pravnu procjenu toga kakvo bi uređenje trebalo biti sukladno tome o kojoj zagovaračkoj struji ujedinjenja govorili. Međutim, to ne znači da Imamović nije sebi ostavljao dovoljno prostora za iznošenje vlastiti zaključaka i sagledavanja događaja. Takvi zaključci su uglavnom pisani kroz prizmu sagledavanja položaja Bošnjaka u datim okolnostima, što je i krajnji cilj ove knjige - mjesto i uloga Bošnjaka u historijskom kontekstu. Autor ne posvećuje veliku pažnju analizi socio-ekonomskih promjena, koje bi mogle proisteći nakon ujedinjenja južnoslavenskih naroda. Tek u nekoliko navrata dotiče se pitanja nereda i previranja, kao i agrarnog pitanja koje je bilo jedno od ključnih problema u budućoj državi, međutim to pitanje raspravlja u drugom dijelu knjige koje izlazi iz vremenskog okvira 1914-1918. godine. Ipak, nemoguće je da se ne uoči autorova zabrinutost za pravni položaj i građanska prava pojedinih naroda, a prije svih Bošnjaka, koja su, po njegovom mišljenju, izgubljena pred nadolazećom srpskom hegemonijom, koju autor naglašava kroz cijeli tekst. Govoreći u tom kontekstu, Imamović samo na momente skreće s pozicije gledanja na proces ujedinjenja kao Bošnjak, pa tako navodi i probleme Makedonaca prema ustavu iz 1903. godine, navodeći da je regent Aleksandar proklamacijom iz decembra 1914. godine proglasio punu građansku i političku jednakost Makedoncima. Pri tom, autor tretira pitanje Makedonaca slično bošnjačkom problemu, navodeći da ova proklamacija ipak nije mogla još uvijek razuvjeriti neke južnoslavenske političare u emigraciji od namjera srpske vlade.18 Nastojeći opravdati tezu o srpskoj hegemoniji u budućoj zajedničkoj državi Imamović kontinuirano pronalazi historijske dokaze, pa preko već pomenutih bošnjačkih i makedonskih primjera, jedan takav strah od hegemonije, a tiče se hrvatskih političara pronalazi u jednom 18 Imamović, Historija Bošnjaka, 473. 102 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / od osnivača i najistaknutijih članova Jugoslavenskog odbora, Frani Supilu. Upravo je Supilo zbog straha od hegemonije i, kako Imamović navodi, sumnjičavog odnosa i držanja Nikole Pašića, napustio Jugoslavenski odbor.19 Gore navedene autorove konstatacije, najeklatantniji su primjer na koji način Imamović predstavlja svoju perspektivu sagledavanja procesa ujedinjenja. U dijelu knjige u kojem Imamović polemiše pitanje ujedinjenja Južnih Slavena u jednu srpsko-hrvatsko-slovenačku nacionalnu i političku zajednicu, iz koje po njegovom logičnom zaključku proizilazi ideja o državnopravnom unitarizmu, kao preduslov ujedinjenja od strane srpske vlade, autor vidi unitarnu državu. U toj unitarnoj državi, a gledano s pravnog gledišta, to je bio ključ srpske hegemonije u budućoj državi. Gledano s političko-pravnog aspekta, stvaranje Prve Jugoslavije za Imamovića ne predstavlja destrukciju teritorijalnog integriteta, koji je uostalom i ostao netaknut tokom svih četrdeset godina austrougarske uprave, i perioda okupacije od 1818-1908., pa tako i u razdoblju od 1908. do 1918. godine, s obzirom na to da je austrougarska uprava uvažavala povijesni kontinuitet Bosne. Međutim, ono što Imamović naglašava kroz cijeli tekst u okviru knjige Historija Bošnjaka, a koji se tiče procesa ujedinjenja, jeste politička izolacija Bošnjaka u razdoblju od 1914. godine pa sve do potkraj 1917/1918. godine. Prvo marginaliziranje Bošnjačkog nacionalnog korpusa autor primjećuje još za vrijeme proklamacije Krfske deklaracije 27. VIII 1917. godine, kada pri donošenju nije sudjelovao niti jedan Bošnjak. Ovaj povijesni kontinuitet marginaliziranja Imamović dovodi sve do prve polovine 1918. godine kada je potpisana rezolucija u Zagrebu od strane hrvatskih, srpskih i slovenskih političara. Ipak, važno je napomenuti da su se u toj skupini nalazili i političari iz Bosne i Hercegovine, ali isključivo Srbi i Hrvati. U ovom procesu Imamović vidi kontinuirani proces političke izolacije Bošnjaka u tim prelomnim historijski trenutcima i događajima. Međutim, u nastavku autor na vrlo vješt, reklo bi se pravni način, ograđuje ovaj zaključak tezom da se takva izolacija ne mora nužno tražiti izvan djelokruga bošnjačkih političara, nego da se može smatrati i kao njihov oprez pred neizvjesnostima koje je donosila propast Austro-Ugarske i stvaranje jugoslavenske države, ali opet naglašavajući, pod očitom srpskom hegemonijom.20 Ulogu Hrvatske 19 Isto, 474. 20 Imamović, 477. / ZBORNIK RADOVA / 103 u procesu ujedinjenja s drugim južnoslavenskim narodima autor isključivo gleda kroz prizmu nužnog zla, u koje je Hrvatska morala ući s obzirom na neuspjeh politikenovog kursa, odnosno saveza s Italijanima i Mađarima u borbi protiv bečkog centralizma. S obzirom na ekspanzionističku politiku Italije usmjerenu prije svega prema Dalmaciji i Istri, Hrvatska je, da bi sačuvala svoj teritorijalni integritet kao jedini spas vidjela u Srbiji, odnosno u budućoj jugoslavenskoj državi.21 Ovakvu ideju nužnog zla za Hrvatsku autor prožima kroz cijelu strukturu teksta. Glede hrvatskih političara iz Bosne i Hercegovine, Imamović također primjećuje i njihovu izolaciju posebno povodom Majske i Krfske deklaracije, iako to spominje tek na jednom mjestu, bez detaljnije analize kao što je napravljena kod muslimanskih političara. Potrebno je napomenuti da autor na cjelokupni proces ujedinjenja Južnih Slavena gleda kao problem teritorijalnih kompenzacija izvedenih u režiji velikih sila. Jedna od bitnih stvari koje Imamović, na vrlo vješt način zaobilazi prilikom izlaganja problema o nezastupljenosti bošnjačkih političara pri ujedinjenju, jeste pitanje nepostojanja jasno definisanog stava među muslimanskim političarima o budućem statusu Bosne i Hercegovine. Najbolji pokazatelj jeste slučaj sa Safvet-begom Bašagićem kojeg autor navodi samo kao pobornika struje koja je zagovarala priključenje Ugarskoj s osiguranom autonomijom. Potrebno je napomenuti da je upravo Safvet-beg Bašagić tokom Prvoga svjetskog rata lutao u pogledu statusa Bosne i Hercegovine i rješavanja jugoslavenskog pitanja od stava o nužnosti ujedinjenja južnoslavenskih naroda, izuzimajući Srbiju i Crnu Goru, u okviru Monarhije, preko zahtjeva za ujedinjenja svih hrvatskih zemalja uz eventualnu autonomiju Bosne do priklanjanja rješenju do koga je došlo stvaranjem Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Možda on na najbolji način reprezentira svu konfuziju među muslimanskih političarima o budućem statusu Bosne i Hercegovine.22 U navedenim primjerima, autor niti u jednom trenutku ne želi naglasiti ili barem suptilno spomenuti nepostojanje jedinstvene orijentacije muslimanskih političara, ali jasno daje doznanja da je većina bošnjačkog stanovništva bila 21 Isto, 470-471. A. Purivatra, Jugoslavenska Muslimanska Organizacija u političkom životu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Drugo izdanje, Svjetlost, Sarajevo 1977., 18; H. Kamberović, Hod po trnju/Iz bosanskohercegovačke historiografije 20. stoljeća, Institut za istoriju, Sarajevo 2011, 14. 22 104 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / protiv zajedničke države. Jasno je da se iz njegovog izlaganja vidi da je među muslimanima postojalo nekoliko struja po pitanju budućeg uređenja Bosna i Hercegovine, kao uostalom u svim drugim južnoslavenskim državama, ali one su tu bile jasno iskristalizirane i bile dosljedne svojih stavova. Iako Imamovićeva knjiga predstavlja do sad još neprevaziđenu sintezu iz historije Bošnjaka, potrebno je napomenuti i još neke sitne izostanke, koje je autor napravio u ovom poglavlju. Govoreći o srpskoj hegemoniji Imamović prezentira uglavnom one historijske činjenice koje podupiru njegovu tezu o srpskoj hegemoniji. Međutim, niti u jednom dijelu svoga teksta autor ne navodi one pozitivno okarakterizirane historijske činjenice urađene od strane srpske politike (političara), u korist muslimana. Tako, primjera radi, kada se Imamović dotiče uloge Stojana Protića, on ga naziva iskusnim velikosrbinom i radikalskim prvakom. Upravo je Protić prema službenim zabilješkama Krfske konferencije odbacivao diskriminaciju prema muslimanima, zalažući se za jednakost pravoslavlja, katoličanstva i islama pred državom. Protić je kasnije čak svojim pogledima na uređenje države i rješavanje beglučkog pitanja iritirao veliki dio bosanskih Srba, a uživao simpatije među muslimanskim stanovništvom Bosne i Hercegovine.23 Ovakva pisanja Mustafe Imamovića bi se lako mogla dovesti u vezu sa konstatacijom s početka teksta i vremenskim okvirom pisanja Historije Bošnjaka. Ako ne u cijelosti, Imamović je bar djelimično podlegao aktuelnom ideološkom kontekstu vremena, kada je pitanje velikosrpske ideje u Bosni i Hercegovini još uvijek bilo izraženo, a ratni antagonizmi iz 1992-1995. još uvijek svježi. Kao konačni zaključak, dalo bi se ustvrditi da je pitanje etniciteta, odnosno koncepcija kulturnog razlikovanja između mi i oni, nit koju Imamović nastoji naglasiti kroz cijeli tekst. Naravno, govori se o prisutnosti etniciteta mi i oni u kontekstu južnoslavenskih naroda, što se u konačnici pokazalo i kao jedina istina. Uostalom kao važnu odrednicu zasjedanja na Krfu, Imamović ističe načelo samoopredjeljenja naroda, bez obzira na prvo načelo o nacionalnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca. D. Nikolić, Stojan Protić ili onaj koji je imao pravo, Rim 1980, 36; A. Jahić, «Neki stereotipi o razumijevanju bosanskohercegovačke historije između dva svjetska rata», u: The Shared History: Myths and Stereotypes of the Nationalism and Communism in ex Yugoslavia, ( ur. D. Gavrilović), Novi Sad 2008, 218. 23 / ZBORNIK RADOVA / 105 Ako posmatramo aktuelni ideološki kontekst u kojem djelo nastaje, ne treba uložiti previše truda da bi se uvidjelo da se Imamović prilagodio datim okolnostima što se može vidjeti i iz njegovih izjava datih pojedinim medijima na polemike nastale nakon objavljivanja djela. U intervjuu datom sarajevskom nedjeljniku Dani Mustafa Imamović tvrdi da su racionalni argumenti i istina izgubili značaj te sugerira da, suočeni sa historijskim mitovima susjednih država, Bosna i Hercegovina i Bošnjaci trebaju svoje vlastite mitove.24 S toga je možda najbolju ocjenu pomenutog djela dao upravo sam Imamović kada je rekao:Pa, vidite, mislim da je i vama jasno, a i mnogim čitaocima, da je snaga argumenata u historijsko-političkim raspravama obezvrijeđena još osamdesetih godina, pa možda i prije. Istovremeno, mi imamo situaciju da su srpska i hrvatska historiografija, davno, još u 19. stoljeću, sa intenziviranjem u sedamdesetim i osamdesetim godinama 20. stoljeća, Bosnu proglasile srpskom, odnosno hrvatskom. Dakle, proglasile su je svojom. Ja ne vjerujem da se i danas i na srpskoj i na hrvatskoj strani odustalo od Bosne kao područja njihove velikodržavne avanture. Te tradicionalne historije u srpskoj i hrvatskoj historiografiji mogu se osporiti argumentima, ali za argumente niko ne mari. Na jedan takav mit možda je trebalo odgovoriti jednom ovakvom knjigom. Kada čitate srpske i hrvatske historije Bosne, argumentima ne možete raspravljati s njihovim autorima ili s onima koji te knjige uzimaju kao izvor nekog saznanja. Možete u to vjerovati ili to ostaviti. Prema tome, ja sam osjetio da je i Bošnjacima, a i Bosni, potrebna jedna takva interpretacija, jedan takav pristup historiji. Otvoreno mogu kazati za Historiju Bošnjaka da svako ko je pročita može smatrati da je to što piše istinito, a i ne mora.25 Na kraju potrebno je napomenuti da je autor dobrim dijelom na relevantan način obrađuje pitanje ujedinjenja u okviru svoga djela. Moglo bi se potvrditi da je ovaj dio knjige, svakako jedan od najkvalitetnije napisanih, s obzirom da Imamović nije mnogo odmakao od ustaljenog historiografskog kursa kada je u pitanju stav historiografije u Bosni i Hercegovini i regionu. Uostalom, možda i najbolji pokazatelj toga jesu do sad objavljene recenzije 24 J. Kværne, «Da li je Bosni i Hercegovini potrebno stvaranje novih povijesnih mitova», u: Zbornik radova/Historijski mitovi na Balkanu, (ur. Husnija Kamberović), Sarajevo 2002, 105. 25 N. Ćurak, «Intervju: ummu muslimana ili modernu državu», Dani, br. 195, 2. mart 2001, 9. 106 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / na djelo Historija Bošnjaka, i barem one koje su meni kao autoru ovog teksta bile dostupne, upravo je dio koji se odnosi na ujedinjenje tj. na period od 1914-1918. lišen kritika. Ako ih je i bilo one su neznatne, u usporedbi s onim dijelovima knjige koji se odnose na bosansko srednjovjekovlje i osmanski period. Literatura: Knjige: - Čolović, Ivan, Balkan-teror kulture, Boblioteka XX vek, Beograd 2008. - Imamović, Mustafa, Historija Bošnjaka, Bošnjačka zajednica kulture Preporod, Sarajevo 1997. - Imamović, Mustafa, Pravni položaj i unutrašnjo-politički razvitak BiH od 1878-1914, 2. izdanje, Bosanski kulturni centar, Sarajevo 1997. - Kamberović, Husnija, Hod po trnju. Iz bosanskohercegovačke historiografije 20. stoljeća, Institut za istoriju, Sarajevo 2011. - Kamberović, Husnija, Historiografija u Bosni i Hercegovini u službi politike, Srednja Europa, Zagreb 2012. - Nikolić, D. Dragutin, Stojan Protić ili onaj koji je imao pravo, Rim 1980. - Purivatra, Atif, Jugoslavenska Muslimanska Organizacija u političkom životu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Drugo izdanje, Svjetlost, Sarajevo 1977. - Redžić, Enver, Sto godina muslimanske politike: u tezama i kontroverzama istorijske nauke: geneza ideje bosanske, bošnjačke nacije, ANU-BiH i Institut za istoriju, Sarajevo 2000. - Rot, Klaus, Slike u glavama. Ogledi o narodnoj kulturi u jugoistočnoj Evropi, Biblioteka XX vek, Beograd 2000. / ZBORNIK RADOVA / 107 Zbornici i naučni časopisi: - Džaja, M. Srećko, “Tri kulturno-političke sastavnice u Bosni i Hercegovini i moderna historiografija”, Časopis Forum Bosnae/Povijest identiteta-identitet povijest, br. 18/02 (2002). - Džaja, M. Srećko, “Bosanska povijesna stvarnost i njeni mitološki odrazi”, u: Zbornik radova/Historijski mitovi na Balkanu, (ur. Husnija Kamberović), Sarajevo 2002. - Imamović, Mustafa, “Bošnjački etnos: identitet i ime”, Prilozi, br. 32 (2003). - Jahić, Adnan,”Neki stereotipi o razumijevanju bosanskohercegovačke historije između dva svjetska rata”, u: The Shared History: Myths and Stereotypes of the Nationalism and Communism in ex Yugoslavia, (ur. D. Gavrilović), Novi Sad 2008. - Kamberović, Husnija, “Između kritičke historiografije i ideološkog revizionizma”, u: Zbornik radova/Revizija prošlosti na prostorima bivše Jugoslavije, (ur. Husnija Kamberović), Sarajevo 2007. - Kværne, Jon, “Da li je Bosni i Hercegovini potrebno stvaranje novih povijesnih mitova”, u: Zbornik radova/Historijski mitovi na Balkanu, (ur. Husnija Kamberović), Sarajevo 2002. - Oršolić, Tado, “Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, (2. izd.; Sarajevo, 1998.) 635 str.”, u: Povijesni prilozi, br. 18 (2000). - Pierre, Nora, “Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire, Representations#, No. 26, Special Issue: Memory and Counter-Memory, 1989. Štampa: - Ćurak, Nerzuk, “Intervju: ummu muslimana ili modernu državu”, Dani, br. 195, 2. mart 2001. 108 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Internet: - “Bošnjački nacionalni mitovi”, <www.prometej.ba/clanak/društvo-i-znanost/ bosnjacki-nacionalni-mitovi-3324> - “Profesor emeritus dr. Mustafa Imamović: I danas bi neki historičari najradije izbrisali osmanski period iz bh. historije”,<magazinplus.eu/profesoremeritus-dr-mustafa-imamovic-i-danas-bi-neki-historicari-najradijeizbrisali-osmanski-period-iz-bh-historije/> / ZBORNIK RADOVA / 109 Ivan Roško Filozofski fakultet, Zagreb STVARANJE PRVE JUGOSLAVIJE: NARATIVI U KNJIZI POVIJEST JUGOSLAVIJE 1918.-1991. HRVATSKI POGLED HRVOJA MATKOVIĆA Prvu cjelokupnu povijest Jugoslavije u samostalnoj Hrvatskoj, od njenog nastanka nakon Prvog svjetskog rata do raspada Socijalističke Jugoslavije 1990ih, napisao je povjesničar Hrvoje Matković 1998. godine, u Zagrebu.1 Osim što je prva, knjiga je do danas i jedina monografija o povijesti Jugoslavije u suvremenoj hrvatskoj historiografiji te se još uvijek nalazi na popisu literature na studijima povijesti u Hrvatskoj. Ona predstavlja ilustrativan prikaz Jugoslavije u dijelu hrvatske historiografije, od povjesničara koji nije toliko poznat izvan Hrvatske. Hrvoje Matković se rodio u Šibeniku 1923. godine, a umro u Zagrebu 2010., gdje je i pokopan.2 Predavao je na brojnim fakultetima i objavio nekoliko zapaženih monografija kao što su Svetozar Pribićević, ideolog - stranački vođa – emigrant i Povijest Nezavisne Države Hrvatske. Monografiju koju analiziramo Povijest Jugoslavije 1918.-1991. - hrvatski pogled (1998) napisao je u svojim 70-ima, kao sintezu prethodnih razdoblja kojima se bavio. Matkovićeva monografija o Jugoslaviji je preglednog karaktera, prilagođena širokoj publici te obrađuje njeno cjelokupno razdoblje, stoga su navedeni samo najvažniji izvori i reference na literaturu koja se, prema samom Matkoviću, sastoji od ,,parcijalnih obrada pojedinih problema i razdoblja’’3 koje su pisane kao zasebne monografije. Radi se uglavnom o hrvatskim autorima raznih provenijencija, od Iva Banca preko Jospia Horvata pa sve Važno je još napomenuti i da je knjiga izašla u još jednom izdanju iz 2003. godine. Poglavlja o nastanku Jugoslavije su identična, no spomenimo da je autor u novom izdanju izbacio podnaslov ,,hrvatski pogled›› te je kniga izašla pod nazivom Povijest Jugoslavije - 1918.-1991. 1 ,,Umro povjesničar Hrvoje Matković›› <https://www.tportal.hr/vijesti/clanak/umro-povjesnicar-hrvoje-matkovic-20100827> (28.8.2018.) 2 3 H. Matković, Povijest Jugoslavije - 1918-199: hrvatski pogled, Zagreb 1998, 12. / ZBORNIK RADOVA / 111 do Franje Tuđmana. Matković odmah na početku posebno ističe Dušana Bilandžića i njegovo djelo Historija SFRJ, koja mu je ,,nezaobilazan predložak’’ i da, unatoč manjkavostima, ne postoji sustavnije i cjelovitije djelo o povijesti Jugoslavije. Onu Branka Petranovića odbacuje kao ,,strogo partijski usmjeren tekst’’.4 Svojim izborom socijalističku i srpsku literaturu ostavlja time po strani. Koristi naravno i svjedočenja ondašnjih aktera kao izvore, primjerice zapise Svetozara Pribićevića, Josipa Smodlake, Ivana Meštrovića i drugih. Knjiga je podijeljena u tri djela: Monarhistička Jugoslavija, Razdoblje Drugog svjetskog rata i Socijalistička Jugoslavija. Opis zbivanja je kronološki, počevši od opisa geneze jugoslavenske ideje u 19. stoljeću, preko početka rata, formiranja Jugoslavenskog odbora i pregovora sa srpskom vladom, uloge Antante te ujedinjenja Prosinačkim aktom i uloge Narodnog vijeća. Daljnjim razvojem događaja kao što su međunarodna priznanja i donošenje ustava nećemo se baviti u ovoj analizi. Dio o monarhističkoj Jugoslaviji zauzima preko polovine knjige od nešto više od 400 stranica. O samom ujedinjenju posvećen je sasvim pristojan prostor od otprilike osmine knjige. Zbog sažetosti, prema riječima samog autora faktografije je minimalno, tek ,,dovoljno da argumentira prosudbe’’, a uz tekst su dane samo ,,najnužnije bilješke’’.5 Nimalo čudno, takva forma pružila je priliku i za generalizacije i prosudbe koje se ipak čine manjkavima. Pitanje ujedinjenja Matković obrađuje uglavnom kroz vizuru političke i diplomatske povijesti te kroz pitanje što je ono značilo za državnost i nacionalnu ravnopravnost Hrvata u novoj državi. To pitanje je ključno. Neovisnost i nacionalna samostalnost glavni su okviri kroz kojih se promatraju nesuglasice i sukobi oko stvaranja prve Jugoslavije, što zasigurno možemo prepoznati kao i djelomično promatranje iz njegove ,,sadašnjosti’’, tj. 90-ih, što će dalje u analizi postati jasnije. Za stvaranje prve Jugoslavije ključne aktere i glavne zaslužne vidi u Hrvatima, Srbima i Slovencima, podanicima austrougarskog cara, a pogotovo Dalmatincima, i to Anti Trumbiću i Franu Supilu. Oni su protagonisti njegova narativa, osnivači Jugoslavenskog odbora, koji su nastojali na kraju Prvog 4 Isto, 13. 5 Isto, 13. 112 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / svjetskog rata ostvariti za Hrvatsku najpovoljniji politički okvir. Elementi ujedinjenja koji nemaju ili imaju malo poveznica sa sudbinom državnosti Hrvatske, kao što je na primjer ujedinjenje Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, odjek i popularnost ujedinjenja u širim masama, ekonomski i socijalni razlozi ujedinjenja i slične teme, obrađeni su kroz osnovne informacije te im nije posvećeno mnogo pozornosti. Ujedinjenje opisuje kao aferu elita i važnih pojedinaca, u kojoj su glavni akteri u srpskoj vladi na čelu s Pašićem, i Jugoslavenskom odboru, a kasnije i Narodnom vijeću Države Slovenaca, Hrvata i Srba. U središtu njihovih sukoba je razlika u pogledu na ustrojstvo buduće države – centralističko uređenje u kojem dominira Srbija na čelu s dinastijom Karađorđević ili federativna država kojoj Slovenci, Hrvati i Srbi uživaju svoju političku autonomiju. Treba reći i da prije 1917. Srbija prema Matkoviću ne računa ozbiljno s ujedinjenjem, već se prema velikosrpskom modelu planira proširiti na Bosnu i Hercegovinu, te srednju i južnu Dalmaciju, što je Londonskim ugovorom bilo i naznačeno, a kasnije i ponuđeno. Ipak, poslijeratne koncepcije podrazumijevale su opstanak Austro-Ugarske, koju su i Pašić i Jugoslavenski odbor htjeli vidjeti dokrajčenu, što im je prema Matkoviću možda bio i jedini istinski zajednički interes i razlog Srba za inicijalno povezivanje. Iako je pozdravio osnivanje Jugoslavenskog odbora, Matković tvrdi da Pašić podržava samo takav odbor koji bi ,,formalno bio samostalan, a stvarno radio za ostvarivanje političkih ciljeva srpske vlade’’6 i ne gleda ga ,,kao ravnopravnog partnera’’7. Buduća država prema Pašiću treba pomoći širenju Srbije, ,,izrasti iz Srbije i nastaviti srpski suverenitet, a Hrvati i Slovenci imaju se stopiti sa Srbima u jedan narod’’8. Takav prijedlog Trumbić i Supilo nisu mogli prihvatiti. Iako je Srbija trebala emigrante iz Jugoslavenskog odbora kako bi progurala rušenje Austro-Ugarske, što čini vjerojatno jedini zajednički cilj srpske vlade i Odbora, Matković njihov odnos moći jasno ocrtava kao nejednak, gdje je srpska strana ipak u boljem položaju s većom podrškom Antante kao jedna od pobjednica s manje toga za izgubiti. Tome dijelom objašnjava popustljivost nekih u Odboru pred srpskim zahtjevima, posebno kada se uzme u obzir razdoblje prije Ruske revolucije, gdje su Srbija i Italija od strane velikih sila imale obećane teritorijalne oblike. 6 Isto, 29. 7 Isto, 46. 8 Isto, 29. / ZBORNIK RADOVA / 113 Boljševička revolucija mijenja sve. Uz gubitak podrške Ruskog Carstva, neizvjestan ishod solunskog fronta i Solunski proces, srpska vlada prisiljena je da pozove Jugoslavenski odbor na Krf, da vrati međunarodni položaj i osigura pozitivna alternativna rješenja. Srbijanskim, kao i talijanskim ekspanzionističkim namjerama, na putu je stalo i američko uključivanje u rat. Predsjednik Wilson postavio se kao ključna figura budućih mirovnih pregovora koja deklarativno nije trpjela tajne europske dogovore. Ne kao glavne aktere, ali definitivno kao ključ uređenja Zapadnog Balkana nakon Prvog svjetskog rata Matković ispravno stavlja u ruke velikih sila: Veliku Britaniju, Francusku i SAD, uz naravno neprijateljsku Italiju, čijih su se pretenzija Supilo i Trumbić najviše bojali te stoga lobirali kod ambasada velikih sila još od 1914.godine i nailazili na hladan prijem. Velika Britanija, Francuska i Rusija strepile su od Njemačke, a Austro-Ugarska im je prema Matkoviću pružala sredstvo za njeno oslabljenje i stvaranje ravnoteže snage u Srednjoj Europi. Promjena stava saveznika oko sudbine Austro-Ugarske (koja se povezuje s revolucionarnim potencijalom potlačenih slavenskih naroda u posrnuloj monarhiji nakon Ruske revolucije) ključ je koji otvara vrata ostvarivanju jugoslavenske ideje. Prema istoj matrici kao i protagonisti koji brane hrvatsku samostalnost i nacionalno biće, ocrtani su i antagonisti priče koja je kulminirala Prvoprosinačkim aktom kojim je Hrvatska ,,izgubila svoj povijesni identitet’’9. Njima je posvećen i veći prostor nego primjerice Supilu i Trumbiću. Možda iznenađujuće, glavni antagonist o kojem se Matković najviše odvaži donositi karakterne sudove, koji su pak rijetko pozitivni, je Svetozar Pribićević. Na čelu Hrvatsko-spske koalicije, on vodi oportunističku politiku, preuzima Narodno vijeće u zadnji čas, i to ne samo zbog važnosti svoje stranke, već i zbog ,,osobina njegove ličnosti’’10. On je odlučan, ali beskrupulozan političar, kojem je cilj ,,ostati na vlasti pod svaku cijenu’’.11 Matković njegovo preuzimanje Narodnog vijeća Države SHS prikazuje gotovo apokaliptično, nazivajući taj 9 Isto, 66. 10 Isto, 49. 11 Isto, 49. 114 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / događaj ,,fatalan za buduća zbivanja, posebno za Hrvatsku’’.12 Amplificira se njegovo podrijetlo, jer je njemu kao Srbinu u Austro-Ugarskoj odgovaralo što bliže povezivanje Države SHS s Kraljevinom Srbijom te mu nije bilo stalo do očuvanja hrvatske posebnosti u novoj državi. Razloge zašto su članovi Narodnog vijeća uopće prihvatili Pribićevićevo vodstvo i njegovu žurnost oko ujedinjenja Matković vidi u njihovu neznanju o njegovim ,,skrivenim namjerama’’13, ali i prevelikom idealizmu te ,,nepoznavanje političkih metoda borbe u Srbiji’’14, za koje očito misli da su surovije od onih zapadno od Drine. Neki drugi razlozi za inzistiranje dijela Jugoslavenskog odbora na što hitnije ujedinjenje, kao što su talijanska okupacija Istre, Kvarnera i Dalmacije, iako itekako spomenuti, nisu naglašeni kao glavni razlozi. Negativnim oslikavanjem Pribićevića ostavlja se dojam da Matković implicitno želi postaviti pitanje bi li Hrvatska bolje prošla da je netko drugi bio vodeća ličnost Narodnog vijeća i glavni pregovarač sa srpskom vladom nakon rata. Matković te trenutke smatra ključnima i onima koji su možda mogli ići drugačije. Da li bi Hrvatska bez Pribićvića i njegova približavanja regentu Aleksandru i Vrhovnoj komandi srpske vojske mogla izboriti federativno uređenje? Teško. Ipak, Matković kao da u to želi povjerovati. Tek ispod Pribićevića na listi antagonista, ali ne daleko od njega nalaze se Nikola Pašić i regent Aleksandar kao dosljedni velikosrbi, koji od početka zagovaraju ekspanzionističku politiku, dok jugoslavensko rješenje čuvaju kao zamjensko. Regent Aleksandar prema Matkoviću politički je bio orijentiran ,,velikosrpski’’15 i autoritativnog političkog stila što je produkt njegovog vojničkog držanja i obrazovanja te ,,autokratskih osobina njegove ličnosti’’16. Pomalo ironično, regentove crte ličnosti autor izvlači iz Pribićevićeve monografije Diktatura kralja Aleksandra, napisane 1933. godine. U budućoj državi regent je okarakteriziran kao subjekt i sredstvo dominacije srpskih vladajućih krugova i stalna prepreka stvarnoj ravnopravnosti među 12 Isto, 49. 13 Isto, 59. 14 Isto, 60. 15 Isto, 69. 16 Isto, 69. / ZBORNIK RADOVA / 115 narodima. On je na čelu političke kaste u Srbiji koja smatra da je najviše napravila za ostvarenje Jugoslavije te je stoga odnos snaga u Monarhiji logičan i pravedan, što Matković suprotstavlja narativu u kojem su glavni protagonisti i zagovaratelji ujedinjenja Hrvati iz Jugoslavenskog odbora, što srpska vlada otežava inzistirajući na svojim interesima. Ne samo prije, već i nakon ujedinjenja. Iako prema Matkoviću Pašić preferira ,,malo rješenje’’ i ,,Veliku Srbiju’’ kao primarni cilj kojeg se predsjednik srpske vlade neće odreći, već će ga se držati i nakon Krfske deklaracije, on želi osigurati i da u slučaju jugoslavenskog rješenja Srbija ima vodeću poziciju. Kompromis Jugoslavenskog odbora i srpske vlade sadržan je u Krfskoj deklaraciji, načelnom temelju za buduću državu. Matković pritom prikazuje Pašića kao dvoličnog i nedosljednog jer ovaj smatra da je za njega Krfska deklaracija tek ,,manifestni događaj’’, ne stavljajući to u kontekst ipak upitnog legitimiteta i nepostojećeg legaliteta Jugoslavenskog odbora, kojeg na kraju krajeva nitko nije izabrao. Ipak, u kontekstu donošenja ustava bez kvalificirane većine, što je Krfska deklaracija predviđala, takva ocjena ipak ima svoje temelje. Pašićevo inzistiranje da predstavništvo Južnih Slavena ima isključivo Srbija na temelju argumenta da je već postojeća država, Matković smatra konačnim razotkrivanjem velikosrpske Pašićeve politike, koja se otkriva kao agresija. Slično misli i o njegovu povlačenju potpisa sa Ženevske deklaracije – taj potez Pašić izvodi jer ne može podnijeti da Srbi budu izjednačeni s ostalim narodima u novoj državi. Prvoprosinački akt pak za Matkovića je dijete regenta Aleksandra i Pribićevića, koji su bez Pašića i Korošca htjeli dovršiti stvar prema centralističkom uređenju. Usprotivio im se samo Pavelić17, argumentom da tekst nije u skladu s naputcima Narodnog vijeća, što Matkovića posebno smeta, ali Pribićević većinu njegovih primjedbi odbija, jer prema Matkoviću on ne dopušta bilo kakvo spominjanje ,,nacionalnih povijesnih identiteta’’18 u testu Adrese. Matković proces ujedinjenja općenito vidi kao otpor Jugoslavenskog odbora i dijela Narodnog vijeća pred velikosrpskim težnjama, posebno Pašića i regenta Aleksandra, sa Svetozarom Pribićevićem kao svojevrsnom ,,petom 17 Ante Pavelić Zubar ili Stariji, hrvatski političar u međuratnom razdoblju, ne ustaški poglavnik. 18 Isto, 63. 116 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / kolonom’’, iako Pribićeviću ne može pripisati i ne pripisuje velikosrpstvo. Paralele s 90-ima nije teško domisliti. Matković međutim nigdje ne tvrdi da je za Hrvatsku bilo alternativnih rješenja od povezivanja sa Srbijom. Priznaje da svi relevantni politički akteri u Hrvatskoj, od Supila do Radića, preuzimaju jugoslavensku orijentaciju, od travnja 1918. definitivno. Njegov sentiment kroz opisivanje ujedinjenja je melankoličan. Hrvati u Jugoslaviji nisu imali izbora nego ići i ujediniti se, ali u tamnicu za Hrvate Jugoslaviju su pretvorili Srbi. Jugoslavenski odbor bio je razočaran Srbijom, ,,od koje su očekivali najviše razumijevanja, pomoći i skladnog zajedničkog rada za ostvarenje jugoslavenskog ujedinjenja’’, a Srbija ,,pretpostavlja svoje uske interese’’19 ujedinjenju što opterećuje njihov odnos. Splet okolnosti tako je jednostavno protiv Hrvata, koji su nemoćni da ga promijene i prisiljeni su ući u Jugoslaviju. Kao generalnu ocjenu, Matković tipično za 90-e (ali i današnje vrijeme) smatra da je Jugoslavija za Hrvatsku bila prvenstveno ,,negacija nacionalne ravnopravnosti’’20 kako u međuratnom, tako i za vrijeme komunističkog razdoblja. Ujedinjenje je ocijenjeno kao smrtonosno za hrvatsku državnost. Povijesni razvoj događaja ne kontrastira s mogućim posljedicama alternativnih ,,rješenja’’, koje bi vjerojatno značile talijansku aneksiju dobrog dijela Dalmacije, dok bi Kraljevina Srbija bila kompenzirana za drugi dio, Slavoniju i još neke krajeve. Prva Jugoslavija ne gleda se kao uspjelo okupljanje hrvatskih teritorija (što je tvrdio primjerice i Franjo Tuđman, ali i brojni drugi)21, već kao tragedija koja se, na žalost, nije mogla izbjeći. Ipak, napominje da se Jugoslavija ,,ne može izbrisati iz povijesne svijesti i povijesnog proučavanja’’, jer je ona dio ,,povijesne zbilje i naše sudbine’’22. 19 Isto, 46. 20 Isto, 11. 21 ,,STO GODINA OD NASTANKA JUGOSLAVIJE: KAKO JE PAŠIĆ ODBIO PONUDU DA SE FORMIRA VELIKA SRBIJA Tu ‹pogrešku› srpski nacionalisti nikad mu nisu oprostili›› <https://www.jutarnji.hr/globus/Globus-politika/sto-godina-od-nastanka-jugoslavije-kako-je-pasicodbio-ponudu-da-se-formira-velika-srbija-tu-pogresku-srpski-nacionalisti-nikad-mu-nisu-oprostili/6999384/>(28.8.2018) 22 Matković, 441-442. / ZBORNIK RADOVA / 117 Kada uzmemo u obzir autorovu namjeru da pokaže hrvatski pogled na ujedinjenje prve Jugoslavije kroz prije svega sažeti pregled, možemo reći da autor relevantno obrađuje temu - donosi veliki broj relevantnih činjenica u solidnom pregledu, a zbivanja točno stavlja u širi, svjetski kontekst bez kojeg se ujedinjenje ne može objasniti. Međutim, za cjelokupnu sliku ujedinjenja ova knjiga nije ni izbliza dovoljna. Osim hrvatskih aktera i kao uvid u hrvatsko razmišljanje o tom periodu, autor ne posvećuje mnogo mjesta ponajprije srpskim, ali i slovenskim i drugim akterima, a pogled iz hrvatske vizure pogled je ne samo iz 1910-ih, već i 1990-ih godina. Narativ u kojem imamo Hrvate s jedne, te Srbe koji ugrožavaju i otimaju hrvatsku samostalnost s druge strane, nije teško povezati s analogijama hrvatskog narativa o 90-ima. Matković zaista vjeruje da sve aktere prikazuje u najobjektivnijem svjetlu u kojem to može, ali ostaje dojam da iznevjeruje svoja nastojanja. Ne može si pomoći da određenim akterima bez dokaza ili referenci upisuje crte ličnosti, a ograničenost sažetom formom prilagođenom širokoj publici i zadatkom da prvenstveno prikaže ,,hrvatski pogled’’ sputava ga da napiše cjelokupniju, kompleksniju, pa i na kraju krajeva istinitiju povijest stvaranja prve Jugoslavije. 118 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Marko Popović Filozofski fakultet, Nikšić ŽIVKO ANDIJAŠEVIĆ – “CRNOGORSKA IDEOLOGIJA 1860 – 1918“ Iako u svojoj osnovi, monografija „Crnogorska ideologija 1860 – 1918“ posebno ne obrađuje pitanje formiranja Jugoslavije 1918. godine, zbog obima istraživanja i posebno pitanja koja se obrađuju u ovoj studiji, izdvojili smo ovo djelo kao najznačajnije, savremeno istoriografsko djelo koje tretira pitanje ujedinjenja. Autor studije, objavljene 2017. godine, je univerzitetski profesor dr Živko Andijašević istoričar i profesor na Filozofskom fakultetu u Nikšiću na odsjeku za Istoriju. Treba istaći da najveći dio ove knjige čini rukopis autorove doktorske disertacije “Državna ideologija Crne Gore 1878 – 1918. godine“, odbranjene 16. jula 2003. godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. U knjizi se analizira crnogorska državna ideologija a vremenski okvir istraživanja obuhvata period vladavine Knjaza/Kralja Nikole 18601918. Ovo je jedan od najznačajnijih perioda crnogorske prošlosti, u kome se po ocjenama autora osim okončanja procesa državnog konstituisanja i međunarodnog priznanja izgrađuje i specifičan sistem političkih vjerovanja, čiji izdanci i danas postoje u crnogorskoj stvarnosti.1 Studija Andrijaševića potpuno se oslanja na izvornu arhivsku građu crnogorskih državnih organa, kao i različite forme međunarodne komunikacije državnih organa Crne Gore. Za ovu priliku istražen je fond „Nikola I“, u Arhivsko – bibliotečkom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju, u kome se nalaze neobjavljeni dokumenti različite provinijencije – od ličnih dokumenata knjaza i kralja Nikole, do dokumenata zvaničnog karaktera. Dokumenti iz ovoga fonda odnose se na gotovo sve oblasti državnog i političkog života. Pored dokumenata iz fonda „Nikola I“, korištena 1 Živko Andrijašević, Crnogorska ideologija 1860 – 1918, Cetinje 2017, 17 / ZBORNIK RADOVA / 119 je i građa, i iz drugih fondova Arhivsko – bibliotečkog odjeljenja Narodnog muzeja Crne Gore: „Senatski spisi“, „Naknadno inventarisani razni spisi“, „Registrovana dokumenta bez oznake godine“, kao i lični fondovi. Uzeta je u obzir i građa, ne manje vrijednosti, koja se nalazi u fondovima Državnog arhiva Crne Gore na Cetinju. Riječ je o fondovima u kojima se čuva građa o radu ministarstava, Državnog savjeta, Vlade, prosvjetnih institucija...Od koristi su bili i neobjavljeni izvori koji se čuvaju u fondovima Istorijskog instituta Crne Gore, lokalnim arhivima u Crnoj Gori, Arhivu SANU. Kao vrlo važan istorijski izvor za izučavanje državne ideologije, autor navodi publikacije, pa su tako uzeti u obzir brojni časopisi, kalendari i listovi: „Orlić“, „Crnogorac“, „Glas Crnogorca“, „Nevesinje“, „Cetinjski vjesnik“, „Zeta“, „Nova Zeta“, „Prosvjeta“ itd. Takođe od izuzetnog značaja za obradu teme bile su i objavljene zbirke istorijskih izvora, memoarski spisi, dnevničke i putopisne bilješke savremenika. Na sve ovo treba dodati da Andrijaševićeva studija ima preko 2500 fusnota. A cjelovit pregled korišćenih izvora i literature prikazan je na samom kraju monografije. Monografija je podijeljena na tri dijela u okviru kojih su trinaest poglavlja. Prvi dio monografije se odnosi na razdoblje od 1860. do 1878. godine, koje predstavlja završnicu „herojskog doba“, odnosno, završnicu borbe za sticanje zvaničnog međunarodnog priznanja. Drugi dio monografije obuhvata razdoblje od 1878. do 1905. godine, tj. od sticanja zvaničnog međunarodnog priznanja na Berlinskom kongresu, do uvođenja ustavnosti i parlamentarizma. U ovo razdoblje Crna Gora je ušla kao država novih oblika i struktura. Razdoblju od 1905. do 1918. godine posvećen je treći dio monografije i u ovom dijelu studije, autor detaljno analizira i sve aspekte procesa priključivanja Crne Gore jugoslovenskoj državi. Opisujući društveni kontekst u kome Crna Gora dočekuje 1918. godinu Andrijašević objašnjava da je Crna Gora u ovom razdoblju ustavna i parlamentarna monarhija, ali sa očuvanim sistemom apsolutističke vladavine, kome je parlamentarizam uglavnom služio kao paravan.2 U ovom djelu knjige autor ukazuje na jedan izuzetno značajan fenomen koji nije bio u fokusu nekih prethodnih istraživača. To je postojanje takozvane Stare (Crna Gora u 2 ISTO, 18. 120 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / granicama do 1878.) i Nove (prostor koji je ušao u sastav CG 1878. i 1913.) Crne Gore. Na brojnim primjerima Andrijašević objašnjava razlike i suprotnosti između ovih prostora zaključujući da je početak Prvog svjetskog rata prekinuo njeno kretanje ka integraciji „stare“ i „nove“ Crne Gore. Ovo pitanje je važno ako se u obzir uzme činjenica da je Crna Gora nakon Berlinskog kongresa uvećana za nešto više od jedne pređašnje Crne Gore, tako da je „Nova“ Crna Gora ( 5 071 km) prostorno bila veća od „Stare“ ( 4 404 km). Andrijašević konstatuje da možda tu treba tražiti odgovore kada je u pitanju ujedinjenje 1918. godine, jer stanovištvo koje je živjelo na prostoru „Nove“ Crne Gore nije imalo svijest o etničkoj i teritorijalnoj pripadnosti Crnoj Gori, i kada je došlo na red pitanje bezuslovnog ujedinjenja sa Srbijom i stvaranja Jugoslavije gotovo svi su sa oduševljenjem prihvatili tu činjenicu. Stav autora ove monografije jeste, takođe, da Crna Gora koja je stvorena nakon Balkanskih ratova ( 1913) jeste neodrživa Crne Gora, jer je ona sebi pripojila dio teritorije ( dio Metohije - Peć, Đakovica) koji ni po čemu nije pripadao crnogorskom biću. I Crna Gora je umjesto u još jedno „Novo“ doba ušla u Svjetski rat. Iako je u istraživačkom fokusu autora pitanje državne ideologije u vrijeme vladavine Knjaza/Kralja Nikole, to pitanje je direktno povezano i sa pitanjem ujedinjenja. Kako to Andrijašević detaljno objašnjava, politika državnog vrha i ideologija koji je zastupao crnogorski suveren imala je ogroman uticaj na proces ujedinjenja sproveden 1918. godine. Andrijašević tako objašnjava da su dva glavna cilja državne politike bila: stvaranje „velike Crne Gore“ i dobijanje zvaničnog međunarodnog priznanja. Budući da je u crnogorskoj državnoj ideologiji postojalo stanovište o Crnoj Gori kao o srpskoj državi, i o Crnogorcima kao o dijelu srpskog naroda, logično je da se od šezdesetih godina zvanično tvrdilo da je krajnji cilj njene državne politike – oslobođenje i državno ujedinjenje srpskog naroda, odnosno, stvaranje velike srpske države. U tom vremenu ovaj cilj je tretiran kao realan, neminovan i pravedan. Neminovnost njegovog ostvarivanja prihvatili su i na Cetinju. Međutim, tada se postavljalo pitanje kakav će biti položaj Crne Gore u novoj državi, odnosno da li će crnogorska dinastija morati prihvatiti primat srpske dinastije i biti primorana na detronizaciju? Upravo da do toga ne bi došlo, autor navodi, da su na Cetinju najprije započeli sa ideologijom koja glorifikuje crnogorsko prvenstvo u Srpstvu, a zatim su za glavni cilj državne politike / ZBORNIK RADOVA / 121 postavili - stvaranje „velike“ Crne Gore. Ostvarivanje ovoga cilja učinilo bi Crnu Goru ekonomski, vojno i politički snažnijom, što bi joj omogućilo da zauzme vodeću poziciju u srpskom nacionalnom pokretu, a time da njena dinastija stekne politički primat nad vladajućom dinastijom u Srbiji. Ako se pored državne politike i ideologije uzme u obzir i to da je knjaz Nikola I u Crnoj Gori imao apsolutnu vlast i da ga njegovi podanici smatraju za vrhovnog zaštitnika njihovih sloboda i prava, kao i garanta njihove socijalne sigurnosti, lako se može zaključiti da se državna ideologija vrlo brzo prenijela i na svijest cjelokupnog stanovništva Crne Gore. Zanimljivo je da autor registruje i promjenu ideološke paradigme Kralja Nikole na početku prvog svjetskog rata kada je shvatio da će umjesto srpskog, doći do jugoslovenskog ujedinjenja. U proglasu o stupanju Crne Gore u prvi svjetski rat kralj Nikola kaže da je primoran da ih po treći put za nepune dvije godine pozove u rat, ovog puta u sveti rat za slobodu Srpstva i Jugoslovenstva. Ovim proglasom kralja Nikole, u crnogorsku državnu ideologiju uvodi novi ideološki sadržaj – Jugoslovenstvo, pod kojim se podrazumjeva zajednica onih južnoslovenskih naroda koji žive u Austro – Ugarskoj. Tako je pored, Srpstva, kao zajednice svih „srpskih zemalja“ koje pripadaju srpskom narodu, i Jugoslovenstvo postalo dio ideološke terminologije crnogorske vlasti. Autor objašnjava da uvođenje ovog pojma nije bio rezultat procesa preorjentacije državne politike Crne Gore od srpskog ka jugoslovenskom konceptu, već da je to prvenstveno stvar nužnog opredjeljenja u tom trenutku.3 U skladu sa svojim primarnim istraživačkim ciljevima, autor kao važno pitanje ujedinjenja posebno problematizuje i pitanje stvaranja negativnog imidža kralja Nikole i njegove vlade i propagandnu aktivnost srpske vlade koja je na svaki način pokušavala da stvori lošu sliku o crnogorskom suverenu. Na mnoštvu primjera pokazuje kako se tokom rata vršila propaganda i stvarala slika o kralju Nikoli kao izdajniku koji je navodno bio u dogovoru sa Austro – Ugarskom. Kralj Nikola je odbacivao te tvrdnje kao neosnovane i to želio da dokaže onog trenutka kada je pao Lovćen i kada je januara 1916. Austrijska vojska ušla na Cetinje. Kralj i Vlada su bili premješteni u Podgorici, na Kruševcu, gdje se razmišljalo o bezuslovnoj predaji. Međutim, kralj je odbio pregovore o 3 ISTO, 802. 122 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / miru i na taj način je želio da uvjeri Vladu da on nema nikakvih tajnih dogovora sa Austro – Ugarskom. Nakon kraljevog bjekstva iz zemlje, Vlada je 21. januara 1916. godine potpisala dokument o predaji oružja i raspuštanju crnogorske vojske. Od tog trenutka, autor nema dilemu, definitivno je bila riješena sudbina Crne Gore, da bude uklonjena sa političke karte Evrope putem priključenja Srbiji. Od evropskih sila, jedino se Italija zalagala za obnavljanje Crne Gore kao nezavisne, ali ne zbog toga što je gajila posebne simpatije prema Crnoj Gori, već iz prostog razloga što se ona plašila stvaranja velike srpske države koja je mogla da ugrozi njene interese na Jadranu. Nakon odlaska crnogorskog kralja i Vlade u emigraciji (Neij, Francuska), evropske sile su odredile Srbiju kao pijemont oko koga treba da se formira buduća jugoslovenska država. Nezavisna Crna Gora je smetala tim ciljevima i ona je trebala da bude prisajedinjena Srbiji i kao takva uđe u novoformiranu zajedničku državu. Autor konstatuje da nepristajanje kralja Nikole da učini i najmanji korak ka jugoslovenskom ujedinjenju koji bi išao na uštrb njegovih dinastičkih prava i državne posebnosti Crne Gore, moralo je dovesti do potpune konfrotacije crnogorske vlade sa većinom savezničkih zemalja, i do pojave „crnogorskog pitanja“. Dalje se navodi da među najuticajnijim saveznicima ( Rusija i Frnacuska), preovladalo je još 1916. godine mišljenje da Crnu Goru treba eliminisati kao državu i kao političkog činioca koji ometa ostvarivanje novog političkog koncepta za uređenje Balkana poslije rata. Taj zadatak je trabalo da sprovede u djelo Kraljevina Srbija, kao zemlja u čiji domen, po prirodi stvari, spada rješavanje svih „srpskih pitanja“. Polazeći od stanovišta da su Crna Gora i Srbija države srpskog naroda, Saveznici su „crnogorsko pitanje“ tretirali kao unutrašnju srpsku stvar koju Srbija treba da riješi.4 Na osnovu arhivske građe i drugih relevantnih istorijskih izvora autor detaljno rekostruiše i posljednji čin urušavanja državnosti Crne Gore i aktivnosti koje će voditi njenjom ujedinjenju sa Srbijom. Navodi kako je srpska vlada formirala „Crnogorski odsjek“ u okviru Ministarstva spoljnih poslova, preko koga je namjeravala da vodi poslove oko ujedinjenja Srbije i Crne Gore. Nedugo nakon toga formiran je „ Privremeni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore“, sa sjedištem na Krfu. U odboru su bili crnogorski državljani u službi 4 ISTO, 837. / ZBORNIK RADOVA / 123 srpske vlade, čime su najdirektniji akteri borbe protiv kralja Nikole postali sami Crnogorci. Sve je izgledalo kao crnogorska „unutrašnja stvar“, s kojom vlada Srbije nema nikakve veze, ističe autor. Na čelu „Privremenog odbora za ujedinjenje Srbije i Crne Gore“ je bio bivši crnogorski ministar pravde Janko Spasojević, koji je i za vrijeme ministrovanja bio u službi srpske vlade, naglašava autor. Novac za rad Odbora obezbjedila je srpska vlada. Nakon što je formiran Odbor, objavljen je i njihov program 8. decembra 1916. godine u kome su navedeni razlozi zbog čega Crnogorci treba da teže bezuslovnom ujedinjenju sa Srbijom. U programu se posebno naglašava da je kralj Nikola izdajnik srpskog naroda , pa samim tim i da je njegovo „srbovanje“ lažno. Tragom izvora na koje se poziva, autor iznosi jasne i direktne stavove o samom činu ujedinjenja. Piše da je proces „ujedinjenja“ organizovan pod nadzorom i uz podršku srpske vlade, sa ciljem da se Crna Gora i njena dinastija uklone kao politički činilac u procesu stvaranja jugoslovenske države. U tom cilju, navodi Andrijašević, septembra 1918. godine, Nikola Pašić je naredio formiranje posebnog vojnog odreda koji je trebalo uputiti u Crnu Goru, nakon što je napuste austrugarske trupe. Osnovni zadatak odreda, kada dođe na teritoriju Crne Gore, trebalo je da bude političkog, a ne vojnog karaktera. Da su ove vojne snage imale prevashodni cilj da budu podrška sprovođenju ujedinjenja i detronizaciji vladajuće dinastije, autor dokazuje instrukcijama koje srpska vlada uputila poslaniku Srbije u Parizu: „Molim učinite korak kod francuske vlade da nam se prema Crnoj Gori i Albaniji ostave što više slobodne ruke i da nas u tome radu, koji je više politički nego vojnički, general D Epere što energičnije pomaže“. Andijašević konstatuje, da odlukom Podgoričke skupštine da se Crna Gora pripoji Srbiji, i odlukom Velike narodne skupštine naroda Vojvodine o ulasku u sastav Srbije, stvoreni su i formalni uslovi da se tako proširena Srbija ujedini sa ostalim južnoslovenskim oblastima u jednu državu pod vlašću srpske dinastije Krađorđevića. I u konačnom, autor daje ocjenu da je Crna Gora 1918. godine izgubila svoju državnu nezavisnost, ali da se tim činom i detronizacijom dinastije Petrović – Njegoš, ne završava i ideološka borba svrgnute crnogorske vlasti za odbranu državnog prava Crne Gore. Takođe, Andrijašević ističe da je 124 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / crnogorska emigrantska vlada od legitimnih predstavnika države postala grupa političkih gubitnika, koja pokušava da restituiše tek ukinutu državu i vrati se na njeno čelo.5 Tu autor primjećuje veliki ideološki zaokret, Crna Gora i njena dinastija, za koje se nekoliko decenija ranije govorilo da isključivo pripadaju Srpstvu, odjednom je, prema novoj ideološkoj matrici pripadala samo sebi i crnogorskom narodu. Na samom kraju, Andrijašević veoma dobro zaključuje, da je 1918. godine došlo do kraja jedne idologije, isto kao što je došlo do kraja države koja je ovu ideologiju stvorila i kojoj je služila. Da zaključim: Ovakvim pristupom Andrijašević u crnogorskoj istoriografiji donosi jedan potpuno novi model promišljanja pitanja ujedinjenja 1918. godine. Za razliku od prethodnih istraživača, Andrijašević nudi model u kome odluke iz 1918. godine ne predstavljaju izolovan čin i postupak već logičan slijed politike koja se u Crnoj Gori afirmisala više od 50 godina. Autor studije nam je dao kompletan pregled vladavine knjaza/kralja Nikole opisujući cjelokupnu strukturu društveno – političkog života Crne Gore. Onaj ko ne poznaje dovoljno dobro period kojim se Andrijašević bavio, svakako ne može ni razumjeti događaje iz 1918. godine niti doći do objektivnog zaključka zbog čega je Crna Gora nestala sa političke mape Evrope. Zbog toga, kada se pored svih ovih činjenica uzme u obzir da se ova monografija temelji na brojnim relevantnim istorijskim izvorima i arhivskoj građi,uglavnom do sada ne korišćenim, koji su ranije u tekstu navedeni, lako se stiče utisak da ista ima veliku naučnu vrijednost, pogotovo ako se ima u vidu da je nastala gotovo cijeli vijek nakon događaja i da zbog toga kod autora nije mogla biti prisutna pristrasnost, nego da nam je Andrijašević naučnim pristupom dao objektivan pregled događaja, koji su i dan danas aktuelni i Crnu Goru dijele na jednu ili drugu starnu. LITERATURA: Živko Andrijašević, Crnogorska ideologija 1860 – 1918, Cetinje 2017. 5 ISTO, 882. / ZBORNIK RADOVA / 125 Miloš Savić Filozofski fakultet, Beograd SRPSKA ISTORIOGRAFIJA: „NOVA ISTORIJA SRPSKOG NARODA“ I „ ISTORIJA JEDNE UTOPIJE“ Prva knjiga koja će se analizirati u ovom radu je „Nova istorija srpskog naroda“ koju je sa još trojicom istoričara uredio Dušan Bataković (Beograd, 23. april 1957 – Beograd , 27. jun 2017). Studirao je istoriju na Filozofskom fakultetu u Beogradu, a kasnije i doktorirao na Sorboni. Bio je direktor Balkanološkog instituta SANU kao i ambasador u Grčkoj, Kanadi i Francuskoj. Predavao je Uvod u istorijske studije i Opštu istoriju novog veka na Filozofskom Fakultetu u Beogradu.Bio je član državnog pregovaračkog tima o budućem statusu Kosova i Metohije kao i šef delegacije Srbije pri Međunarodnosm sudu Pravde u Hagu. Knjiga je izdata 2000. godine u Beogradu i podeljena je na četiri dela. Predstavlja pokušaj izrade sažete istorije srpskog naroda, od naseljavanja Slovena na Balkanu pa do početka raspada Jugoslavije. S obzirom da je knjiga predviđena za širu čitalačku publiku ona ne sadrži kritički aparat niti spisak izvora i literature, što u velikoj meri otežava proveru autorovih tvrdnji i ostavlja mesta za proizvolja tumačenja. Deo koji se bavi pitanjem ujedinjenja nalazi se u poslednjem odeljku „Srbi u Jugoslaviji (1918 – 1991)“ i „prostire“ se na ukupno 15 strana. Sama knjiga izlazi u trenutku velikih previranja u SRJ, kada je izmeđju ostalog bilo nepohodno prikazati Jugoslaviju kao „grešku“ gde su Srbi iskoriščeni i oštećeni zarad ostvarenja interesa drugih jugoslovenskih naroda, ali i povesti obračun sa komunističkim režimom, optužujući ga za izvrtanje istorijske istine . Ovakva klima dovela je do pojave velikog broja revizionističkih dela, koji za cilj imaju prikazivanje „prave“ istorije. Takva želja autora vidi se već i u predgovoru dela. Osvrćući se ukratko na pitanje ujedinjenja, iznosi se tvrdnja da je stvaranje Kraljevine Jugoslavije „početak jednog istorijskog nesporazuma koji je dugoročno odredio nepovoljan / ZBORNIK RADOVA / 127 razvoj srpskog pitanja“. U nastavku se i stvaranje Jugoslavije direktno dovodi u vezu sa stradanjem srpskog naroda u Drugom svetskom ratu, navodeći da su se „u Kraljevini Jugoslaviji – koja je bila izraz srpskog shvatanja jugoslovenstva – razvijali i produbljivali antagonizmi koji će se u Drugom svetskom ratu razrešiti u strašnom medjuetiničkom sukobu i genocidom nad srpskim narodom“.1 Samo ujedinjenje se pre svega posmatra kroz srpske i hrvatske interese. Pitanje ujedinjenja Crne Gore, Vojvodine ili Bosne i Hercegovine se spominje kroz nekoliko rečenica u kojima je naveden datum njihovog pristupanja Srbiji. Pre svega analiziraju se začeci ideje o jugoslovenstvu. Prilično površno, na pola strane, se vrši analiza porekla ideje ujedinjenja Južnih slovena. Glavni cilj autora je da pokaže da se iza hrvatskih želja za ujedinjenjem krije namera svođenja ideologije Jugoslovenskog ilirskog pokreta na nacionalnu integraciju Hrvata. Tako se za ideje Ljudevita Gaja govori da je „pokret vremenom raširio hrvatsko ime na skoro sve katolike štokavskog govora“. Sa druge strane prilikom obrade namera biskupa Štrosmajera, navodi se da je pokret nudio jugoslovensko ujedinjenje, ali sa centrom u Zagrebu i sa dalekosežnom namerom da se Srbi privedu uniji sa Rimskom crkvom. Tek tada se ukratko analizira preokret koji nastaje krajem XIX veka sa idejama Tomaša Masarika i nastanak ideje o tri plemena jednog naroda, ali ne bez napomene da je „ideologija jugoslovenskog unitarizma, nastala , dakle, medju Hrvatima.“ Time se očigledno želi unapred osuditi nastanak jugoslovenske države, kao nečemu što je preuzeto sa strane, od ljudi koji žele da prisvoje ostale narode kao svoje.2 Sa druge strane prilikom analize ideje jugoslovenstva kod Srba i srpskih političara autor je prilično kontradiktoran i pokušava da relativizuje želju za ujedinjenjem ali i kontroverze oko pitanja ujedinjenja, tj. koliko je ono u sebi eventualno velikosrpsko. Ideja Načertanija je objašnjena samo u jednoj rečenici, da je Ilija Garašanin Srbe i Hrvate smatrao jednim jugoslovenskim narodom razdvojenog 1 D. Bataković, Nova istorija srpskog naroda, Beograd 2000, str. 1. 2 Ibid, str. 269. 128 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / trima verama, bez ikakvog upuštanja u analizu samog Načertanija3. Pritom treba napomenuti da se ne spominju druge ideje ujedinjenja od Konstantina Nikolajevića ili socijalista Svetozara Markovića i Dimitrija Tucovića. Navodi se da je kralj Petar po dolaksu na vlast naveo kao cilj ujedinjenje Srba, pa tek onda moguće ujedinjene Južnih Slovena, i da su sličan stav imale i političke partije u čijim programima je glavno pitanje ujedinjenje Srba, sa izuzetkom samostalnih radikala koju su jedini u programu imali odredbu o negovanju jugoslovenskog zajedništva. Za sam narod se kaže da je „većina bila za srpsko ujedinjenje i ideološki nepripremljena za ujedinjenje sa drugim narodima koji su smatrani ili Srbima ili podvođeni pod ime naša braća“. U samoj rečenici da vojska ili narod, druge jugoslovenske narode smatra Srbima, za razliku od hrvatskog slučaja, autor očigledno ne vidi ništa sporno.4 U takvom tonu se i nastavlja analiza. Navodi se da je sa Balkanskim ratovima i početkom Prvog svetskog rata izbila euforija po pitanju jugoslovenskog ujedinjenja, iako su prepreke ka ujedinjenju bile potcenjene. Međutim, prilikom analize Niške deklaracije navodi se da je ona „više rezultat političkih i vojnih prilika u kojima se našla Srbija nego izraz dugovekovnih težnji južnoslovenskih naroda za zajedničkom državom“ i da je „jugoslovenska ideja prihvaćena iz iznudice, a ne iz ubeđenja“, kojom je srpska vlada na prvo mesto svojih ciljeva stavila stvaranje zajedniče države južnih slovena, umesto srpskog nacionalnog programa.5 Zatim je dat osvrt na Londonski ugovor. Iako autor izbegava revizionističku ideju da su Londonskim ugovorom Srbiji ponudjene određene teritorije, on ipak stavlja kartu drugih savezničkih ponuda Srbiji tokom 1915. godine koja se , zanimljivo, poklapa sa onom koja se obično koristi za prikaz teritorija iz Londonskog ugovora. Pritom nigde se ne napominje da su te ponude bile često neodređene i neformalne a neretko i dvolične. Takodje, izrazito površno se analizira formiranje Jugoslovenskog odbora, vezujući ga 3 U delu knjige koji se bavi ustavobraniteljima je takođe opisano Načertanije. Međutim i tada prilično šturo. Navodi se da je Garašanin prilagodio južnoslovenski u srpski nacionalni plan tj. na realan program ujedinjenja teritorija pod turskom vlašću ( Hercegovina , Bosna, Stara Srbija, Severna Albanija). 4 Ibid, str 270-271. 5 Ibid, str 271-273. / ZBORNIK RADOVA / 129 isključivo za strah hrvatskih političara6 zbog Londonskog ugovora, što ih je nateralo na prilazak srpskoj vladi. Apsolutno se zanemaruju pregovori o formiranju odbora koji počinju još u oktobru 1914. godine.7 Prilikom analize Krfske deklaracije izbegavaju se apsolutno sve kontroverze vezane za nju. Autor napominje da se „ovaj sporazum uzima kao osnova jugoslovenskog ujedinjenja mada je njegov karakter i dalje sporan, sa pravnog i sa političkog stanovišta“. Pritom se ne objašnjava šta je sporno. Jedino što se navodi je da hrvatski predstavnici nisu imali mandat da potpišu deklaraciju, kao i da Pašić nije hteo da prizna odbor ni pod koju cenu. Navodi se samo da je Pašić hteo da Krfsku deklaraciju iskoristi kao „okvir budućih pregovora“. Apsolutno se prećutkuje kontroverza oko formiranja dva centra ujedinjenja i potencijalnog gubitka srpskog preimućstva. Pored toga i navodjenja glavnih odrebi, napominje se da je deklaracija „stavila na vrh pravo narodnog opredeljenja“ i da su „za ovo najviše bili zainteresovani Hrvati“, čime se u duhu celog teksta očigledno nameće ideja koristoljubivosti Hrvata.8 Prećutkivanje kontroverzi oko toga ko i kako će ujediniti Jugoslaviju, doživljava vrhunac sa Ženevskom konferencijom i prvodecembarskim dogadjajima. Za Ženevsku deklaraciju se kaže da je Pašić bio pritisnut od strane hrvatskih zahteva, integralne jugoslovenske opozicije ali i gubitkom Rusije kao zaštitnice. Navodi se da je dogovoreno dualno odnosno federalno uredjenje, ali i da je sporazum kasnije odbijen i na Krfu od strane Regenta Aleksandra i srpske vlade kao i u Zagrebu od strane Svetozara Pribićevića. Razlozi za odbijanje nisu navedeni ni u jednom ni u drugom slučaju. Događaji oko ujedinjenja su prilično površno obrađeni, gde se uglavnom navode datumi depeša o prisajedinjenju određenih delova buduće države. Za kraj zanimljivo je i tumačenje Pašićeve uloge, koja se svodi isključivo na želju da „ prvo stvori Veliku Srbiju (...) i da je zatim, kao nesporan srpski prostor uvede u zajedničku jugoslovensku državu“. Navodi se da je pod uticajem regenta Aleksandra, Pašićev obrazac ujedinjenja napušten i da je uredjenje države ostavljeno za Ustavotvornu skupštinu.9 6 Čija imena pritom nisu navedena 7 Ibid, str 274-275. 8 Ibid, str 275- 276. 9 Ibid, str 276-278. 130 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Iako se svakako može govoriti o načinu ujedinjenja i eventualnim velikosrpskim oblicima, svodjenjem Pašićevog delovanja na isključivo želju za okupljanjem srpskog naroda u jednoj državi , umanjuje se delovanje srpske vlade i potonji čin ujedinjenja, delovanjem hrvatskih političara, Regenta Aleksandra i stranih faktora, posmatra kao propuštena prilika za rešenjem srpskog pitanja. Na stogodišnjicu ujedinjenja Jugoslavije, srpskoj javnosti ponudjeno je dvotomno izdanje „ Istorija jedne utopije“ odakle je izdvojeno par članaka koji se analiziraju u ovom radu. Predstavljeno kao dvotomno , kapitalno delo, ispunjeno radovima „najeminentnijih intelektulaca“ koji su se bavili pitanjem Jugoslavije, ono ustvari na krajnje nekorektan način prikriva pokušaje plasiranja određenih političkih ideja. Članci kao što su „ Srpski narod i srpska politika“ iz 1990. godine10 od Slobodana M. Draškovića, diplomiranog ekonomiste i sina ubijenog ministra unutrašnjih poslova kraljevine Jugoslavije Milorada Draškovića, ubačeni su između radova eminentnih srpskih istoričara, poput Dragoljuba Živojinovića, Milorada Ekmečića, Andreja Mitrovića i drugih, upravo sa namerom da se tim idejama da legitimitet predstavljanjem istih kao kvalitetnih naučnih dela. Kao potvrdu tome, dovoljno je otići na sajt izdavača dela, koji apsolutno ne pokušava da prikrije svoju pristrasnost već se i njome hvali. Tako se u opisu knjige kaže da „ Jugoslavije više nema, a kao njeno jedino nasleđe nameću nam se aveti titoizma. One i dalje pokušavaju da formiraju naše želje, projekcije i razumevanje položaja Srbije i srpskog naroda. Možemo li, vek nakon nastajanja ove utopijske države, trezveno sagledavati jugoslovenski projektat? Imamo li za to snage s obzirom da smo najveće žrtve njegovog raspada?“ U odeljku u kome se objašnjava zašto je važna knjiga navodi se da je „secesionističko iskustvo iz Austrougarske hrvatsku politiku činilo fleksibilnom (..) istovremeno, srpska politika je i dalje bila vođena emancipatorskim i oslobodilačkim zanosom. Taj zanos, uskogrudost i klerikalni karakter hrvatskog nacionalizma nije mogao da prihvati. Kulminacija ovog odbijanja istovremeno predstavlja i kulminaciju antisrpskog sentimenta: Genocid u Jasenovcu.“11 10 Dakle pred sam raspad SFRJ 11 http://catenamundi.rs/vesti/istorija-jedne-utopije-100-godina-od-stvaranja-jugoslavije/ / ZBORNIK RADOVA / 131 Umesto predgovora, iskorišćen je tekst već pomenutog Dušana Batakovića „Balkanski Pijemont, Srbija i Jugoslovensko pitanje“ iz 1994. godine. Za razliku od prethodnog teksta, ovog puta su spomenute i inicijative sa srpske strane za jugoslovensko ujedinjenje. Medjutim, teško se može reći da autor odustaje od stavova baziranim na „srpskom pravu“. U kraćem delu, u kome se objašnjava uprava Benjamina Kalaja u Bosni i Hercegovini, navodi se da su muslimani vodili poreklo od Srba i u manjoj meri Hrvata i da su svi znali svoje pretke, čime se u suštini implicira srpsko pravo na te teritorije. Sa druge strane, ni hrvatski narod nije pošteđen arbitrarnih ocena. Za hrvatsko seljaštvo u Hrvatskoj i Slavoniji se kaže da im je „ bilo teško da se oslobode mentaliteta feudalne potčinjenosti“ s obzirom na teške uslove seljaštva.12 Iako je sada bilo mnogo više prostora, samo ujedinjenje je prilično šturo opisano, opet na desetak strana gde se, kao i u prethodnom slučaju, izbegavaju glavne kontroverze oko ujedinjenja. Ne ulazi se skoro uopšte u sukob Jugoslovenskog odbora i srpske vlade, niti u kontroverze oko krfske i ženevske konferencije pa i samog čina ujedinjenja. Jedino što se napominje je da Jugoslovenski odbor i Narodno Vijeće nisu imali mandat da prestavljaju narode iz Austrougarske. Iako je posvetio jednu temu u okviru rada pitanju Velike Srbije ili Jugoslavije, u stvari se uopšte ne udubljuje u analizu, već samo konstatuje da je postojala podela između političara u Srbiji na način sprovođenja ujedinjenja, tj. da li treba prvo ujediniti Srbe pa ih tako uvesti u Jugoslaviju ili da se prvo stvori država a kasnije odredi uređenje.13 Već pomenuti članak Slobodana M. Draškovića, ali i članak Marka S. Markovića „Osvrt na Obostrane zavere“, se nikako ne mogu okarakterisati kao istorijska dela, već kao gotovo politički govori sa izrazitim šovinističkim stavovima. Na internetu se navodi da je Marko Marković bio pripadnik Srpskog dobrovoljačkog korpusa u Drugom svetskom ratu kao i Ravnogorskog pokreta. Studirao je teologiju u Francuskoj i kasnije doktorirao na Sorboni kao doktor političkih nauka. Iako se ovi članci veoma labavo bave pitanjem ujedinjenja ili istorijom uopšte, korisni su za prikaz namere urednika knjige zarad poturanja određenih političkih ideja. Marković, je gotovo ceo rad 12 Istorija jedne utopije I, Beograd 2018, str. 28-29. 13 Ibid, str 57-70 132 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / posvetio napadanju Ante Trumbića, koji preko svoje ideje o federaciji ustvari želi da stvori Veliku Hrvatsku, što Pašić kao i ostala politička elita Srbije nije shvatila. Međutim, preko njega otvoreno se napada i hrvatski narod. Govori da su nesposobni da sami naprave svoju državu i da je u osnovi postojanja Hrvata da „ negira postojanje drugih“. Svoje stavove Makrović prilično jasno oslikava koristeći metaforu zidanja Skadra na Bojani, poredeći Hrvate sa vilom, navodi da sve što Srbi tokom dana izgrade, noću Hrvati sruše. Slične stavove zastupa i Drašković, iako je fokus njegovog rada posvećen više ka kritici postupaka srpskih medjuratnih političara, koji su udovoljavali zahtevima hrvatskih i slovenačkih političara, zapostavljajući interese srpskog naroda. Hrvatski političari su optuženi kao izdajnici, koji svaki srpski ustupak vide kao slabost, što koriste da dobiju i srpske zemlje sporazumom CvetkovićMaček. Ta slabost po autorovim rečima, zbog mržnje Hrvata prema Srbima kulminiraće stradanjima pod NDH.14 Poslednji članak koji će se analizirati je rad dr. Miloša Kovića, vandrednog profesora na katedri za istoriju na Filozofskom Fakultetu u Beogradu. Njegov rad „Srbi i Jugoslovenska ideja“ iskorišćen je umesto pogovora. Rad je pretežno posvećen načinu na koji treba posmatrati istoriografiju kao i objašnjavanju osnovnih ideja ujedinjenja kod Srba. Međutim, o samom ujedinjenju nema mnogo rasprave. Jedino što se napominje je da su izlaskom knjige Milorada Ekmečića „Ratni ciljevi Srbije 1914“ (1974) opovrgnute „višedecenijske“ tvrdnje hrvatske i jugoslovenske istoriografije da je alternativa centralizovanoj državi Karađorđevića federacija po meri hrvatskih političara Jugoslovenskog odbora. Kao glavni argument za to koriste se teritorijalne ponude saveznika Srbiji, kojima bi se stvorila Velika Srbija, što su Pašić i regent Aleksandar odbili, koji su od strane te istoriografije okarakterisani kao „velikosrpski šovinisti“. Bez ulaženja uopšte u validnost savezničkih ponuda, autor posmatra isključivo teritorijalnu komponentu, zapostavljajući političke kontroverze oko ujedinjenja koje će biti glavna klica sukoba u medjuratnom periodu, kao i način na koje je ono izvršeno, što je dalo povoda nezadovoljstvu hrvatskog i ostalih faktora.15 14 Ibid, str. 241-253,536-545. 15 Istorija jedne utopije II, Beograd 2018, 589-612. / ZBORNIK RADOVA / 133 Kao zaključak, može se reći da se obe knjige apsolutno uklapaju u postsocijalistički pogled na ujedinjenje 1918. godine. Glavni cilj, je prikazati Jugoslaviju kao promašaj, u kojoj su Srbija ili Srbi previše naivno popuštali prema Hrvatima, što su ovi na kraju i iskoristili. Takođe, nastoje se zanemariti sve eventualne kontroverze oko ujedinjenja, kao i zašto bi se ono u nekim elementima moglo posmatrati kao velikosrpsko, i posmatra se čisto kao propuštena prilika za rešavanjem „srpskog pitanja“. 134 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / STVARANJE JUGOSLAVIJE U UDŽBENICIMA HISTORIJE Kemal Adžiablahović Filozofski fakultet, Nikšić STVARANJE JUGOSLAVIJE U CRNOGORSKIM UDŽBENICIMA Pitanje ujedinjenja 1918. godine je tema koja se pojavljuje u svim udžbenicima koji se bave periodom XX vijeka. Za našu analizu napravili smo kratak osvrt na udžbenike koji su izlazili od 1956. do 1989. godine i nakon 90-tih. Za analizu pitanja ujedinjenja 1918. godine pomenuti udžbenici koji su izlazili u periodu od 1956. do 1989. godine su obimni, međutim, autori nisu posvetili previše pažnje ujedinjenju, već su u kratkim crtama prikazali taj događaj. Poglavlja koja se odnose na ujedinjenje nisu obimna, ali primjećuje se da autori pitanju ujedinjenja prilaze s velikom opreznošću i veoma dobro prikazuju stanje naše države i situaciju u kojoj su se nalazili stanovnici Crne Gore. Teme koje su autori obradili bilo da se odnose samo na ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom ili uopšte na nastanak Jugoslavije omogućuju nam da shvatimo proces kroz koji su prošle sve zemlje koje su postale dio nove države. Konkretno Crna Gora. Udžbenici koji su izlazili u period od 1956. do 1989. godine su dosta slični po sadržaju i načinu tumačenja ove teme. Struktura ovih udžbenika je takva da autori žele da iako kratko, način ujedinjenja prikažu obrađujuči što više tema koje se odnose na stvaranje kraljevine SHS. Osim prikaza Podgoričke skupštine koje je imala velike posledice na Crnu Goru, autori prikazuju i ostale događaje koji su bili ključni pri stvaranju kraljevine SHS. Tako je posebna pažnja posvećena: Vidovdanskom ustavu, Krfskoj deklaraciji,1 političkim prlikama u zemlji poslije ujedinjenja, stvaranju komunističke partije. U prvoj grupi udžbenika (zaključno sa 1989. godinom), pitanje ujedinjenja i stvaranja zajedničke jugoslovenske države uglavnom se 1 V. Radonjić, D. Petrić, Istorija za VIII razred osnovne škole, Titograd 1989, 26-29. / ZBORNIK RADOVA / 137 objašnjava po identičnom modelu. Autori su temu podijelili na nekoliko podnaslova, i ona se okvirno obrađuje na svega 5 stranica teksta udžbenika. U nekim udžbenicima čak i manje. Pitanje ujedinjenja se u tim udžbenicima prikazuje počevši sa Krfskom deklaracijom i obradom te teme.2 Takođe pažnju su autori posvetili Vidovdanskom ustavu, Podgoričkoj skupštini i konačnom ujedinjenju. Bitno je istaći da autori temu podgoričke skupštine nijesu obrađivali zasebno već su je pominjali prilikom obrade drugih podnaslova koji su se ticali Srbije i Crne Gore.3 Autori prikazuju stanje u državi prije i nakon ujedinjenja. U udžbeniku Istorija za VIII razred osnovne škole 4iz 1960, možemo naići na članke iz Krfske deklaracije, koji opisuju stanje u državi, teritoriju koju je država obuhvatala, državno uređenje i razlog zbog kojeg se novonastala država tako nazivala. Pri obradi ove teme koristeći udžbenike do 1989. godine možemo uvidjeti kako su autori bazirali svoj rad na najvažnijim pitanjima o ujedinjenju. Autori ne idu do detalje prilikom obrade ove teme. Detaljniji opis stvaranja kraljevine SHS i ujedinjenja naći ćemo u kasnijim izdanjima. Autori su neutralni prilikom obrade ove teme, što se lako može uočiti i zhvaljujući takvom stavu tema je jasnija prilikom učenja i istraživanja.5 Obrađeni udžbenici (1956-1989) su izdati u vrijeme socijalizma i veoma se razlikuju u odnosu na kasnije izdate udžbenike. Nakon ovog perioda dolazi do nastanka novih udžbenika, u kojima je tema ujedinjenja zastupljenija. Zapravo, udžbenici izdati nakon 90-tih izdati su u novoj ideološkoj paradigmi. Preciznije, početak 90tih godina XX vijeka obilježen je raspadom Jugoslavije. U tom kontekstu stvaranje kraljevine SHS-a i ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom objašnjava se mnogo detaljnije pa se jasno može navesti da je autorima udžbenika, pitanje ujedinjenja veoma bitno. Jugoslovenska ideja bila je osnova ove teme i prema kojoj su autori bazirali svoj rad. Jugoslovenska ideja bila je pokretač svega. Sve do 1993. godine, đaci u crnogorskim srednjim školama koriste udžbenike iz Srbije, da bi 1993. godine, bio objavljen prvi udžbenik istorije 2 M. Strugar, M. Perović, Istorija za VIII razred osnovne škole, Titograd 1989, 183-184. 3 M. Strugar, M. Perović, Istorija za VII razred osnovne škole, Titograd 1976, 175-177. 4 V. Radоnjić, Đ. Mrvaljević, D. Petrić, Perović, Istorija za VIII razred osnovne škole, Titograd 1960, 30. 5 V. Radonjić, D. Petrić, Istorija za VIII razred osnovne škole, Titograd 1976, 12-15. 138 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / čiji je izdavač Podgoriči Zavod za školstvo.6 Ovaj udžbenik predstavlja modifikovanu verziju identičnog udžbenika koji se koristio u Srbiji, a i njegovi autori su iz Srbije a ne iz Crne Gore i pored činjenice da je udžbenik izdat u Crnoj Gori. Cjelokupan opis stvaranja kraljevine SHS opisan je u ovom užbeniku na 10 stranica. Dakle, prikazan je rad na ujedinjenju, Niška deklaracije i jugoslovenski odbor, Krfska deklaracija, pokušaj stvaranj države Slovenaca, Hrvata i Srba, Podgorička skupština i na kraju proglašenje kraljevine SHS. Pitanje ujedinjenja se u ovom udžbeniku tretira afirmativno. Prilikom opisa podgoričke skupštine, autori jasno stavljaju do znanja da je ideja o ujedinjenju prihvatljiva i u Crnoj Gori. Navode da je ujedinjenju u mnogome doprinio opsjećaj bliskosti i jednorodnosti ova dva naroda. Prilikom opisa dinastije Petrović-Njegoš oni ističu da su se i Njegoš i sam kralj Nikola osjećali Srbima. Takođe, autori ukazuju i na porijeklo mnogih srpskih vladara koji su bili iz Zete, odnosno Crne Gore (Karađorđe, Nemanja). Autori se nijesu pozabavili pitanjem ujedinjenja iz ugla crnogorskih stanovnika i načina na koji je ovaj događaj uticao na državu. U udžbeniku se zaobilazi detaljniji opis tadašnje dinastije ističući samo da su i pristalice kralja Nikole preduzimale određene mjere da se ponovo uspostavi kraljevina Crna Gora, kazujući da je Italija podržavala kralja Nikolu. Međutim, nasuprot njima, imamo Francusku vladu koja je otvoreno podržavala Nikolu Pašića, odnosno Srbiju. Upoređujući te dvije struje zaključujemo da su pristalice ujedinjenja bile mnogo organizovanije što je na kraju i odlučilo. Autori ova dva naroda smatraju zapravo jednim kazujući da je bilo prirodno da se braća ujedine i sagrade zajednički dom, kako bi se lakše mogli braniti od neprijatelja i uspješnije izgraditi budućnost. Udžbenik iz 1993. godine koji je korišten za treći razred stručnih škola i četvrti razred gimnazije bio je u upotrebi sve do 2003. Te godine u izdanju Zavoda za udžbenike Crne Gore objavljuju se dva udžbenika u kojima se problematizuje pitanje ujedinjenja, koje su pisali autori iz Crne Gore. Prvi je udžbenik srednjih stručnih škola, a drugi za četvrti razred gimnazije. 6 N. Gaćeša, D. Živković, Lj. Radović, Istorija za III i IV razred gimnazije, Podgorica 1993, 109-121. / ZBORNIK RADOVA / 139 U udžbeniku iz 2003.7 koji je korišten za 4. razred gimnazije detaljnije je obrađeno pitanje ujedinjenja i samim tim mnogo više pažnje je posvećeno Crnoj Gori. Svi događaji koji su prethodili ujedinjenju opisani su na 14 stranica. Ovo je udžbenik u kojem je ova tema najviše obrađivana. Autori opisuju Jugoslovensku ideju, Srbiju i jugoslovensko ujedinjenje, Jugoslovenski odbor, Krfsku i Ženevsku deklaraciju, Proglašenje kraljevine SHS, Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, djelovanje savezničkih trupa u Crnoj Gori, kralja Nikolu, crnogorsku vladu i ujedinjenje, Podgoričku skupštinu, bjelaše i zelenaše, Božićnu pobunu i komitski pokret, Crnu Goru i Mirovnu konferenciju u Parizu i Crnogorsku vladu i vojsku u emigraciji. Pitanje podgoričke skupštine je detaljno obrađeno u ovom udžbeniku. Za razliku od svih prethodnih udžbenika, ovo je prvi u kome se na potpuno drugačiji način problematizuje pitanje ujedinjenja. Naime autori ovog udžbenika po prvi put otvaraju pitanje pravne pozadine Podgoričke skupštine i samog načina na koji je to ujedinjenje sprovedeno. U tom kontekstu autori iznose temu o nelegalnosti i nelegitimnosti Podgoričke i činjenice da su odluke donešene 1918. godine potpuno suprotne tada važećem pravnom sistemu Kraljevine Crne Gore. Autori udžbenika problematizuju način na koji su birani poslanici, kazujući nam da na mnogim mjestima nijesu ni održani skupovi, već su delegati jednostavn bili imenovani, sa ciljem da se donesu odluke koje su unaprijed bile poznate. Jedna od glavnih karakteristika ovog udžbenika je ta da se u njemu po prvi put pojavljuje tema Božićne pobune. Autori ovog udžbenika nam stavljaju do znanja da se bezuslovnom ujedinjenju Crne Gore i Srbije protivio određeni broj stanovnika i da je to rezultiralo Božićnim ustankom. Takođe, prvi put su detaljnije obrađene teme zelenaša i bjelaša i Ženevske deklaracije. Kroz obradu teme vlade i vojske u emigraciji, pomenuta je i dinastija Petrović-Njegoš. Autori opisuju način na koji je oformljena vojska u emigraciji, kao i zalaganja ove vojske. Zahvaljujući podršci Italije, možemo uočiti neuspjele pokušaje prebacivanja manjih formacija te vojske u Crnu Goru radi podizanja opštenarodnog ustanka. U ovom udžbeniku dinastija Petrović-Njegoš prikazana je kao osnovna prepreka ujedinjenju. Kralj Nikola 7 Š. Rastoder, R. Pajović, Z. Folić, Istorija za IV razred gimnazije, Podgorica 2003, 62-75. 140 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / se zalagao za oslobođenje i teritorijalno proširenje Crne Gore. Autori jasno stavljaju do znanja da je kralj Nikola veliki protivnik Krfske deklaracije. Udžbenik srednjih stručnih škola8 bavio se ovom temom na drugačiji način. Opisujući ove događaje, na svega 11 strana autori su se pozabavili pitanjem ujedinjenja u cjelosti. Za razliku od ranijih udžbenika, po prvi put imamo detaljniji opis kralja Nikole i vlade u izgjeglištvu. Takođe prikazana je Austro-ugarska, kao sila koja se borila proiv ujedinjenja. Od ostalih tema, autori su opisali Nišku i Krfsku deklaraciju, Crnogorski odbor za ujedninjenje, Narodno vijeće i Ženevska konferencija, proglašenje kraljevine SHS, konstituisanje države, političke stranke i parlamentarni život. Autori nijesu puno pažnje posvetili podgoričkoj skupštini. Primjetno je da prema skupštini nema afirmativnog odnosa. Rad dinastije Petrović-Njegoš opisan je onda kada kralj Nikola ide u izbjeglištvu. Nije opisan raniji period vladavine ove dinastije. Period ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom prikazan je kroz sve navedene podnaslove. Autori ne ističu kako to nailazimo u udžbeniku iz 1993. da treba da dođe do ujedinjenja braće. Uopšte ne govore o bliskosti ova dva naroda. U međuvremenu, 2009. godine pojavljuje se i udžbenik za deveti razred osnovne škole u kome se analizira pitanje ujedinjenja9. U ovom udžbeniku obrađene su skoro sve cjeline koje smo pomenuli u ranije navedenim udžbenicima. Međutim, autori su na 10 stranica, veoma kratko opisali kraljevinu SHS. Tema ujedinjenja nije obrađena do detalja već su autori u kratkim crtama opisali taj proces. Autori opisuju Vidovdanski ustav, Krfsku i Ženevsku deklaraciju, proglašenje kraljevine SHS, Jugoslovenski odbor i Crnogorski odbor za ujedinjenje. Cjelokupan proces stvaranja kraljevine SHS je obuhvaćen, međutim lako se može uočiti da autori žele da što kraće opišu događaje koji su bili od velikog značaja pri stvaranju kraljevine. Zahvaljujući tome tema je osnovcima prikazana na jedan drugačiji način u odnosu na druge pomenute udžbenike. Autori nisu posebno obradili temu dinastije Petrovć-Njegoš ili Podgoričke skupštine, ali su ih pomenuli prilikom obrađivanja drugih podnaslova. 8 N. Mršulja, L. Radulović, Ž. Drinčić, Z. Pejović, Istorija za I i II razred srednjih stručnih škola, Podgorica 2003, 221-227. 9 S. Burzanović, J. Đorđević, Istorija za deveti razred osnovne škole, Podgorica 2014, 32-37, 54-55. / ZBORNIK RADOVA / 141 Udžbenici iz 2003. za srednju školu bili su u upotrebi sve do 2016, kada se u skladu sa reformama sprovedenim u školstvu pojavljuje novi udžbenik za 4. razred gimnazije. Kao i kod ostalih udžbenika, treba istaći da je ova tema obrađena na 8 stranica. Međutim ako to uporedimo sa udžbenikom iz 2009. koji je namijenjen osnovcima, naići ćemo na mnogo više podataka. Autori su detaljnije opisali Podgoričku skupštinu, Božićni ustanak i proglašenje kraljevine SHS. 10Autori i ovdje jasno ističu nelegitimnost skupštine. Oni takođe govore i o detronizaciji kralj Nikole i dinastije Petrović-Njegoš i prvi put kazuju da su te odluke nelegitimne iz razloga što su ih donijeli poslanici koji nijesu izabrani po važećem crnogorskom izbornom zakonu i koji nijesu imali pravo da odlučuju o državnom statutu Crne Gore. Svi ostali podnaslovi obrađeni su na sličan način kao u ranijim udžbenicima. Svaki udžbenik koji se koristio u Crnoj Gori obuhvatio je i temu stvaranja kraljevine SHS i ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom. Shodno periodu u kojem je udžbenik izdat razumljivo je zašto je nekom pitanju posvećeno manje pažnje a drugom više. Mnogi udžbenici su po sadržaju slični. Ipak i u tim situacijama nailazimo na različita tumačenja jedne teme a razlog tome su različiti autori. Svi oni su nastojali prikazati ovaj događaj onakvim kakav je uistinu bio. Međutim kako su izlazili novi udžbenici, ova tema nam je, zahvaljujući našim autorima, postajala mnogo jasnija. 10 M. Šćekić, Ž. Andrijašević, V. Vuković, Istorija – udžbenik za četvrti razred gimnazije, Podgorica 2016, 58-63. 142 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Literatura: Burzanović Slavko, Đorđević Jasmina, Istorija za deveti razred osnovne škole, Podgorica 2014. Gaćeša Nikola, Živković Dušan, Radović Ljubica, Istorija za III i IV razred gimnazije, Podgorica 1993. Mršulja Nikola, Radulović Lovćenka, Drinčić Zeljko, Pejović Zdravko, Istorija za I i II razred srednjih stručnih škola, Podgorica 2003. Rastoder Šerbo, Pajović Radoje, Folić Zvezdan, Istorija za IV razred gimnazije, Podgorica 2003. Radonjić Vukašin, Mrvaljević Đuro, Petrić Dragomir, Istorija za VIII razred osnovne škole, Titograd 1960. Radonjić Vukašin, Petrić Dragomir, Istorija za VIII razred osnovne škole, Titograd 1976. Radonjić Vukašin, Petrić Dragomir, Istorija za VIII razred osnovne škole, Titograd 1989. Стругар Мило, Перовић Милутин, Историја за седми разред основне школе, Титоград, 1976. Strugar Milo, Perović Milutin, Istorija za VIII razred osnovne škole, Titograd 1989. Šćekić Milan, Andrijašević Živko, Vuković Vanja, Istorija – udžbenik za četvrti razred gimnazije, Podgorica 2016. / ZBORNIK RADOVA / 143 Saima Lojić Filozofski fakultet, Sarajevo STVARANJE JUGOSLAVIJE (1914 – 1918) U BOSANSKOHERCEGOVAČKIM UDŽBENICIMA HISTORIJE Pitanje stvaranja Jugoslavije je danas vrlo aktuelno, pogotovo jer se nalazimo u 2018. godini u kojoj se obilježava stoljetna godišnjica od čina stvaranja Jugoslavije 1918. Kako se mijenjala politička situacija u različitim periodima, tako su se i mijenjali udžbenici pa o činu stvaranja Jugoslavije postoje različite interpretacije. Znamo da udžbenici zauzimaju centralnu ulogu u procesu učenja i podučavanja u osnovnim i srednjim školama. Oni su korpus znanja koje učenici moraju usvojiti, ali i sredstvo za postizanje odgojno – obrazovnih ciljeva. Prema riječima Roberta Stradlinga,1 udžbenik je osnovno nastavno sredstvo u podučavanju nastave historije. U ovome radu analiziramo nekoliko udžbenika historije iz različitih perioda kako bi postigli krajnji cilj rada – a to je prezentovati kako je stvaranje Jugoslavije prikazano u udžbenicima historije koji su nastali u različitim periodima i da li su takve interpretacije bile podvrgnute reinterpretaciji, odnosno revizionizmu. Korištena je metoda hronološke obrade materijala kao i metoda analize sadržaja. U bosanskohercegovačkoj historiografiji do sad se niko nije bavio analiziranjem kako je čin stvaranja Jugoslavije prikazan u udžbenicima historije nastalih u različitim periodima. Imamo nekoliko radova koji se bave analizom udžbenika, ali te analize su vezane za druge teme. Tako naprimjer Sanja Gladanac je istraživala i analizirala sliku Prvog svjetskog rata u udžbenicima historije na primjeru Sarajevskog atentata. Ista autorica se bavila i pitanjem kako je ZAVNOBiH prikazan u bosanskohercegovačkim udžbenicima historije (1945 – 2013). Melisa Forić Plasto se bavila pitanjem kako su stećci prikazani u bosanskohercegovačkim udžbenicima historije. 1 Stradling, R. (2003). Nastava europske povijesti 20. stoljeća. Zagreb: Srednja Europa, 135. / ZBORNIK RADOVA / 145 Prvi udžbenik kojeg analiziramo je Istorija za VIII razred osnovne škole čiji su autori Stanko Perazić i Husein Serdarević. Stanko Perazić je bio eminentni historičar i metodičar nastave historije, koji je radio na Filozofskom fakultetu u Sarajevu zatim kao saradnik u Institutu za historiju, te kao nastavnik i profesor, dok je drugi autor Husein Serdarević također bio profesor historije, radio je i kao kustos muzeja u Zenici. Recenzenti ovog udžbenika su: Ahmed Hadžirović, tadašnji naučni savjetnik Instituta za historiju BiH, Natalija Popović, tadašnja nastavnica iz Banja Luke i Milenko Juričić, tadašnji profesor iz Bugojna. Izdavač udžbenika je ‘’SVJETLOST’’ OOUR Zavod za udžbenike i nastavna sredstva u Sarajevu 1987. godine. U drugoj lekciji udžbenika pod nazivom ‘’Jugoslovenski narodi u Prvom svjetskom ratu’’ autori se dotiču pitanja ujedinjena. Autori naglašavaju ulogu Srbije i Crne Gore što je vidljivo u podnaslovima i općenito u tekstu. Podnaslovi su: Srbija i Crna Gora u ratu, Cerska bitka, Bitka na Kolubari, Ratni ciljevi Srbije, Pad Srbije, Surovost okupatora u Srbiji i Crnoj Gori... Tu se nalazi i podnaslov Položaj naših naroda tokom rata u Austro – Ugarskoj gdje se kaže: “Jugoslovenski narodi koji su bili u sastavu Austro – Ugarske također su u toku rata živjeli u vrlo teškim uslovima.’’2 Autori su se konačno sjetili da makar malo spomenu druge države, pa dalje se kaže: “Članovi revolucionarnih organa u Bosni i Hercegovini, Sloveniji i Dalmaciji su hapšeni i zatvarani. Austrougarska vlast se naročito okomila na Srbe u Bosni i Hercegovini. Želeći iskorijeniti pripadnike srpske nacionalnosti, vlast je protiv Srba primjenjivala trojake mjere: ubijanje, prisilno raseljavanje i koncentracione logore.’’3 Očito je da su autorima udžbenika Srbija i Crna Gora imale glavnu ulogu u procesu ujedinjenja. Nakon pisanju o Srbiji i Crnoj Gori u Prvom svjetskom ratu autori se dotiču pitanja ujedinjenja. U podnaslovu Rađanje ideje o zajedničkoj državi jugoslovenskih naroda se kaže: ‘’Ideja o stvaranju zajedničke države jugoslovenskih naroda javila se još u XIX vijeku. Međutim, zbog različitih uslova u kojima su živjeli naši narodi, kao i zbog politike velikih sila, do ujedinjenja nije moglo doći. Istorijska težnja za zajedničkom državom 2 Perazić S., Serdarević H. (1987). Istorija za VIII razred osnovne škole. Sarajevo: ‹›SVJETLOST›› OOUR, 15. 3 Isto, 16. 146 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / jugoslovenskih naroda počela se ostvarivati u toku Prvog svjetskog rata.’’4 Autori vrše selekciju podataka tako što ističu osnivanje i rad Jugoslovenskog odbora i odnosa odbora i srpske vlade. Autori ne spominju različite ideje oko stvaranja zajedničke države niti aktivnosti različitih političara u tom periodu. Od tri deklaracije pominju samo Krfsku dok ne pominju Nišku niti Majsku deklaraciju. Osnovni značaj Krfske deklaracije sastoji se u ‘’tome što je svjetska javnost upoznata sa težnjama južnoslovenskih zemalja za oslobođenje i stvaranje zajedničke države.’’5 Samo to?? Autori navode kako je prema Deklaraciji zajednička država trebala da bude ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija sa dinastijom Karađorđevića na čelu. O samom činu ujedinjena 1. decembra 1918. se kaže: “S ciljem ostvarenja ujedinjenja, delegacija Narodnog vijeća iz Zagreba došla je u Beograd i predala regentu Aleksandru Karađorđeviću dokument u kome je izražena želja da se stvori zajednička država jugoslovenskih naroda. Regent Aleksandar Karađorđević je 1. decembra 1918. proglasio ujedinjenje Kraljevine Srbije i Države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstvenu državu pod imenom Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Proglašenjem ujedinjenja stvorena je prva zajednička država jugoslovenskih naroda. Time su ostvarene njihove davnašnje težnje. Jugoslovenski narodi su očekivali da će im zajednička država otvoriti mogućnosti za uspješan razvitak u privrednom, društvenom i kulturnom životu. Međutim, ubrzo je došlo do razočarenja i nezadovoljstva jer su se u zajedničkoj državi sve više učvršćivali kapitalistički poredak, centralistička vladavina i nacionalna neravnopravnost.’’6 U ovome kontekstu autori ne objašnjavaju šta ujedinjene znači za različite društvene slojeve već samo čemu su se nadali, niti kakvu je važnost imalo u ekonomskom smislu. Ovakva shvatanja oko ujedinjenja su rezultat tadašnjeg režima, jer ako u obzir uzmemo da je udžbenik napisan 1987. godine kada je Jugoslavija još živjela. Isto tako, podaci su suhoparni, ne navodi se zašto je bilo važno ujedinjenje i kako je ono shvatano. 4 Isto, 17. 5 Isto, 18. Perazić S., Serdarević H. (1987). Istorija za VIII razred osnovne škole. Sarajevo: ‹›SVJETLOST›› OOUR, 19. 6 / ZBORNIK RADOVA / 147 Drugi udžbenik kojeg analiziramo jeste Istorija – Povijest za II razred srednjeg usmjerenog obrazovanja i vaspitanja, čiji su autori Pero Vukadin i Rifet Jašarević. Izdavač je “SVJETLOST’’ Zavod za udžbenike i nastavna sredstva u Sarajevu 1990. godine. Recenzenti udžbenika su Rade Petrović, tadašnji profesor Filozofskog fakulteta u Sarajevu, Martin Udovčić, tadašnji profesor u Travniku i Kabil Velijagić, tadašnji profesor u Maglaju. U lekciji pod nazivom ‘’Jugoslovenski narodi u Prvom svjetskom ratu’’ autori se dotiču ujedinjenja. Dakle, isti je naziv lekcije kao i u udžbeniku iz 1987. Lekcija je nešto oskudnija u odnosu na lekciju iz ranijeg udžbenika. Ovdje lekcija ne sadrži toliko obimne informacije o Srbiji i Crnoj Gori u ratu, već se odmah prešlo na konkretnije stvari oko ujedinjenja a to je stvaranje Jugoslovenskog odbora i srpske vlade. O Jugoslovenskom odboru se kaže: ‘’Jugoslovenski odbor se zalago da buduća država bude država ravnopravnih naroda, pod čim je podrazumijevao, kao i srpska vlada, samo Srbe, Hrvate i Slovence.’’7 Ova rečenica je dosta kontradiktorna. O srpskoj vladi ovdje se kaže: ‘’Po Niškoj deklaraciji Srbija će se boriti za oslobođenje i ujedinjenje.’’8 Koliko znamo, tekst Niške deklaracije je da će se ‘’Srbija u ratu boriti ne samo za očuvanje svoje nezavisnosti, nego i za oslobođenje sve neoslobođene braće Srba, Hrvata i Slovenaca’’. Ujedinjenje pak i nije spomenuto. Dalje se kaže: ‘’Srpska vlada i naročito njen predsjednik Nikola Pašić u početu su pomišljali samo na proširenje Srbije na Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu i južnu Dalmaciju. Kad je srpska vlada prihvatila ideju o ujedinjenju naših naroda, ona je željela da Jugoslovenski odbor radi u njenom interesu. Po tom shvatanju, Jugoslovenski odbor treba samo da pomaže srpskoj vladi da se ostvari cilj ujedinjenja i oslobođenja.’’9 O Krfskoj deklaraciji u udžbeniku stoji sljedeće: ‘’Srpska vlada se nedvosmisleno izjasnila za stvaranje jugoslovenske države, a Jugoslovenski odbor je prihvatio dinastiju Karađorđevića.’’10 Da li je ovdje potrebna ova riječ nedvosmisleno? Dalje stoji: ‘’Obje strane su se sporazumjele da će buduća država biti parlamentarna monarhija 7 Vukadin P., Jašarević R. (1990). Istorija – Povijest za II razred srednjeg usmjerenog obrazovanja i vaspitanja. Sarajevo: Svjetlost, 19. 8 Isto. 9 Vukadin P., Jašarević R. (1990). Istorija – Povijest za II razred srednjeg usmjerenog obrazovanja i vaspitanja. Sarajevo: Svjetlost, 20. 10 Isto, 21. 148 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / ravnopravnih Srba, Hrvata i Slovenaca. Vjerska i građanska ravnopravnost svih stanovnika buduće države ovim sporazumom bila je zagarantovana.’’11 Autori također ne navode različite aktivnosti političara niti različite stavove po pitanju ujedinjenja. O činu ujedinjenja se kaže: “Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba moralo je da, naporedo sa borbom za ujedinjenje organizuje odbranu teritorija koje Talijani zaposjedaju i mimo odbredaba Londonskog ugovora. Za gušenje revolucionarnih gibanja na svojoj teritoriji i borbu protiv Talijana Narodno vijeće nije imalo oružanih snaga. Zato Narodno vijeće traži pomoć od srpske vlade. I zaista, već 13. novembra srpska vojska je stigla u Zagreb. Uvidjevši da se pomoću srpske vojske može spriječiti Italija da zauzme našu obalu i ugušiti revolucija, Narodno vijeće traži hitno ujedinjenje s Srbijom i Crnom Gorom. Zato je Narodno vijeće poslalo svoju delegaciju u Beograd, sa ovlašćenjima da zatraži sjedinjavanje Države Slovenaca, Hrvata i Srba sa Kraljevinom Srbijom. U međuvremenu je i Velika narodna skupština Crne Gore zbacila dinastiju Petrovića i proglasila ujedinjenje sa Srbijom. Na nekoliko dana ranije i Narodna skupština u Novom Sadu odlučuje da se Vojvodina ujedini sa Srbijom. Regent Aleksandar Karađorđević je primio delegaciju Države Slovenaca, Hrvata i Srba koja je saopštila odluku Narodnog vijeća u Zagrebu o ujedinjenju sa Srbijom. Regent Aleksandar je 1. decembra 1918. proglasio ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u zajedničku državu pod nazivom Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.’’12 Autori ne objašnjavaju šta je ujedinjenje značilo za različite društvene slojeve i koliko je ono bilo važno u ekonomskom smislu. Donekle se naglašava ideološko – politička strana ističući važnost Srbije u ujedinjenju. Također ne spominje se pitanje određenih nemira ili njihovih mogućnosti. Izlaganje autora je i ovdje suhoparno, ne prirodaje se tolika važnost činu ujedinjenja. Treći udžbenik kojeg analiziramo jeste udžbenik Historija 8. razred osnovne škole izdan 1994. godine od strane Ministarstva obrazovanja, nauke i kulture Republike Bosne i Hercegovine. Autori su Mustafa Imamović, Muhidin Pelesić i Muhamed Ganibegović, a recenzenti Enes Pelidija i Rifet Jašarević. Sva trojica autora su eminentni historičari, istraživači. U ovome 11 Isto. 12 Isto, 22. / ZBORNIK RADOVA / 149 udžbeniku se, za razliku od ostalih, naglašavaju različite ideje jugoslavenskog ujedinjenja, pa se kaže: “U južnoslovenskim zemljama Austro – Ugarske postojale su dvije, na izvjestan način, oprečne jugoslavenske ideje. Jedna da je moguće trijalističko preuređenje Monarhije, tj. da se uz Austriju i Ugarsku stvori i treća jugoslavenska država, a druga ideja se odnosila na to da će se jugoslavensko pitanje morati rješavati izvan Austro – Ugarske.’’13 Dalje se naglašava: “Međutim, mnogi građanski političari iz reda južnoslavenskih naroda nisu imali jasnu predstavu o tome kako će ta buduća država unutar Habsburške Monarhije ili izvan nje izgledati, tj. koji su njeni politički okviri, kakvo će biti njeno unutrašnje uređenje i kakvog će oblika biti. Prepleli su se lični i zajednički interesi, uz pokušaj da se prikažu kao opći, zajednički interes. Iz tih razloga pojavila su se kolebanja prema jugoslavenskom pitanju koje je otpočinjanjem Prvog svjetskog rata moralo biti formulirano u konkretan politički program.’’14 Autori ističu i važnost Jugoslavenskog odbora i srpske vlade u procesu ujedinjenja. Krfska deklaracije je “predviđala da buduća država bude ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđevića.’’15 Autori posebno ističu i pišu o aktivnostima političara u Bosni i Hercegovini neposredno prije ujedinjenja, pa kažu: “Josip Štadler je zastupao tzv. hrvatsko rješenje kao način da se sačuva Monarhija i njena dualistička struktura uz otvaranje mogućnosti za njeno trijalističko uređenje. Od muslimanskih političara prvi je istupio Šerif Arnautović koji se zalagao da se državnopravni položaj BiH riješi njenim priključenjem Ugarskoj, sa osiguranom autonomijom.’’16 Autori pišu i o prvoj bosanskohercegovačkoj Narodnoj vladi. O konačnom činu ujedinjenja autori kažu sljedeće: “Prema uputstvima koje je imala, delegacija Narodnog vijeća insistirala je na federalnom uređenju buduće države, od čega je zbog velikog pritiska tokom pregovora u Beogradu morala odustati. Delegacija je konačno pristala da prihvati 1. decembra 1918. Proklamovano ujedinjenje Srbije sa zemljama Države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstvenu Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Proklamaciju je izvšio regent Aleksandar Karađorđević. Tako 13 Imamović M., Pelesić M., Ganibegović M. (1994). Historija 8. razred osnovne škole. Sarajevo: Ministarstvo obrazovanja, nauke i kulture Republike Bosne i Hercegovine, 15. 14 Isto. 15 Isto, 16. 16 Isto. 150 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / je Bosna i Hercegovina kao integralni dio Države Slovenaca, Hrvata u Srba ušla u sastav novostvorene jugoslavenske države.’’17 Autori ne objašnjavaju šta je ujedinjenje značilo za različite društvene slojeve i da li je doprinijelo u ekonomskom smislu. Stavovi autora su u skladu sa ideološkim kontekstom tog vremena, jer se ističe Bosna i Hercegovina koja je tada bila samostalna država, nakon raspada Jugoslavije. Isti tekst se nalazi i u udžbeniku Historija, IV razred Gimnazije,18 autora Mustafe Imamovića i Muhidina Pelesića koji je izdan 1996. od strane Ministarstva obrazovanja, nauke, kulture i sporta Federacije Bosne i Hercegovine. U udžbeniku iz 2000. godine Historija, istorija, povijest – udžbenik za 8. razred osnovne škole u izdanju Sarajevo Publishinga, autora Zijada Šehića i Zvjezdane Marčić - Matošević ujedinjenju Jugoslavije nije data neka posebna pažnja. U udžbeniku nalazimo samo jednu lekciju koja se tiče ujedinjenja pod nazivom ‘’Bosna i Hecegovina i jugoslavensko pitanje. Uključenje BiH u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.’’ O ujedinjenu se kaže: ‘’Glavni nosioci jugoslavenskog programa bili su srpska vlada i Jugoslovenski odbor. Vladajući krugovi Srbije su se u načelu izjašnjavali o stvaranju jugoslavenske države prostim proširenjem granica Kraljevine Srbije na Bosni i Hercegovinu, Crnu Goru, južnu Dalmaciju, Vojvodinu i Srijem. Drukčiji stav na ujedinjenje južnoslavenskih naroda imali su političari iz južnoslavenskih zemalja u okviru Austro – Ugarske. Oni su na početku rata izbjegli u inostranstvo i osnovali Jugoslovenski odbor. Smatrali su da treba izvršiti ujedinjenje u jugoslavensku državu koja bi bila stvorena na najdemokratskiji način.’’19 Kakav je to najdemokratskiji način? O samom činu ujedinjenja stoji: “Delegacija je 1. decembra 1918. pozvala Aleksandra Karađorđevića koji je vršio vlast u ime maloljetnog kralja Petra, da preuzme vlast u cijeloj zemlji. On je dao izjavu kojom se proglasilo ujedinjenje Srbije sa Državom Slovenaca, Hrvata i Srba. Tako je Bosna i Hercegovina, kao sastavni dio Države Slovenaca, Hrvata i Srba, 17 Imamović M., Pelesić M., Ganibegović M. (1994). Historija 8. razred osnovne škole. Sarajevo: Ministarstvo obrazovanja, nauke i kulture Republike Bosne i Hercegovine, 17. Imamović M., Pelesić M., (1996). Historija, IV razred Gimnazije. Sarajevo: Ministarstva obrazovanja, nauke, kulture i sporta Federacije Bosne i Hercegovine. 18 19 Šehić Z., Marčić – Matošević Z., (2000). Historija, istorija, povijest – udžbenik za 8. razred osnovne škole. Sarajevo: Sarajevo Publishing, 123. / ZBORNIK RADOVA / 151 ušla u sastav nove jugoslavenske države – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.’’20 Ovaj udžbenik pokazuje veliki nedostatak. Autori ne spominju Majsku, Nišku niti Krfsku deklaraciju, niti različite stavove i mišljenja političara o ujedinjenju. Ne daju konačnu konstataciju zašto je bitno razumjeti stavarnje Jugoslavije i šta je ono značilo za sve narode i različite društvene slojeve. Također, autori ne daju nikakvu političku niti pravnu odrednicu ujedinjenja, niti šta je ono značilo u ekonomskom smislu. Autori ne obrađuju ovu temu na relevantan način. Dobijamo osjećaj da su samo čekali da im “posao ispadne iz ruku.’’ U konačnici, možemo zaključiti da se vremenom mijenjala percepecija i gledanje na čin osnivanja Jugoslavije. Prvobitno se pažnja pridavala Srbiji, za koju se smatralo da je imala vodeću ulogu u procesu stvaranja i nastanka Jugoslavije. Tako je prikazano u udžbenicima do perioda rata. Nakon raspada Jugoslavije, u periodu rata 1992 – 1995. situacija se mijenja. Pažnja se pridavala Bosni i Hercegovini i njenoj ulozi i položaju u Jugoslaviji. Vodile su se rasprave o različitim mišljenjima i stavovima različitih političara. U poslijeratnom periodu percepcija se nije toliko promijenila u samom gledanju na položaj Bosne i Hercegovine, ali donekle izostaju bitne informacije kao što imamo primjere u posljednjem analiziranom udžbeniku. 20 Isto. 152 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Dea Marić Filozofski fakultet, Zagreb HRVATSKI UDŽBENICI POVIJESTI O 1918. GODINI. PRIMJER UDŽBENIKA IVE PERIĆA IZ 1972., 1992. I 1993. GODINE S obzirom na to da se istraživački bavim nastavom povijesti u širem društvenom kontekstu posredovanja i recepcije povijesti, raduje me što sam na ljetnoj školi posvećenoj revizionizmu imala mogućnost govoriti o hrvatskim udžbenicima povijesti, (re)viziji povijesti kakvu donose i kakvu bi trebali posredovati učenicima odnosno budućim građanima. Za predmet analize koju ću predstaviti, odabrala sam tri udžbenika istog autora, Ive Perića. Ivo Perić (1930-2018) je hrvatski povjesničar i pedagog, s interesom za političku i kulturnu povijest Dalmacije i Hrvatske u 19. i 20. stoljeću. U većini njegovih djela koja su izdana u 1990-im godinama posebno se bavio razdobljem od 1930-ih do 2000-ih. Izdao je, između ostalog, i sintezu Povijest Hrvata iz 1997. koja je egzemplarno djelo hrvatskog povijesnog revizionizma 1990-ih. Autor je udžbenika koji pokrivaju razdoblje moderne povijesti za osnovnu i srednju školu i koji su izdavani u vrijeme socijalističke Jugoslavije i samostalne Hrvatske. Za predmet analize odabrala sam njegove udžbenike iz 1972., 1992. i 1993. godine. Zašto baš Perićevi i zašto baš ti udžbenici? Perićev udžbenik Povijest: za VIII. razred osnovne škole (Školska knjiga, Zagreb) iz 1992. godine bio je jedini udžbenik za osme razrede do uvođenja udžbeničkog pluralizma 1996-7. i doživio je četiri izdanja. Činjenica da je isti autor obrađivao isto povijesno razdoblje – pa i fenomen stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca – i u udžbeniku iz 1972. godine, daje nam dobar temelj za raspravu o promjenama i kontinuitetima u prikazu konkretne teme u Hrvatskoj u drugoj polovici 20. stoljeća. Udžbenik Hrvatska i svijet u XX. stoljeću objavljen 1993. godine u izdanju Školske knjige pruža nam temelj za analizu daljnjeg razvoja trendova u pisanju udžbenika povijesti u Hrvatskoj ranih 1990-ih godina. / ZBORNIK RADOVA / 153 Perićevi udžbenici važni su osim toga i zato što će u trenutku izrade novog privremenog nastavnog plana i programa poglavlja Perićevog udžbenika biti doslovno prepisana u program koji će nakon toga postati trajni nastavni plan i program i ostati na snazi sve do 2006. godine.1 Time će značajno odrediti repertoar motiva i strukturu narativa o 1918. u hrvatskoj nastavi povijesti u narednih deset godina. Ovaj tekst međutim nema namjeru dati ekstenzivan pregled udžbeničke produkcije u Hrvatskoj u 1990-im godinama, već fokusiranjem na produkciju jednog autora učiniti procese revizije ilustrativnijima. Godina 1918. je jedna od ključnih, prijelomnih godina u jugoslavenskoj i hrvatskoj povijesti. Za režime koji su se na teritoriju nekadašnje Kraljevine SHS smjenjivali po njenom nestanku, stvaranje prve zajedničke države jugoslavenskih naroda imalo je veliki značaj te je bilo važno vrijednosno se odrediti u odnosu na nju. Autorski rakursi utječu ne samo na izbor istraživačkih pitanja već i na artikulaciju povijesnih interpretacija. Prikazi ujedinjenja u udžbenicima domaće produkcije također su produkt određenih rakursa koji su u direktnoj vezi sa relevantnim obrazovnim politikama i politikama povijesti. U Drugoj Jugoslaviji prikaz Prve Jugoslavije mijenjao se kroz godine. Izrazito negativne prikaze karakteristične za udžbenike korištene u Hrvatskoj u ranim godinama jugoslavenskog socijalizma, od 1950-ih počinju postupno smjenjivati nijansiraniji prikazi. Povijesna kretanja i dalje su se tumačila iz matrice dijalektičkog materijalizma, a Prva Jugoslavija bila je prikazivana kao „nedemokratska tvorevina“ „koja je čuvala interese buržoazije“ odnosno kao antipod onoj drugoj. Vremenom je čin ujedinjenja ipak pozitivno vrednovan kao produkt zajedničkih nastojanja naroda Jugoslavije.2 Različiti stavovi i neslaganja oko modusa ujedinjenja također nalaze svoje mjesto u prikazima. Po prikazima glavnih izvora neslaganja značajno se razlikuju onovremeni srpski i hrvatski udžbenici. Hrvatski svaljuju odgovornost O procesu oblikovanja privremenog, a kasnije i trajnog nastavnog plana i programa povijesti u Hrvatskoj početkom 1990-ih više u: Snježana Koren, „Slike nacionalne povijesti u hrvatskim udžbenicima uoči i nakon raspada Jugoslavije“, Historijski zbornik, god. LX, Zagreb 2007, str. 247-294. 1 2 Stefano Petrungaro, Pisati povijest iznova. Hrvatski udžbenici povijesti 1918.-2004. godine, Zagreb 2009., S. Koren, „Slike nacionalne povijesti u hrvatskim udžbenicima uoči i nakon raspada Jugoslavije“. 154 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / na Pašića kao glavnog negativca, dok srpski ističu neslaganja u Jugoslavenskom odboru.3 U skladu sa marksističkom ideologijom, klasne nejednakosti predstavljene su kao centralni društveni problem Prve Jugoslavije.4 Tokom 1970-ih, na tragu političkih rasprava o federalizaciji Jugoslavije, nacionalno pitanje postaje prezentno u udžbenicima, što baca novo svjetlo i na stvaranje i stanje u Kraljevini SHS. U tom je smislu interesantan Perićev udžbenik iz 1972. (drugo revidirano izdanje koje je doživjelo nekoliko izdanja) koji u istom poglavlju uz socijalne probleme razlaže i one nacionalne apostrofirajući „zanemarivanje nacionalnih individualnosti“ te ističe da su samo Srbi, Hrvati i Slovenci bili priznati kao narodi i to u duhu omražene unitarističke ideje o troimenom narodu. Osobito podcrtava da su i Crnogorci i Makedonci tretirani kao Srbi. Udžbenici istog autora iz 1992. i 1993. godine dobro ocrtavaju radikalnu promjenu interpretativne matrice do koje dolazi 1990-ih godina u hrvatskoj historiografiji, javnom prostoru i nastavi povijesti. Napušteni su marksistički postulati u tumačenju povijesnog razvoja, a nacija je zauzela mjesto temeljne povijesne kategorije. Tako primjerice ono što je u udžbeniku iz 1972. godine okarakterizirano kao „učestale pobune seljaka“ i prateći „buržujski strah od revolucije“, sa ekstenzivnim popisom mjesta pobune diljem Jugoslavije, u udžbeniku iz 1992. imenuje se „buntovnim raspoloženjem seljaka“, da bi u konačnici u udžbeniku iz 1993. bilo tek periferno spomenuto u kontekstu pritisaka na ujedinjenje; „napetost stvaraju unutarnja previranja (tj. buntovna raspoloženja radnika i siromašnih seljaka) toliko i još više širenje talijanske okupacije...“. Pod egidom deideologizacije, poučavanje i učenje povijesti umjesto razvoja klasne svijesti i promicanja bratstva i jedinstva naroda i narodnosti Jugoslavije odgovara na novi zadatak: izgradnju nacije.5 3 O razlikama u prikazu stvaranja Prve Jugoslavije u hrvatskim i srpskim udžbenicima u ranom socijalizmu više u: Snježana Koren, Politika povijesti u Jugoslaviji (1945-1960). Komunistička partija Jugoslavije, nastava povijesti, historiografija, Zagreb 2012. 4 Klasne nejednakosti služe kao uvod u razvoj radničkog pokreta i KPJ koji će vremenom u udžbenicima zauzimati sve više mjesta. Vidi u: S. Koren, „Slike nacionalne povijesti u hrvatskim udžbenicima uoči i nakon raspada Jugoslavije“ i Magdalena Najbar-Agičić, Damir Agičić, „1918. – ostvarenje vjekovnih snova, geopolitička nužnost ili kobna pogreška. Postanak Kraljevstva SHS u hrvatskim udžbenicima za osnovnu školu“, u: Kultura sjećanja: 1918. Povijesni lomovi i svladavanje prošlosti, ur. Tihomir Cipek, Olivera Milosavljević, Zagreb 2007, str. 203-213. 5 Na ovo su već upozoravali i drugi autori analiza hrvatskih udžbenika poput S. Koren i S. Petrungara. / ZBORNIK RADOVA / 155 Rakurs je sužen sa „naših jugoslavenskih zemalja“ na hrvatske teritorije, odražavajući novi, etnocentrični okvir povijesti i potrebu distanciranja od zajedničke prošlosti. U udžbeniku iz 1972. godine, čin ujedinjenja tako je prikazan u poglavlju „Postanak Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i stanje u njoj do donošenja ustava“, dok je u onom iz 1992. ista tema prikazana u poglavlju koje obrađuje isti sadržaj, ali sada pod nazivom „Odaslanstvo, ‘Naputak’ i način utapanja Hrvatske u Kraljevstvo SHS“ (podcrtala D. M.). U istom poglavlju iznosi se ocjena o činu ujedinjenja kao „gubitku tisućljetne državnosti“. Ova kvalifikacija tipična je za hrvatske udžbenike povijesti ovog perioda u kojima ideja hrvatske državnosti zauzima centralno mjesto i upućuje na teleološki pristup povijesti u kojem stvaranje nacionalne države znači kraj povijesti. Osobito je informativan razvoj prikaza demonstracija na glavnom zagrebačkom trgu u prosincu 1918. godine. Ovaj je događaj u udžbeniku iz 1972. opisan u poglavlju „Nacionalni i socijalni problemi. Počeci otpora velikosrpskoj hegemoniji“, zajedno sa protudržavnim pobunama u različitim dijelovima Jugoslavije. Prosinačke demonstracije na Trgu bana Jelačića opisane su isključivo kao prodemokratske i republikanske.6 U udžbeniku iz 1992. godine ovaj se događaj obrađuje u nastavnoj cjelini pod nazivom „Prvi izražaji nezadovoljstva Hrvata u Kraljevstvu SHS“, nakon što je detaljno opisan proglas Stranke prava. Proslava stvaranja nove države opisana je kao „provokacija i vrijeđanje Hrvata i svega što je hrvatsko“, zbog čega su, nakon što su došli na trg, „mnogi hrvatski vojnici klicali za republiku, protiv monarhije i Dolje dinastija! Dolje kralj Petar! Dolje srpski militarizam!“. Ovakvim je pristupom događaj koji je ranije imao klasni i socijalni značaj reinterpretiran u događaj koji ukazuje na potlačenost Hrvata u novoj državi odnosno kao fenomen od nacionalnog značaja. Ova tendencija je još izraženija u udžbeniku iz 1993. godine u kojem pravaške artikulacije nezadovoljstva (prenoseći romantičarske formulacije iz proglasa poput „budi hrvatsku svijest, nastojeći uščuvati njegovu ljubav za tisućljetnu hrvatsku državu“...) i zagrebačke demonstracije dobivaju još više prostora (donose 6 U ovako postavljenoj pripovijesti, pobune su predstavljene kao proplamsaji nezadovoljstva na koje odgovor tek treba dati KPJ o čijem se nastanku izrazito detaljno razlaže u sljedećem poglavlju. 156 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / se dodatni podaci o žrtvama, procesuiranim vojnicima) uz niz proizvoljnih ocjena poput „I te su uvrede doživljene kao izraz primitivnosti i kao smišljen vrlo grub izazov koji bi mogao postati i stalnom praksom ako mu se ne pokaže energično protivljenje“. Kao što sam ranije napomenula, udžbenikom iz 1992. razrađen je repertoar tema koje će postati standardni dio kasnijih prikaza nastanka Kraljevstva SHS; uz krvoproliće u Zagrebu odnosno prosinačke žrtve, obilježavanje papirnih kruna i zlostavljanje vojnika i seljaka navode se kao ključni događaji.7 Valja istaknuti da su opisi zlostavljanja vojnika i seljaka razvidno u funkciji razvijanja antisrpskih sentimenata: „Srbijanski vojnici vrijeđaju i šamaraju vojnike koji nisu pravoslavci… žandari batinjaju seljake i prisiljavaju ih na klečanje pred šajkačom.“. Analiza ova tri udžbenika ukazuje na zanimljivu tendenciju u razvoju prikaza protagonista udžbeničkih pripovijesti: a) sve se više prostora posvećuje negativno vrednovanom djelovanju Svetozara Pribićevića (udžbenik iz 1993. donosi ocjene o njegovom kontinuiranom podrivanju hrvatskih interesa, onemogućavanju Stjepana Radića u sudjelovanju u radu Narodnog vijeća, progonu hrvatskih sudaca i odvjetnika, dovođenju srpske vojske u Hrvatsku, prijetnjama političkim protivnicima „ulicom“); b) sve više prostora se posvećuje liku i djelu Nikole Pašića. U udžbeniku iz 1993. godine suštinski nepromijenjenom opisu njegovog djelovanja pridodana je sljedeća kvalifikacija: „(Služiti se smicalicama da bi se postigla prijevara i neispunjavanje preuzetih obveza tipično je za srbijanske političare, pri čemu oni ne zaziru ni od najočitijih laži. Pašićevi modeli takva neciviliziranog ponašanja u javnim odnosima bili su i ostali uzor gotovo svim generacijama srbijanskih političara.)“. Iznošenje nedokazivih i paušalnih ocjena te u konačnici pripisivanja karakteristika ponašanja pojedinca čitavom kolektivu dovodi do negativne stereotipizacije srpskih političara. Ovaj postupak ima makar podjednako veze sa vremenom u kojem nastaje koliko i 7 Do ovoga će doći tako što će naslovi poglavlja Perićevog udžbenika biti prepisani u privremeni nastavni plan i program, koji će 1995. godine postati trajni nastavni plan i program i ostat će na snazi sve do 2006. godine. Više o procesu donošenju privremenog nastavnog plana i programa za povijest u: S. Koren, „Slike nacionalne povijesti u hrvatskim udžbenicima uoči i nakon raspada Jugoslavije“. / ZBORNIK RADOVA / 157 sa vremenom kojeg opisuje; nastao u doba Domovinskog rata, u direktnoj je vezi sa ratnom propagandom. Ono po čemu su sva tri analizirana udžbenika međusobno najviše nalik jest njihov pristup poučavanju i učenju. Sva tri udžbenika posvećuju nikakvu ili minimalnu pozornost didaktičkom oblikovanju sadržaja poučavanja i time zanemaruju svoju obrazovnu ulogu u podržavanju i usmjeravanju učenika u savladavanju povijesnih sadržaja. Od svih mogućih didaktičkih alata kojima su autori mogli pomoći učenicima u savladavanju ove kompleksne teme, u udžbeniku iz 1972. i 1992. pojavljuju se samo pitanja za ponavljanje, a u udžbeniku iz 1972. i jedna grafička shema koja prikazuje proces postanka Kraljevine SHS (priključivanje Crne Gore i Vojvodine Srbiji, pa onda ujedinjenje s Državom SHS). Od povijesnih izvora prva dva donose fotografije bez ikakvih dodatnih informacija i poticaja za obradu, a drugi donosi jedan pisani izvor bez ikakve predviđene didaktičke funkcije. Udžbenik iz 1993. ne donosi pak niti pitanja za učenike, niti bilo kakve druge didaktičke alate. Valja posebno istaknuti da su jezik i stil pisanja analiziranih udžbenika gotovo identični, neovisno o tome što su dva analizirana udžbenika pisana za učenike 4. razreda gimnazije, a jedan za učenike 8. razreda. Uzrast učenika za koje su udžbenici pisani nije utjecao ni na detaljnost prikaza u slučaju naše teme. Udžbenik je maksimalno iskorišten za elaboraciju interpretacija, a aktivnost učenika u potpunosti je zanemarena. Ostaje dojam da su udžbenici pisani prije svega za nastavnike, kako bi znali prenijeti „pravilnu“ interpretaciju povijesnih sadržaja. Ovakva vizija poučavanja i učenja povijesti problematična je iz niza (povijesnih, pedagoških i drugih) razloga te ima ozbiljne implikacije po povijesnu i društvenu svijest učenika. Baš ovakav pristup prisutan je nažalost u svim razmatranim udžbenicima. Kontinuitet didaktičkog oblikovanja u kontrastu je sa suštinskom promjenom pripovijesti o Prvoj Jugoslaviji. Prikaz ovog razdoblja značajno je preuređen primjenom nove interepretativne matrice (marksistička povijest naroda i narodnosti Jugoslavije smijenjena je razmatranjem razvoja hrvatske nacije kroz povijest). Primjetni su i procesi sužavanja perspektive na 158 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / hrvatske zemlje i Hrvate te selekcije (eliminacija nekih i naglašavanje drugih karakteristika događaja, procesa i pojedinaca).8 Ovakva, nova pripovijest o Prvoj Jugoslaviji nalazila se na školskim klupama nekoliko generacija hrvatskih učenika. Bilo bi nezahvalno spekulirati o tome koliko je učenika doista naučilo ili koliko ih pamti Prvu i Drugu Jugoslaviju onakvima kakve su u njima prikazane. No, ono što je više no izvjesno jest da namjera njihovih autora nije bila da učenicima omogući da o povijesti nauče efikasnije razmišljati (umjesto „bubati“), niti da razumiju kako priče o prošlosti nastaju (umjesto da usvoje onu „pravu“). A zašto je nastava povijesti služila tek potonjem, pitanje je za širu raspravu o obrazovnim politikama i politikama povijesti na ovim prostorima. 8 Petrungaro u hrvatskim udžbenicima povijesti nakon 1990-e prepoznaje procese dejugoslavizacije, eliminacije i revizije, a Höpken (prema Koren) prepoznaje u njima procese „deideologizacije“, renacionalizacije, dejugoslavizacije i detitoizacije, u: S. Koren, „Slike nacionalne povijesti u hrvatskim udžbenicima uoči i nakon raspada Jugoslavije“. / ZBORNIK RADOVA / 159 Sanja Radović Filozofski fakulteta, Beograd OSNIVANJE KRALJEVINE SHS U SRPSKIM UDŽBENICIMA NASTALIM POSLE RASPADA JUGOSLAVIJE Uvodni deo. Tema analize bio je način predstavljanja ujedinjenja južnoslovenskih naroda i nastanka prve jugoslovenske države u srpskim udžbenicima od 1990-ih do danas. Analizirana su ukupno četiri udžbenika koja su se koristilа, ili se i dalje koriste u nastavi, kao reprezenti različitih nastavnih programa. Promene u kurikulumima do kojih je dolazilo u poslednje dve decenije zahtevale su i drugačiji pristup u tumačenju istorije. Istorijski događaji u udžbenicima su se prilagođavali aktuelnoj politici, što je neminovno dovodilo do distorzije istorijskih činjenica. Poznato je da politika ima snažno gravitaciono polje i da krivi istorijsku sliku, kao masivna zvezda zrake svetlosti, da se poslužimo komparacijom iz fizike. Snaga i uticaj politike su toliko veliki, da istorijski fakti teško mogu da joj odole. Istorijski revizionizam je fenomen sa kojim se suočava svako društvo koje usled različitih okolnosti prinuđeno da traži novi identitet. Tako su srpski udžbenici istorije shvaćeni kao najbolje sredstvo za prenos identitetske matrice koja je trebalo da bude usklađena sa novim političkim trendovima i potrebama vlasti posle raspada Jugoslavije.1 U Srbiji je do promene dominantne matrice u udžbenicima došlo tokom Miloševićeve vlasti, kada je usvojen novi nacionalistički okvir koji je trebalo da opravda ratove vođene 1990-ih – upravo je glavna odlika ovih udžbenika bila nacionalna arogancija i samoviktimizacija.2 Ova promena nije bila nova jedino u interpretaciji, što je ne samo dozvoljeno, već i poželjno, nego je na delu pre svega bila “distorzija fakata, neophodna da se uspostavi mitološki D. Stojanović, Value Changes in the Interpretations of History in Serbia, Civic and Uncivic Values (eds. O. Listhaug, S. P. Ramet, D. Dulić), Budapest 2011. p. 224. 1 2 D. Stojanović, Slow Burning: Histoy Textbooks in Serbia 1993-2008, Transition and the Politics of History Education in South East Europe, (ed. A. Dimou), Gottingen 2009, p.143. / ZBORNIK RADOVA / 161 narativ”.3 Do druge promene je došlo posle zbacivanja Miloševića i promene vlasti, kada su uvedeni novi udžbenici (2002), čime se samo nastavio trend politizacije istorije. U tim novim udžbenicima nije bilo značajnijih promena u narativu, već samo u nijansiranju i akcentovanju određenih događaja, dok je matrica ostala ista. Najvažniji segment ove revizije odnosio se na rehabilitaciju antikomunističkih snaga i izjednačavanje četničkih i partizanskih snaga. Treća promena desila se posle otvaranja tržišta udžbenika u Srbiji 2009. To je dovelo do uvođenja alternativnih udžbenika u srpsku nastavu istorije što je u izvesnoj meri doprinelo pluralizmu pogleda, ali opet bez značajno novog čitanja. Negde može da se zapazi sofisticiraniji jezik, negde grublji, ali poenta je ostala ista, odnosno nastavio je da preovlađuje nacionalistički diskurs i samoviktimizacija. Kako se lako može obesmisliti kritički pristup istorijskim činjenicima, a istorija približiti mitologiji, vidi se iz reči bivšeg srpskog direktora Zavoda za udžebnike (državne istitucije koja je dugo imala monopol na izdavanje udžbenika) koji je jednom pilikom izjavio - „u istoriji je jedna istina kao što je jedan Bog“4. Sledeći takvu logiku, moglo bi se zaključiti da nam ne treba ni istorija ni nauka, već neka nova Biblija. Analiza teksta. Opšta karakteristika svih analiziranih udžbenika bio bi diskurs o ekskluzivnoj viktimizaciji kao i diskurs traume u sagledavanju prošlosti. Najefektiniji način da se ovo postigne je selektivno prikazivanje podataka o stradanjima stanovništva, na primer. Tako se navodi da je Jugoslavija gotovo isključivo nastala na žrtvama srpskog naroda, što omogućava interpretaciju prošlosti isključivo u korist određenih političkih ciljeva.5 Analiza je podeljena na tri celine i to hronološko-tematske. Prva celina se odnosi na analizu jugoslovenske ideje pre rata i u samom ratu, odnosno načina na koji je ona prezentovana u udžbenicima, zatim se u drugom 3 D. Stojanović. Slow Burning : History Textbooks in Serbia 1993-2008, 143. 4 D. Stojanović, Value Changes in the Interpretations of History in Serbia, Civic and Uncivic Values, p. 228. 5 Udžbenici istorije u post-konfliktnim društvima: Obrazovanje za pomirenje, Beograd 2016, str. 25. 162 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / delu analizira proces ujedinjenja i na kraju, način na koji je nova država predstavljena, koja su njena obeležja podvučena i izdvojena kao najvažnija, kao i koji su nedostaci izvučeni u prvi plan. 1) Jugoslovenska ideja. Pristup jugoslovenskoj ideji pre ujedinjenja se očekivano razlikuje, iako postoje izvesne podudarnosti. Svi udžbenici se bave ovim pitanjem, uz taksativno navođenje deklaracija (od Niške, preko Majske i Krfske do Ženevske), pravno pitanje je obrađeno na sličan način uz manja odstupanja u pogledu detalja. U nekim udžbenicima se ne spominju sve deklaracije, već samo one koje je donela srpska vlada. Tako autori prvog udžbenika iz 19976, ovo pitanje tretiraju vrlo šturo, kao i celu lekciju o nastanku Jugoslavije. Lekcija koja obrađuje jugoslovensku ideju i njen razvoj je neprirodno izdvojena i nalazi se bar 20ak stranica pre lekcije koja se bavi konačno procesom ujedinja, pa je na taj način stavljena u drugi plan. Autori navode u nekoliko rečenica kako je tekao pravni proces ujedinjenja, uz nabrajanje svih pravnih akata (navode se sve deklaracije). Najčudniji deo ove lekcije je pominjanje Londonskog ugovora u jednoj rečenici, dekontekstualizovano i bez detaljnijeg objašnjenja, odnosno navedeno je samo kako Italija nije bila zadovoljna i da je u pitanju bio tajni dogovor. Iz takvog navoda može se samo zaključiti da je po sredi bila neka konspiracija velikih i ništa drugo. Na kraju, inače sažetog i sumarnog pregleda, se kaže - „Tako je ostvarena ideja jugoslovenstva“.7 Iz načina na koji je sve prezentovano, učenici ne mogu jasno da vide vide razvoj i utemeljenje jugoslovenske ideje, nisu upoznati ni sa delovanjem glavnih idejnih pokretača, itd. Uopšte, ideja jugoslovenstva i ujedinjenja je nekoherentno obrađena, na momente konfuzna i krajnje sumarna. Ovo se može objasniti kontekstom vremena u kome je nastao udžbenik, a to je vreme dezintegracije Jugoslavije. Jednostavno, ideja jugoslovenstva nije bila politički relevantna i popularna. 6 Nikola Gaćeša, Ljiljana Mladenović-Maksimović, Dušan Živković, Istorija za 8. razred osnovne škole, Beograd 1997. 7 N. Gaćeša, Lj. Mladenović-Maksimović, D. Živković, Istorija za 8. razred osnovne škole, str. 72. / ZBORNIK RADOVA / 163 U drugom udžbeniku (iz 2002)8, prvom posle demokratskih promena, zastupljeno je potpogavlje „Jugoslovenska ideja i stvaranje nove države“. U načinu na koji je jugoslovenska ideja predstavljenja osetan je prizvuk fatuma i istorijskog determinizma. Za nastanak jugoslovenske države se kaže da je bila „neminovnost“, a to se dovodi u vezu sa propašću velikih carstava i srpskim pobedama u Balkanskim ratovima. „Tako se rešavanje srpskog ujedinjenja povezivalo sa složenim odnosima velikih sila, a stvaranje jugoslovenske države ukazivalo kao neminovnost“.9 Zašto je to samo po sebi neminovno, ne objašnjava se daetaljnije. Jedino se ovaj udžbenik bavi detaljno Londonskim ugovorom, i ta tema je izdvojena kao posebna celina sa podnaslovom. Za Londonski ugovor se kaže da je bila mogućnost za stvaranje Velike Srbije. Objašnjava se da je u pitanju bio sporazum između Italije i Antante o teritorijalnim ustupcima Italiji (Istra i veći deo Dalmacije), a da su Srbiji saveznici nudili Bosnu i Hercegovinu, Slavoniju, Srem, Bačku, južnu Dalmaciju, i severnu Albaniju. Srpska vlada, kako se navodi, nije bila spremna da prihvati teritorijalne ustupke koji su od nje traženi, a to je predaja većeg dela Makedonije Bugarskoj i dela Banata Rumuniji (kako bi ove dve države bile motivisane da stupe u rat na strani saveznika). U načinu na koji su ovi događaji predstavljeni, oseti se prizvuk propuštene šanse i žal za Velikom Srbijom. Zanimljivo je da se ne spominju ni Majska ni Ženevska deklaracija, koje su donete na teritoriji A-U monarhije. Akcenat je, dakle, stavljen samo na srpsku ulogu u procesu ujedinjenja. U trećem udžbeniku iz 201010, još veća pažnja je posvećena jugoslovenskom ujedinjenju. Već u podnaslovu se postavlja, prava i iskrena dilema – srpsko ili jugoslovensko ujedinjenje? Detaljno se objašnjava razlika između srpskog i jugoslovenskog ujedinjenja, zatim se navodi kako ideje o republici, federalizmu i jugoslovenstvu nisu imale dublji koren u Srbiji, kako su glavne srpske političke stranke i patriotske organizacije imale za cilj borbu za srpsko ujedinjenje, a Srbija je smatrana za Pijemont tog ujedinjenja. Kosta Nikolić, Nikola Žutić, Momčilo Pavlović, Zorica Špadijer, Istorija za 3. i 4. razred gimnazije, Beograd 2002. 8 9 Ibid, str. 131. 10 Radoš Ljušić, Ljubodrag Dimić, Istorija za 8. razred osnovne škole, Beograd 2010. 164 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Jugoslovenska ideja je bila u povoju i kaže se da je „imala pobornike među srpskom inteligencijom, dok je običnom narodu bila nepoznanica.“11 Dalje se navodi da je posle pobedničkih ratova (Balkanski i Prvi svetski) ugled i samopouzdanje Srbije porastao. Ključna ocena glasi – „Srbija je od prihvatljivog Pijemonta srpstva proglasila sebe za maglovit Pijemont jugoslovenstva. Bio je to ishitren i nedovoljno osmišljen preokret, fatalan mit o jugoslovenskoj državi, i prevelik zahvat za Srbiju i srpski narod.“12 Tu se može zapaziti direktna intervencija u fakte, čista politizacija istorije, primena svedene logike kojom se đacima ne daje prilika da kritički promišljaju o jugoslovenskoj državi. Jugoslavija je nešto ishitreno i nedovoljno promišljeno, dakle u startu promašeno. Navodi se da je Londonskim ugovorom Italiji dodeljena Istra i Dalmacija (kao i deo Tirola), čime je postavljena prepreka Srbiji koja je sada upućena da se bori za svoje ujedinjenje. Dakle, Srbija se sada ne bori samo za oslobođenje, već i za ujedinjenje, ne bori se samo sa neprijateljskim silama već i sa saveznicima. Da je stav autora da je Jugoslavija nametnuta i da nije bila izraz težnji jugoslovenskih naroda vidi se iz sledeće rečenice: „O budućem stvaranju zajedničke države Jugoslovena raspravljala je i odlučivala intelektualna elita, bez dogovora sa narodom, a zamisao je trebalo da ostvari srpska vojska.“13 Četvrti analizirani udžbenik14 je ujedno najobimniji, i u skladu sa tim, i lekcije posvećene nastanku Jugoslavije po obimu prevazilaze ostale udžbenike. Tu se može pronaći čak posebna lekcija pod naslovom „Stvaranje jugoslovenske države“. Za ideju stvaranja države južnoslovenskih naroda rečeno je da se razvijala već u 19. veku i da je bila pod uticajem istorijskih i političkih promena na Balkanu i Evropi. Navodi se da je počivala na svesti o nacionalnoj bliskosti i potrebi formiranja zajednice ljudi srodnog porekla, jezika, kulture i vere. Dalje se navodi da je ova ideja imala različite pravce u kojima je trebalo da bude realizovana, ali da se ništa od toga nije moglo dogoditi 11 Ibid, str. 84. 12 Ibid, str. 85. 13 Ibid, str. 85. 14 Mira Radojević, Istorija za 3. i 4. razred gimnazije, Beograd 2014. / ZBORNIK RADOVA / 165 sve dok su postojali Osmansko i Habzburško carstvo. Posle Balkanskih ratova navodi se da se kraljevina Srbija nametnula kao centar budućeg ujedinjenja Južnih Slovena. Za ideju jugoslovenstva je rečeno da se za nju zalagala „tek poneka politička stranka, inteligencija, umetnici i omladina“15 – ali je uprkos ovim ograničenjima ideja jedne države sve više sazrevala, što je korektan prikaz iz kog đaci mogu da steknu širi uvid u razvoj jugoslovenske ideje. Jedino se u ovom udžbeniku spominje pravo na samoopredeljenje, za koje se kaže da je bilo veliko dostignuće 1. sv. rata. Usvojivši ovo načelo, srpska vlada je u svojim programima i planovima istakla pravo Južnih Slovena – Srba, Hrvata i Slovenaca, „da slobodno odlučuju o svojoj budućnosti i stvore zajedničku državu.“ – „Na toj osnovi, ali i usled preokreta na srpskom ratištu i pobednosne ofanzive srpske vojske, srpska vlada je istakla kao ratni cilj oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca.“16 Dovođenje u vezu Niške deklaracije i prava na samoopredeljenje je anahronizam, s obzirom da je ideja o pravu naroda na samoopredeljenje proklamovana tek sa Vilsonovih 14 tačaka, a ne 1914. godine, na početku rata. Naglašava se da Srbija nije imala podršku saveznika za ujedinjenje, iz različitih razloga i interesa, te da nastanak južnoslovenske države nisu podržavali ni Rusija, ni VB, ni Francuska. Ostavlja se utisak da se Srbija borila sama protiv svih. Posebna pažnja posvećena je nedoslednosti u politici SAD, odnosno činjenjici da Vudro Vilson nije u dokumentu „14 tačaka“ govorio o nestanku, već o preuređenju A-U, i o autonomiji za njene narode. „U pogledu prava Kraljevine Srbije založio se za njeno teritorijalno proširenje, slobodan prilaz moru, garantovanje političke i ekonomske nezavinosti.“17 Ipak, narednih meseci i SAD su počele da „dozvoljavaju mogućnost da slovenski narodi Austrougarske stvore nezavisne države“. Ni u jednom drugom udžbeniku se ne nalazi ova kritika SAD. 15 Ibid, str. 128. 16 Ibid. 17 Ibid, str. 130. 166 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / 2. Analiza ujedinjenja. Samo ujedinjenje je predstavljeno na različite načine, od vrlo šturih do nešto opširinijijih opisa, a najčešće se akcenat stavlja na ulogu srpske vlade i još važnije, srpske vojske, u procesu ujedinjenja. U udžbeniku iz 1997. gotovo da se ne piše o samom ujedinjenju. Posle nabrajanja deklaracija samo u jednoj rečenici se kaže da je do ujedinjenja i došlo. U udžbeniku iz 2002. se navodi da su od stanovništva jugoslovenskih oblasti počeli da stižu učestali pozivi srpskoj vojsci da zaštiti „nacionacionalne teritorije Jugoslovena“ i da uspostavi red. Tako je delegacija Narodnog vijeća BiH prenela 4. 11. 1918. molbu vojvodi Stepi za ulazak trupa što je dovelo do ulaska jedinica Druge armije u Sarajevo 6. 11. 1918. Iste molbe su stigle i iz Zagreba, pa je tako jedan srpski bataljon ušao 8. novembra u Zagreb. Navode se Velike narodne skupštine u Novom Sadu i Podgorici, i da se očekivalo i prisajedinjenje Bosne i Hercegovine, ali posebno je zanimljivo da piše kako je „pod naletom događaja“ Narodno vijeće iz Zagreba odlučilo da se u zajedničku državu ujedini „cijelo neprekidno jugoslovensko područje bivše Austro-ugarske monarhije“ sa Srbijom i Crnom Gorom. O samom činu ujedinjena napisana je jedna jedina rečenica. Iz ovakvog slaganja događaja, može se zaključiti da ne postoji idejno i programsko zaleđe ili da nije dovoljno jako, u svakom slučaju nije presudno u procesu ujedinjenja. Presudna je bila odluka srpske vlade i snaga srpske vojske što se dodatno naglašava formulacijom da je do ujedinjenja došlo „pod naletom događaja“. U trećem udžbeniku iz 2010, akcenat se, takođe, stavlja na značaj srpske vojske u procesu ujedinjenja, ali su atori još direktnij pa tako stoji da je „srpska vojska je bila najefikasniji činilac ujedinjenja.“.18 Za prisajedinjenje Vojvodine i Crne Gore piše da su obe skuštine (i Podgorička i i skupština u Novom Sadu) smišljeno „stopile“ Vojvodinu i Crnu Goru sa Srbijom. „Tako je nastala nova i velika država Jugoslovena na Balkanu i u Evropi. U nju su svoju državnost unele Srbija i Crna Gora, postala je nova otadžbina svih Srba, Hrvata i Slovenaca, budućih Jugoslovena.“19 Da je Srbija unela svoju državnost je nešto na čemu se često insitira, i što ima za cilj da da veći legitimitet i pravo srpskom narodu u 18 R. Ljušić, Lj. Dimić, Istorija za 8. razred osnovne škole, str. 86. 19 Ibid, str. 87. / ZBORNIK RADOVA / 167 okviru Jugoslavije. Srbi su uneli (svoju) državnost, odrekli su se Velike Srbije (koja im se ukazala kao jedinstvena prilika), žrtvovali su nešto važno, dok su drugi narodi sve dobili na tacni. Četvrti udžbenik iz 2014. se ne bavi mnogo vojnim pitanjem već više pravnim. Posle navođenja deklaracije i hronologije samo konstatuje – „Ostvarenje ratnog cilja Kraljevine Srbije, proklamovanog Niškom deklaracijom, i stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca, predstavljalo je veliku pobedu srpskog naroda. Delo nacionalnog oslobođenja i težnja da se saberu ’neoslobođena braća’, započeti Prvim srpskim ustankom, privedeni su kraju.“20 Dakle uspostavlja se direktan kontinuitet i veza sa Prvim srpskim ustankom i borbom srpskog naroda za oslobođenje. U tom smislu, jugoslovenska ideja je samo okvir, pаravan za ostvarenje težnji i ideala srpskog naroda za ujedinjenjem i oslobođenjem. Jugoslovenska ideja se iscrpljuje na tome, na objedinjavanju srpskog naroda u jedinstven državni okvir. Za nacionalne težnje Hrvata i Slovenaca je rečeno da su bile uzrokovane željom da se izbegne uloga poraženih i da se sačuva celina etničkih teritorija (unetih u Jugoslaviju). Dakle, ostali narodi (sem Srba) ulaze iz nečasnih, sebičnih motiva. 3. Obeležja države posle ujedinjenja. Svi udžbenici glavnom navode pregled geografskih i demografskih podataka, uz navođenje broja žrtava. Naravno, samo srpskog naroda. Opšti utisak je da je država bila okružena neprijateljima. Tako u prvom udžbeniku iz 1997, posle nabrajanja geografskih i demografskih podataka, ide rečenica gde piše – „Susedi su neprijateljski bili raspoloženi prema njoj, sem Grčke i Rumunije“.21 Ovo se ponavlja, u drugačijoj formi, i u ostalim udžbenicima. Akcenat je, dakle, stavljen na to da je država bila oprhvana problemima, kako spolja tako i iznutra. Poseban fokus je usmeren na hrvatsko pitanje, odnosno hrvatski problem. U potpoglavlju „Nacionalno pitanje i njegova suština“ nalazi se rečenica: „Hrvati su se posebno isticali sa zahtevima za priznavanje nacionalne osobenosti, u osnovi čega su u velikoj meri 20 Mira Radojević, Istorija za 3. i 4. razred gimnazije, str. 131. 21 N. Gaćeša, Lj. Mladenović-Maksimović, D. Živković, Istorija za 8. razred osnovne škole, str. 83. 168 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / bile separatističke namere i težnje za razbijanjem Jugoslavije“.22 Ova rečenica itekako odiše duhom vremena i jezikom Miloševićevske propagande. U drugom udžbeniku se, takođe, piše pre svega o problemima i tako eksplicitno stoji - „Od prvog dana, kraljevina se suočila sa mnogim problemima“.23 Pored standardnih problema, poput materijalnih gubitaka i agrarne zaostalosti, što takođe navodi većina autora, kao poseban problem se isticala i nespremnost mnogih naroda (Hrvata pre svega) da učestvuju u životu nove zemlje. Ipak, ovde se spominje i „antidržavni rad nacionalnih manjina, Albanaca, u prvom redu.“24 On jedini spominje Albance u ovom kontekstu, što bi moglo da se dovede u vezu sa dešavanjima 1999. i 2001, dakle u vreme koje je neposredno prethodilo pisanju udžbenika. U trećem udžbeniku se detaljno navode žrtve, ali samo srpske. Autori se ovde malo detaljnije bave socijalnom istorijom, pa objašnjavaju da je društvo SHS nije bilo moderno već tradicionalno. Najveći deo stanovništva (78%) je živeo na selu. Delili su ga tradicija, običaji, stepen prosvećenosti i kulturne razvijenosti, jezik, način proizvodnje, oblici svojine, tipovi naselja, religija, način života i mišljenja. Nije baš najjasnije zašto bi pluralizam mišljenja predstavljao problem. Kao problem se navodi i to što je SHS bila „zona dodira tri velike konfesije“ (47% pravoslavci, 39% katolici i 11% muslimani). Naznačeno je da je funkcija nove države bila da „čini zid koji sprečava prodor ’germanske opasnosti’ ka Jadranu“, i da služi kao sanitarni kordon koji onemogućava širenje komunističkih ideja prema Zapadu, kao i da bude eksponent pobedničkih siлa na Balkanu. Dakle, daje se premoć spoljnom faktoru u odnosu na unutrašnji, i đaci mogu samo da zaključe da smo mali i nebitni i da jedino velike sile odlučuju o našoj sudbini, od kreiranja države, do davanja smisla i značaja (do razbijanja države na kraju). Navodi se da je SHS bila država sa jednom od najdužih granica u Evropi i da je bila okružena državama gubitnicama u 1. sv. ratu, „revanšistički i revizionistički rasploženom Mađarskom, Bugarskom i Austrijom“, zatim i sa Italijom, ali i Albanijom, za koju piše da je bila „neprijateljski raspoložen sused opsednut idejama o proširenju svoje teritorije i formiranju Velike Albanije.“25 22 Ibid, str. 85. 23 K. Nikolić, N. Žutić, M. Pavlović, Z. Špadijer, Istorija za 3. i 4. razred gimnazije, str. 135. 24 Ibid. 25 R. Ljušić, Lj. Dimić, Istorija za 8. razred osnovne škole, str. 130. / ZBORNIK RADOVA / 169 Četvrti udžbenik grupiše probleme sa kojima se nova država suočila u tri celine – nacionalna nezadovoljstva, socijalno-ekonomska pitanja i politički sukobi. Navodi se da su najzadovoljniji bili Srbi koji su težili ujedinjenju cele nacije i zarad toga se Kraljevina Srbija „odrekla sopstvene, ogromnim žrtvama sticane državnosti“.26 Nigde se ne pominju žrtve drugih naroda, samo srpske i naglašava se da su te žrtve bile velike. Navodi se da su polja ostala neobrađena, poljoprivredne mašine su bile uništene i odnete, a stoka stradala. Uništeno je preko 57% mašina i instalaciju u preduzećima. Materijalna šteta nastala usled rata iznosila je između 7 i 10 milijardi zlatnih franaka. „Uprkos ratnoj pobedi, mir je umesto spokojstva donosio nove nedaće“27 jer je većina suseda imala je revanšistički i revizionistički stav proistekao iz prethodnog rata i graničnih pitanja. Dakle, u svim udžbenicima autori se fokusiraju samo probleme, dok se dobre strane gotovo uopšte ne ističu. Ovakav odabir sadržaja, korišećnje samo poželjnih fakata, dekontekstualizacija, dovodi do kreiranja poželjne slike koja za cilj ima stvaranje osećaja nesigurnosti i pretnje. Ne ostavlja se prostora za drugačije zaključivanje, sem da su neprijatelji svuda oko nas. Zaključak U krajnjem zaključku može se reći da je glavna poruka analiziranih udžbenika da je srpski narod bio žrtva, a Jugoslavija promašaj. Ipak, udžbenici su puni i kontradiktornosti. Tako se nudi zaključak da je Jugoslavija nastajala sama od sebe, pod naletom događaja, neizostavno, bez volje naroda, uz pomoć srpske vojske i presudno zahvaljujući međunarodnom faktoru. Bila je neminovnost, greška, i trijumf srpskog naroda. Živela je okružena neprijateljima, revanšistima, i sa seperatistima unutar svojih granica. Kakva je bila dobro je i postojala. 26 Mira Radojević, Istorija za 3. i 4. razred gimnazije, str. 131. 27 Ibid. 170 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Maja Vehar Filozofski fakultet, Ljubljana PRIKAZ OSNIVANJA PRVE JUGOSLAVIJE (1918) U UDŽBENICIMA ZA OSNOVNE I SREDNJE ŠKOLE NAKON 1991. GODINE U SLOVENIJI Sažetak Nastanak Kraljevine Jugoslavije u nastavnim planovima predstavlja obaveznu podtemu koja se izučava u devetom razredu osnovne škole, u 4. godini gimnazije te u srednjim stručnim i stručno-tehničkim školama. Članak prikazuje kako je navedena tema predstavljena u udžbenicima za osnovnu u srednju školu – osnovnim školskim knjigama prilagođenim za školsko obrazovanje. U analizu je bilo uključeno 12 udžbenika različitih autora, napisanih nakon 1991. godine. Pre svega nas je interesovalo kako su pisci udžbenika strukturisali nastavnu materiju (naglasci), kakva sredstva su upotrebili za prikazivanje sadržaja (npr. odabir fotografija), na koji se način međusobno razlikuju te šta je uzrok raskoraka (ako postoji) između njih. Pored sadržine udžbenika, istraživanje se dotaklo i njihovog didaktičkog plana te uspešnosti slovenačkog nastavnog sistema u nastavi istorije. Ključne reči: udžbenici, Kraljevina SHS/Jugoslavija, Država SHS, ideje jugoslovenskog povezivanja, nastavni sistem, nastavni planovi. Uvod Slovenačka teritorija je u periodu od 1918. godine do Drugog svetskog rata bila uključena u Kraljevinu SHS odnosno Jugoslaviju, što predstavlja značajno poglavlje slovenačke istorije i sastavni je deo osnovnoškolskih i srednjoškolskih nastavnih planova. Nastanak Kraljevine Jugoslavije predstavlja obaveznu podtemu koja se izučava u devetom razredu osnovne škole u sklopu teme Slovenci u 20. i 21. veku. Nastavni cilj je da učenici mogu / ZBORNIK RADOVA / 171 da objasne uzroke i tok stvaranja kraljevine, što istovremeno predstavlja jedan od standarda znanja.1 Nastavni plan za srednje škole (primer gimnazijskog plana) malo je drugačije strukturisan, ali u načelu se osnivanje Jugoslavije obrađuje u 4. razredu unutar obaveznih širih tema 20. i 21. veka, i to u potpoglavlju Razvoj slovenačkog naroda u 20. veku. Nastavni cilj kod potonjeg nije samo pamćenje informacija, nego i njihovo upoređivanje, korišćenje i vrednovanje. Nastavni planovi određuju različiti broj časova namenjenih nastavi istorije. U osnovnim školama je od 6. do 9. razreda nastavi istorije namenjeno 239 časova (9. razred: 64 časova),2 u opštim gimnazijama 280 časova,3 u stručnim gimnazijama 210 časova te u klasičnim gimnazijama 350 časova.4 Časovi su za pojedinačne godine određeni nastavnim planom. Tako npr. u Gimnaziji Bežigrad (program opšte gimnazije) u 4. godini imaju 70 časova istorije.5 Manji broj časova je istoriji namenjen u srednjem stručnom i stručno-tehničkom obrazovanju, i to ukupno 103 časa. Obavezni deo Razvoj slovenačkog nacionalnog identiteta i put do slovenačke države u 19. i 20. veku obuhvata 68 časova te predviđa i rasmatranje nastanka prve Jugoslavije.6 Specifičnijih odredbi o nastavi o nastanku Kraljevine Jugoslavije u nastavnim planovima nema, stoga nastavnik može da presudi koje su informacije bitne za njegove učenike, pri čemu pomažu i udžbenici. Oni su, prema mišljenju didaktičara, temeljna školska knjiga prilagođena školskoj nastavi, jer je u njima naučni i stručni sadržaj predstavljen po programskim, pedagoškim, psihološkim i didaktičko-metodičnim principima.7 Kako se 1 Program osnovna šola: zgodovina: učni načrt. Ljubljana: Ministrstvo za šolstvo in šport, 2011. 2 Program osnovna šola: zgodovina: učni načrt. Ljubljana: Ministrstvo za šolstvo in šport, 2011. 3 Učni načrt: gimnazija: zgodovina. Ljubljana: Ministrstvo za šolstvo in šport, 2008. Portal MSS. »Učni načrti za gimnazije.« http://portal.mss.edus.si/msswww/programi2011/programi/ gimnazija/ucni_nacrti.htm (dostop: 16. 11. 2018). 4 5 Gimnazija Bežigrad. »Predmetnik gimnazija.« http://www.gimb.org/?page_id=353 (dostop: 16. 11. 2018). 6 »Srednje strokovno izobraževanje, poklicno-tehniško izobraževanje, katalog znanja: zgodovina.« Dostopno na: http://eportal.mss.edus.si/msswww/programi2018/programi/Ssi/KZ-IK/katalog.htm (dostop 16. 11. 2018). Trškan, Daniela. Didaktično-metodična struktura srednješolskih učnih načrtov za zgodovino ter njen vpliv na pisno preverjanje in ocenjevanje znanja. Doktorska disertacija. Ljubljana: Oddelek za zgodovino FF UL, 2001, 91. 7 172 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / nastavnici u svom radu većinom oslanjaju na njih,8 udžbenici kao drugi zvanični instrument usmeravanja koji kontrolišu vlasti odgovorne za obrazovanje moraju da budu što je moguće više usklađeni sa nastavnim planom.9 Uprkos takvim odredbama na tržištu je prisutna šarena ponuda različitih udžbenika. Osnivanje prve Jugoslavije obrađuje se u udžbenicima za osmi odnosno deveti (otkad je uvedena devetogodišnja osnovna škola) razred osnovne škole te u udžbenicima za četvrti razred srednje škole. U analizi sam obuhvatila 12 udžbenika. Uključila sam udžbenike koji su napisani ubrzo nakon osamostaljenja, te one koji su izdati u poslednjih nekoliko godina. Najstariji osnovnoškolski udžbenik uključen u istraživanje su 1993. napisali Branimir Nešović i Janko Prunk, koji su još pre 1991. godine objavljivali različite udžbenike.10Ervin Dolenc, Aleš Gabrič i Marjan Rode su 1998. godine pripremili udžbenik pod naslovom Koraci u vremenu: 20. vek: Istorija za 8. razred, koji je u obnovljenim izdanjima izašao još 2002. i 2013. godine.11 Božo Repe, Dušan Nećak i Ana Nuša Kern su 2000. godine sarađivali pri pisanju udžbenika Naš vek,12 a u istraživanje smo uključili i 2005. godine objavljeni udžbenik Istražujem prošlost 9 autora Jelke Razpotnik i Damjana Snoja, koji je bio obnovljen 2013.13 Neki od navedenih autora pisali su i udžbenike za srednju školu. Tako je Božo Repe pripremio udžbenike Naš period (1997)14 8 Trojar, Štefan. »Nekaj vprašanj pri načrtovanju učnih ur pouka zgodovine (2. del). Zgodovina v šoli, 1/1 (1992), 37. 9 Strmčnik, France. Didaktika. Osrednje teoretične teme. Ljubljana: Znanstveni inštitut Filozofske fakultete, 2001, 263. 10 Nešović, Branimir in Janko Prunk. 20. stoletje: zgodovina za 8. razred osnovne šole. Ljubljana: Državna založba Slovenije, 1993. Dolenc, Ervin, Aleš Gabrič in Marjan Rode. Koraki v času: 20. stoletje: Zgodovina za 8. razred. Ljubljana: DZS, 1998; Dolenc, Ervin, Aleš Gabrič in Marjan Rode. Koraki v času: 20. stoletje: Zgodovina za 8. razred osemletke in 9. razred devetletke. Ljubljana: DZS, 2002; Gabrič, Aleš, Marjan Rode, Tadeja Galonja in Ervin Dolenc. Koraki v času 9: Učbenik za zgodovino v 9. razredu osnovne šole. Ljubljana: DZS, 2013. 11 12 Kern, Ana Nuša, Dušan Nećak in Božo Repe. Naše stoletje: zgodovina za 8. razred osnovne šole. Ljubljana: Modrijan, 2000. Razpotnik, Jelka in Damjan Snoj. Raziskujem preteklost 9: učbenik za zgodovino za 9. razred osnovne šole. Ljubljana: Rokus, 2005; Razpotnik, Jelka in Damjan Snoj. Raziskujem preteklost 9. Ljubljana: Rokus, 2013. 13 14 Repe, Božo. Naša doba: oris zgodovine 20. stoletja: učbenik za 4. razred gimnazije. Ljubljana: DZS, 1997. / ZBORNIK RADOVA / 173 i Savremena istorija (2000, 2005)15, a Aleš Gabrič zajedno sa koautorom udžbenik Istorija 4 (2002, 2011).16 U istraživanje sam uključila i udžbenik za srednje stručno i stručno-tehničko obrazovanje autorki Metke Karlovšek i Vesne Robnik.17 Pre svega me zanimalo kako su pisci udžbenika strukturisali nastavnu materiju (naglasci), kakva sredstva su upotrebili za prikazivanje sadržaja (npr. odabir fotografija), na koji se način međusobno razlikuju te šta je uzrok raskoraka (ako postoji) između njih. Pored same sadržine udžbenika dodatna pitanja istraživanja su dodirivala i njihov didaktički nacrt te uspešnost slovenačkog školskog sistema u nastavi istorije. Sadržaj udžbenika Ideje o udruživanju pre rata Udžbenici su strukturisani na različite načine, većina je uređena hronološki (npr. Prvi svetski rat, svet između dva rata), a unutar većih jedinica mogu se naći i poglavlja koja se tiču istorije Slovenaca i u vezi s tim i jugoslovenske istorije. Ideje o povezivanju južnoslovenskih naroda učenicima su prvi put predstavljene kod opisa položaja Slovenaca u Austrougarskoj pre Prvog svetskog rata. U većini srednjoškolskih udžbenika spomenuti su trialistički plan (preuređenje Austrougarske na tri ravnopravna dela: austrijski, ugarski i južnoslovenski); plan Gregora Žerjava (jugoslovenska kraljevina (podeljena na tri pokrajine) unutar konfederativne Austrougarske), austromarksizam socijaldemokrata (preuređenje Austrije u savez naroda s teritorijalnim narodnim jedinicama umesto pokrajina, građansko parlamentarno uređenje, socijalne reforme); predlog masarikovaca (građansko demokratsko narodno uređenje pod vodstvom inteligencije, socijalne promene bez revolucije); ideja sledbenika kulturnog društva Preporod (razbijanje Habsburške monarhije te ujedinjenje svih jugoslovenskih naroda u samostalnu državu, unitarizam) te Repe, Božo. Sodobna zgodovina: zgodovina za 4. letnik gimnazij. Ljubljana: Modrijan, 2000; Repe, Božo. Sodobna zgodovina: zgodovina za 4. letnik gimnazij. Ljubljana: Modrijan, 2005. 15 Dolenc, Ervin in Aleš Gabrič. Zgodovina 4: učbenik za 4. letnik gimnazije. Ljubljana: DZS, 2002; Gabrič, Aleš in Mateja Režek. Zgodovina 4: učbenik za četrti letnik gimnazije. Ljubljana: DZS, 2011. 16 17 Karlovšek, Metka in Vesna Robnik. Zgodovina za srednje strokovno in poklicno tehniško izobraževanje. Ljubljana: DZS, 2014. 174 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / mišljenje Ivana Cankara (federativno ujedinjenje jugoslovenskih naroda, ali ne i kulturno odnosno jezičko sjedinjenje).18 Neki gimnazijski udžbenici su skromniji i spominje se samo trijalizam,19 dok udžbenik za srednje stručno i tehničko obrazovanje pored toga navodi i ideje sledbenika kulturnog društva Preporod te Ivana Cankara.20 Udžbenici za osnovne škole koji se danas koriste ne bave se predstavljanjem položaja Slovenaca pre Prvog svetskog rata i idejama o ujedinjenju s drugim južnoslovenskim narodima. Prvi koraci ka ujedinjenju tokom Prvog svetskog rata Većina srednjoškolskih udžbenika obuhvata događaje na državotvornom području za vreme Prvog svetskog rata. U osnovnoškolskim udžbenicima te udžbenicima za srednje stručne škole sadržaj je sažet, odnosno ispušten (Niška deklaracija). Oni sadržajno bogatiji su prilično detaljni u opisivanju događaja. U svima su navedena tri aktera koja su imala značajnu ulogu prilikom ujedinjenja. Tako udžbenik Naše doba kao ‚piemonta‘ jugoslovenskog ujedinjenja predstavlja Srbiju. Takav položaj joj pripisuje jer je imala vlastitu vojsku, bila samostalna i na strani pobedničkih snaga Antante. Kao drugi faktor ujedinjenja navodi se Jugoslovenski odbor, politička organizacija hrvatskih, srpskih i slovenačkih političkih emigranata iz Austrougarske,21 koji je osnovan 15. aprila 1915. godine u Londonu – neki udžbenici navode Pariz,22 a treći jugoslovenski poslanički klub u bečkom parlamentu (nastojanja za ravnopravnu državu Jugoslovena unutar Austrougarske). Nakon toga slede prvi koraci ka ujedinjenju. Kao prvi korak predstavljena je Niška deklaracija, koju je srpska vlada potpisala 7. decembra 1914. godine, i u kojoj je borbu za odbranu Srbije proglasila i borbom za oslobođenje i ujedinjenje neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca, čime se udaljila od velikosrpskog plana. Uprkos tome, postojao je strah 18 Npr. Repe, Naša doba; Repe, Sodobna zgodovina, 2000 in 2005. 19 Dolenc, Gabrič, Zgodovina 4; Gabrič, Režek, Zgodovina 4. 20 Karlovšek, Robnik, Zgodovina. 21 Repe, Naša doba. 22 Npr. Dolenc, Gabrič, Zgodovina 4, 32. / ZBORNIK RADOVA / 175 od aneksije, jer nije postojalo utemeljenje o unutrašnjem uređenju države koje je detaljnije određeno u u Krfskoj deklaraciji, koju su 20. jula 1917. potpisali Jugoslovenski odbor i srpska vlada. Postigli su sledeće: pravo na samoopredeljenje, dogovor o ustavnoj monarhiji s Karađorđevićima, dogovor o primanju ustava s kvalifikovanom (apsolutnom) većinom u ustavotvornoj skupštini (izglasanoj na opštim i direktnim izborima). Neuspešni su bili kod prihvatanja načela federativnosti, jer su zaključili da bi se država delila prema prirodnim, socijalnim i privrednim kriterijumima, a ne nacionalnim odnosno istorijskim, iako su svi pričali o ravnopravnosti jezika, pisma i jugoslovenskih plemena. Nešto drugačiji je bio sadržaj Majske deklaracije, koju je 30. maja 1917. u bečkom parlamentu pročitao Anton Korošec, predsednik Jugoslovenskog kluba, i koja je pokrenula širok deklaracioni pokret. U udžbenicima piše da je na temelju narodnosnog načela te hrvatskog državnog prava zahtevala ujedinjenje Slovenaca, Hrvata i Srba u samostalno telo pod habzburškim žezlom. Sledeći ideju, vladajući krugovi su u poslednjoj etapi rata popustili, ali su se suprotstavljali uključivanju slovenačke teritorije (pristup Jadranu) u takvu jedinicu. To je predstavljeno i kao jedan od razloga za razmišljanje o jugoslovenskoj državi van granica Austrougarske. Razlogi su tako i za srednjoškolce i za osnovnoškolce slični: pooštren nadzor te nemački pritisak na slovenačke organizacije i jugoslovenski orijentisane pojedince, zabrane jugoslovenski usmerenih novina, zabrana delovanja nekih društava (Slovenačka matica), zatvaranje narodnih organizatora, nespremnost na priznanje ravnopravnosti s Nemcima i Mađarima, posledično nepoverenje prema austrijskoj državi i želja za samoopredeljenjem (Vilsonove tačke).23 Osnivanje Države SHS Poglavlje koje sledi bavi se nastankom Države SHS pri čijem opisu se udžbenici ne razlikuju mnogo.24 Kao razlog što je došlo do stvaranja novih tela navode činjenicu da Austrougarska nije želela da uključi slovenačku teritoriju ni u jednu od varijanti jugoslovenske jedinice. Stoga su predstavnici sve tri slovenačke stranke u avgustu 1918. godine u Ljubljani osnovali Narodni svet za Sloveniju i Istru. Slično se desilo i u Bosni, u Hrvatskoj i Dalmaciji, a 6. oktobra 23 Navedene informacije u celini ili delimično sadrže svi udžbenici uključeni u istraživanje. 24 Isto kao u prethodnom komentaru. 176 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / osnovano je Narodno vijeće – vrhovno telo Jugoslovena u Austrougarskoj. Car Karl I je manifestom hteo da reši situaciju, ali pošto nije popuštao od dualističnog uređenja, generalno obećanje o federaciji te samoopredeljenju više nije bilo dovoljno. Naime, Hrvatski sabor je 29. oktobra 1918. prekinuo državnopravne veze s Austrougarskom, a Hrvatska se uključila u Državu Slovenaca, Hrvata i Srba. Isto su na masovnoj manifestaciji učinili predstavnici Narodnega sveta u Ljubljani. Poslednjeg dana oktobra, slovenački Narodni svet osnovao je Narodnu vladu, koja je imala zakonodavnu i izvršnu vlast u Sloveniji (federalna jedinica Države SHS). Razlozi za ulazak u Kraljevinu SHS Priča o osnivanju nove države ovim još nije završena; sledi, naime, predstavljanje motiva za ulazak u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Srednjoškolski udžbenici koji su bogatiji informacijama, učenicima ističu da su se razlozi za ulazak razlikovali od naroda do naroda te ih istoriografija ocenjuje različito, a često i protivrečno. Pošto je nastanak Jugoslavije predstavljen u okviru slovenačke istorije, u udžbenicima su objašnjeni uzroci koji su Slovence doveli do traženja mogućnosti povezivanja sa Srbijom. Koji su bili ti uzroci? - Nezadovoljstvo položajem u Austrougarskoj, te isključivanje Slovenije iz svih kombinacija moguće jugoslovenske države unutar Austrougarske; - strah od rasparčavanja, odnosno nemački i italijanski pritisak na kraju rata; - tendencija očuvanja i razvijanja sopstvenog jezika i kulture (ne odnosi se na unitarističku struju koja se borila za spajanje u jedan jugoslovenski narod s jednim pismom i jezikom); - očekivanja da će Slovenija imati bolja pregovaračka ishodišta za određivanje granica (Srbija je bila deo snaga Antante); - želja za privrednim prostorom i većim tržištem; - strah od mogućnosti socijalističke revolucije nakon rata (Prekomurje); - idealistička predstava o drugim jugoslovenskim narodima te loše poznavanje srpske politike i njenih namera; / ZBORNIK RADOVA / 177 - za očuvanje što većeg dela teritorija u jednom državnom telu nije postojala alternativa; - Slovenci nisu imali međunarodnu težinu; - slovenačka politika je izgledala zbunjeno, neuverljivo i nije imala jasnu ideju o budućnosti slovenačkog naroda.25 Neki srednjoškolski udžbenici nemaju posebno poglavlje o razlozima za povezivanje.26 Za osnovnoškolce su u svim udžbenicima kao uzrok za ujedinjene sa Srbijom navedeni problemi Države SHS: - nije dobila međunarodnu podršku i priznanje; - nerešena pitanja zapadne i severne granice; - postojala je velika briga zbog povlačenja vojnika s italijanskog ratišta; - Srbi su želeli da žive u zajedničkoj državi; - postojali su unutrašnji neredi zbog socijalnih nereda; - u državi je vladala opšta pometnja.27 Neuspešan konfederativni koncept Pre samog objašnjenja decembarskog ujedinjenja u Kraljevinu SHS neki gimnazijski udžbenici navode neuspešne napore za ujedinjenje u konfederaciju.28 Reč je o pregovorima između delegacija Narodnog vijeća i srpske vlade u Ženevi. Na ujedinjenju su, pre svega, insistirali hrvatsko– srpska koalicija pod vodstvom Svetozara Pribičevića, bosanski Srbi te srpska država. Predstavnicima narodnog saveta uspelo je da postignu dogovor o (kon)federativnom uređenju (zaključak da već postoje tri jedinice: Kraljevina Srbija, Kraljevina Crna Gora te Država SHS, iako Država SHS još nije bila međunarodno priznata. Problem je nastao jer regent Aleksandar i srpska vlada (Pašić je dao ostavku) nisu priznavali Ženevsku deklaraciju. Većina srednjoškolskih udžbenika Ženevsku deklaraciju opisuje na taj način, ali je 25 Repe, Naša Doba; Repe, Sodobna zgodovina, 2000 in 2005. 26 Dolenc, Gabrič, Zgodovina 4; Gabrič, Režek, Zgodovina 4; Karlovšek, Robnik, Zgodovina. 27 Neki od osnovnoškolskih udžbenika sadrže više razloga, a svi navode italijanski pritisak na zapadnoj granici. 28 Repe, Naša Doba; Repe, Sodobna zgodovina, 2000 in 2005. 178 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / nema u udžbeniku za gimnazije iz 2011. godine29 niti u udžbeniku za srednje stručne škole iz 2014.30 godine. Isto tako, odgovor ne pominje nijedan udžbenik za osnovne škole. Ujedinjenje u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca Sam čin ujedinjenja je u udžbenicima, i osnovnoškolskim i srednjoškolskim, opisan sažeto. U većini se pominje 1. decembar 1918. godine, datum prijema delegacije Narodnog vijeća te proglašenje ujedinjenja Države SHS s Kraljevinom Srbijom i Crnom Gorom (koja se sa Srbijom ujedinila malo pre toga). U suprotnosti sa Ženevskim sporazumom, unapred je iznuđen državni oblik – monarhija, a ni o imenu nije bilo rasprave. Prvi faktor nove vlasti bila je kruna, a nakon toga vlada koju je postavljao regent te nebirano privremeno predstavništvo koje je trebalo da pripremi sve za izbore. Neki udžbenici objašnjavaju i šta se dogodilo s lokalnim vlastima: narodne vlade su ukinute, zamenile su ih pokrajinske (kasnije isto ukinute), koje su bile podređene vladi u Beogradu. Neki udžbenici završne pregovore opisuju malo duhovitije: „Hrvatski političar Stjepan Radić je rekao da su članovi delegacije Narodnog vijeća otišli u Beograd kao ‚guske u magli“.31 Usvajanje ustava Završni trenutak prilikom osnivanja nove države predstavlja usvajanje njenog ustava. Svi analizirani srednjoškolski i osnovnoškolski udžbenici pominju Vidovdanski ustav te pomoću njegovog sadržaja opisuju karakteristike nove države. Naglašavaju da je usvojen 28. juna 1921. godine, na Vidovdan, što predstavlja bitnu referencu srpskom nacionalnom pamćenju. Njegovim usvajanjem završen je proces centralizacije vlasti. Navedena je informacija da je ustav usvojen bez prisustva slovenačkih i hrvatskih predstavnika, ali nije navedeno da su oni bojkotovali ustavotvornu skupštinu. Ustav se temeljio na monarhiji, centralizmu i unitarizmu. Pošto je reč o slovenačkim udžbenicima, svi obrađuju i problem određivanja granica (severna granica, zapadna granica, 29 Gabrič, Režek, Zgodovina 4. 30 Karlovšek, Robnik, Zgodovina. 31 Repe, Naša doba, 86. / ZBORNIK RADOVA / 179 Prekomurje), a u većini udžbenika prikazana je raznolikost nove države. Autori to pokušavaju da dočaraju navođenjem stranačkog života i nacionalnog identiteta. Pominju i verske, kulturne, sudske, monetarne razlike itd. Didaktičke karakteristike analiziranih udžbenika Udžbenik koji je u skladu sa Pravilnikom o potvrđivanju udžbenika, sa didaktički–metodičkom organizacijom sadržaja i priređenom likovnom i grafičkom opremom podupire kako nastavu tako i učenje. Tako učesnici obrazovanja mogu da iz njega uče i samostalno te usvajaju različite nivoe znanja.32 Postavljene uloge (potpora učitelju sa nacrtom tema, problema prilikom učenja te posrednih uputstava za planiranje i oblikovanje nastave;33 motivator procesa učenja, omogućavanje samostalnog individualnog rada)34 mogu u udžbenicima biti ispunjene na različite načine, što doprinosi raznolikosti udžbenika. Struka poznaje više različitih načina razvrstavanja udžbenika, a za ovaj članak smo odabrali kategorije koje u svojim radovima upotrebljava Daniela Trškan,35 i to klasične, poluradne i radne udžbenike.36 Klasične udžbenike određuje kao udžbenike koji sadrže tekst, a slikovnu ili pisanu materiju predstavlja samo ilustracija ili produbljivanje teksta. Takav udžbenik sadrži sistematski pregled tema podučavanja i posledično određuje i norme za proveravanje znanja te samoproveravanje znanja.37 Među analiziranim udžbenicima u ovu kategoriju mogli bismo svrstati udžbenike koji su bili napisani 90-ih godina prošlog veka, odnosno u prvim godinama 21. veka.38 Tako npr. udžbenik Naš period sadrži slikovnu materiju (neka 32 »Pravilnik o potrjevanju učbenikov.« Uradni list, 34 (15. 5. 2015). Dostopno na: file:///C:/Users/ Uporabnik/Downloads/2017-01-1511-2015-01-1401-npb1.pdf (dostop: 16. 11. 2018). 33 Trojar, »Nekaj vprašanj pri načrtovanju«, 37. 34 Poljak, Vladimir. Didaktično oblikovanje učbenikov in priročnikov. Ljubljana: DZS, 1983, 18. Dr Daniela Trškan je redovna profesorica na Odseku za istoriju Filozofskog fakulteta u Ljubljani, koja se u svojim delima bavi didaktikom istorije. 35 36 Trškan, Didaktično-metodična struktura, 92. 37 Ibidem. Repe, Naša doba; Repe, Sodobna zgodovina, 2000 in 2005; Nešović in Prunk, 20. stoletje; Kern, Nećak, Repe, Naše stoletje; Dolenc, Gabrič, Koraki v času, 1998 in 2002; Dolenc, Gabrič, Zgodovina 4, 2002. 38 180 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / se pojavljuje u većini pregledanih udžbenika)39 te različite tablice, koje su opremljene samo podnapisima s objašnjenjem. Zadaci predstavljaju pitanja na kraju većih tematskih sklopova, koji služe za ponavljanje i utvrđivanje važnijih informacija.40 Sledeću rubriku pitanja nazivaju drugačije, npr. Razmisli, Prosudi.41 Većina udžbenika sadrži i rubriku sa manje poznatim pojmovima.42 Klasični udžbenici se baš zbog nedostatka samostalnog rada dopunjavaju i radnim sveskama – takav par, kao primer, predstavljaju radna sveska i udžbenik Naš vek.43 Učenicima su prijatniji udžbenici koje svrstavamo u kategoriju poluradnih i radnih udžbenika. Prvi sadrže tekst, slikovni materijal i zadatke. Poslednji su, pored ponavljanja, namenjeni i da motivišu na razmišljanje o sadržini i na analizu slikovnog materijala.44 Nijedan od udžbenika koje smo analizirali ne možemo da svrstamo u poslednju kategoriju. Ostale analizirane udžbenike45, naime, svrstavamo u radne udžbenike koji podstiču produktivni stil učenja i samostalni rad učenika. Uključuju tekstove, pisane i slikovne istorijske izvore i brojne zadatke. Brojni slikovni i pisani materijali služe za analizu te su uključeni u zadatke – a time se omogućava aktivno podučavanje i učenje.46 Tako odabrani udžbenici sadrže zadatke na osnovu odlomaka tekstova, dokumenata, fotografija, grafikona. Sadrže različite preglede, npr. vremensku traku, aktuelizuju sadržinu, opisuju je zanimljivostima, izlažu ključne pojmove, objašnjavaju manje poznate, odnosno nove pojmove te na kraju pojedinačnih sklopova još uvek donose pitanja za ponavljanje. Neki temama dodaju i linkove za veb-sajtove na kojima učenici mogu pronaći 39 Npr. fotografija potpisa na Krfskoj deklaraciji, razglednica s potpisima Majske deklaracije, fotografija mitinga u Ljubljani za nastanak Države SHS. 40 Repe, Naša doba, 118. 41 Nešović in Prunk, 20. stoletje, 18. 42 Ibidem, 20. Kern, Ana Nuša. Naše stoletje: zgodovina za 8. razred osnovne šole: delovni zvezek. Ljubljana: Modrijan, 2000. 43 44 Trškan, Didaktično-metodična struktura, 92. 45 Razpotnik, Snoj, Raziskujem preteklost 9, 2005 in 2013; Gabrič, Režek, Zgodovina 4, 2001; Gabrič, Rode, Galonja in Dolenc, Koraki v času 9, 2013; Karlovšek in Robnik, Zgodovina. 46 Trškan, Didaktično-metodična struktura, 93. / ZBORNIK RADOVA / 181 dodatne informacije.47 Ovi udžbenici su učenicima vizuelno prijatniji – šareniji su, a jasnija je i granica između važnijih i dodatnih informacija. Pošto je poslednjih manje nego u klasičnim udžbenicima, nastavnici ih u pripremama za časove učenja često kombinuju sa klasičnim udžbenicima. Znanje o nastanku Kraljevine Jugoslavije u praksi Sadržinu udžbenika i nastavnih planova, naravno, ne možemo da uopštimo kao znanje koje pojedinac dobija tokom školovanja – koliki postotak informacija će neko zapamtiti, zavisi, naime, od različitih faktora. Kako bismo saznali kakvo je znanje o nastanku Kraljevine Jugoslavije među različitim grupama stanovništva, trebalo bi da napravimo opsežno i kompleksno istraživanje, koje bi nadmašilo tematiku i namenu ovog članka. Za opis znanja osnovnoškolaca i srednjoškolaca na kraju školovanja možemo uzeti podatke portala Državnog ispitnog centra. Dobijeno znanje se, naime, u Sloveniji, kako na osnovnoškolskom tako i na srednjoškolskom nivou na kraju školovanja proverava na nivou države – reč je o spoljnom, pismenom (kod nekih predmeta i usmenom) konačnom proveravanju znanja, koje se izvodi istim testovima u svim školama istovremeno. Istorija nije jedan od obaveznih predmeta, već proveravanje znanja iz ovog predmeta obavlja samo određeni broj učenika. Oni rade test koji se naziva nacionalno proveravanje znanja (NPZ), koji služi pre svega kao evaluacija školskog rada: „Temeljni smisao NPZ-a je da svi zajedno – učenice i učenici sa roditeljima, učiteljima i direktorima škola te ostalim stručnim radnicima škole, a i na nivou čitavog sistema vaspitanja i obrazovanja – proverimo koliko smo uspešni u postizanju ciljeva i standarda znanja određenim nastavnim planovima, te na osnovu toga odgovarajuće planiramo dalji vaspitnoobrazovni rad.“48 NPZ se obavlja na kraju 6. (matematika, slovenački i strani jezik) i 9. razreda, gde se uz znanje matematike i slovenačkog jezika proverava i znanje iz trećeg predmeta, koji pojedinačnoj školi svake godine određuje 47 Kod razmatranja karakteristika Kraljevine SHS učenici se usmeravaju na portal World History at KMLA (http://www.zum.de/whkmla/region/balkans/xyugoslavia.html), gde se nalaze mape i informacije o istoriji jugoslovenskih prostora tokom 20. veka. Razpotnik, Snoj, Raziskujem preteklost 9, 2005, 58. Osnovna šola: Nacionalno preverjanje znanja: Informacije za učence in starše. Ljubljana: Državni izpitni center, 2018, 2. Dostopno na: https://www.ric.si/mma/info%202018%20 Slovenska/2018082810452356/ (dostop 16. 11. 2018). 48 182 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / ministar obrazovanja. Proveravanje se obavlja pismeno i traje najmanje 45 i najviše 90 minuta.49 Za njega prema uputstvima Državnog ispitnog centra nisu „potrebne nikakve posebne pripreme, jer nije cilj ocenjivati znanje pojedinačnih učenika. Njihov uspeh ne utiče na školske ocene, a na upis u srednju školu veoma retko, uz saglasnost učenika, odnosno roditelja.“50 Znanje istorije se u okviru NPZ-a do sada proveravalo pet puta (2007, 2008, 2010, 2013, 2016), a šesto proveravanje će se obaviti 2019. godine. Iz statističkih podataka u donjoj tablici možemo da vidimo da su osnovnoškolci na testu iz istorije dostizali prosečno od 46,5% do 51% uspešnosti. U poređenju s obaveznim predmetima, slovenačkim jezikom i matematikom, koje su pisali svi učenici, postotak uspešnosti bio je sve četiri godine niži. Takođe, učenici su većinom bolje uradili i treće predmete koji su te godine bili dodeljeni drugim školama. Niži uspeh su u 2008. i 2016. godini postigli samo iz fizike. Razloge za takvo stanje možemo da tražimo u različitim faktorima: velika količina informacija koje u pamćenju ostaju samo kratko vreme, ako ih ne utvrđujemo redovito, motivacija, način učenja itd. Tablica 1: Prosečni uspeh u procentima kod pojedinačnih predmeta na NPZ-u u godinama kada je jedan od tri predmeta bila i istorija.51 istorija slovenački jezik matematika fizika geografija tehnika i tehnologija 2008 48,5 61,5 52,7 43,7 52,4 55,8 2010 46,5 51,1 50,1 2013 47,95 51,77 64,39 2016 51 53,5 51,5 53,2 64,14 50,2 hemija likovno 55,6 61,5 58,33 62,9 49 »Pravilnik o nacionalnem preverjanju znanja v osnovni šoli.« Uradni list RS, 30 (12. 4. 2013). 50 Osnovna šola: Nacionalno preverjanje znanja, 5. Tablica je napravljena na osnovu statističkih podataka koji su dostupni u izveštajima: RIC. »Osnovni statistični podatki: nacionalno preverjanje znanja 2008.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/ Osnovni%20statisti%C4%8Dni%20podatki%20NPZ%202008/2008070308451768/ (dostop: 16. 11. 2018); RIC. »Nacionalno preverjanje znanja 2010: osnovni statistični podatki.« Dostopno na: https:// www.ric.si/mma/Osnovni%20statisti%C4%8Dni%20podatki%20NPZ%202010/2010061614135788/ (dostop: 16. 11. 2018); RIC. »Nacionalno preverjanje znanja 2013: osnovni statistični podatki.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/Osnovni%20statisti%20%20ni%20odatki%20NPZ%20 2013/2014052913551146/ (dostop: 16. 11. 2015): RIC. »Sporočilo za javnost: Nacionalno preverjanje znanja 2016.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/Ob%20zakljucku%20NPZ%20 2016/2016062313260419/ (dostop: 16. 11. 2018). 51 / ZBORNIK RADOVA / 183 Koliko često se u testovima NPZ-a pojavljuju zadaci vezani za nastanak Kraljevine Jugoslavije? Poznavanje tematike bilo je uključeno u testove 2008, 2010. i 2016. godine. Kod većine zadataka se od učenika očekuje formiranje odgovora pomoću znanja dobijenog tokom školovanja te dodatnog materijala. Tako su 2008. godine morali, na osnovu isečka iz zapisa Ivana Cankara, da predstave njegov odnos prema jugoslovenskoj ideji, a pomoću propagandnog materijala Koruškog pitanja objasne prikazivanje Austrije kao stare dame.52 U 2010. godini su morali na osnovu patriotske razglednice i karikature na kojoj Slovenac cepa natpis Nemačka Austrija da objasne kako se odnos Slovenaca prema AU promenio. I drugi zadatak je obuhvatao poređenje, i to plebiscitnog letka iz 1920. godine te Slovenačke deklaracije SLS. Učenici su morali, naime, da ustanove da li su se očekivanja u vezi s položajem Slovenaca u Jugoslaviji s početka 20. veka ostvarila.53 Naknadni rok je sadržao prepoznavanje Kraljevine SHS na osnovu mape i poznavanje bar dva razloga za ulazak Slovenaca u kraljevinu.54 Godine 2016. su sastavljači testa očekivali od učenika da znaju da imenuju državu u koju je bila uključena većina slovenačke teritorije u periodu između dva rata. Na osnovu isečaka iz Majske i Krfske deklaracije morali su da objasne viđenje budućnosti Južnih Slovena te predviđen obim buduće jugoslovenske države.55 Iz zapisanog je evidentno da zadaci u većini slučajeva ne očekuju gole reprodukcije znanja, nego se ide za formiranjem odgovora pomoću različitog materijala – na šta bi danas učenici trebalo da naviknu, jer im takve zadatke postavljaju radni udžbenici. Slično NPZ-u i matura predstavlja uvid u znanje koje su učenici dobili za vreme obrazovanja. Samo proveravanje znanja iz istorije se tokom godina menjalo. Danas istoriju mogu izabrati učenici koji polažu opštu maturu. Ispit se odvija na jednom nivou i sastavljen je od pismenog ispita (1. polovina: opšta istorija, 2. polovina: narodna istorija) te unutrašnjeg dela ispita (pismeni 52 RIC. »Zgodovina preizkus znanja, 30. 5. 2008.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/N082511ZGO3-1/2008061612075348/ (dostop: 16. 11. 2018). RIC. »Zgodovina preizkus znanja, 5. 5. 2010.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/N101511ZGO-3-1/2010061507563357/ (dostop: 16. 11. 2018). 53 RIC. »Zgodovina preizkus znanja, 31. 5. 2010.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/N102511ZGO-3-1/2010062111131419/ (dostop: 16. 11. 2018). 54 55 RIC. »Zgodovina preizkus znanja, 10. 5. 2016.« Dostop na: https://www.ric.si/mma/N161-511-31/2016062013564288/ (dostop: 16. 11. 2018). 184 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / zadatak, stručna ekskurzija).56 Do 2012. godine sadržine prve i druge polovine su bile birane između 10 tema od strane unapred određenog odbora. Tema Slovenci u prvoj jugoslovenskoj državi bila je odabrana 2008,57 2010,58 2011. godine59. U 2012. godini pravilnik se promenio i teme više nisu određivane unapred. Zadaci vezani za formiranje prve Jugoslavije uključeni su u drugu polovinu, koja proučava slovenačku istoriju. A uspeh? Učenici na maturi iz istorije postižu nešto više prosečne uspehe nego osnovnoškolci na NPZ-u. Razlog za takvu situaciju, uz to da predmet biraju sami učenici na osnovu vlastitih interesovanja, treba tražiti i pre svega u tome što matura predstavlja važnije proveravanje: ona, naime, utiče na to hoće li učenik biti u slučaju ograničenja primljen na određeni smer studija ili ne. 78 76 74 72 70 68 66 64 62 60 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Grafikon Prosečniuspeh uspeh u procentima za predmet namaturi u periodu Grafikon 1: 1: Prosečni u procentima za predmet istorijaistorija na opštoj 60 2010–2017.60 opštoj maturi u periodu 2010–2017. 56 RIC. »Podatki o izpitu za leto 2019.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/zgo%20M-MIK%20 Zaključak (dostop: 16. 11. 2018). 2019/2018100210343350/ 57 RIC. »Zgodovina izpitna pola 2,o narodna na: https://www.ric.si/mma/M082Više nego podaci uspehu zgodovina.« na NPZ-u Dostopno i maturi zabrinjava činjenica da se broj časova 511-1-2/2009101511474501/ (dostop: 16. 11. 2018). namenjenih izučavanju istorije tokom celog 20. veka smanjivao. Vilma Brodnik je, naime, 58 RIC. »Zgodovina izpitna pola 2, narodna zgodovina.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/M102ustanovila: „Prisutni /.../16. su 11. intenzivni 511-2-2/2011101315015748/ (dostop: 2018). napori da bi se broj časova istorije smanjio na 210 ili čak manje na pola račun prirodnjačkih ili izbornih predmeta u gimnazijama i pripremama za 59 RIC. »Zgodovina izpitna 2, narodna zgodovina.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/M111- 511-1-2%20popravek/2012032114533617/ 16. 11. 2018).i njena tematska analiza nastavnih planova. opštu maturu.“61 U skladu s (dostop: tim je dobar primer Graf je bilIz narejen podlagi poročil poteku ki so dostopni na https://www.ric.si/ nje se,nanaime, vidi da jeoza vremesplošne nakonmature, osamostaljenja u udžbenicima došlo do redukcije splosna_matura/predmeti/matematika/ (dostop: 16. 11. 2018). 62 tematika koje se tiču jugoslovenske istorije. Udžbenici tako postaju sve više evropocentrični 60 i slovenocentrični. / ZBORNIK RADOVA / 185 Zaključak Više nego podaci o uspehu na NPZ-u i maturi zabrinjava činjenica da se broj časova namenjenih izučavanju istorije tokom celog 20. veka smanjivao. Vilma Brodnik je, naime, ustanovila: „Prisutni /.../ su intenzivni napori da bi se broj časova istorije smanjio na 210 ili čak manje na račun prirodnjačkih ili izbornih predmeta u gimnazijama i pripremama za opštu maturu.“61 U skladu s tim je dobar primer i njena tematska analiza nastavnih planova. Iz nje se, naime, vidi da je za vreme nakon osamostaljenja u udžbenicima došlo do redukcije tematika koje se tiču jugoslovenske istorije.62 Udžbenici tako postaju sve više evropocentrični i slovenocentrični. 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1936 1962 1986 1998 odstotek podtem s svetovno zgodovino odstotek pdotem z evropsko zgodovino odstotek pdotem z jugoslovansko zgodovino odstotek pdotem s slovensko zgodovino Grafikon 2: Obim svetske, slovenačke, evropske istorije na Grafikon 2: Obim svetske, slovenačke, evropskeii jugoslovenske jugoslovenske istorije na primeru 19. 63 63 veka u nastavnim u 20. veku.planovima u 20. veku. primeru 19. planovima veka u nastavnim Posledično se slovenački udžbenici u većoj meri bave istorijom Kraljevine Jugoslavije Posledično se seslovenački u većoj istorijom onoliko koliko ona tiče samihudžbenici Slovenaca. Tako su i u meri njenombave osnivanju i oblikovanju Kraljevinepredstavljene, Jugoslavijepreonoliko koliko se ona tiče samih Slovenaca. svega, slovenačke težnje, zahtevi, ideje, problemi, strahoviTako i položaj. su i u njenom osnivanju i oblikovanju predstavljene, pre svega, slovenačke Udžbenici sadržajno ne odstupaju mnogo jedan od drugog, a koriste i slično odnosno jednako težnje, zahtevi, ideje, –problemi, strahovi položaj. sadržajno dodatno gradivo u stvari, možemo reći da iimaju isti izborUdžbenici ključnih fotografija. Potpuno je razumljivo što su sadržajno najbogatiji udžbenici za gimnazije, dok je kod stručnih odnosno Brodnik, Vilma. Didaktično-metodološka struktura gimnazijskih učnih načrtov za predmet zgdovina udžbenika za osnovne škole informacija manje, a i navedene su sažetije. Količina informacija na Slovenskem od začetka 20. stoletja do danes. Doktorska disertacija. Ljubljana: Oddelek za zgodovino se razlikuje i s obzirom na to da li se radi o klasičnim ili radnim udžbenicima. Sadržajni obim FF UL, 2015, 86. godinama opada u skladu s didaktičnim trendovima. Takođe, didaktički pristupi se i 62 Brodnik, Didaktično-metodološka struktura, 2015, 87–88. modernizuju – više je, na primer, samostalnog rada (npr. tipovi zadataka: pročitaj izvor, 63 Graf narejen na podlagi podatkov v Brodnik, Didaktično-metodološka struktura, 2015, 87–88. razmisli i odgovori), uživljavanje te igranje uloga – pokušava se prilagoditi napretku 61 186 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / aktuelni i drugi izvori – pre svega internetski. tehnologije. Na taj način su pored udžbenika Sve ukazane karakteristike predstavljaju kriterijume prema kojima se ocenjuje kvalitet ne odstupaju mnogo jedan od drugog, a koriste i slično odnosno jednako dodatno gradivo – u stvari, možemo reći da imaju isti izbor ključnih fotografija. Potpuno je razumljivo što su sadržajno najbogatiji udžbenici za gimnazije, dok je kod stručnih odnosno udžbenika za osnovne škole informacija manje, a i navedene su sažetije. Količina informacija se razlikuje i s obzirom na to da li se radi o klasičnim ili radnim udžbenicima. Sadržajni obim godinama opada u skladu s didaktičnim trendovima. Takođe, didaktički pristupi se i modernizuju – više je, na primer, samostalnog rada (npr. tipovi zadataka: pročitaj izvor, razmisli i odgovori), uživljavanje te igranje uloga – pokušava se prilagoditi napretku tehnologije. Na taj način su pored udžbenika aktuelni i drugi izvori – pre svega internetski. Sve ukazane karakteristike predstavljaju kriterijume prema kojima se ocenjuje kvalitet pojedinačnog udžbenika. Uprkos sve većem značenju same oblikovanosti te didaktičkog nacrta udžbenika, još uvek je najvažnija njegova sadržina. Ona je za poslednje godine postala jezgrovitija. Dok se radi o smanjivanju s ciljem olakšavanja razumevanja teksta učenicima, to je dopušteno. Međutim, treba kritički pristupiti smanjivanju, odnosno izbacivanju koji se dešavaju zbog legitimacije vlasti (nastavni plan u krajnju ruku na osnovu predloga predmetne komisije potvrđuje i izdaje ministarstvo obrazovanja) te prepravljanju istorije s ciljem formiranja sasvim nove svesti. Takve radnje nisu bile i nisu retkost. U Sloveniji je npr. nakon osamostaljenja, kao što pokazuju istraživanja,64 došlo do redukcije tema vezanih za istoriju jugoslovenskog prostora u 20. veku. Iako ne možemo da govorimo o potpunom ignorisanju informacija važnih za razumevanje izgradnje slovenačkog identiteta65, postoji opasnost da će zbog takvog trenda buduće generacije biti osuđene na selektivno predavanje skromno odmerenih informacija, Na tu temu je bilo napisano i nekoliko diplomskih i magistarskih radova, npr. Štih, Matija-Mitja. Spremembe v učbenikih in pri poučevanju zgodovine na gimnazijah po letu 1990: diplomsko delo. Ljubljana: Filozofska fakulteta, 2002; Jeruc, Matjaž. »Jugoslavija, kdo bo tebe ljubil?« Didaktično, metodična in strukturna obravnava SFRJ v učbenikih za zadnji razred osnovne šole po slovenski osamosvojitvi. Ljubljana: Filozofska fakulteta, 2003. 64 Čepič, Zdenko. »Trikrat: poti do slovenske državnosti v 20. stoletju.« V: Zbornik povzetkov 2. simpozija v spomin dr. Milanu Ževartu, uredila Mojca Ževart, 12–13. Velenje: Muzej Velenje, 2018; Zdenko, Čepič. »Prelomnice slovenske državnosti v »kratkem« 20. stoletju.« V: Temeljenje prelomnice preteklih tisočletij: zbornik referatov, uredila Stane Granda in Barbara Šatej, 85–116. Ljubljana: Zveza zgodovinskih društev Slovenije, 2001; Perovšek, Jurij. »Slovenska osamosvojitev v letu 1918: Študija o slovenski državnosti v Državi Slovencev, Hrvatov in Srbov.« Prispevki za novejšo zgodovino, 39/2 (1999), 204–208. 65 / ZBORNIK RADOVA / 187 a posledično i na neznanje, umesto na opšte obrazovanje i mogućnost kritičkog mišljenja – koji bi uprkos svemu trebalo da budu primarni ciljevi izučavanja istorije. Izvori i literatura »Pravilnik o nacionalnem preverjanju znanja v osnovni šoli.« Uradni list RS, 30 (12. 4. 2013). »Srednje strokovno izobraževanje, poklicno-tehniško izobraževanje, katalog znanja: zgodovina.« Dostopno na: http://eportal.mss.edus.si/msswww/ programi2018/programi/Ssi/KZ-IK/katalog.htm (dostop 16. 11. 2018). Brodnik, Vilma. Didaktično-metodološka struktura gimnazijskih učnih načrtov za predmet zgdovina na Slovenskem od začetka 20. stoletja do danes. Doktorska disertacija. Ljubljana: Oddelek za zgodovino FF UL, 2015. Čepič, Zdenko. »Trikrat: poti do slovenske državnosti v 20. stoletju.« V: Zbornik povzetkov 2. simpozija v spomin dr. Milanu Ževartu, uredila Mojca Ževart, 12–13. Velenje: Muzej Velenje, 2018. Dolenc, Ervin in Aleš Gabrič. Zgodovina 4: učbenik za 4. letnik gimnazije. Ljubljana: DZS, 2002. Dolenc, Ervin, Aleš Gabrič in Marjan Rode. Koraki v času: 20. stoletje: Zgodovina za 8. razred. Ljubljana: DZS, 1998. Dolenc, Ervin, Aleš Gabrič in Marjan Rode. Koraki v času: 20. stoletje: Zgodovina za 8. razred osemletke in 9. razred devetletke. Ljubljana: DZS, 2002. Gabrič, Aleš in Mateja Režek. Zgodovina 4: učbenik za četrti letnik gimnazije. Ljubljana: DZS, 2011. Gabrič, Aleš, Marjan Rode, Tadeja Galonja in Ervin Dolenc. Koraki v času 9: Učbenik za zgodovino v 9. razredu osnovne šole. Ljubljana: DZS, 2013. Karlovšek, Metka in Vesna Robnik. Zgodovina za srednje strokovno in poklicno tehniško izobraževanje. Ljubljana: DZS, 2014. 188 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Kern, Ana Nuša, Dušan Nećak in Božo Repe. Naše stoletje: zgodovina za 8. razred osnovne šole. Ljubljana: Modrijan, 2000. Kern, Ana Nuša. Naše stoletje: zgodovina za 8. razred osnovne šole: delovni zvezek. Ljubljana: Modrijan, 2000. Nešović, Branimir in Janko Prunk. 20. stoletje: zgodovina za 8. razred osnovne šole. Ljubljana: Državna založba Slovenije, 1993. Osnovna šola: Nacionalno preverjanje znanja: Informacije za učence in starše. Ljubljana: Državni izpitni center, 2018, 2. Dostopno na: https://www.ric.si/ mma/info%202018%20Slovenska/2018082810452356/ (dostop: 16. 11. 2018). Perovšek, Jurij. »Slovenska osamosvojitev v letu 1918: Študija o slovenski državnosti v Državi Slovencev, Hrvatov in Srbov.« Prispevki za novejšo zgodovino, 39/2 (1999), 204–208. Poljak, Vladimir. Didaktično oblikovanje učbenikov in priročnikov. Ljubljana: DZS, 1983. Portal MSS. »Učni načrti za gimnazije.« http://portal.mss.edus.si/msswww/ programi2011/programi/gimnazija/ucni_nacrti.htm (dostop: 16. 11. 2018). Program osnovna šola: zgodovina: učni načrt. Ljubljana: Ministrstvo za šolstvo in šport, 2011. Razpotnik, Jelka in Damjan Snoj. Raziskujem preteklost 9: učbenik za zgodovino za 9. razred osnovne šole. Ljubljana: Rokus, 2005; Razpotnik, Jelka in Damjan Snoj. Raziskujem preteklost 9. Ljubljana: Rokus, 2013. Repe, Božo. Naša doba: oris zgodovine 20. stoletja: učbenik za 4. razred gimnazije. Ljubljana: DZS, 1997. Repe, Božo. Sodobna zgodovina: zgodovina za 4. letnik gimnazij. Ljubljana: Modrijan, 2000. Repe, Božo. Sodobna zgodovina: zgodovina za 4. letnik gimnazij. Ljubljana: Modrijan, 2005. RIC. »Nacionalno preverjanje znanja 2010: osnovni statistični podatki.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/Osnovni%20statisti%C4%8Dni%20 podatki%20NPZ%202010/2010061614135788/ (dostop: 16. 11. 2018). / ZBORNIK RADOVA / 189 RIC. »Nacionalno preverjanje znanja 2013: osnovni statistični podatki.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/Osnovni%20statisti%20%20ni%20 odatki%20NPZ%202013/2014052913551146/ (dostop: 16. 11. 2015). RIC. »Osnovni statistični podatki: nacionalno preverjanje znanja 2008.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/Osnovni%20statisti%C4%8Dni%20 podatki%20NPZ%202008/2008070308451768/ (dostop: 16. 11. 2018). RIC. »Podatki o izpitu za leto 2019.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/ zgo%20M-MIK%202019/2018100210343350/ (dostop: 16. 11. 2018). RIC. »Sporočilo za javnost: Nacionalno preverjanje znanja 2016.« Dostopno na: https://www.ric.si/mma/Ob%20zakljucku%20NPZ%20 2016/2016062313260419/ (dostop: 16. 11. 2018). RIC. »Zgodovina izpitna pola 2, narodna zgodovina.« Dostopno na: https:// www.ric.si/mma/M082-511-1-2/2009101511474501/ (dostop: 16. 11. 2018). RIC. »Zgodovina izpitna pola 2, narodna zgodovina.« Dostopno na: https:// www.ric.si/mma/M102-511-2-2/2011101315015748/ (dostop: 16. 11. 2018). RIC. »Zgodovina izpitna pola 2, narodna zgodovina.« Dostopno na: https:// www.ric.si/mma/M111-511-1-2%20popravek/2012032114533617/ (dostop: 16. 11. 2018). RIC. »Zgodovina izpitna pola 2, narodna zgodovina.« Dostopno na: https:// www.ric.si/mma/M122-511-2-2/2013100914344166/ (dostop: 16. 11. 2018). Strmčnik, France. Didaktika. Osrednje teoretične teme. Ljubljana: Znanstveni inštitut Filozofske fakultete, 2001. Trojar, Štefan. »Nekaj vprašanj pri načrtovanju učnih ur pouka zgodovine (2. del). Zgodovina v šoli, 1/2 (1992), 36–39. Trškan, Daniela. Didaktično-metodična struktura srednješolskih učnih načrtov za zgodovino ter njen vpliv na pisno preverjanje in ocenjevanje znanja. Doktorska disertacija. Ljubljana: Oddelek za zgodovino FF UL, 2001. Učni načrt: gimnazija: zgodovina. Ljubljana: Ministrstvo za šolstvo in šport, 2008. 190 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Zdenko, Čepič. »Prelomnice slovenske državnosti v »kratkem« 20. stoletju.« V: Temeljenje prelomnice preteklih tisočletij: zbornik referatov, uredila Stane Granda in Barbara Šatej, 85–116. Ljubljana: Zveza zgodovinskih društev Slovenije, 2001. Štih, Matija-Mitja. Spremembe v učbenikih in pri poučevanju zgodovine na gimnazijah po letu 1990: diplomsko delo. Ljubljana: Filozofska fakulteta, 2002. Jeruc, Matjaž. »Jugoslavija, kdo bo tebe ljubil?« Didaktično, metodična in strukturna obravnava SFRJ v učbenikih za zadnji razred osnovne šole po slovenski osamosvojitvi. Ljubljana: Filozofska fakulteta, 2003. RIC. »Zgodovina preizkus znanja, 30. 5. 2008.« Dostopno na: https://www.ric. si/mma/N082-511ZGO3-1/2008061612075348/ (dostop: 16. 11. 2018). RIC. »Zgodovina preizkus znanja, 5. 5. 2010.« Dostopno na: https://www.ric. si/mma/N101-511ZGO-3-1/2010061507563357/ (dostop: 16. 11. 2018). RIC. »Zgodovina preizkus znanja, 31. 5. 2010.« Dostopno na: https://www.ric. si/mma/N102-511ZGO-3-1/2010062111131419/ (dostop: 16. 11. 2018). »Pravilnik o potrjevanju učbenikov.« Uradni list, 34 (15. 5. 2015). Dostopno na: file:///C:/Users/Uporabnik/Downloads/2017-01-1511-2015-01-1401npb1.pdf (dostop: 16. 11. 2018). / ZBORNIK RADOVA / 191 GAVRILO PRINCIP – HEROJ ILI UBICA Ana Radaković Filozofski fakultet, Beograd GAVRILO PRINCIP – OD UBICE DO ŽRTVE Uvod Gavrilo Princip, momak koji je ubio habzburškog princa i zbog koga je otpočeo Prvi svetki rat, jedna je od najčešće korišćenih i neretko zloupotrebljivanih ličnosti na prostoru bivše Jugoslavije. Da li je bio heroj ili ubica, Jugosloven ili Srbin, anarhista ili monarhista? Istoričari već čitav vek daju odgovore na ova pitanja. Cilj ovog eseja je da napravi presek tih odgovora i pokaže razvojni put “kulta” Gavrila Principa u Srbiji. Pregled ovih odgovora napravljen je nakon analize poglavlja posvećenih Mladoj Bosni i atentatu u Sarajevu u najdostupnijim knjigama svoga vremena o istoriji kako naroda Jugoslavije tako naroda Srbije. Gavrilo Princip u Kraljevini Jugoslaviji Manje od dvadeset godina nakon velikog događaja gde je sam bio protagonista, Gavrilo Princip ušao je u Istoriju Jugoslavije Vladimira Ćorovića. Ubistvo Franca Ferdinanda, austro-ugarskog prestolonaslednika, predstavljalo je ipak početak Velikog rata, najvećeg koji se do 1933. godine kada je knjiga objavljena uopšte i odigrao. Sam čin atentata okarakterisan je kao izraz nezadovoljstva omladine zbog habzburških vlasti na prostoru Bosne i Hercegovine. Međutim, u izvesnoj meri opisan je i kao vrlo nesmotren čin. Autor prilikom opisa zaverenika navodi da su “to sve bili mladi ljudi iz Bosne, njih desetak, koji se o tome nisu posavetovali ni sa kim od starijih” jer da jesu “oni bi sigurno čuli kako takav korak može imati grdno teških posledica, koje bi trebalo uštedeti i Srbiji i srpskom narodu u celini”.1Mladići iz organizacije Mlada Bosna postupili su, prema autorovom mišljenju, nerazumno, ali ne i neopravdano. Višedecenijki loš pre svega socijalni položaj slovenskog življa 1 В. Ћоровић, Историја Југославије, Београд 1933, 561-562. / ZBORNIK RADOVA / 195 na području Monarhije, praćen sudskim procesima i gonjenjima izazvao je kod mladih veliki otpor. Demonstracija vojne moći koju je Franc Ferdinand trebalo da izvede na Vidovdan, smatran jednim od najsvetijih praznika u srpskoj tradiciji, doživljen je kao direktna provokacija i “kap koja je prelila čašu”.2 Ideje kojima je zadojen Gavrilo Princip, Ćorović objašnjava kao nacionalne i socijalne. Mladobosanci čitaju Bakunjina, Maksima Gorkog i Leonida Andrejeva. Oni su revolucionari iz više razloga, kako navodi autor – “1. zato što su osećali lični revolt protiv nemogućnosti svog slobodnog izraza; 2. zato što je svaka rasna afirmacija tamo gde je narodna snaga pritisnuta i iskorišćavana od tuđinca mogla dati samo relativne rezultate; 3. zato što su bili oduševljeni slobodarskom Srbijom, gde se doista vidno isticao pun razmah snage i vedar optimizam stvaranja”.3Oduševljenje Kraljevinom Srbijom može se razjasniti ako se uzmu u obzir godine koje su prethodile i pobede ostvarene u balkanskim ratovima. Koraci ka osamostaljenju i ujedinjenu južnoslovesnkih naroda bili su napravljeni. Vrhovni cilj jeste Jugoslavija. Kada se pominje nacionalnost u pasusima o Mladoj Bosni, prevashodno se misli na jugoslovenstvo, Srbi su samo jedna podgrupa jugoslovenskog naroda. Odnos Beča prema Kraljevini Srbiji izazivao je “kod svih Jugoslovena, iz osećanja nacionalne solidarnosti, oštre proteste” jer se “bez obzira na svoje podanike zalagao i za Albance i za Bugare, da bi samo oslabio Srbiju ili onemogućio njene uspehe”.4Pozivanje na Srbiju i njen put zapravo je trebalo da predstavlja primer za sve druge pripadnike jugosovenskog naroda. Nakon analize Ćorovićeve Istorije Jugoslavije, može se zaključiti da je Gavrilo Princip poprilično neutralno doživljen tridesetih godina 20. veka. Sećanje na Prvi svetski rat i mnogobrojne žrtve koje je ostavio i dalje je sveprisutno što verovatno objašnjava autorov stav o “nesmotrenosti” omladine. No, zaverenici ipak nisu ubice. Oni su začetnici jugoslovenske ideje i od neprikosnovenog značaja za razvoj iste. 2 Isto, 561. 3 Isto, 557. 4 Isto. 196 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / Gavrilo Princip u SFRJ Popularne istorije jugoslovenskih naroda nastale tokom sedemdesetih i osamdesetih godina prošlog veka do izvesne mere raznoliko su pisale o Gavrilu Principu i njegovim istomišljenicima. I Vladimir Dedijer i Branko Petranović se slažu oko neprilika koje je izazvala vlast austro-ugarske monarhije u Bosni i Heregovini (institucija kmetova opstala je i pod novom upravom). Navodi se da je i početkom 20. veka BiH predstavljala „jedini kolonijalni posed u Evropi“.5 Obojica govore o aspiracijama Austro-Ugarske da se uguše pokreti nacionalnog karaktera među južnoslovenskim podanicima6 i zarati sa Kraljevinom Srbijom. U poglavljima o atentatu u Sarajevu, pak, Petranović ne spominje direktne izvršitelje. Zapravo, pored iznošenja činjenice da se atentat odigrao i da je to rezultiralo početkom Prvog svetskog rata ništa se drugo ne može pronaći.7 U Istoriji Jugoslavije iz 1973. godine na gotovo dve strane pisano je o uverenjima i idejama pripadnika organizacije Mlada Bosna čiji je i Gavrilo Princip bio član. Ovde je prevashodno naglašena socijalna borba koju su omladinci vodili protiv habzburških vlasti, ali i protiv srpske, hrvatske i muslimanske buržoazije i njihove međusobne netolerancije. Njihova shvatanja zasnivala su se na „uticajima Černiševskog i drugih ruskih narodnjaka, Prudonovim idejama, nešto i na Macinijevim, a naročito je na njih uticao Svetozar Marković“.8Dedijer dalje govori o njihovom obrazovanju i kulturnoj angažovanosti i predstavlja ih kao mlade buntovnike koji su želeli promenu zaostalog društva u kome su živeli i kome su nametnuti kolonijalni uslovi od strane Habzburga. Izbor taktike individualnog terora pisac objašnjava vremenom u kom su živeli i masovnošću sličnih pokreta svuda u Evropi. U 5 V. Dedijer i dr, Istorija Jugoslavije, Beograd 1973, 361. „Austro-Ugarska se neprijateljski odnosila prema Srbiji, dok je jugoslovensko pitanje u Monarhiji rešavala razbijanjem hrvatsko-srpske saradnje, izazivanjem antagonizama između Mađara i Slovena, istovremeno razmišljajući o reformisanju državnog uređenja na trijalističkoj osnovi stvaranjem treće – slovenske, a možda i jugoslovenske državne jedinice, bar formalno ravnopsravne Austriji i Mađarskoj i njihovim privilegovanim narodima“, B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, Knjiga 1, Beograd 1988, str. 7. 6 7 B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, Knjiga 1, Beograd 1988, 6-7. B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd 1980, 17-18. 8 Dedijer, nav. delo, 372. / ZBORNIK RADOVA / 197 skladu sa tim ni atentat na prestolonaslednika Franca Ferdinanda nije bio ništa poseban i značaj mu je dat isključivo zbog trenutne političke situacije i potrebe Centralnih sila da se što pre uđe u rat.9 O samom atentatu i učesnicima, Dedijer piše poprilično detaljno i navodi da je „Gavrilo Princip ubio Franju Ferdinanada – radi opšteg dobra, kao tiranina – u znak protesta protiv kolonijalnog položaja Bosne i Hercegovine, u doba rasplamsavanja borbe Južnih Slovena za nacionalno oslobođenje“. Još pominje da su u planiranju ovog atentata mladobosanci učestvovali sa članovima drugih revolucionarnih organizacija među Južnim Slovenima.10Spominje se saradnja sa Dragutinom Dimitrijevićem Apisom i Vojislavom Tankosićem, ali je pisac smatra prenaglašenom i govori kako nije bilo dokaza o podršci zvanične vlade Kraljevine Srbije u ubistvu austrougarskog princa.11 Škrtost u informacijama datim u obe Petranovićeve Istorije Jugoslavije je zapravo vrlo razumljiva. U samom naslovu se pominje da knjiga obuhvata hronološki period od 1918. do 1978. u prvom, odnosno do 1988. u drugom izadanju i deo posvećen atentatu je zapravo predviđen uvodom. Prostora za detaljniji prikaz nije bilo. U Dedijerovim poglavljima u Istoriji Jugolavije iz 1973. bilo je mesta i dominantan narativ je jasan. Gavrilo Princip i njegovi drugovi su „dobri komunistički momci“. Jugoslovenski nacionalisti, preteča boraca za bratstvo i jedinstvo koji su bili spremni živote da daju u borbi protiv socijalnog ugnjetavanja i nejednakosti. Predstavljeni su kao mladi buntovnici, ali koje vode „prave“ ideje i stoga je i raskidanje sa generacijom njihovih očeva legitimno. Uzevši u obzir godine nastanka ovih knjiga, poruka mladima se može protumačiti da je „samo u jugoslovenstvu i socijalizmu spas“. Gavrilo Princip u Srbiji početkom 21. veka Godine 2002. objavljena je Nova istorija srpskog naroda koju kao glavni urednik potpisuje Dušan Bataković. Na stranicama posvećenim Gavrilu Principu, Mladoj Bosni, pa i samom atentatu ne može se uočiti uzbuđenje 9 Isto, 371-374. 10 Isto, 374. 11 Isto, 375-376. 198 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / zbog “herojskog” čina, ali ništa od pomenutog nije prikazano ni u negativnom svetlu. “Đaci i studenti, vaspitavani na literaturi pretežno anarhističkog i rusko narodnjačkog porekla, koji su rešili da odgovore revolucionarnim sredstvima na metode političkog nasilja koje je praktikovala austro-ugarska vlast”12 – tako su predstavljeni mladobosanci. Nameće se prevashodno njihova mladost, potom njihovo obrazovanje na temeljima savremenih ideja toga vremena i na kraju njihova želja za slobodom. U daljem tekstu navodi se kako je ultimatum poslat od strane Austro-Ugarske nakon ubistva Franca Ferdinanda samo još jedan u nizu procesa koje je Monarhija vodila kako protiv Kraljevine Srbije tako protiv svojih podanika srpske nacionalnosti. Od anektiranja Bosne i Hercegovine 1908. godine, a pogotovo nakon pobeda koje je Kraljevina Srbija izvojevala u balkanskim ratovima, u Austro-Ugarskoj je vladao strah od jačanja aspiracija ali i mogućnosti Srba u Monarhiji da se izdvoje i udruže sa Kraljevinom. Takva napetost rezultirala je brojnim progonima i političkim procesima protiv srpskog stanovništva.13Shodno tome i posledice atentata bile su u izvesnoj meri očekivane. Opšti utisak koji ostavlja ovakvo izlaganje događaja i odnosa jeste da su ideje i ideali mladih ljudi, kakvi su bili pripadnici organizacije Mlada Bosna, zapravo samo iskorišćeni u trenutnoj političkoj situaciji. Prilikom opisa samog atentata navodi se u jednoj rečenici – “…drugi atentator, kratkovidi Gavrilo Princip, usmrtio je, iz neposredne blizine, hicima iz pištolja Franju Ferdinanda i, slučajno, njegovu ženu Sofiju”.14Ne samo što je izuzetno mlad, Gavrilo Princip ima i poteškoća sa vidom. On nenamerno ostavlja nedužne žrtve. Suptilno se ostavlja utisak da je prava žrtva zapravo sam Princip. U odeljku o nacionalnoj, verskoj i socijalnoj strukturi Mlade Bosne napisano je da su članovi većinom bili srpske nacionalnosti, ali da su se priključili i “manji deo muslimana i Hrvata šire jugoslovenske orijentacije”.15Prilikom suđenja “mnogi atentatori izjasnili su se, u nacionalnom smislu, kao SrboHrvati, demonstrirajući tako svoju privrženost najvišim idealima čitavog 12 Д. Батаковић, Нова историја српског народа, Београд 2002, 238. 13 Isto, 238-239. 14 Isto, 246. 15 Isto, 238. / ZBORNIK RADOVA / 199 naraštaja”.16U ovim pasusima reči poput Jugosloven ili jugoslovenstvo ne spominju se. Dominantnost srpskog etničkog i kulturnog elementa najbolje se ogleda u odlomku iz Smrti jednog heroja Vladimira Gaćinovića, glavnog ideologa među mladobosancima, tekstu koji je nastao u čast Bogdana Žerajića. Bogdan Žerajić, uzor projugoslovenske omladine BiH ostao je upamćen po tome što je u znak protesta na dan otvaranja bosanskog sabora, 15. juna 1910, izvršio neuspeli atentat na poglavara zemlje, generala Marijana Verešanina, a potom izvršio i samoubistvo. Gaćinović u tekstu navodi da je Žerajić “imao ogromnu veru u srpske patnike (mučenike), sanjao o njihovom buđenju i vaskrsu” i govori kako je njegova smrt zapravo poziv “pokolenjima srpskog naroda“ da se krene u revoluciju i podigne „nova harmonija, nova proporcija i nov život“.17 Početkom 21. veka Gavrilo Princip je pre svega srpski mladić koji sanja o slobodi. On sa svojim prijateljima kreće u okršaj sa sistemom koji oduzima slobodu njegovom narodu decenijama unazad. Po uzoru na velike junake iz srpske tradicije odlučuje se na akcije svojstvene njegovim vršnjacima iz cele Evrope (atentati na ljude koji su simbolisali pretnju). Međutim, sistem moći i sile daleko je jači i on postaje samo žrtva trenutnih političkih okolnosti. Takav se Gavrilo Princip može pronaći na stranicama Nove istorije srpskog naroda. Zaključak Godine 2014. čin Gavrila Principa obeležen je u više navrata u Srbiji. Iako se još uvek ne može govoriti o nekom novom pogledu na atentat i njegove učesnike koji zauzima popularna srpska istoriografija, trebalo bi spomenuti umetnike čija su dela posvećena stogodišnjici znatno odjeknula u srpskoj javnosti. Ono što budi dodatno interesovanje jeste raznolikost ideja koje se provlače kroz ta dela. Diskurs Gavrila Principa - „žrtve“ nastavlja se i kod Biljane Srbljanović u drami Mali mi je ovaj grob i u drami Zmajeubice Milene Marković. Međutim, čak i ova dva tumačenja žrtve nemaju nimalo sličnosti. Obe predstavljaju mladobosance kao anarho-levičarsku skupinu čija borba 16 Isto, 246. 17 Isto, 238. 200 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA / ima prevashodno socijalni karakter, ali dok je kod Milene Marković Princip žrtvovan zarad opravdane i poželjne brobe protiv imperijalizma, kod Biljane Srbljanović on je samo još jedan mladić zadojen pogrešnim nacionalističkim idejama, on je žrtva manipulacije. Zapravo, kod autorke drame Mali mi ovaj grob odnos Dragutina Dimitrijevića Apisa i Gavrila Principa samo je primer uticaja obaveštajnih službi na politička dešavanja posredstvom mladih ljudi čiji su ideali zloupotrebljeni. Akcenat ove drame je stavljen između ostalog i na pitanje atentata kao političkog sredstva. Nasuprot ovome, u Andrićgradu te iste 2014. godine, režiser Emir Kusturica predstavio je svoje viđenje Gavripa Princip. U ovom performansu Princip se na anđeoskim krilima spušta sa nebesa i ubija prestolonaslednika Austro-Ugarske. Prikazan kao glasnik slobode on konačno donosi slobodu porobljenima. Simbolika žrtve kod ovog umetnika u potpunosti je napuštena. Ni četiri godine kasnije popularnost Gavrila Principa ne jenjava. Njegova slika iz zatvora u Terezinu jedna je od prepoznatljivijih iz srpske istorije. Prešao je put od od nesmotrenog dečaka, preko heroja mladih buntovnika, do kolateralne žrtve sistema. Od jugoslovenskog postao je srpski nacionalista, od borca za slobodu simbol stradanja za ideale. U kojoj meri Gavrilo Princip čitav vek intrigira zbog sebe samog, a u kojoj zbog svega onoga što je urađeno u njegovo ime? – pitanje je koje se samostalno nameće na kraju ovog eseja. Literatura: • Д. Батаковић, Нова историја српског народа, Београд 2002. • V. Dedijer i dr, Istorija Jugoslavije, Beograd 1973. • B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd 1980. • B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, Knjiga 1, Beograd 1988. • В. Ћоровић, Историја Југославије, Београд 1933. / ZBORNIK RADOVA / 201 EDICIJA ZBORNICI Knjiga 5 Izdavač Udruženje za modernu historiju/Udruga za modernu povijest, Sarajevo Za izdavača Husnija Kamberović Priprema za štampu Štamparija Fojnica d.d. Štampa Štamparija Fojnica d.d. Za štampariju Šehzija Buljina Sarajevo, 2018. ISBN 202 / JUGOSLAVIJA U HISTORIOGRAFSKIM OGLEDALIMA /

JUGOSLAVIJA-U-OGLEDALU-zbornik-radova2

Products

Support

JUGOSLAVIJA-U-OGLEDALU-zbornik-radova2

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib