O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI URGANCH FILIALI
TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI
FAKULTETI PEDAGOGIKA PSIXOLOGIYA
FANIDAN
MUSTAQIL ISH
GURUX: 971-19
BAJARDI: YO’LDOSHEV SARVAR
TEKSHIRDI:____________________________
Mustaqil ta’lim uchun mavzular:
1.
Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlari.
2.
Gʻarb mutafakkirlarining pedagogik qarashlari.
3.
Pedagogika fanining tarmoqlari.
4.
Oiladagi tarbiyaviy vazifalar.
5.
Oilada estetik va ahloqiy tarbiya.
6.
Ekologik va iqtisodiy tarbiya.
7.
Tarbiya jarayonida milliy qadriyatlarning oʻrni.
8.
Milliy tarbiya va milliy gʻurur.
9.
Tarbiya nazariyasi va uning mohiyati.
10.
Shaxsda madaniy xulqni tarbiyalash vositalari.
11.
Jamoa bilan ishlash metodikasi.
12.
Ta’lim jarayonining gnoseologik asoslari.
13.
Oʻqitish metodlari va vositalari.
14.
Masofaviy ta’lim texnologiyalari.
15.
Pedagogikaning maxsus tarmoqlari.
16.
Muammoli ta’lim texnologiyasi.
17.
Ijtimoiy pedagogika.
18.
Psixologiyaning ilmiy tadqiqot metodlari va ularni amaliyot tadbiq etish.
19.
Ijtimoiy ta’sirlarning shaxs tomonidan anglanishi.
20.
Psixologik testlar va ularning imkoniyatlari.
21.
Psixologiya fanining rivojlanish bosqichlari.
22.
Fanlar tizimida Psixologiyaning oʻrni.
23.
Emotsoional holatlar.
24.
Stress va frustratsiya.
25.
Shaxslararo munosabatlar va konfliktlar.
26.
Verbal va noverbal muloqot.
27.
Guruhlar va jamoalar.
28.
Muloqot va uning turlari.
29.
Bilish jarayonlari va professional faoliyat.
30.
Sezgi, diqqat, xotira va uning turlari
31. Qobiliyat va uning turlari.
32. Terperament va uning tiplari.
33. Xarakter va uning shakllanishi.
34. Kommunikativ muloqotning shaxs taraqqiyotidagi o’rni.
35. Ijtimoiy hulq motiviyalari va shaxs motivatsiyasi.
36. Nutq va uning turlari.
37. Tafakkur va xayol turlari.
38. Informatsion-psixologik xurujlar.
1-Mavzu: Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlari
IX-XV asrlar Markaziy Osiyo ma’naviy madaniyati rivojida muhim davr hisoblanadi.
Shu bois faylasuf, tarixchi, pedagog, matematik olimlar bu davr madaniy-ma’rifiy merosi
haqida qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar. Pedagog – olimlarning Sharq
mutafakkirlari ijodida ta’lim-tarbiya, shaxs ma’naviy kamoloti masalalariga
bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlarning pedagogika fani rivojida muhim o’rni bor. Lekin ular
allomalar merosida olg’a surilgan ta’lim-tarbiya masalalarini yoritishda milliylik
tamoyilidan kelib chiqqan holda yondashmadilar. Aslida Markaziy Osiyo allomalarining
ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarida ma’naviy qadriyatlarga bo’lgan e’tibor asosiy o’rinda
turadiki, bu bevosita inson kamolotini shakllantirishga omil bo’la oladigan hodisadir.
Sharq Renessansi deb nom olgan IX-XV asr Markaziy Osiyo ma’naviy madaniyatining
eng yuksaklikka ko’tarilgan, boy davri bo’lib, bu davrda ilm-fanning ikki yo’nalishi
(birinchisi) inson uchun tabiiy fanlardirki, u aql ko’zi bilan egallanadi, (ikkinchisi) bu
fanlar inson tomonidan (boshqa) kishilardan taqlid qilib o’rganiladi, ular asosida shariat
qonunlari yotadi. Bu fanlarning asosini Qur’onda va Sunnada bo’lga Alloh va uning
elchisining oldindan belgilab bergan yo’l-yo’riqlari tashkil etadi. Bu davrda Sharq
madaniyatini umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarish markazi ”Ma’mun akademiyasi”
(IX asr, Bag’dod, ”Baytul hikma”) tashkil etildi. Akademiya ilmiy ijodkorlari faoliyatida
Yaqin va O’rta Sharq xalqlari moddiy va ma’naviy madaniyatining qo’shilishi asnosida
hozirgi Markaziy Osiyo madaniyatining maxsus bir-biridan ajratilmagan ko’p qirrali
qorishiq turi vujudga keldi.Bunday ko’p qirrali ilmiy qadriyatlarning madonga kelishida
vatandoshlarimiz Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (780-850), Ahmad al-Farg’oniy
(247-861), Ahmad ibn Abdulloh al-Marvaziy (IX asr), Abu Nasr Forobiy (870-950), Abu
Ali Ibn Sino (980-1037), Abu Rayhon Beruniy (973-1050) va boshqalarning xizmatlari
katta bo’lgan.
Sharq mutafakkirlarining ma’naviy madaniyat sohasiga qo’shgan ulushlari nihoyatda boy
bo’lib, mazmunan qadriyatlarning barcha yo’nalishlarini qamrab olganligi bilan
xarakterlanadi. Ular:
•
aqliy madaniyatni shakllantirish bilan bog’langa qadriyatlar;
•
ma’naviy-ruhiy qadriyatlar;
•
ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar;
•
badiiy-nafis qadriyatlar;
•
diniy qadriyatlar tarzida o’z ifodasini topgan.
Forobiy pedagogik qarashlarini, ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limotini o’rganishda inson
xislatlari to’g’risidagi falsafiy fikrlari nihoyat muhim ahamiyat kasb etadi. Forobiy
o’zining falsafiy qarashlarida odamning tuzilishini, ruhiyatini, madaniy va ma’naviy
olamini o’rganishga ahamiyat beradi. Uning ta’limotida, inson barcha boshqa jismlarda
bo’lmagan qobiliyat va kuchga, ruhiy quvvatga, aql va so’zlash qobiliyatiga egaligi bu
kuch uni tabiatdagi boshqa jismlardan ajratib turishi va uning ustidan hokim bo’lish
imkoniyatini berganligi namoyon bo’ladi. Forobiy bu dunyoqarashida narsa-hodisalarni
bilish, inson aqlini bilim bilan boyitish uni ilmli, ma’rifatli qilish uchun xizmat qiluvchi
ruhiy jarayonlarga alohida e’tibor beradi. U o’zining ”Baxt-saodatga erishuv haqida”,
”Fanlarning tasnifi”, ”Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to’g’risida”,
”Ilmlar va san’atlar fazilati” kabi koplab risolalarida insonning ma’naviy rivojlanishi ilmma’rifatga bog’liqligini ta’kidlaydi. Abu Rayhon Beruniy bilim umuminsoniy
qadriyatlarni o’rganishning kaliti ekanligini alohida ta’kidlaydi. Ilm-ma’rifatli odam
jamiyat taqdiri, insonlar taqdiri uchun kurashuvchan, barcha yomonliklardan uzoqdir.
”Ilmning foydasi ochko’zlik bilan oltin-kumush to’plash uchun bo’lmay, balki u orqali
inson uchun zarur narsalarga ega bo’lishdir” Umuman, Abu Rayhon Beruniy ilm-fanning
buyuk homiysi va muxlisi sifatida mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashida,
odamning baxti esa uning bilim va ma’rifatida deb bildi. Yaratgan asarlarida u ta’limtarbiyaga doir she’r va hikmatlardan misollar keltirib, ular orqali har bir inson o’z
qalbining farmoyishiga ko’ra xayr-ezgulikka intilishi, sun’iy obro’, shuhrat qozonish
uchun muruvvat va sharofat ko’rsatmasligi kerakligini ta’kidlaydi. Yusuf Xos Hojibning
”Qutadg’u bilig” asarida aqliy, axloqiy, mehnat, jismoniy va nafosat tarbiyasiga doir
fikrlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. U insonni ulug’laydi. Uning fikricha,
insonning ulug’ligi aql-idroki, so’zlash qobiliyati, bilimi, uquvi, hunarga egaligidadir.
Adib o’quv va bilimni farqlaydi: o’quv tug’ma ravishda inson ruhiyatida mavjuddir,
bilim esa o’qish-o’rganish va mehnat tufayli egallanadi. Agar ularning har ikkisi o’zaro
birlashsa, insonning qadri ortadi:
Zakovat qayerda bo’lsa, ulug’lik bo’ladi,
Bilim kimda bo’lsa, buyuklik bo’ladi.
Zakovatli uqadi, bilimli biladi,
Bilimli, zakovatli tilakka yetadi.
Yusuf Xos Hojib ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liq holda bo’lishini tavsiya etadi, o’g’il
bolalarning bir necha san’at turlarini va hunarlarni tugal o’rganmog’i lozimligini
ta’kidlaydi. Bu, ularning kelajak hayotlari, jamiyat rivoji uchun zarurligini aytadi.
Pеdagogikaning fan sifatida shakllanishi yosh avlodni hayotga tayyorlash, ular tarbiyasini
samarali amalga oshirish ehtiyojidan kеlib chiqadi.
Avvalo pеdagogikaning nazariy kurtaklari falsafa nеgizida paydo bo’ladi. Ta'lim-tarbiya
masalalari hamisha mutafakkir, yozuvchi, olimlar xayolini band qilib kеlgan. Ular
o’zlarini bola tarbiyasi, ularni barkamol inson qilib tarbiyalash haqidagi yorqin
mulohazalari bilan pеdagogik fikrlar ravnaqiga ulush qo’shganlar. Masalan:
Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Ahmad
Yugnakiyning «Hibatul-Haqoyiq», Alishеr Navoiyning «Mahbub - ul qulub», Yusuf Xos
Hojibning «Qutadg’u bilig» asarlari bеvosita odob, axloqqa daxldordir. Bu asarlarda
insonparvarlik, halol mehnat, do’stlik, chin muhabbat, sadoqat kabi yuksak axloqiy
fazilatlar o’z aksini topgan. Yosh avlodlarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish hamma
davrlarda millatning ilg’or kishilari diqqat markazida bo’lib kеlgan. Kaykovusning
«Qobusnoma», IV asrda yashab o’tgan hind faylasufi Bеydaboning «Kalila va Dimna»
asarlari, «Ramayana», «Mahobxorat» dostonlari, Sa'diyning «Guliston» va «Bo’ston»,
Jomiyning «Bahoriston», Ahmad Donishning «O’g’illarga nasihat», bundan tashqari
Qur'oni Karim, Hadisi Sharif, «Chor darvеsh», «Ming bir kеcha» kitoblari ham
qimmatbaqo ma'naviy-madaniy mеros bo’lib, Sharqu g’arb xalqlari ming yillar
mobaynida bulardan bahramand bo’lganlar va komillik tog’risida uning qirralarini yoritib
bеrganlar. O’rta asrda Yaqin va O’rta Sharqda diniy o’quv muassasalari - madrasalar
ta'lim va fan markazlari bo’lgan. O’zbekistonlik, Rossiyalik va chet el sharqshunos
tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o’quv muassasalari aynan Markaziy Osiyoda
yuzaga kеlgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani isbotlangan. Somoniylar
davrida (X asr) faqat Samarqandning o’zida 20 ga yaqin madrasalar mavjud bo’lgan. Abu
Ali ibn Sino (980-1037) o’zining «Donishnoma» («Bilimlar kitobi») nomli asarida
mazkur madrasalarda faqat musulmonchilikka oid bilimlar berilibgina qolmay, balki
dunyoviy ilmlar ham o’rganilganligi, ilmiy tadqiqotlar olib borilganligi, ularning
negizida ilmiy maktablarning yuzaga kеlganligi qayd etib o’tiladi. O’z davrida
madrasalarda o’qitilishi yo’lga qo’yilgan fanlarni Abu Ali Ibn Sino quyidagi tizimlar
bo’yicha ajratadi: odob (xulq etikasi), astronomiya, tibbiyotshunoslik, til va uning
grammatikasi, fikx (musulmon qonunchiligi). Alloma tomonidan taklif etilgan tarbiya
turlar esa quyidagilardan iborat: 1) aqliy tarbiya; 2) jismoniy sog’lomlashtirish; 3) estеtik
tarbiya; 4) ma'naviy tarbiya; 5) hunarga o’rgatish. Abu Ali Ibn Sino tomonidan taklif
etilgan tarbiya turlari Markaziy Osiyoda Uyg’onish davridagi ta'limning insonparvarlik
va shaxsning barkamol rivojlanishi borasidagi g’oyalariga asoslangan edi, deyishiga
imkon beradi. Sharqdagi Uyg’onish davri Sharq mutafakkirlari - Muhammad Muso alXorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylar o’zlarining
ta'limiy qarashlarida birinchi o’ringa inson shaxsini qo’yadilar hamda bolalarni har
tomonlama, jismoniy va estеtik kamolotga erishishlari, shuningdek, tillarni bilishlarini
zarur deb hisoblaydilar. Aqliy ta'limni tashkil etuvchi fanlar sirasiga matematika,
astronomiya, mexanika va tabiatshunoslik kabi tabiiy-ilmiy fanlarni kiritadilar.
2-Mavzu: Gʻarb mutafakkirlarining pedagogik qarashlari
Bugungi kunda jamiyat taraqqiyotida ma’naviy yangilanishlar to‘g‘risidagi turli g‘oya va
qarashlarni chuqur va atroflicha tahlil etmay, ulardan tegishlicha saboqlar olmay, milliy
tiklanishdan milliy yuksalish sari degan eng ulug‘ maqsadni amalga oshira olmaymiz.
Shu bois insoniyat tarixida jamiyatning ma’naviy yuksalishi haqidagi turli davrdagi
buyuk allomalar, davlat va jamoat arboblarining ilmiy-falsafiy qarashlaridan qancha ko‘p
ma’lumotlarni tadqiq etsak, jahonning rivojlangan davlatlarining ijobiy jihatlarini
o‘rgansak, mamlakatimizni jahon tendensiyalariga mos ravishda rivojlantirishimiz,
fuqarolarni davlat va jamiyatimizning milliy yuksalishiga faol ishtirokini ta’minlagan
bo‘lamiz. Ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixiga nazar tashlasak, ma’naviy yangilanishlar
jarayonining jamiyat taraqqiyotiga ta’sir doirasi sezilarli ekanligini Sharq va G‘arb
mutafakkirlari tomonidan qoldirilgan ilmiy merosi guvohlik beradi. Shuning uchun
buyuk faylasuf, mutafakkir olimlar va adolatli davlat boshliqlari millatni mahdudlik
holatidan chiqarib, taraqqiyotni rivojlantirish maqsadida, birinchi navbatda, ma’naviy
yangilanishlar omiliga e’tibor berganlar, jamiyat a’zolarini umuminsoniy qadriyatlarga
sodiqlik, vatanga daxldorlik mas’uliyati, insonni e’zozlash, adolat uchun kurash, halol
mehnat, jamoaviylik, oilaga sadoqat, do‘stlarni hurmat qilish ruhida kamol toptirishga,
ularda milliy g‘urur va iftixor, burch va mas’uliyat tuyg‘ularini kuchaytirishga harakat
qilganlar. Shundan kelib chiqib, ma’naviy yangilanishlarning jamiyat rivojida tutgan
o‘rnini qadimgi Sharq va G‘arb faylasuf olimlarining ijodlaridan namunalar asosida ilmiy
tahlil qilib chiqsak. Bejizga Sharq qadimdan ma’naviyat va sivilizatsiya o‘chog‘i sifatida
ta’riflanmagan. Qadimgi Sharq faylasuflari ma’naviy yuksalish, shaxsning o‘zligini
anglashi va kamol topishiga qaratilgan konsepsiyalarda, avvalo, zardushtiylik, buddizm,
konfutsiychilik falsafasida juda ko‘plab noyob dialektik g‘oyalar ilgari surilgan. Ayniqsa,
bu borada Zardushtning falsify-ijtimoiy qarashlari diqqatga sazovor. Zardushtiylik
jamiyatni tinch va osoyishtalik, barqaror holatda bo‘lishi, insonlarning bir-birlariga
maslakdosh, ko‘makdosh bo‘lishi kabi g‘oyalarni lgari surgan. Zardusht falsafasidagi
“O‘zgalarga yorug‘lik istagan kimsalarga yorug‘lik nasib etadi. Haqiqat nurlari ostida,
Ezgu Niyatdan yaralgan ma’rifatingdan bizlarga hadya qil, toki tirikligimizning har
lahza, har soat, har bir kunida shodmonlikdan bahramand bo‘laylik” yoxud “Olam
obodligi uchun g‘ayrat ko‘rsatmoq lozim, uni yaxshilik bilan asramoq va yorug‘lik sari
eltmoq kerak” singari fikrlar bugun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. U o‘z davrida
xalqni ezgulik va adolat g‘oyalariga da’vat etish, hayotbaxsh an’analarni shakllantirish,
dehqonchilik va shahar madaniyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan,
uning g‘oyalari bilan bog‘liq qadriyatlar bugungi kungacha yashab kelmoqda va xalqimiz
turmush tarzining o‘ziga xos xususiyatlarini belgilashda ulkan qimmat kasb etmoqda.
Qadimgi Xitoydagi ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixida Konfutsiyning (551–479) qarashlari
ham alohida o‘rin tutadi.
U qadimgi Xitoydagi ijtimoiy-falsafiy fikrning rivojiga katta hissa qo‘shgan.
Mutafakkirning “Aforizmlar” asari teran falsafiy g‘oyalari bilan mashhurdir.
Konfutsiyning falsafiy qarashlarida axloqiy masalalar markaziy o‘rin tutadi. Qadimgi
ajdodlarning urf-odatlari, marosimlari, tariqatiga tayangan Konfutsiy o‘tganlarning
shuhrati ularning avlodlarini yuksaltiradi, deb jamiyatning haqiqiy negizi, poydevorini
yanada mustahkamlash uchun qadimgi urf-odatlar, marosimlar, an’analarni tiklash va
ularga amal qilish zarurligini uqdiradi.Hozirgi kunda Konfutsiy tomonidan yaratilgan
ta’limotning
maqsadga
muvofiqligini
mamlakatimizda
qadimgi
urf-odat,
an’ana,milliymarosim va bayramlarimizning, ajdodlarimiz tarixiy xotiralarining tiklanishi
borasidagi ma’naviy-ma’rifiy islohotlarimizda ko‘rishimiz mumkin. Qadimgi dunyoda
falsafiy fikr taraqqiy etgan mamlakatlardan biri Yunoniston edi. Qadimgi Yunonistonda
falsafa ijtimoiy hayotning in’ikosi sifatida tabiat to‘g‘risidagi bilimlar bilan bog‘lanib bir
butun dunyoqarashni o‘zida mujassamlantirgan edi. Qadimgi Yunonistonda Suqrot,
Platon va Aristotel asos solgan falsafiy oqimlar idealistik dunyoqarashni rivojlanishiga
xizmat qiladi. Suqrot (eramizdan oldingi 469–399-yillar) – qadimgi Yunon faylasufi.
Afinaning ijtimoiy hayotida faol ishtirok etgan, yoshlar tarbiyasi bilan shug‘ullangan,
hurfikrli inson, kambag‘aldan chiqqan, tosh yo‘nuvchining o‘g‘li, o‘ta bilimdon kishi
sifatida mashhur bo‘lgan.Suqrotning fikricha, falsafaning markazida axloq masalalari
turmog‘i lozim. Jamiyatning ravnaqi, tinchlik va osoyishtaligi, farovon hayoti axloq va
odobning ahvoliga bog‘liq. Bu masalalar Sharq falsafasida ham katta o‘rin tutganligi bois
xalqimiz, buyuk allomalarimiz Suqrot nomini hurmat bilan tilga olgan, uning axloq-odob
haqidagi pand-nasihatlariga amal qilishgan. Jahon falsafasi tarixida o‘chmas iz qoldirgan
buyuk alloma, faylasuf, san’atshunos olim Platondir. Uning fikricha, “Kimki, davlatlarga
jamiyat va umumxalq muomalasida bo‘ladigan axloqning hayotiy qoidalari to‘g‘rsida
qonunlar berishni o‘ylab, ammo xususiy hayotga e’tibor berishni zarur deb hisoblamagan
bo‘lsa, bu bilan hammaga hamda har kimga o‘zi xohlaganicha kun o‘tkazishiga
imkoniyat yaratib bergan bo‘lsa, fuqarolar, o‘zlarining xususiy hayotlari
qonunlashtirilmaganiga qaramay, jamiyat va umumxalq hayotida qonunlarga mos
yashaydilar, deb hisoblasa, u noto‘g‘ri mulohaza yuritgan bo‘ladi”. Platonning ideal
davlat to‘g‘risidagi orzulari negizida adolat g‘oyasi yotadi. Platon aytganidek, jamiyat
barcha a’zolarining odil jamiyatdagi qonunlarga bo‘ysunishi ijtimoiy taraqqiyotning
asosiy garovidir.O’zining qomusiy merosi bilan jahonni lol qoldirgan, ilmiy-falsafiy
g’oyalari bilan sharqda “birinchi muallim” sifatida e’tirof etilgan buyuk faylasuf
Aristoteldir. Umuman, qadimgi Sharq va G‘arb falsafasining ijtimoiy muammolari
orasida axloq mavzusi yetakchilik qiladi. O‘sha davrda yaratilgan hikmatli so‘z, iboralar
bugungi kunda ham insonni mulohaza yuritishga majbur qiladi. Markaziy Osiyoda
siyosiy fikrlarning vujudga kelishi va rivojlanishida islom dini ham muhim manbalardan
biri bo‘ldi.
IX asrda maxsus islom ilmlari shakllandi. Greklardan o‘tgan falsafa, matematika, fizika
va boshqa qator ilmlardan tashqari kalom, hadis, fiqh kabi islomiy ilmlar yuzaga keldi.
Islom Sharqda nafaqat din sifatida, balki yaxlit madaniyat, ma’naviyatning shakllanishida
ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. U madaniyatning ilm-fan, san’at, axloq, siyosat kabi
sohalarining rivojiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda diniy ilmlar sohalarida
mintaqa shuhratini olamga tanitgan imom Buxoriy, imom Termiziy, Nizomulmulk,
dunyoviy ilmlar sohasida esa, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino hamda tasavvuf ma’naviyma’rifiy ta’limoti sohasida Ahmad Yassaviy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Hojib,
Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband va boshqa yirik alloma va mutafakkirlarning
jamiyat taraqqiyoti rivojida ma’naviyat hodisasining beqiyos o‘rni haqidagi qarashlari
butun jahon ilmiy va falsafiy tafakkurining ravnaqiga hayotbaxsh hissa qo‘shdi. Abu
Nasr Forobiy (873–950) jahon ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixida “Sharq Aristoteli”
(“Ikkinchi muallim”) degan unvonga sazovor bo‘lgan mashhur qomusiy olimdir. Forobiy
o‘zining ijtimoiy-falsafiy qarashlarida jamiyatning vujudga kelish sabablarini, axloqning
shakllanishi, inson va jamiyatning o‘zaro munosabatini, insoniylik, adolatparvarlik,
tarraqiyot, buyuk jamiyat, komil inson kabi mavzularni ilmiy-nazariy jihatdan asoslashga
harakat qilgan. Forobiy talqinicha, “…haqiqiy baxtga erishish maqsadida o‘zaro yordam
qiluvchi kishilarni birlashtirgan shahar – fazilatli shahardir, baxtga erishish maqsadida
birlashgan kishilar jamoasi – fazilatli jamoadir. Baxtga erishish maqsadida o‘zaro
yordam bergan xalq fazilatli xalqdir. Shu tartibda barcha xalqlar baxtaga erishish uchun
bir-birlariga yordam bersalar, butun yer yuzi fazilatli bo‘ladi”.Demak, Forobiy ta’biricha,
jamiyat va xalqlarning o‘zaro bir-biriga yordami, teng huquqlilik, adolatparvarlik
tamoyillari fozil davlatning ma’naviy yuksalishga xizmat qiladi. Ibn Sino (980–1037)
jahon xalqlari ijtimoiy-falsafiy fikrining buyuk namoyandasi, Sharqda “Shayx ur-rais”
(olimlar boshlig‘i) degan nom bilan shuhrat qozongan qomusiy olim – mutafakkiridir. U
tabibgina bo‘lib qolmasdan, o‘z davrining buyuk mutafakkiri, keyingi asrlar fani,
madaniyati, adabiyotiga salmoqli ta’sir ko‘rsata olgan buyuk siymo edi. Ibn Sino
ijodidagi ajoyib xususiyatlardan biri shu ediki, u asarlarida o‘z davrining juda ko‘p ilg‘or
g‘oyalarini aks ettira oldi. Abu Ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni
sanalgan bilimlarga yetishishni da’vat etgan. Chunki ilm-fan tabiat va jamiyat qonuniyatlarini ochib, avlodlarga yetkazadi. Bu maqsadga yetishish uchun inson
qiyinchiliklardan qo‘rqmasligi zarur, deydi. “Ey birodarlar! Odamlarning botiri
mushkulotdan qo‘rqmaydi. Kamolot hosil qilishdan bosh tortgan kishi odamlarning eng
qo‘rqog‘idir”.Zero, bilimli kishi jasur, o‘limdan ham qo‘rqmaydigan, faqat haqiqatni
bilish uchun harakat qiladigan bo‘ladi, deydi u fikrini davom ettirib. Nizomulmulk
(1018–1092) oqilona va adolatli davlat boshqaruvi tufayli Malikshohning nomi tarixda
qoldi. U “…davlatu donish va ezgu rasm-u odat yorug‘ shamga o‘xshaydi. Va odamlar
shu yorug‘likda yo‘llarini topib, qorong‘ilikdan chiqadilar”.
3-Mavzu: Pedagogika fanining tarmoqlari
Pedagogikaning tarmoqlari.Pedagogika fanlari tizimi. Shaxs kamolotini tahminlash,
uning intellektual, ma’naviyaxloqiy hamda jismoniy jihatdan rivojlanishiga erishishda
turli yosh
ddavrlari, har bir davrning o’ziga xos jihatlari, shuningdek, bolaning
fiziologik, psixologik holatini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Shu bois yaxlit
pedagogik jarayon muayyan turkumni tashkil etuvchi pedagogik fanlar tomonidan
o’rganiladi. Ular quyidagilardir:
1. Umumiy pedagogika maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berish
masalalarini o’rganadi.
2. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni
tarbiyalash,ularni intellektual, ma’naviyaxloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga etkazish
masalalarini o’rganadi.
3. Boshlang’ich ta’lim pedagogikasi boshlang’ich sinflar o’quvchilarini tarbiyalash,
ularga ta’lim berish, ularning o’ziga xos psixologik hamda fiziologik xususiyatlarini
tadqiq etish, shuningdek, ularni intellektual, ma’naviy axloqiy va jismoniy jihatdan
kamolotga etkazish masalalarini o’rganadi.
4. Korrektsion (maxsus) pedagogika rivojlanishida turli psixologik va fiziologik
nuqsonlari bo’lgan bolalarni tarbiyalash va o’qitish bilan bog’liq muammolarni
o’rganadi. O’z navbatida korrektsion pedagogika tarkibiga maxsus pedagogika va
psixologiyaning turli qlari kiradi. Ular quyidagilardir:
Surdopedagogika va surdopsixologiya eshitish qobiliyati
rivojlantirish,o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi.
Oligofrenopedagogika va oligofrenopsixologiya aqli zaif
o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi.
buzilgan
bolalarni
bolalarni rivojlantirish,
Tiflopedagogika va tiflopsixologiya ko’rishqobiliyati buzilgan bolalarni rivojlantirish,
o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi.
Logopediya va nutqiy buzilishlar psixologiyasi nutqi,shuningdek,motorliharakatlanish
doirasida murakkab nuqsonlar bo’lgan bolalar (ko’r, soqov va kar bolalar)ni
rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi.
5. Metodika – xususiy fanlarni o’qitish xususiyatlarini o’rganadi.
6. Pedagogika tarixi ta’lim va tarbiyaning yuzaga kelishi, taraqqiy etishi, muayyan
tarixiy davrlarda etakchi o’rin egallagan pedagogik fikrlar taraqqiyoti masalalarini
o’rganadi.
7. Pedagogik texnologiya ta’lim va tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni qo’llash, texnologik yondashuv asosida ta’lim va tarbiya jarayonining
samaradorligini oshirish muammolarini o’rganadi.
8. Pedagogik mahorat bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy mahoratlarini oshirish,
takomillashtirish muammolarini o’rganadi.
9. Ta’limni boshqarish ta’lim muassasalarining faoliyatini yo’lga qo’yish,
boshqarish, nazorat qilish hamda istiqbollarini belgilash masalalarini o’rganadi.
10. Ijtimoiy pedagogika ijtimoiy munosabatlar jarayonida pedagogik g’oyalarning tutgan
o’rni va roli, shaxsni kasbiy va ijtimoiy faoliyatga yo’naltirish muammolarini o’rganadi.
4.Pedagogikaning boshqa fanlar bilan o’zaro aloqadorligi. Ijtimoiy tarbiya mohiyatini
ilmiy jihatdan asoslash Ma’lum pedagogik hodisaning muayyan vaziyatlarda namoyon
bo’lish qonuniyatlarini bilishni taqozo etadi.Bizga Ma’lumki pedagogikhodisa murakkab
tuzilmagaega bo’lib,uning umumiy mohiyatini to’laqonli anglash uchun bir qator
fanlarning imkoniyatlariga tayaniladi. Ana shu nuqati nazardan pedagogika fani bilan
quyidagi fanlar o’rtasida yaqin aloqadorlik mavjud:
1. Falsafa shaxs rivojlanishi jarayonining dialektik xususiyatlari muayyan pedagogik
g’oya,qarashhamda ta’limotlarning falsafiy jihatlari kabi masalalarni tahlil etishga imkon
beradi.
2. Iqtisod ta’lim muassasalarining faoliyatini yo’lga qo’yish, o’quv binolarini
qurish, ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va ularning moddiy texnika va
zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash kabi masalalarning iqtisodiy jihatlarini
anglashga xizmat qiladi.
3. Sotsiologiya ijtimoiy munosabatlar mazmuni, ularni tashkil etish shartlari
xususida Ma’lumotlarga ega bo’lish asosida ta’limtarbiya jarayoni ishtirokchilarining
o’zaro munosabatlarini samarali tashkil etish uchun imkoniyat yaratadi.
4. Etikashaxs ma’naviyatini shakllantirish, unda eng oliy insoniy sifatlar, axloqiy
ong va ma’naviyaxloqiymadaniyatni tarbiyalashda muhim o’rin tutuvchi nazariy
g’oyalarni pedagogik jarayonga tatbiq etishda alohida o’rin tutadi.
5. Estetika shaxs tomonidan go’zallikning his etilishi, unga intilishi, shuningdek,
unda estetik didni tarbiyalashda muhim yo’nalishlarni aniqlashga xizmat qiladi.
6. Fiziologiyao’quvtarbiya jarayonida bolalarning fiziologik, anatomik xususiyatlarini
inobatga olinishi uchun boshlang’ich asoslarni beradi.
7. Gigiena o’quvchilarning salomatligini muhofazalash, ularning jinsiy jihatdan
to’g’ri shakllantirishda nazariy va amaliy g’oyalari bilan yordam beradi.
8. Psixologiya – shaxsda ma’naviy-axloqiy,
sifatlarni tarkib toptirish uchun zamin yaratadi.
ruhiy-intellektual,
hissiy-irodaviy
9. Tarix – pedagogika fani taraqqiyoti, ta’lim-tarbiya jarayonlarining dinamik,dialektik
xususiyatlariniinobatga olish, shuningdekxalq pedagogikasi g’oyalarini kelgusi avlodga
uzatish uchun yo’naltiriladi.
10. Madaniyatshunoslik o’quvchilarda insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy va
ma’naviy madaniyat asoslari haqidagi tasavvurni shakllantirish, ularda madaniy xulqatvor xislatlarini tarkib toptirish uchun xizmat qiladi.
11. Tibbiy fanlar shaxsning fiziologikanatomik jihatidan to’g’ri rivojlanishini
tahminlash, uning organizmida namoyon bo’layotgan ayrim nuqsonlarni bartaraf
etishga amaliy yondashuv, shuningdek, nuqsonli bolalarni o’qitish hamda tarbiyalash
muammolarini o’rganishda ko’maklashadi.
Pedagogik texnologiyalar. Pedagogik muloqot.
1.Pedagogik texnologiya tushunchasi
2.Pedagogik texnologiyalarning mezonlari
3.Pedagogik muloqotning asosiy shakllari
Hozirgi paytda ko’p mamlakatlar, shu jumladan respublikamiz uzluksiz ta’lim
tizimida ham turlicha nomlangan texnologiyalardan foydalanilmoqda. Bu
texnologiyalarning barchasi ma’lum umumiylikka ega bo’lib, ular xususiy jixatlariga
binoan tasniflanishi V.S.Kukushin., G.K.Slevko., G.Berdiev kabi ko’plab olimlar
tomonidan ko’rsatilgan bo’lib, ularni sxematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin.
4-Mavzu: Oiladagi tarbiyaviy vazifalar
«Xalqimiz qadim-qadimdan oilani muqaddas deb bilgan. Oila ahil va totuv boisi,
jamiyatda tinchlik va hamjihatlikqa erishiladi, davlatda osoyishtalik va barqarorlik huqm
suradi. Oila farovonligi milliy farovonlik asosidir» Oila jamiyat ijtimoiy tuzumining
birlamchi bo‘g‘ini bo‘lib, inson shaxsini shakllantirish oiladan boshlanadi. Oilamuraqqab ijtimoiy guruh. U biologiq, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy va ruhiy
munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga qyeladi, shu sababli oilalar birlashib,
jamiyatni tashqil etadi. «Oila-qishilarning qon-qarindoshlik, mulq va manfaat umumiyligi
va talab-yehtiyojlarini birgalikda qondirishga asoslangan, maqsadi yagona bo'lgan
majmua. Ya'ni miqroijtimoiy tuzilmadir», - deb ta'qidlaydi O‘zbekistonlik olim A.
O‘lmasov. Jamiyatdagi o‘zgarishlar oilaga ta'sirini qo‘rsatganideq, oiladagi o‘zgarishlar
ham jamiyatga o‘z ta'sirini qo‘rsatadi. Oila davlatning, jamiyatning asosiy tayanchi ekan,
uning mutsahqamligi, tinch-totuvligi, farovonligi va barqarorligidan jamiyat
manfaatdordir. Oilada ma'naviy va jismoniy yetuq avlodni shakllantirish, yoshlarni
oilaviy hayot qurishga tayyorlash, zamonaviy qasb-hunar sirlari bilan qurollantirish
lozim. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-yil 25-maydagi PF-3434 raqamli
farmoni va unda qo‘zda tutilgan maqsad va vazi-falar, Vazirlar Mahqamasining 2002-yil
5-iyuldagi «Oilada tibbiy madaniyatni oshirish, ayollarning sog'ligini mutsahqamlash,
sog‘lom avlod tug'ilishi va uni tarbiyalashning utsuvor yo'nalishlarini amalga
oshirishning maqsadli datsuri to‘g‘risida»gi 242-sonli qarorining bajarilishi
mamlaqatimizda sog‘lom oilalarning vujudga kelishiga zamin yaratmoqda.Oilajamiyatning boshlang'ich ijtimoiy bo‘g‘inidir. U o‘zida oila a'zolarining ehtiyojlari,
qiziqishlari, mayllari, tarbiyasi va boshqa ijtimoiy faoliyat turlarini aqs ettiradi. Otaonalarning bola shaxsiga ilmiy dunyoqarash asoslari, ma'naviy-axloqiy, nafosat, mehnat
va boshqa ijtimoiy omillarni shakllantirish maqsadida tizimli ta'sir qo‘rsatish jarayoniga
oilaviy tarbiya deyiladi. Oilalar respublikamiz shahar va qishloqlarining yagona ijtimoiyiqtisodiy umumiyligi asosida rivojlanadi. Ayni paytda oilaviy turmush va oilaviy tarbiya
o‘zining milliy xususiyatlariga ham egadir. Pedagogik diagnotsiqada oila tarbiyasi o‘z
milliy va demografiq xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanishini hisobga olish zarur.
Oilaviy tarbiyada oilaning moddiy farovonligi, madaniy-ma'naviy saviyasi, osoyishtaligi,
oila a'zolarining soni, tarqibi alohida ahamiyat qasb etadi. O‘quv masqanlarida
beriladigan ta'lim-tarbiya darajasi bilan O‘quvchi-talaba shaxsining oilaviy turmush tarzi
orasidagi aloqadorlikning pedagogik jihatdan ta'minlanganligi hamda ta'lim
oluvchilarning yutuqlari, ularda shaxsiy sifatlarning tarqib topib borishini jadallashtiradi.
Yoshlarning xulqida uchraydigan nuqsonlar: yolg'onchilik, agressivlik, huquqbuzarlik va
jinoyatchilikning oldini olishda o‘quv masqanlarida beriladigan ta'lim-tarbiyaning
ta'sirini oshirish yo`llarini tad-qiq etishda oila diagnotsiqasining muhim ahamiyati
mavjud. Pedagogika va psixologiya fanlarida ota-onalar bilan ish olib borishga doir turli
xil yondashuvlar mavjud. Bulardan Q. Leongard, Myuntsenberg, Dembo-Rubinshteyn, E.
Olimov, I. Grebenniqov, A.Q. Munavvarov, M. Qur'onov, O. Musurmonova, L.
Mahmudovalar tomonidan yosh va pedagogik psixologiyaga asoslangan holda yaratilgan
ma'rifiy-axborotli yondashuvlardir. Bu yondashuvlarning mazmuni va mohiyatidan
qyelib chiqqan holda ota-onalarga uzluqsiz va ma'lum tizim asosida yordam berish
maqsadida oila uchun ommaviy ta'lim datsurlari ham ishlab chiqilgan. Bu datsurlar
asosida oilaning yoshlar tarbiyasidagi rolini faollashtirishga muvaffaq bo'linmoqda.
Ma'lumqi, aniq manzilga qaratilgan har qanday faoliyat o‘z samarasini beradi, shuning
uchun muayyan ijtimoiy-pedagogik yordamga muqtoj oilalarni ijtimoiy pedagogik
tashxis asosida aniqIab, ularga real yordam qo‘rsatish, ya'ni oilada valeologiq sog‘lom
turmush tarzini shakllantirish va bolalarga to‘g‘ri tarbiya berish maqsadga muvofiqdir.
Oila tarbiyasida aynan oila diagnotsiqasi muhim ahamiyat qasb etadi. Har bir oilaning
ehtiyojlarini inobatga olgan holda ularga ijtimoiy-pedagogik yordam berishda maxsus
amaliy ishlar (spespraqtiqumlar) muhim ahamiyatga ega. Oilada sog‘lom turmush tarzini
barqarorlashtirish bo‘yicha amaliy ish quyidagicha amalga oshiriladi: maqsadni
belgilash, ya'ni oiladagi erishilgan yutuqlarni aniqlab, ularga suyangan holda otaonalarning yana qanday imqoniyatlarga ega ekanliklarini hamda qanday yordamga
muhtoj ekanligini belgilash;
haraqatlar algoritmi, ya'ni ota-onalar orasida oila tashxisini o'rnatishga doir anqyetalar
tarqatish, ularga javoblar olish, tahlil yetish, ularning tavsifiga qo‘ra, ota-onalarni qichiq
guruhlarga ajratish va tashxis natijalari bilan tanishtirish qabi faoliyatdir;
diagnotsiqa asosida pedagogik qonsiliumlarni tashqil etish, psixologiq xizmatni amalga
oshirish rejalarini tuzish ishlari amalgam oshiriladi.
Bu oilaviy tarbiyaning o‘ziga xosligi shundaqi, u bolalarga ota-ona, qon-qardoshlik,
avlod-ajdod xislatlarini uzatadi, uning davomiyligini saqlaydi, farzandni shaxs sifatida
shakllantiradi, hayotga tayyorlaydi. «Oilaviy tarbiya doimo o‘zining muraqqab va ko‘p
qirraliligi, ajoyib va serjiloligi bilan ajralib turadi» (42,54), - deb ta'qidlaydi A.
Munavvarov. Har bir oila o‘ziga xos bir olam, olam ichidagi va shu bilan birga olamga
sig'magan olam, u tarbiya ishida o‘ziga xos, taqrorlanmas xususiyatlarni o‘zida namoyon
qiladi. Ana shuning uchun ham oilaviy tarbiyaning hammaga ma'qul tushadigan yo`lyo'riqlari mavjud emas. O‘zbek xalqining milliy xususiyatlari: axloqiylik, o‘zini-o‘zi
anglash, milliy tuyg'u, milliy madaniyat, milliy qiyinish va yurish-turishda o‘z aqsini
topadiqi, o‘zbek oilasining tuzilishi va shaxslararo munosabatini o‘rganishda bularni
chetlab o'tish mumkin emas. O‘zbek oilalari tuzilishiga quyidagi sifatlar xosdir: ko‘p
bolalilik; oilada otaning bosh tarbiyachi sifatida namoyon bo‘lishi; qarindoshchilik, bir
necha avlodlarning birgalikda yashashi. Oilashunos olimlar: D.Abdullaeva, N.Ismoilova,
F.Habibullaevlar tomonidan oilaning asosiy funqciyalari turlicha qlassifiqatsiva qilingan.
Bu o‘rinda oila funqsiyalarini sanab o'tish bilan qifoyalanmay, balqi ularni bir tomondan
odamlarning moddiy, xo'jalik-maishiy va iqqinchi tomondan, emosional va ijtimoiypsixologiq ehtiyojlarini qondiruvchi funqsiyalarga farqlash muhim. Oilaning iqtisodiy
funqsiyasi uning asosiy tarbiyaviy funqsiyasidir. Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy
etsetiq tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoning faqat
poydevorini koyish bilan cheqlanmay, balqi uning so‘ngi g'ishti qo'yilgiincha
javobgardir. Jamiyatning qomil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon
oilasining muhim funqsiyasi darajasiga qiradi. Chunqi shaxsning ijtimoiylashuvi dastaval
oilada amalga oshadi. Oilaning qommuniqativ funqsiyasi oila a'zolarining O‘zaro
muloqot va o‘zaro tushunishga bo'lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Oilaning
reqreativ funqsiyasi. Niqoh-oila munosabatlari yuzaga qyelgan datslabqi, ibtidoiy
zamonlardan buyon unga xaraqterli bo'lgan xususiyatlardan biri, oila a'zolarining
axloqiy-psixologiq himoyalanishini ta'minlash, yosh bolalarga va mehnatga yaroqsiz
qishilar yoqi qyeqsa qarindoshlarga moddiy-ma'naviy va jismoniy yordam qo‘rsatish
qabilardan iborat boiib qyelgan. Bu holat oilaning reqreativ funqsiyasini tashqil qiladi.
Oilaning reqreativ funqsiyasi - o‘zaro jismoniy, moddiy, ma'naviy va psixologiq yordam
qo‘rsatish funqsiyalaridan biri hisoblanadi. Oilaning muhim bo'lgan funqsiyalaridan yana
biri - bu uning reproduqtiv (jamiyatning biologiq uzluqsizligini ta'minlash, bolalarni
dunyoga qyeltirish) funqsiyasidir. Bu funqsiyaning asosiy mohiyati inson naslini davom
ettirishdan iboratdir. Oilaning vazifasi faqatgina yangi avlodni dunyoga qyeltiribgina
qolmasdan, insoniyat paydo bo'lgan davrdan boshlab yashab qyelayotgan ilmiy va
madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab turishdan ham
iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish intsinqti insonda farzand qo‘rishga ularni
o'tsirishga va tarbiyalashga bo'lgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan
turib, qishi, odatda, o‘zini baxtiyor his eta olmaydi. Oilaning felisitologiq funqsiyasi.
Hozirgi zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan funqsiyalaridan biri uning
felisitologiq funqsiyasidir (italyancha «felicite» - baxt degani). «Shaxsiy farovonlikqa
erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida ko‘p jihatdan hal qiluvchi omil bo‘lib
bormoqda. Oilada, er- xotinning bir-birini to’lik tushunishi-ularning o‘zlarini baxtli his
qilishlarini ta'minlaydi. Shuningdeq, o‘zidagi mayjud tabiiy-ijodiy imqoniyatlarni
(iqtidorni) ro'yobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida sarflash ham insonga o‘zini baxtli
his qilish imqonini beradi”. +yeyingi vaqtlarda insonning imqoniyatlari ortgan sari uning
baxtga intilish darajasi ham ortib bormoqda. Oila funqsiyalarining muvaffaqiyatli
bajarilishi har qanday oila baxtini ta'minlovchi mezon hisoblanadi. Shuning uchun
oilaning o‘z funqsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi nafaqat uning ichqi holatiga, shu
bilan birga jamiyatning ijtimoiy sog‘lomligiga ham ta'sir yetadi. Bola maqtabga
qyelgunga qadar oilada tarbiyalanadi. Oila bolaning dunyoqarashi, xulqi va didiga ta'sir
qo‘rsatishi tabiiy qoldir. Ota-onalarning bolalarni tarbiyalashdagi eng birinchi vazifalari
ularning sog'ligini saqlashdir.
5-Mavzu: Oilada estetik va ahloqiy tarbiya.
Inson xar doim go’zallikka intiladi, undan ma`naviy ozuqa oladi.O’z xayotini, faoliyatini,
turmush sharoitini, o’zini o’rab turgan atrof- muxitni go’zalroq bo’lishga xarakat
qiladi.Bu xol o’z navbatida uning dilini, nozik xis-tuyg’ularini shakllantiradi.Odamlarni
o’ziga rom etuvchi go’zallik namunalari xayotning turli jabxalarida namoyon
bo’ladi.SHuning uchun bolaga juda yoshligidan oilada, maktabgacha tarbiya
muassaslarida, ayniqsa maktabdan estetik ruhda tarbiya aloxida e`tibor bilan
beriladi.Estetik ruhda tarbiya xar bir davrda, xar bir xalqda turlicha bo’lsada, uni amalga
oshirishning asosiy vositalari, tabiat go’zalligini sanab o’tadi. Bu vositalar bir- birini
to’ldirib,boyitib beradi.Barchasidan to’la baxramand bulgan kishining ma`naviy boy,
yuksak didli bo’lsagina zavqli xayot kechirishi mumkin.Tabiat o’ziga xos go’zalliklarga
ega bo’lib, ma`lum qonuniyatlari asosida o’zgarib, jilolashtiradi. Yil fasllarning
almashinuvi tabiatning ranglarini, shakllarining xushbo’y xidlaru, turli,jonzotlarning
yoqimli tovushini,inson shu o’ringa tortiq etadi.Ular har bir kishini baxtiyor
poklik,beg’uborlik olamiga olib kiradi. Estetik ruhda tarbiyaning yana bir tarbiyasi badiy
ijod namunalari hisoblanadi. Ayrim pedagogik adabiyotlarda badiy tarbiya deb nomlanib,
o’z ichiga badiy adabiyot,musiqa,qo’shiq va raqs sa`natini,teatr va kino sa`natin, tasviriy
san`atning, xaykaltaroshlik, me`morchilik, halq amaliy sa`nati va boshqalarni oladi. Bu
san`at asarlarini qiymati dunyoviy boyliklarda imkoniyatlari cheksizdir. Ayrim sa`nat
asarlarini qiymati dunyoviy boyliklarda nixoyat darajada ustun turgannidek, badiiy
tarbiya ham odamlarning ma`naviy boyishlarida tengi yo’q ta`sir kuchiga egadir.
Dunyoning etti mo’jizasi sanalgan Misr firavnlarning ehromlari, Bobilning osma
bog’lari, Efesdagi Artemida ibodotxonasi, Rodosskiy xaykali va Fors orolidagi mayoq
hayratomuz go’zallik namunalari sanaladi. YOshlarga estetik ruhda tarbiya berishda
inson shaxsiyatidagi go’zallik namunalari sanaladi. YOshlarga estetik ruhda tarbiya
berishda inson shaxsiyatidagi go’zallikka ega bo’ladi. Rus yozuvchi A.Chexov »Insonda
hamma narsa go’zal bo’lish kerak» degan edi, ammo ularning orasida alohida ajralib
turadigani ma`naviy go’zallikdir.Shuning uchun xam milliy istiqlolga erishgandan keyin
xalqning ma`naviyatini shakllantirishga katta e`tibor berilmoqda. Maktab yoshlarga
estetik ruhda tarbiya berishning asosiy o’rinlaridan biridir. O’rta umumiy ta`lim tarkibiga
kirgan barcha fanlarni o’qitishda o’quvchilarga estetik ruhda tarbiya berib
boriladi,maxusus estetik ruhda tarbiya fanlari o’qtiladi,ularga rasm,ashula,chizmachilik
va boshqalar kiradi. Estetik ruhda tarbiya mashg’ulotlari, mehnat darslarida ham estetik
ruhda tarbiya doimiy berib boriladi. Bulardan tashqarii adabiyot, ona tili, odobnoma,
tabiatshunoslik, jug’rofiya va boshqa fanlarni o’qitishda mavzuning mazmuniga mos
holda estetik ruhda tarbiya beriladi. Bevosita estetik ruhda tarbiya beruvchi rasm va
ashula darslari o’quvchilarning eng qiziqadigan hamda ijodiy o’rgandigan o’quv
darslaridir.
Bu darslarda o’quvchilar go’zallikni ongli idrok etibgina qolmasdan, ko’nikma va
malakalar hosil qiladi.Buyuk rassomlar, bastakorlarning asari bilan tanishadi. O’zlari
rasm chizadi, musiqa tinglaydi, ma`nasini tushunadi,imkoniyat darajasida ijrochilik
mahoratlarini egallaydilar. O’quvchilarga estetik ruhda tarbiyani berishda maktabda
tashkil etiilgan badiiy to’garakning ahamiyati katta. O’quvchilar qobiliyati va
qiziqishlariga mos holda rasm, musiqa, raqs, xalq amaliy san`ati to’garaklarida ishtirok
etib, tegishli malakalarni egallaydilar. Maktabda havaskor rassomlaarning
ko’rgazmalarinig tashkil etilishi mukin. Unda «chevar qo’llar» to’garagi
qatnashchilarining maktab ustaxonasida tayyorlanyotgan amaliy sa`nat namunalarni ham
namoyish etish foydalidir. Maktab yoshlariga estetik ruhda tarbiya berishning markazi
vazifasini o’tay oladi. Bunga misol qilib, Yhkkasaroy tumandigi 26-son o’rta umumiy
ta`lim maktabini ko’rsatish o’rinlidir. Yuqorida ta`kidlanganidek estetik ruhda tarbiyaga
tabiat manzaralari, yilning turli fasllarida unda sodir bo’ladigan o’zgarishlar ta`sir qiladi.
SHahar va qishloqlarning qiyofasi ulardagi noyob binolar, bog’-rog’lar, me`morchilik
yodgorliklari, xiyobonlar, maydonlar, favvoralar, xar-hil bezaklar, xatto tozalik,
saranjom-sarishtalik bolalarning yuksak didli bo’lishlariga ta`sir etadi. SHu o’rinda
ayniqsa, muzeylar, teatr va kinoxonalarning ahamiyatini aloxida ta`kidlamoq kerak.
O’zbekistonda dunyoga mashxur bo’lgan shaxarlar, ulardagi me`morchilik yodgorliklari
va san`at muzeylari ko’plab kishilarni xayratlantirib, o’ziga maxliyo qilish imkoniyatiga
ega. Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, qo’qon, SHaxrisabz va boshqa joylarda
go’zalligi bilan asrlar osha estetik ruhda tarbiya berib kelayotgan inshoatlar bor. Sharqda
sog’lom turmush tarzi to’g’risidagi tasavvurlar uzoq o’tmishga borib taqaladi. O’rta asrda
Sharqda etuk insonni tarbiyalashga qaratilgan xarakatlarni Farobiy o’zining qator
asarlarida umumlashtiradi. Olim o’z asarlarida qalb holatini mo’tadil saqlash uchun
sog’lom avlod zarur deb ta`kidlaydi. Farobiyning fikricha, estetik ruhda tarbiya shaxsni
xar tomonlama rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi. Hozirgi kunda qo’yilgan muhim
vazifalardan biri o’quvchilarni estetik ruhda sog’lom bo’lib o’sishga va o’z sog’lig’ini
saqlashga o’rgatishdir. Mustaqil respublikamizda sog’liqni saqlash, jamiyatimizdagi
sog’lom avlodni etishtirish uchun qator ishlar amalga oshirilmoqda. SHulardan biri
«Sog’lom avlod uchun» ordenining ta`sis etilishidir. Maktab o’quvchilariga estetik ruhda
tarbiya berish uchun, estetik ruhda tarbiya bo’yicha ishlarni shunday tashkil qilish
kerakki, o’quvchilar o’zlaridagi mehnatsevarlik, jasurlik, tashabbuskorlik xislatlarini
to’la namoyish qila olish hamda xarakatli o’yinlar va estetik ruhda mashqlarni yanada
sevib, o’z yutuqlarini yanada takomillashtirishga ega bo’lsainlar. Estetik ruhda tarbiya
bo’yicha mashg’ulotlar ochiq xavoda, zalda yoki shu maqsadga muvofiq ajratilgan
xonalarda o’tadi. Estetik ruhda a lotincha «estezio go’zallikni his etaman» ma`nosini
bildiradi. Aqliy, ahloqiy, estetik ruhda va mehnat tarbiyasini estetik ruhda asiz tasavvur
kilib bo’lmaydi.
Estetik ruhda tarbiyaning maqsadi va vazifasi o’quvchilarni tabiat va jamiyatdagi
go’zallikni idrok qilish, uni to’g’ri tushunish va fahmlash, qadriga etishga, shu asnoda
o’z shaxsiy hayotining go’zal tomonini ko’ra bilishga, go’zal bo’lishi uchun ko’rashishga
o’rgatishdan iboratdir. Estetik ruhda tarbiya ahloqiy qiyofa, ijobiy xulq-atvor normalarini
tarkib toptirishga, ularning ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy ettirishga katta ta`sir ko’rsatadi.
Maktablarimizdagi musiqa, rasm, ashula darslari, adabiyot va boshqa fanlar estetik ruhda
tarbiyaning vositasi hisoblanadi. Estetik ruhda tarbiya -badiiy-estetik ruhda tafakkurni
shakllantirish, real hayotda san`atdagi estetik ruhda hodisalar, ko’rinishlar, holatlarni his
qila olish, qabul qila olish, baholay olish qobshshyatlarini shakllantirish shuningdek,
ijodiyotda faol ishtirok etish. Estetik ruhda tarbiya – borliqdagi va san`atdagi go’zallikni
tushunish, ulardan zavqlanish va uni yaratishga intilishni tarkib toptirish. Inson xar doim
go’zallikka intiladi, undan ma`naviy ozuqa oladi.O’z xayotini, faoliyatini, turmush
sharoitini, o’zini o’rab turgan atrof- muxitni go’zalroq bo’lishga xarakat qiladi.Bu xol o’z
navbatida uning dilini, nozik xis-tuyg’ularini shakllantiradi.Odamlarni o’ziga rom
etuvchi go’zallik namunalari xayotning turli jabxalarida namoyon bo’ladi. Shuning uchun
bolaga juda yoshligidan oilada, maktabgacha tarbiya muassaslarida, ayniqsa maktabdan
estetik ruhda tarbiya aloxida e`tibor bilan beriladi.Estetik ruhda tarbiya xar bir davrda,
xar bir xalqda turlicha bo’lsada, uni amalga oshirishning asosiy vositalari, tabiat
go’zalligini sanab o’tadi. Bu vositalar bir- birini to’ldirib,boyitib beradi.Barchasidan to’la
baxramand bulgan kishining ma`naviy boy, yuksak didli bo’lsagina zavqli xayot
kechirishi mumkin. Tabiat o’ziga xos go’zalliklarga ega bo’lib, ma`lum qonuniyatlari
asosida o’zgarib, jilolashtiradi. Yil fasllarning almashinuvi tabiatning ranglarini,
shakllarining xushbo’y xidlaru, turli,jonzotlarning yoqimli tovushini,inson shu o’ringa
tortiq etadi.Ular har bir kishini baxtiyor poklik,beg’uborlik olamiga olib kiradi. Estetik
ruhda tarbiyaning yana bir tarbiyasi badiy ijod namunalari hisoblanadi. Ayrim pedagogik
adabiyotlarda badiy tarbiya deb nomlanib, o’z ichiga badiy adabiyot,musiqa,qo’shiq va
raqs sa`natini,teatr va kino sa`natin, tasviriy san`atning, xaykaltaroshlik, me`morchilik,
halq amaliy sa`nati va boshqalarni oladi. Bu san`at asarlarini qiymati dunyoviy
boyliklarda imkoniyatlari cheksizdir. Ayrim sa`nat asarlarini qiymati dunyoviy
boyliklarda nixoyat darajada ustun turgannidek, badiiy tarbiya ham odamlarning
ma`naviy boyishlarida tengi yo’q ta`sir kuchiga egadir. Dunyoning etti mo’jizasi
sanalgan Misr firavnlarning ehromlari, Bobilning osma bog’lari, Efesdagi Artemida
ibodotxonasi, Rodosskiy xaykali va Fors orolidagi mayoq hayratomuz go’zallik
namunalari sanaladi. Yoshlarga estetik ruhda tarbiya berishda inson shaxsiyatidagi
go’zallik namunalari sanaladi. Yoshlarga estetik ruhda tarbiya berishda inson
shaxsiyatidagi go’zallikka ega bo’ladi. Rus yozuvchi A.Chexov Insonda hamma narsa
go’zal bo’lish kerak» degan edi, ammo ularning orasida alohida ajralib turadigani
ma`naviy go’zallikdir.
6-Mavzu: Ekologik va iqtisodiy tarbiya.
Insonni shakllantirishda iqtisodiy tarbiyaning pedagogik ahamiyati. Bozor iqtisodiyotiga
o'tilayotgan bir paytda yoshlarda iqtisodiy tafakkurni tarbiyalash ayniqsa juda muhim.
Avvalo o'quvchilar iqtisodiy tarbiya haqida mukammal, to'la tushunchaga ega bo'lmog'i
darkor. Iqtisodiy tarbiya o'quvchilarda tejamkorlik, mehnatsevarlik, tashabbuskorlik,
ishbilarmonlik, iqtisodiy hisob-kitob va ayni vaqtda shu kabilar haqida fikrlay olish
qobiliyatini kamol toptirishdir. Iqtisodiy tarbiya mazmuni Sharq mutafakkirlari
tomonidan asosli boyitib kelindi. Chunonchi, Muhammad Ibn Suso Al-Xorazmiy
matematika fani inson hayotida asosiy o'rin tutishini alohida ta'kidlaydi. Uning fikricha,
kishi hisob ilmini bilishi va o'z ishiga pishiq bo'lishi kerak. Shunda u o'z mehnatining
natijalarini o'lchovlar orqali aniqlay olishi mumkin.nO'zbekistonRespublikasining
«Kadrlartayyorlashmilliydasturi»da:
«Ta'limningbarchadarajalarita'limoluvchilarningiqtisodiyta'limihamdatarbiyasinitakomill
ashtirish», zarurligi (45-bet) a'lohidata'kidlangan. Barkamol inson avvalo iqtisodiy
tarbiya olmog'i shart. Chunki iqtisodiy tarbiyasiz, unga bog'liq ko'nikmalarsiz, odatlarsiz
haqiqiy mukamml inson bo'lishi mumkin emas. U eng avvalo o'z mehnati va boshqalar
mehnatini qadrlaydigan, uni hayotda tadbiq qilishning ta'limiy asoslarini ilmiy bilmog'i
zarurdir. Iqtisodiy tarbiya iqtisodiy ta'lim negizida quriladi. Tarbiya esa kundalik
turmushda yuqoridagi sifatlarni qo'llash jarayonida o'z ifodasini topadi. Bu muammo esa
boshlang'ich sinf o'quvchilarida o'ziga xos tarzda, ya'ni sodda shaklda tashkil etiladi.
Chunki kichik o'quvchilarda iqtisodiy ma'lumotni, madaniyatni, ongni, ko'nikma va
odatlarni birdaniga tarkib toptirish mumkin emas. Shuning uchun kichik o'quvchilarda
dastlab iqtisod haqida tasavvur, tushuncha va ularni turmushda qo'llash bilan bog'liq
ko'nikmalarni tarkib toptirish muhim vazifa hisoblanadi. Kichik o'quvchilarning
barkamol insonga xos bo'lgan iqtisodiy bilimlari bosqichma-bosqich ular yoshining
ortibborishi bilan uzviy bog'liq holda tashkil etiladi. Iqtisodiy ong, madaniyat birdaniga
tarkib toptirilmaydi. O'quvchilarning bu sohadagi tasavvurlari bevosita ta'lim jarayonida
tarkib toptirilib borishni talab etadi. Bunday mas'uliyat boshlang'ich sinf o'qituvchisi
zimmasiga to'g'ri keladi. Bu ish boshlang'ich ta'limning to'rt yilli davrida amalga
oshiriladi. Tejamkorlik. Abu Nasr Forobiy «Baxt-saodatga erishish haqida» asarida
shunday yozadi: «Inson o'z mablag'ini to'g'ri sarflashni bilishi kerak. Pul sarflashda
qizg'anchiqlik qilish, xasislikka olib keladi. Pullarni rejasiz ishlatish esa insonni
beboshlikka etaklaydi». Ko'rinib turibdiki Sharq mutafakkirlari maktab va oila sharoitida
bolalarning iqtisodiy tafakkurini kengaytirish, ularni tejamkorlikka, tashabbuskorlikka,
ishbilarmonlikka, iqtisodiy hisob-kitobga o'rgatishni hayotiy tajriba asosida amalga
oshirish lozimligiga asosiy e'tiborni qaratganlar.
Iqtisodiy tarbiyaning maqsad va vazifalari. Iqtisodning yaxshi yoki yomonligi
tejamkorlik bilan bevosita bog'liqdir. Bas, shunday ekan bolaga oilada iqtisod, kirimchiqim mohiyati haqida ta'lim-tarbiya berish kerak. Bu ishni o'quvchi bevosita maktab
ta'limi davrida oladi. Shuning uchun o'quvchida ilk iqtisodiy tushuncha asoslari va
ko'nikmalarni tarkib toptirishga alohida e'tibor berilishi shu kunning muhim
muammolaridan biridir. Donolar debdurlarki: «Harakat qiling to obodon bo'lg'aysizlar va
ozga qanoat qiling, toki mollaringiz ko'p bo'lg'ay, yumshoq tabiatli va shirin so'zli
bo'ling, do'stiniz ko'p bo'lg'ay». Demak, ko'p ranj bila topilg'on ganjni (boylik) g'aflat va
qohillik bila qo'ldan bermoq aqlli kishining ishi emasdur. Qashshoq bo'lg'andin so'ng har
qancha pushaymon bo'lsa, sud (foyda) qilmaydur. Demak, moling barqaror bo'lguncha
mashaqqat ustiga mashaqqat chekg'il, sen bundan bahramand bo'lg'aysan. Biroq mol har
qancha aziz bo'lsa ham, uni do'stlardin darig' tutmag'il. Har holda molingni go'ringga olib
bormagungdur. Ammo daromad na chog'liq bo'lsa, xarjing ham ul miqdor bo'lsun.
Shunda senga qashshoqlik mashaqqati yuzlanmag'ay. Har kishiki xarjini daxlidin oz
qilsa, hech vaq qashshoq bo'lmag'ay. Donishmandlar debdurlarkim, hech bir ishda isrof
qilmag'il, isrof qiluvchi barcha vaqt ziyonkordur. Ammo tirikchilikni talx qilgudek
qattiqliq qilmag'il. Ro'zgoringning zaruriy ishlarida tahsir nuqson ko'rguzmag'il. Joningga
jabr qilmag'il: mol har nechakim azizdur, ammo jonigdan aziz emasdur. Alqissa, jahd
etib yig'ilgan molingni bahllarning qo'liga topshirmag'il va sharobxo'r, qimorbozlarga
e'timod qilmag'il. Mol jam etmakda xato qilmag'il, har odam o'z ishida xato qilsa,
saodatdin mahrum bo'lg'ay va muddaolarda bebahra qolg'ay, nedinkim, roham
mehnatdadur. Shundoqki, bugunning rohati kechagi mehnatning natijasidur. Molingdin
mustahiqlarga (munosib, loyiq) edurg'il. O'zgalarning molidin ta'ma qilmag'il, tokim
barcha xaloyiqning yaxshiroq va azizrog'i bo'lg'aysan. Molingni o'zgalarning moli deb
bilg'il, o'zgalarning molin o'z molingdin ziyodrog' bilg'il, toki omonatga xiyonat
qilmaslik, to'g'rilik bila xalqqa mashhur bo'lg'aysan. Har ishning bir sababi bordir.
Ammo qashshoqlikning sababi isrofdir. Isrof faqat molni sarf qilishgagina emas, ovqatda,
kishining qiziqishlari, nutqida ham isrof bo'ladi, isrof tanni aldaydi, nafsni ranjitadi, aqlni
qochiradi va tirikni o'ldiradi». Isrof so'zining lug'aviy ma'nosi bu – molni gunoh ishlarga
sarflash yoki o'zi va bola-chaqasi uchun hech narsa qoldirmay, bor-yo'g'ini maydachuyda, ikir-chikirlarga sarflab yuborish ma'nolarini anglatadi. Isrof – u qaysi ko'rinishda
bo'lmasin kishining bor-yo'g'ini sovuradi, yakson qiladi, degan fikr ilgari surilgan (Aladab al-mufrat. Imom Ismoil al-Buxoriy. 131-bet). «Yaxshi sayrat, chiroyli hay'ot va har
bir ishda iqtisodchilik etishi hislatlardan bir bo'lagidir» (216 bet, 468 hadis). Yana bir
hadisda «Sizlarning uchta ishingiz uchun olloh taolo rozi va uchta ishingiz uchun
g'azabda bo'ladi. Molni noo'rin erlarga sarf qilib zoe qilganingiz shularning bittasidur,
deydilar» (206 bob, 131 bet). Birovdan qarzdor bo'lsangiz, va'da qilg'an kuningizda
topshiring», deb ta'kidlanadi Qobusnomada. Haqiqatdan ham inson mol, mablag', boylik
uchun o'zini xavf-xatarga qo'ymasligi shart.
Albatta har bir inson uchun mol, mablag', boylik zarur, bu hayotning talabi. Ammo uni
topishda O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga va boshqa me'yoriy hujjatlarda
ko'rsatilgan qoidalarga rioya qilish oilaning, davlatning, jamiyatning rivojlanishiga to'siq
bo'lmasligi darkor. Bu sohada tadbirkorlik, tashabbuskorlik, halollik, adolat, xalq, davlat
manfaatlaridan kelib chiqib amalga oshirilsa samarali natijalar keltiradi. Ekologik tarbiya
haqida tushuncha. Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy
doiradan chiqib, butun insoniyatning umumbashariy muammosiga aylangan. Ekologiya
hozirgi zamonning keng miqyosdagi keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni hal
etish barcha xalqlarning manfaatlariga mos bo'lib, rivojlanishning hozirgi kuni va
kelajagi ko'p jihatdan ana shu muammoning hal qilinishiga bog'liqdir, - deb ta'kidlagan
I.A.Karimov (O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida. Atoqli pedagog V.A.Suxomlinskiy
«Bolalarga jonim fido» asarida «Men bolalar «Alifbo»sini ochib, birinchi so'zni hijjalab
o'qishlariga qadar avval dunyodagi eng ajoyib kitob – tabiat kitobini mutolaa etishlarini
istardim» - deb ta'kidlaganidek, bu borada barcha ishlarni bolaning kichikligidanoq
boshlash maqsadga muvofiqdir. O'zbekiston Respublika «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi»da: «Ta'limning barcha darajalarida ta'lim oluvchilarning ekologik va sanitariyagigiena ta'limi hamda tarbiyasini takomillashtirish zarur» - deb alohida ta'kidlangan.
«Ekologiya» yunoncha so'z bo'lib, tirik mavjudodlarning yashash sharti va tevarak
atrofdagi muhit bilan o'zaro munosabatlari hamda shu asosda yuzaga keladigan
qonuniyatlarni o'rganadigan fandir. «Ekologiya» atamasi 1866 yilda nemis zoolog olimi
E.Gekkel tomonidan kashf etilgan. O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 50moddasida: «Fuqarolar atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo'lishga majburdirlar»
va 55-moddasida esa: «YEr va er osti boyliklari, suv, o'simlik va hayvonot dunyosi
hamda boshqa tabiiy zahiralar umumiy boyliklardir. Ulardan oqilona foydalanish zarur
va ular davlat mudofaasidadir» - deb juda o'rinli ta'kidlangan. Fuqarolarda ekologik
madaniyatni tarkib toptirish, ularga tabiat, atrof-muhit bilan qanday munosabatda
bo'lishni o'rgatish ijtimoiy pedagogika nazariyasi va amaliyotining eng dolzarb
mavzusiga aylandi. O'zbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan
«Tabiatni muhofaza qilish to'g'risida»gi Qonuni, «Sog'lom avlod uchun» ordenining ta'sis
etilishi, shu nomda Davlat dasturi, «Ekologik ta'lim-tarbiya konsepsiyasi» ning ishlab
chiqilishi, «Ekosan» jamg'armasining tuzilishi va 2000 yilning «Sog'lom avlod yili» va
2005 yilning «Sihat-salomatlik yili» deb e'lon va davlat dasturi ishlab chiqilishi ekologik
tarbiyaning ijtimoiy muammolarini hal qilishga qaratilganligini ko'ramiz. Aholi sonining
tez o'sib borishi natijasida ekologik ijtimoiy muammolar ham tobora ortib bormoqda.
Ayniqsa, aholini er, suv, energetika, oziq-ovqat bilan ta'minlash haqidagi muammolar
butun dunyo ijtimoiy muammolariga aylanib bormoqda. YEr kurrasida insoning farovon
yashashi endi ekologik muammolarni echishga bog'liq bo'lib qolmoqda. Ekologik
muammolarning ilmiy, iqtisodiy, texnik, gigienik, yuridik, estetik, pedagogik va
psixologik yo'nalishlari mavjud.
7-Mavzu: Tarbiya jarayonida milliy qadriyatlarning oʻrni.
Respublikamizda umuminsoniy qadriyatlar va milliy madaniyatimizni asoslarini
e’tiborga olib ta’lim-tarbiya mazmunini va milliy mafkurani shakllantirib boorish
imkoniyatlari yaratilmoqda. Bunga xalq og’zaki ijodi, pedogogikasi, mutafakkir,
ma’rifatparvar pedagog va olimlarning tarbiyaga axloq-odobga doir g’oyalarini o’rgatib
komil insonni ishlari amalga oshmoqda.”Kelajak bugundan boshlanadi”3 deydi dono
xalqimiz. Yosh avlodni kelgusi hayoti uni inson qilib ko’rsatuvchi ruhiy va ma’naviy
jarayonning mezonini belgilaydi. Bu borada ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish va
dunyo talablari darajasiga olib chiqish ta’limni ilg’or tajribalar asosida boyitib borish,
yangi pedagogic tajribalar asosida olib boorish ayniqsa muhimdir.Xalq musiqasi og’zaki
ijodiyoti, an’analari,urf-odatlari asosida barkamol avlodni voyaga yetkazish ularni
ko’proq o’z millatini sevishga g’ururlanishga shorqano g’oya va ta’limotlarni o’rganib
ularni kelajakka tadbiq etishga zamin yaratiladi.Mustaqil Respublikamizda milliy
madaniyatimizni o’ziga xosligini tiklash, umumta’lim maktablarida o’quvchilarni badiiy,
axloqiy tarbiyalash va kamol toptirish hozirgi kunda dolzarb vazifalardan biridir.
Ma’naviy yetuk millat qadriyatlarini to’g’ri baholashga va uni yanada rivojlantirish
imkoniyatiga ega bo’ladi. Demak, jamiyat ma’naviyatining o’sishi qadriyatlardan keng
foydalanish uchun shart-sharoitlarni yaratib,qadriyatlarni yanada rivojlantirishga zamin
hozirlaydi.Qadriyatlar ta’rifidan kelib chiqib, umuminsoniy qadriyatlarni quyidagicha
ta’riflash mumkin. Umuminsoniy qadriyatlar-millat uchun muhim axamiyatga ega
bo’lgan etnik jihat va xususiyatlar bilan bog’liq holdagi qadriyat shaklidir. Umuminsoniy
qadriyatlar millatning tarixini yashash tarsi, ma’naviyati, madaniyati orqali namoyon
bo’ladi. Ta’lim jarayonida umuminsoniy qadriyatlar ijtimoiy-tarixiy hodisani ifodalaydi.
Ma’naviyat milliy urf-odatlar, tarbiya an’analari, axloq-odob aqidalari, e’tiqod, madaniyma’rifiy jarayonlar majmuasidir. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuchdir” deydi
yurtboshimiz I. A. Karimov o’z asarlarida. Ma’naviy qadriyatlar-bu falsafiy va ijtimoiy
tushunchalar bo’lib, insonni o’rab olgan atrof-muhitni amaliy jihatdan o’zlashtirish
natijasida vujudga keladi. Ta’lim tarbiya jarayonida ma’naviy qadriyatlar ijtimoiy tarixiy
hodisani ifodalaydi. Umuman xulosa qilib aytganda bugungi yoshlarni mustaqillik ruhida
tarbiyalashdan maqsad, ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish bilan birga
jamiyatimizning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy salohiyatini ko’tarishga xizmat qiladi.
O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligiga erishuvi ta’lim va tarbiyani milliy
shakllantirishga va rivojlantirishga keng yo’l ochib berdi. Milliy tarbiya nazariyasi o’z
qoidalarini asoslash uchun falsafa, adabiyot, etika, estetika, pedagogika, psixologiya kabi
fanlardan foydalanadi. Milliy tarbiya hayotning moxiyati ichki aloqa va munosabatlarini
aks ettiradi.Bugungi kunda shunchaki bilim egasi bo’lgan yoshlar emas, ijodkor,
iste’dodi bilan ajralib turuvchi o’quvchilarni tarbiyalash zamon talabidir.
Maktabda ta’lim olish davrida milliy tarbiya o’quvchilarni turli qobilyatlarini
rivojlantiradi. Tabiatga, jamiyatga qarash tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch quvvatlari
yanada mustahkamlanadi. jiga kata e’tibor bergan O’rta Osiyolik mashhur musiqachilar
orasidagi olim rBolaning Yoshi ulg’aygan sari bu faoliyat tobora ko’proq mustaqil
xususiyatga ega bo’lib boraveradi. Tabiat va jamiyat turmushda uchraydigan hodisa va
sharoitlarni tushunishga ham idrok etib o’z atrofidagilarga munosabatda bo’lishiga
ko’nikib boradi.Umuminsoniy qadriyatlar asosida milliy tarbiyaning mazmuni va tashkil
etilishi quyidagi vazifalarda o’z aksini topadi;
1.Tarbiyaning ma’lum maqsadga qaratilganligi.
2. Tarbiyaning insonparvarlik qoidalari.\
3. Tarbiyaning hayot bilan va mehnat bilan bog’liqligi.
4. Tarbiyada milliy madaniy va umuminsoniy qadriyatlarining ustuvorligi.
5. O’quvchilarni yoshi, sinfi, psixologik, fiziologik xususiyatlarini hisobga olish.
Musiqa san’atining muhim xususiyatlaridan biri shundaki, insonning his- tuyg’ularini,
kechinmalarini o’ziga xos badiiy tilda ifodalaydi. O’quvchilarni qiziqtiradigan, o’ziga
jalb etadigan, zavqlantiradigan sharoit yaratadi. Ulardagi milliy tarbiyaga oid histuyg’ularni o’stirishda muhim ahamiyat kasb etadi.Umumta’lim maktablarining musiqa
madaniyati darslarida umuminsoniy qadriyatlar tarbiyasi kuy-qo’shiqlar yordamida
shakllanadi.Bunday asarlarga DTS musiqa dasturiga kiritilgan qo’shiq va tinglash uchun
asarlarni misol keltirishimiz mumkin. “Salom maktab” Sh. Yormatov musiqasi,
“Paxtaoy” F. Nazarov musiqasi,”O’zbekistonim” Sh. Ramazonov musiqasi, “Oy
Vatanim” E.SHvarts musiqasi, “Ex orzular” N.Norxo’jayev musiqasi kabi qo’shiqlar
o’quvchilarda vatanga muhabbat, milliy qadriyatlarga xurmat tuygularini tarbiyalaydi.
Umumta’lim maktablarida umuminsoniy qadriyatlarni o’quvchilarga tanishtirib borishni
ahamiyati katta.Boshlang’ich sinflarda umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishda suhbat,
hikoya, savol-javob va qo’shimcha adabiyotlardan unumli foydalanish lozim.
Umuminsoniy qadriyatlar asosida ommaviy kuy-qo’shiqlarni o’rganishdan oldin ularga
asar xususiyatini badiiy-g’oyaviy kelib chiqish tarixi haqida qisqacha suhbat o’tkazish
maqsadga muofiqdir. Umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishda boshqa fanlar bilan,
masalan, adabiyot darslarida o’tiladigan mavzular bilan bog’lab olib borish maqsadga
muvofiqdir. To’rtinchi sinf o’quvchilari bilan xalq musiqa san’atining asosiy
xususiyatlari, ommaviy janrlari, an’analari haqida tushuncha berib, ular uzoq tarixga ega
ekanliklarini soda, ravon, yorqin ohangda ijro etilishini tushuntirish shuningdek ularni
ijro etadigan hofizlar, xonandalar, folklore guruhlar haqida savol-javoblar o’tkazish
kerak. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar xalqimizning milliy iftixori hisoblanadi.
Asrlar davomida mehnat, kurash va ijod jarayonida u kishilarni ezgulikka yetaklovchi
ilhom manbai bo’lib kelmoqda. Musiqa tilsiz falsafa deb bejiz aytilmagan.Inson qo’shiq
bilan, musiqa bilan tirik. Kuy-qo’shiqlarsiz hayotning mazmunini, atrofdagi go’zallikni
tasavvur etish qiyin.Qo’shiq zavq ehtiyoji, eng go’zal, eng oliyjanob orzu va hayotiy
g’oya hayqirig’idir. Musiqa madaniyati darslarida umuminsoniy qadriyatlar o’quvchilarni
dunyoqarashi, musiqiy didini rivojlantiradi.Umuminsoniy qadriyatlar o’quvchilarda
milliy kuy-qo’shiqlarga ixlos uyg’otadi. Ularni musiqiy qobiliyatlarini ritm tiyg’usini
o’stirib, musiqiy o’quvi va didini o’stiradi.
2. O’quvchilarda milliy merosimizga, ommaviy kuy-qo’shiqlarga, xalq aytimlariga va u
orqali Vatanga muhabbat hissini tarbiyalaydi.
3. Alla, lapar, terma qo’shiqlar vositasida o’quvchilarda badiiy ijodkorlik qobiliyatlari
o’sib boradi.Musiqa ohanglari lad va ritm tiyg’usi usullari asosida o’rgatiladi. Musiqa
ta’limining milliy asosini tarkib toptirishda pianino cholg’u asbob bilan birgalikda o’zbek
milliy cholg’u asboblaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa doira chertib,
qo’shiq kuylash, milliy raqs elementlarini ijro etish, ijodkorlik bilan shug’ullanish
o’quvchilarni sehrli musiqa olamiga oshufta etadi. O’quvchilar bu jarayonda o’zbek xalq
musiqa madaniyatini ijobiy an’analarini bevosita idrok etadilar. Maktabda o’quvchilar
musiqiy estetik tarbiyani xalq musiqasi na’munalari orqali o’rganadilar. Hozirgi kunda
barcha umumta’lim maktablarida bolalarni xalq musiqasi bilan tanishtirish DTS musiqa
dasturi asosida olib borilmoqda. Ta’limni milliy ruhda rivojlantirish maqsadida birinchi
sinfdan boshlab o’zbek xalq musiqasi bilan tanishtirib boriladi. Bunga misol qilib, I
dasturida tinglash uchun birinchi “Dutor bayoti”, “Andijon polkasi”, “Farg’onacha”,
“Olmacha anor”, “Allama yorim” kabi kuy-qo’shiqlarni keltirishimiz mumkin. Xalq
musiqasi bolalar ongiga tez yetib boradi, ularni zavqlantiradi. Ijodiy kechinmalar
uyg’otadi. Chunki xalq musiqasi o’ziga xos badiiy tilga egdir. Unda milliy musiqa
san’atimizning eng yorqin na’munalari o’z aksini topgan. Xalq musiqasi eng soda eng
ixcham ravon yorqin ohangda ijro etiladi. Shuning ushun ham beshikda yotgan go’dak
alla qo’shig’ini eshitishi bilan orom olib uxlab qoladi.Chunki, bu ohangda so’z, kuy,
mutanosibligi og’zaki ijro etiladi. Shuning uchun ham ohanglar bir-biriga
payvastdir.Asrlar davomida o’zbek kuy-qo’shiqlari xalqimiz orasida mehnat, to’ymarosim, kurash bayramlarida insonlar uchun ilhom manbai bo’lib kelgan.Biz musiqa
madaniyati darslarida boshlang’ich sinfdan boshlab o’zbek xalq musiqasining ommaviy
janrlarini bolalarga tushunarli, tez va ifodali qilib yetkazish uchun turli metodlardan va
innovatsion texnologiyalardan foydalanishimiz zarur. Musiqa san’ati boshqa san’at
turlariga qaraganda insonlarga yaqin bo’lgan muhim san’at turidir. Xalqimiz azal-azaldan
boy musiqa merosiga ega bo’lgan. Bebaho qadriyatlarimiz, boqiy merosimiz jahonni
xayratga slogan mumtoz musiqa san’atimiz mavjud.
Jamiyat taraqqiyotining barcha davrlarida tarbiyaning mazmunli va yo’nalishi
umuminsoniy qadriyatlarning uyg’unligi asosida belgilangan. Aqlan yetuk, axloqan pok,
jismonan baquvvat,milliy ma’sulyat tuyg’usini anglaydigan o’quvchilarni tarbiyalab
voyaga yetkazish mamlakatni mustaqil va barqaror rivojlanishiga zamin yaratadi. Milliy
tarbiya umuminsoniy qadriyatlardan ajralgan holda rivojlana olmaydi.Ta’lim tarbiya
uslubiyoti maktablari tarkib topib rivojlanib bormoqda. Hozirgi davrda shaxs
ma’naviyatini tarbiyalash vazifasi maktabda musiqa ta’lim tarbiyasi ishlarini sifatli
bosqichga ko’tarishni taqozo etadi.Bugungi kunda musiqa, ta’lim tarbiyasining maqsadi
va vazifalari nihoyatda muhim.Musiqa ta’lim tarbiyasining maqsadi va yosh avlodni
musiqa merosimizga vorislik qila oladigan yosh qadrlaydigan madaniy inson sifatida
voyaga yetkazishdan iborat. Buning uchun har bir o’quvchining musiqaga bo’lgan
iqtidorlarini rivojlantirib, musiqa san’atiga mehr va ishtiyoqini oshirish musiqadan
zaruriy bilim va amaliy malakalar doirasini tarkib toptirish, iqtidorli o’quvchilarning
musiqiy rivojlanishlari uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratib berish maktab musiqa
darslariga bevosita bog’liq.Musiqa ta’lim tarbiyasining maqsad va vazifalarini amalga
oshirish maktabdagi musiqa darslariga bevosita bog’liq. Musiqa ta’lim tarbiyasining
konsepsiyasida maktabda musiqa fani boshqa fanlar qatori o’ziga xos ahamiyat kasb
etadi. Musiqa ta’limini sifatli bosqichga ko’tarish uchun maktabda teng xuquqli fan
hisoblanadi.Bu esa hozirgi zamon o’quvchisidan dars mashg’ulotlariga ijobiy
munosabatda bo’lishi, o’quvchilar musiqiy faoliyatlarini oshirishni to’g’ri tashkil etish va
boshqarish faollikni talab etadi. Musiqa dars mashg’uloti sifatida o’ziga xos
xususiyatlarga ega . Bu xususiyatlarni esa har bir o’qituvchi bilishi kerak. Birinchidan
musiqa tarixi nazariyasi ijrochilikka doir turli namunalardan ayrim mashqlari, musiqa
savodi mashg’ulotlari, musiqa tinglash, musiqa ta’limi va adabiyoti, bolalar cholg’u
asbobida chalish, ritmik harakatlar bajarish elementlari, musiqada ijodkorlar
faoliyatlaridan iborat darslar kiradi.Ikkinchidan musiqa boshqa san’at turlaridan o’zining
ifoda vositalar ya’ni “tili” bilan farq qiladi. Agar badiiy adabiyot so’z bilan tasviriy san’at
bilan, raqs badiiy harakatlar bilan ifodalansa, musiqiy tovushlardan vujudga kelgan
ohang vositasidan foydalanadi.Uchinchidan musiqa bolalarda faol hissiy ta’sir ko’rsatadi,
ijobiy ko’rsatmalar, kechinmalar uyg’otadi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida musiqa
madaniyati fani bo’yicha dasturi bir dars o’zida ta’limning musiqa tinglash, jamoa bo’lib
kuylash, musiqa savodxonligi bolalar cholg’u asboblari va ritmik harakatlar bajarish
musiqa ijodkorlari kabi bosqichlar bir-biri bilan bog’lanib yaxlit holda amalga oshirilishi
nazarda tutilishi kerak. Zamonaviy mashg’ulotlardan musiqa idroki yetakchi faoliyat
sifatida muhim rol o’ynaydi. Chunki bu bosqichda o’quvchilar faoliyatida ko’proq o’yin
xususiyatlari bo’lib turadi. Shunday qilib ta’lim va tarbiyaning maqsad va vazifalari
to’laligicha amalga oshiriladi. Bu jarayonlarni ilmiy uslub jihatdan yetakchi darajada
ta’minlash, milliy musiqa ta’lim mazmunini anglash kabi muhim tadbirlar, shubhasiz
musiqa tarbiya samaradorligini oshirishga imkon beradi.
8-Mavzu: Milliy tarbiya va milliy gʻurur.
Milliy tarbiya – o`quvchilarda milliy ongni shakllantirishning muhim omili sifatida.Inson
va insoniyat hеch qachon tashqi dunyodan o`zini qurshab turgan olamdagi o`zgarishlar,
rivojlanishlar, ro`y bеrayotgan hodisalar, voqеalar, jarayonlardan ajralib qolgan, ularni
his etmagan holda yashay olmaydi. Dunyodagi davlatlar, xalqlar, millatlar, ijtimoiysiyosiy kuchlar, ular o`rtasidagi munosabatlar, ayniqsa ijtimoiy jarayonlardagi
mafkuraviy ta'sirlar odamlar ongi, tafakkuri va dunyoqarashiga ta'sir etmasdan qolmaydi.
Ana shu ma'noda olib qaralganda har qanday jamiyat o`z istiqbolini kishilarni e'tiqod
darajasiga aylangan muayyan g`oyasida ko`ra oladi. Chunki, «jamiyatning, jamiyat
ahlining mustahkam va ravshan mafkurasi bo`lmasa, o`z oldiga qo`ygan aniq bir maqsadmuddaosi bo`lmasa, u muqarrar ravishda inqirozga yuz tutadi». O`z navbatida kishilar
ongi va qalbini makon tutgan g`oya va mafkuralar ta'lim hamda tarbiyasiz
shakllanmaydi, jamiyat ravnaqiga, millat va xalqni kеlajagiga xizmat qiluvchi qudratli
botiniy kuchga aylana olmaydi. Zеro, jamiyat mafkurasi, o`tmish bilan xozirgi davr va
kеlajakni, kеchagi kun bilan ertangi kunni bog`lab, tutashtirib, aloqadorligini
mustahkamlab turish uchun xizmat qilishga qodir ijtimoiy g`oyalar majmuyidir. Ana shu
g`oyalardagi bеlgilovchi ustuvor tamoyil, bu jamiyatimiz tabiatiga, millatimiz
mеntalitеtiga xos bo`lgan insonparvarlik bo`lib, u bizning milliy g`oyamizning
shakllanishini tub nеgizi hisoblanadi. Binobarin, yoshlarimiz ruhiyatiga insonga mеhrmuhabbat tuyg`ullarini singdirish jarayonida milliy g`oyaning ana shu tamoyilini ta'limtarbiya tizimini bosh maqsadiga aylantirish bugungi kunning dolzarb vazifasidir.
Boshqacha aytganda, biz o`z xaq-huquqlarini taniydigan, o`z kuchi va imkoniyatlariga
tayanadigan, atrofida sodir bo`layotgan voqеa-hodisalarga mustaqil munosabat bilan
yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan
uyg`un holda ko`radigan erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kеrak»
Yoshlarni imon-e'tiqodli, milliy g`oyaga sadoqat, bir-birlariga mеhr-oqibatni, o`z
Vataniga, millati, dini, tili, tarixi, madaniyati urf-odatlariga hurmat ruhida tarbiyalash
bugungi kun talabidir. Fuqarolarni yangicha tafakkur asosida tarbiyalash orqali milliy
g`oya va mafkuraning hayotbaxsh insonparvarlik tomoyillariga, umumbashariy
qadriyatlarga mos kеladigan xulq-atvorni shakllantirish va kamolga еtkazish, ya'ni
jamiyatda mеhr-muruvvat madaniyatini qaror toptirish mumkin. Fikrimizcha, mеhrmuruvvat milliy mustaqillik g`oyasining insonparvarlik tomoyillaridan ko`zlangan asosiy
yo`nalishdir. Shuning uchun ham tarbiya jarayonida xuddi shu yo`nalishga jiddiy e'tibor
bеrish zarur. Ma'lumki, tarbiya o`z mohiyatiga ko`ra, kеng va tor ma'nolarda istеfoda
etiladi hamda ijtimoiy hayotda amal qiladi. Kеng ma'noda oladigan bo`lsak, tarbiya –
ijtimoiy-madaniy tajribalarni aniq maqsadni ko`zlagan holda avloddan-avlodga
o`tkazadigan va shaxsning kamol topishi uchun shart-sharoitlar yaratadigan alohida
jarayondir.
Tor ma'noda esa, mеhr-muruvvat madaniyatini tarbiyalash bu yoshlarni ijtimoiy
turmushning murakkab vaziyatlariga moslashtirish yo`lida kattalarning birgalikdagi aniq
maqsadga yo`naltirgan faoliyatini, ya'ni rahm-shafqatli shaxsni kamol toptirish uchun
zarur shart-sharoitlarni yaratish jarayonini anglatadi. Ushbu jarayonlar bir-biri bilan
uzviy bog`liqdir. Xuddi shuning uchun ham mеhr-muruvvat madaniyatini
shakllantirishning samarali tashkiliy va pеdagogik uslublari, vositalari ishlab chiqilishi
hamda amaliyotga joriy etilishi zarur. Bunday shakl va vositalar milliy g`oyani ruyobga
chiqarish, barkamol avlodni shakllantirishdan iborat bosh maqsadga erishishni
ta'minlovchi xalqimizning milliy madaniy-tarixiy an'analariga, urf-odatlariga va
umuminsoniy qadriyatlariga asoslangan bo`lishi lozim. Ta'lim-tarbiya barcha davrlarda
ham insoniyat oldida hal etilishi zarur bo`lgan eng muhim dolzarb vazifa bo`lib turgan.
Shuningdеk, u odamlarning amal qilib kеlayotgan tajribalari, yutuqlari, urf-odatlari va
an'analari asosida tashkil qilingan. Farzandlar tarbiyasiga doir shakllangan urfodatlarimiz, boqiy an'analarimiz ko`p. Bugungi kunda ham ulardan yoshlarni
tarbiyalashda kеng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Binobarin, Prеzidеntimiz
I.A.Karimov ta'kidlab ko`rsatganidеk «Biz mamlakatimizning istiqboli yosh avlodimiz
qanday tarbiya topishiga, qanday ma'naviy fazilatlar egasi bo`lib voyaga еtishiga,
farzandlarimizning hayotga nеchog`li faol munosabatda bo`lishiga, qanday oliy
maqsadlarga xizmat qilishiga bog`liq ekanini hamisha yodda tutishimiz kеrak»
Rеspublikamizda ta'lim-tarbiya tizimini isloh qilish borasida amalga oshirilayotgan ishlar
xuddi mana shu maqsadga yo`naltirilgan. Zеro, ushbu masala g`oyaviy nuqtai nazardan
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va «Ta'lim to`g`risida»gi qonun printsiplariga to`la
muvofiq kеladi. Dеmak, milliy mеrosimizni o`rganishning dolzarbligi nazariy jihatdan
asoslidir. Xususan, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da zikr etilgan uzluksiz ta'limning
milliy modеli (printsipi) tamoyillari mohiyatan ta'limning milliy-ma'rifiy, milliy tarix,
xalq an'analari, milliy mеrosimiz bilan uyg`unlikda olib borilishini anglatsa, «Ta'lim
to`g`risida»gi qonunning 4-bobida, ma'naviy-axloqiy tarbiya va ma'rifiy ishlarni
takomillashtirish, uning zamonaviy tarbiyaviy shakl va vositalarini ishlab chiqib,
amaliyotga tadbiq etish, milliy tarixiy an'analar va umumbashariy qadriyatlarga
asoslanish muhim ahamiyat kasb etishi alohida qayd etilgan. Dеmak, milliy modеlga
ko`ra, ta'lim tizimini yangilash – tabiiy ravishda milliy mеrosimizni o`rganish va uni
pеdagogik tafakkur istе'moliga olib kirish zaruriyatini vujudga kеltirmoqda. Bu bеjiz
emas, albatta. Chunki milliy mеrosimizning g`oyaviy nеgizi – shaxs tarbiyasi, uning
ma'naviy ehtiyojlariga da'vogar bo`lgan omillarni o`rganishdan iborat bo`lib kеlgan,
ushbu muammo hozirda ham jamiyatimizda olib borilayotgan siyosatda eng muhim
masalalardan biri sifatida namoyon bo`lmoqda.
Ajdodlarimizning yaratuvchanligi shaxs manfaatlariga qaratilgan bo`lsa, ayni vaqtda
mustaqil davlatimizda amalga oshirilayotgan barcha yangiliklar ham inson kеlajagi
uchun xizmat qilishi ko`zda tutilgan. Zamonaviy ta'lim-tarbiya tizimi va milliy mеros
asosidagi g`oyaviy uyg`unlik – ta'lim-tarbiya jarayonida milliy mеrosning ma'naviyma'rifiy zaminlariga tayanish zarurligini ham anglatadi. Shu jihatdan olib qaraganda
o`tmish allomalari, mutafakkirlarining ma'naviy mеroslarini yosh avlodning tarbiyasidagi
ahamiyati bugungi kunda ham g`oyat bеqiyosdir. Kadrlar tayyorlash milliy modеlidan
bosh muddao qilib, Komil inson va еtuk malakali mutaxassisni tayyorlashni qo`yilishida
ham yuqoridagi masalalar bilan mantiqiy aloqadorlik mavjud. Zеro, kadrlar tayyorlash
milliy modеli faqat ta'lim-tarbiyadangina iborat emas, balki bir-biriga bog`liq bo`lgan
ko`pgina hayot bosqichlarini o`z ichiga oladi. Milliy modеlimiz, bu – shaxs, davlat va
jamiyat, uzluksiz ta'lim, fan, ishlab chiqarishning uzviy birligi va hamkorligi, ularning
o`zaro bir-biriga aloqasini aks ettiradi. Shaxs – kadrlar tayyorlash tizimining bosh
sub'еkti va ob'еkti, ta'lim sohasidagi xizmatlarning istе'molchisi hamda ularni amalga
oshiruvchisidir4. Shuning uchun ham bizning ajdodlarimiz ta'lim-tarbiya masalasida
inson shaxsi uning xususiyatlarini hisobga olib ish ko`rganlar. Buyuk
mutafakkirlarimizdan Abu Nasr Farobiy yozganidеk, ta'lim-tarbiya ishini boshlashdan
avval tarbiyalanuvchilarning shaxsiy xislatlarini o`rganish lozim. Alloma o`zining «Baxtsaodatga erishuv to`g`risida» asarida bilimlarni o`rganish tartibi haqida batafsil fikr
bayon etadi. Farobiy ta'limotida inson ta'lim yordamida barcha fanlarni puxta
o`zlashtirish bilan ma'naviy-axloqiy fazilatlarga, odob mе'yorlari va kasb-hunarga oid
malakalarga ega bo`ladi. U «Ta'lim-tarbiyada rag`batlantirish, odatlantirish, majbur etish
mеtodlarini ilgari surdi. Bu usullar esa, o`z navbatida, Farobiyning «Fozil insonlar
jamiyati»da axloqan pok, barkamol avlodning tarbiyasi uchun xizmat qilish kеrak edi.
Farobiy ta'lim-tarbiyaga birinchi marta ta'rif bеrgan mutafakkir sanaladi. Ta'lim dеgan
so`z insonga o`qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim bеrish, tarbiya - insoniy fazilatni
hamda ma'lum hunarni egallash uchun zarur bo`lgan xulq normalarini va amaliy
malakalarni o`rgatishdir, dеydi olim. IX-X asrdan kеyingi davrlarda yashab o`tgan
allomalar ham inson axloqi, yoshlar tarbiyasi masalasiga oid ko`p ish olib borganlar. Bu
xayrli ishga tasavvuf olamining allomalari Najmiddin Kubro, Fariddin Attor, Baxovuddin
Naqshband, Ahmad Yassaviy, Jaloliddin Rumiy, Abdurahmon Jomiy, Aziziddin Nasafiy,
Alishеr Navoiy va boshqalar katta hissa qo`shdilar. Bu allomalarning ijodiy faoliyati, boy
ma'naviyati tufayli milliy tarbiya tizimining asoslari vujudga kеldi. Shuni alohida
ta'kidlash kеrak-ki, milliy modеlimiz kontsеptsiyasining mazmuni milliy turmush
tarzimiz va ma'naviy-axloqiy an'analarimiz bilan bog`liqdir. Shu boisdan ham
rеspublikamiz jamiyatshunos olimlari faylasuflar, ta'lim-tarbiya tizimida milliy
modеlimizning asosiy xususiyatlarini tahlil etayotganda ko`proq uning milliy tarbiyadagi
o`rni hamda ahamiyatini ochib bеrishga harakat qilishmoqda.
9-Mavzu: Tarbiya nazariyasi va uning mohiyati.
Tarbiya nazariyasi-pedagogika fanining bir qismi bo’lib, tarbiyaviy jarayonning
mazmuni, usuli va tashkil e’tish masalalarini o’rganadi. Tarbiya nazariyasi markaziy
Osiyo faylasuflarining va xalq pedagoglarining tarbiya borasida boy tajribalariga
tayanadi. U o’z qoidalarini asoslash uchun falsafa, sotsiologiya, e’’tika,e’tsetika,
fiziologiya, psixologiya, fanlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi pedagogikaning
tashqi bilimlari: pedagogikaning umumiy asoslari, ta’lim nazariyasi, maktabshunoslik
bilan u’zviy bog’langandir. Tarbiya jarayonida kishining turli qobiliyatlari rivojlanadi,
g’oyaviy. ahloqiy, irodaviy e’tsetik xislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy
qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy rivojlanadi. Bola o’sgan sari bu faoliyatlar
takomillashadi, mutsaxkamlashadi. Tarbiya qoidalari pedagogik ta’lim va tarbiya
jarayonini yaxshiroq tashkil e’tish maqsadida foydalanaladigan boshlang’ich holat,
rahbarlik asosidir. Ta’lim qoidalari o’qituvchi, tarbiyachilarga yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi
qoidalar hisoblanadi, yangi kishini shakllantirish vazifalari bilan belgilanadi. Tarbiya
qoidalari sharq va markaziy Osiyo faylasuf donishmandlarining fikrlari va milliy
pedagogikada e’rishgan yutuqlarga asoslanadi.Tarbiyaning mazmuni, tashkil e’tishi,
usullari va ularga qo’yiladigan talablar shu qoidalarda o’z ifodasini topadi.
Tarbiya qoidalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
-tarbiyaning ma’lum maqsadga qaratilganligi
-tarbiyaning insonparvarligi va demokratligi
-tarbiyaning hayot va mehnat bilan bog’liqligi
-tarbiyada milliy madaniy va umuminsoniy qadriyatlarning utsivorligi
-o’qituvchining yoshini va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish
-izchillik, tizimchilik, o’zluksizligi.
Tarbiyaning umumiy usullari.
Bola o’qishni, tarbiya olishni, ulg’ayib jamiyatga hayotida faol ishtirok e’tishni xohlaydi.
Pedagog uni qay tarzda, qanday munosabatlar sharoitida, qanday pedagogik jarayonida
tarbiyalashi zarurligini bilishi kerak. O’qituvchi do’ts, murrabbiy yo’l boshlovchi
bo’lgandagina o’quvchilar o’zlarining ichki adabiyotlarini ochib ko’rsatadilar. Avval
ta’kidlaganimizdek, tarbiya-tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o’z ichiga olgan
ikki yoqlama jarayon. Tarbiyachilar bilimi va tarbiyaga e’ga bo’lgan qonunlar,
tarbiyalanovchilar (faoliyatlarini o’z ichiga olgan) bilim va tajriba o’rganuvchi
yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyan darajada aktiv faoliyat ko’rsatishlari
kerak.
Demak tarbiya usuli tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning xamkorligidagi faoliyat va
o’zaro ta’sir ko’rsatish usullaridir. “Metod”- so’zi grekcha bo’lib yo’l usul ma’nosini
bildiradi. Tarbiya vositalari bu biron bir taribiyaviy masalani maqsadga mufoviq yo’l
bilan hal qilish ni tashkil e’tish uchun ishlatiladi. Tarbiya vositalari tarbiyaviy
maqsadlarni amalga oshirish uchun o’qituvchi tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi
lozim. Tarbiya natijalari tarbiyaviy jarayonining usullari, uslubi, vositalari va
shakllaridan moxirona foydalanishga bog’liq. Tarbiya usullari bir bolaga, xar qaysi
bolalar jamoasiga alohida munosabatda bo’lishni nazarda tutadi. SHunday qilib tarbiya
jarayonida o’qituvchi yakka o’quvchiga yoki sinf manfaati yo’lida biron bir tarbiyaviy
masalani hal qilish uchun o’quvchilarni yosh va individual xususiyatlarini.
Tarbiyalanganlik darajasini, pedagogik vaziyat xarakterini hisobga olgan xolda ta’sir
e’tish shakllari majmuasiga tarbiya metodi deyiladi. Tarbiya g’oyatda murakkab jarayon
bo’lib har davrning ijtimoiy siyosiy hayotini o’zida aks e’ttiradi. Uning usullar, shakllari,
vositlari va omillari asrlar davomida shakllanib takomillashadi, an’anaga aylanadi. SHu
sababli tarbiya milliy va tarixiy zamindan o’zilmasligi kerak. Xalq pedagogikasi
o’zbekona axloq, odob va taribiyaning barcha qirralarini o’zida mujasamlashtirgan. Xalq
pedagogikasida qo’llanilgan juda xilma xil tarbiya usullari mavjud.
1.
Tushuntirish (o’rgatish, odatlantirish, mashq qildirish).
2.
Namuna (maslahat berish, o’zr so’rash, o’rnak bo’lish, yaxshiliklar tug’risida
gapirish).
3.
Nasixat berish (undash, ko’ndirish, iltimos qilish , yolvorish, tilak itsak bildirish,
ma’qullash, raxmat aytish ,duo qilish , oq yo’l tilash ).
4.
Qoralash va jazo (ta’kidlash, ta’na, gina, tanbeh berish, majbur qilish , koyish, ont,
qasam, urish, kaltaqlash va x.)
Xalq pedagogikasining nodir namunalari, tarbiya usullari va tarbiyaviy ta’sirlar muayyan
vositalar orqali amalga oshirilgan. Mexmon kutish, mexmonga borish, turli mexnat
jarayonlari, xasharlar, turli guringlar, musobaqalar, turli nishonlashlar, sayllar, turli
marosimlar, bazmlar va b. O’ziga xos tarbiya vositasi vazifasini bajaradi. YOshlarni
tarbiyalashda turli milliy an’nalar, umuminsoniy qadriyatlar asos qilib olinishi kerak.
Inson qalbiga bugun e’qilgan yaxshilik o’rigi oradan 10 yil o’tgach unib chiqishini har
bir pedagog ilmiy asoslab oldindan ko’ra bilish kerak.
Tarbiya usullarini o’rganish, taxlil qilish , bu usullardan pedagog jarayonda foydalanish,
ko’nikma va malakalarni e’gallashni osonlashtirish uchun ularni shartli ravishda bir
necha guruxga bo’lib olamiz:
-Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar.
-O’z o’zini tarbiyalovchi usullar.
-Rag’batlantirish usullari.
-Jazolash usullari
Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar.
Bu guruxda o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash, e’’tiqodni, ma’naviy va siyosiy g’oyalarni
shakllantirish maqsadida ularni onggi, hislari va irodasiga ta’sir e’tish usullari kiradi.
-suhbat va hikoya
-hikoya
-namuna (qush uyasida ko’rganini qiladi)
Mashq o’rgatish usullari.
Mashq muayyan xatti harakatlarni ko’p marotaba takrorlashni o’z ichiga oladi. Mashq va
odatlanish o’quvchi uchun ongli, ijodiy jarayondir. Mashq natijasida ko’nikma odat,
yangi bilimlar hosil qiladi. O’quvchining aqliy qobiliyati rivojlanadi. Axloqiy tajribasi
kengayadi. O’rgatish ijtimoiy xulq atvorni odatiy shaklga aylantirish maqsadida
tarbiyalanuvchilarning bajarilishlari uchun rejali va izchil tarzda tashkil qilinadigan turli
harakatlar, amaliy ishlardir. O’rganish bir necha izchil harakatlar yig’indisidir
Pedagogik talab tarbiyaning e’ng muhim usullaridan biridir. Talab–bu
-o’quvchining turli vazifalarini bajarishi
-ijtimoiy xulq atvor mezonlarini ifodalashi
U yoki bu faoliyatda qatnashib bajarilishi zarur bo’lgan aniq bir vazifa sifatida namoyon
bo’lishi. turli ko’rsatma sifatida namoyon bo’lishi u yoki bu harakatlar
Rag’batlantiruvchi yoki uni to’xtatuvchi bo’lishi. Oqilona harakatlarga undovchi bo’lishi.
O’z- o’zini tarbiyalash usullari. O’z o’zini tarbiyalash sifatlari bola bunga tayyor
bo’lganda, u o’zini shaxs deb anglay boshlagach, amaliy ishlarda mutsaqillik ko’rsata
boshlagan vaqtdan boshlanadi.
10-Mavzu: Shaxsda madaniy xulqni tarbiyalash vositalari.
XXI asrning boshlanishi madaniy qadriyatlarning ma'naviy-axloqiy ko'rsatmalarining
nafaqat davlat siyosatiga, balki odamlar ongiga qaytishi bilan bog'liq. Bu mamlakatni
qayta tiklash, iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilish uchun asosdir, bu yuqori
ma'naviy madaniyatli shaxsni tarbiyalash bilan uzviy bog'liqdir. Ma'naviyat va axloq - bu
ajralmas birlikda mavjud bo'lgan tushunchalar. Ular yo'q bo'lganda, shaxsiyatning
buzilishi boshlanadi. Ijtimoiy axloqsizlik jarayoniga qarshi turish, ta'lim va tarbiya kerak.
Ushbu muammoni hal qilishda o'qituvchiga alohida ahamiyat beriladi. Buyuk o'qituvchi
V.A. Suxomlinskiy shunday deb yozgan: "Bola uchun eng yaxshi o'qituvchi - bu u bilan
ruhan suhbatlashadigan, o'qituvchi ekanligini unutib, o'z shogirdida do'st, hamfikr
odamni ko'radigan kishidir. Bunday o'qituvchi o'quvchining qalbining ichki tomonlarini
biladi va og'zidagi so'z yosh, rivojlanayotgan shaxsga ta'sir qilish uchun kuchli vositaga
aylanadi. Axloqiy xulq-atvorni va axloqiy xatti-harakatlarni rag'batlantiradigan muhitni
yaratish o'qituvchining o'quvchilarning ma'naviy dunyosiga ta'sirchanligiga bog'liqdir. "
Rus adabiyoti har doim xalqning urf-odatlari, ehtiyojlari va intilishlari, qalblari aks etgan.
Bu jamiyat uchun dolzarb, talabchan savollarni qo'yadi, ularni insoniy yo'llar bilan hal
qilishni o'rgatadi, yaxshilikka, insoniylikka, tushunish va rahm-shafqatga chorlaydi,
insonning ma'naviy va axloqiy fazilatlarini rivojlantiradi. "Adabiyotning maqsadi bitta odamga yordam berish, unga iliqlik va yaxshilik bilan kitob o'qiyotganda o'lib ketish",
dedi V. Rasputin. Insonning ma'naviy va axloqiy rivojlanishi g'oyasi zamonaviy shaxsni
tarbiyalash uchun asosdir. Ma'naviy-axloqiy tarbiya vijdoniga muvofiq hayot
kechiradigan odamni tarbiyalash uchun sharoit yaratadi. Rus adabiyotiga bo'lgan
muhabbat talabalar orasida rus madaniyati va urf-odatlarining merosxo'rlari ekanliklarini,
o'zlarini o'z mamlakatining fuqarolari sifatida tan olishlarini va uning bugungi va kelajagi
uchun javobgar ekanliklarini anglashga yordam beradi. Rus adabiyotini milliy
madaniyatdan, uning ma'naviy kelib chiqishidan ajratib o'rganish mumkin emas.
Adabiyot insonni ma'naviy boyitadi, shaxsning axloqiy qiyofasiga ta'sir qiladi, shaxsning
ma'naviy va axloqiy fazilatlarini shakllantiradi. M. Gorkiyning "O'quvchi" hikoyasida
adabiyotning mohiyati haqida shunday deyilgan: "Adabiyotning maqsadi insonning o'zini
anglashiga yordam berish, o'ziga bo'lgan ishonchni oshirish va unda haqiqatga bo'lgan
intilishni rivojlantirish, odamlarda qo'pol muomalaga qarshi kurashish, ularda yaxshi
narsalarni topa olish, uyg'onishdir. ularning qalblarida sharmandalik, jahl, jasorat,
odamlar olijanob kuchli bo'lib, hayotlarini muqaddas go'zallik ruhi bilan ilhomlantirishi
uchun hamma narsani qilish. Mana mening formulam; bu, albatta, to'liq emas, chizilgan
... uni hayotni ruhlantiradigan barcha narsalar bilan to'ldiring. ". Adabiyot bilan o'z-o'zini
tarbiyalash, haqiqiy hayotni shaxsan va ma'naviy bilish boshlanadi.
Talabada ma'naviy-axloqiy qadriyatlarni shakllantirish uchun uni adabiyot olamiga
tanishtirish kerak, chunki bu sizga mustaqil ravishda fikr yuritish, aks ettirish,
atrofingizdagi dunyoni bilish imkoniyatini beradi. U barcha sohalarni qamrab oladi faol
ish insonning ma'naviy hayoti. Adabiyotsiz ma'naviy hayotni tasavvur qilib bo'lmaydi,
chunki adabiyot ma'naviy boyitish manbai, aqliy, axloqiy va estetik rivojlanishning
cho'qqisidir. Adabiyotni o'rganish talabalarga o'z-o'zini rivojlantirish va o'z-o'zini
tarbiyalashda katta bilim imkoniyatlarini beradi.Tan olishim kerakki, rus ma'naviyatining
rivojlanishiga rus yozuvchilari katta hissa qo'shgan: A.S. Pushkin, L.N. Tolstoy, F.M.
Dostoevskiy, A.N. Dobrolyubov, N.S. Leskov. Shunday qilib, "Sehrlangan
sayohatchilar" qissasida N.S. Leskova rus odamining ma'naviy izlanishini aks ettirdi.
F.M o'z asarlarida murakkab ma'naviy masalalarni ko'taradi. Dostoevskiy, pravoslavlik
va katoliklikni ("Idiot") taqqoslash, zo'ravonlik va kechirim mavzularini ko'tarish (akauka Karamazov, Jinoyat va jazo), gunoh va aybsizlik (Kulgili odamning
orzusi).O'zlarining axloqiy xulosalari va fikrlarida yozuvchilar rus xalqining hayotidan
misol keltirdilar, shu bilan birga oddiy odamlar ham, yuqori tabaqadagi odamlarning
hayotiga ta'sir ko'rsatdilar.Rus klassiklarining asarlarini o'rganar ekan, o'qituvchi
suhbatlashish imkoniga ega bo'ladi ma'naviy axloqiy tegishli toifalarhayot muammolari,
ma'naviyatning etishmasligi, axloqiy ideallarning yo'qolishi, yaxshilik va yomonlik,
oilani shaxsni tarbiyalashdagi o'rni haqidaovqatlanish, burch, jasorat, vatanga
muhabbat.Adabiyot darslarining afzalligi shundaki, ular aks ettirishga imkon beradi,
adabiyot darslarida badiiy asar epizodlarini muhokama qilmaslik mumkin emas.
Masalan, A.Platonov o'zining "Yushka" hikoyasi bilan tanishganida aytgan so'zlarini
olaylik: "Bir kishiga bo'lgan muhabbat boshqa odamda iste'dodni yuzaga keltirishi yoki
hech bo'lmaganda uni harakatga keltirishi mumkin. Men bu mo'jizani bilaman ... ”
Talabalar Yushkaning yaxshi niyatni, odamlar va dunyoga nisbatan yaxshi munosabatni
qanday tutganligi, odamlar rahm-shafqat va rahm-shafqatga muhtojmi yoki yo'qligi
haqida munozarali fikrlarini qizg'in ifoda etadilar."Kapitanning qizi" asarida A.S.
Pushkin olijanoblik va sharmandalikni taqqoslab, sharaf, qadr-qimmat, axloqiy tanlash
muammolarini ochib berdi. Pushkin uchun tarixning har kungi shov-shuvlarida odam
o'zini yo'qotib qo'ymasligi juda muhimdir. "Sevgi", "olijanoblik", "sharaf" tushunchalari
insonning qalbida o'z-o'zidan paydo bo'lmaydi, ruhning shakllanishi otalar uyida sodir
bo'ladi. Pushkin uchun bunday otalik uyi litseyga aylandi. Tale A.S. Pushkinning
"Kapitanning qizi" o'quvchilarga odillik, odob va sadoqatni o'rgatishga yordam beradi.
Ularga Andrey Petrovich Grinevning o'g'liga bergan so'ziga o'xshash so'zlarni berish
naqadar muhim! "Hurmat", "burch", "Vatan" so'zlari Grinev uchun otasi uchun
muqaddas edi. Shon-sharaf, jasorat, vatanga muhabbat har doim rus zobitlarining eng
yaxshi vakillariga xos bo'lgan. Ushbu harbiy qasamyoddan keyin bir marta rus zodagoni
uchun odat bo'lgan. M.Yu.Lermontov uchun, avvalambor, Vatanga sadoqat.
O'zini qo'rqmasdan bosib, u janglar haqida sodda va tushunarli tilda yozadi, Borodino
jangining rus veteranini, rus askarining mohirona nutqini aniq, samimiy va haqqoniy
etkazadi. M.Yu.Lermontov qalamidan Kavkaz urushidagi ofitser - Maksim
Maksimichning vatanga sadoqat bilan xizmat qiladigan, mukofotlarga ahamiyat
bermaydigan, oilasidan mahrum bo'lgan, ammo shikoyat qilmaydigan va to'g'ri ish
qilayotganiga bir lahza ham ega bo'lmagan odamning tasviri paydo bo'ladi. .Ofitser
vatanga hurmat va muhabbat, Kavkaz va Qrimda Leo Tolstoy bilan birga edi. Sevastopol
hikoyalari qahramonlari, kazaklar jasur va chiroyli. Leo Tolstoyning suyukli qahramoni
knyaz Bolkonskiyning hayot yo'li sharaf, chinakam olijanoblik, jasurlik yo'lidir.Yoki,
masalan, muallifning atrofdagi barcha narsalar uchun axloqiy javobgarligi haqidagi
fikrlari L.Tolstoyning "To'pdan keyin" hikoyasini V. Shekspirning "Romeo va Jyuletta"
fojiasidagi muhabbatga sadoqat bilan qiziqtiradi. Rahmdil bo'lishga, rahm-shafqatga ega
bo'lishga chaqiradi. V. Jeleznikovning "Qo'rqinchli" romani, adolat va halollik bilan
yashashga Aytmatovning "Iskala kitobi" orqali o'rgatilgan. Shon-sharaf, halollik, vijdon,
burch, mas'uliyat, rahm-shafqat, sevgi - bu har qanday o'zini hurmat qiladigan odamning
axloqiy xatti-harakatlarining asosidir.Klassik rus adabiyoti qadimgi rusning vorisi
hisoblanadi, chunki inson hayotining ma'nosi mavzusi unda asosiy mavzulardan biri
bo'lib qolmoqda. Va bu holat rus adabiyotining diniy mohiyati haqida gapirishga imkon
beradi. Nikolay Berdyaevning so'zlariga ko'ra, "rus adabiyotida buyuk rus yozuvchilari
dunyodagi boshqa adabiyotlarga qaraganda ko'proq diniy mavzularga va diniy sabablarga
ega edilar. XIX asrdagi barcha adabiyotlarimiz xristian mavzusiga o'ralgan, bularning
hammasi najot, yovuzlikdan, azob-uqubatlardan xalos bo'lish, inson uchun, odamlar,
insoniyat, dunyo uchun hayot dahshatlarini izlaydi. U o'zining eng muhim asarlarida
diniy tafakkurni o'zida mujassamlashtirgan ... Xudo azobining inson azobiga qo'shilishi
rus adabiyotini xristian qiladi, hatto rus yozuvchilari xristian dinidan ketganda ham. ".
A.S. Pushkin, M.Yu. Lermontov, N.V. Gogol, I.S. Turgenev rasmlarni, g'oyalarni, hatto
qadimgi rus adabiyotini yozish uslubini meros qilib oldi. N.V. hikoyasida yuksak axloqiy
fazilatlar, do'stlik, kuchli va jasur odamlarning kamadadari, vatanga muhabbat aks etgan.
Gogol "Taras Bulba".Ma'naviy qayta tug'ilish kabi sevgi rus adabiyotining asosiy
sabablaridan biridir. Bundan tashqari, mualliflar birinchi navbatda bu insonning ma'naviy
rivojlanishiga qanday ta'sir qilishini ko'rsatishga intilgan. Shuning uchun yozuvchilar va
shoirlar ijodida sevgi mavzusi muhim o'rin egallaydiXIX- XX asr. A.S.Pushkin,
M.Yu.ning sevgi lirikasidagi yorqin hissiyotlarning namunalari va ideallari, erkak va ayol
o'rtasidagi uyg'un munosabatlar. Lermontova, F.I. Tyutcheva, A.A. Feta, A.A. Blok, S.A.
Yesenin, A.A. Axmatova, Leo Tolstoy ("Urush va tinchlik") asarlarida, I.A. Bunina
("Qorong'u xiyobonlar" tsikli), A.I. Kuprina ("Anor bilaguzuk". "Urush va Tinchlik"
romanida sevgi ma'naviy qayta tug'ilish kabi muhim o'rinlardan birini egallaydi.
Shahzoda Andrey yosh qiziga jiddiy qiziqish Natasha Rostovaga unga dunyoga yangicha
qarashga yordam berdi.
11-Mavzu: Jamoa bilan ishlash metodikasi.
Jamoa bilan ishlash ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirish va ichidagi rollarni aniqlash
uchun ishlatiladigan har xil faoliyat turlari uchun umumiy atama jamoalar, ko'pincha
birgalikdagi vazifalarni o'z ichiga oladi. Jamoa tuzish bo'yicha ko'plab mashqlar guruh
ichidagi shaxslararo muammolarni ochib berishga va ularni hal qilishga qaratilgan.
Vaqt o'tishi bilan ushbu tadbirlar mo'ljallangan jamoaviy muhitda ishlashni yaxshilash.
Jamoani shakllantirish - bu asoslardan biridir tashkiliy rivojlanish sport jamoalari,
maktab mashg'ulotlari, harbiy qismlar yoki parvoz ekipajlari kabi guruhlarga qo'llanilishi
mumkin. Rasmiy ta'rif[ Jamoa tarkibiga quyidagilar kiradi:
•
maqsadlar atrofida moslashtirish
•
samarali ish munosabatlarini o'rnatish
•
jamoa a'zolarining roli noaniqligini kamaytirish
•
jamoaviy muammolarga echim topish
Jamoa tuzish - bu tashkilotlarda guruhlarni rivojlantirish bo'yicha eng ko'p ishlatiladigan
tadbirlardan biridir. Umumiy strategiya - bu "jamoani yaratish chekinishi" yoki
"korporativ muhabbat" ga ega bo'lishdir, bu erda jamoa a'zolari asosiy muammolarni hal
qilishga harakat qilishadi va odatdagidek jamoa sifatida qilmaydigan ishlarga kirishish
orqali ishonchni kuchaytiradilar.
Barcha tashkiliy faoliyatlarning birida bitta tadqiqot natijalariga ko'ra jamoaviy
rivojlanish tashkilotning ish faoliyatini yaxshilash uchun eng kuchli ta'sirga ega
(moliyaviy chora-tadbirlarga nisbatan). 2008 yilgi meta-tahlil natijalariga ko'ra, jamoani
shakllantirish va jamoaviy mashg'ulotlarni o'z ichiga olgan jamoani rivojlantirish
faoliyati ham jamoaning ob'ektiv ko'rsatkichlarini, ham jamoaning sub'ektivligini
yaxshilaydi. nazorat reytinglari Jamoani shakllantirishga maqsadli shaxsiy o'zini o'zi
tanishtirish faoliyati orqali erishish mumkin. Maqsadlarni belgilash Bu aniq maqsadlar va
individual va jamoaviy maqsadlarning muhimligini ta'kidlaydi. Jamoa a'zolari ishtirok
etadilar harakatlarni rejalashtirish muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlikni aniqlash va
maqsadlarga erishish yo'llarini aniqlash. Bu motivatsiyani kuchaytirish va egalik
tuyg'usini tarbiyalashga qaratilgan. Qo'shimcha natijalar va o'sib boradigan muvaffaqiyat
sinovlarini aniqlash orqali jamoalar o'zlarining yutuqlarini o'lchashlari mumkin. Ko'plab
tashkilotlar jamoa va (kasaba uyushma rahbarlari) bilan jamoa ustavini muhokama
qilishadi.
Bu guruh a'zolarining o'zlarining va boshqalarning tegishli rollari va vazifalarini
tushunishini yaxshilashga urg'u beradi. Bu noaniqlikni kamaytirish va rollarni aniqlashga
va sozlashga qaratilgan tadbirlar orqali strukturaning ahamiyatini tushunishga yordam
berish uchun mo'ljallangan. Bu a'zolarning o'zaro bog'liqligini va har bir a'zoning
diqqatini jamoaning muvaffaqiyatidagi o'z roliga qaratishi muhimligini ta'kidlaydi.
Muammoni hal qilish. Bu asosiy muammolarni aniqlashga urg'u beradi. Shaxslararo
munosabatlar. Bu o'sishni ta'kidlaydi jamoaviy ish ko'mak berish va olish kabi
ko'nikmalar, aloqa va almashish. Shaxslararo nizolari kamroq bo'lgan jamoalar, odatda,
boshqalarga qaraganda ancha samarali ishlaydi. A yordamchi guruh a'zolari o'rtasida
o'zaro ishonchni va ochiq muloqotni rivojlantirish uchun suhbatlarga rahbarlik qiladi.
Jamoa tuzish samaradorligi bir tashkilotdan boshqasiga sezilarli darajada farq qiladi. Eng
samarali harakatlar guruh a'zolari bir-biriga bog'liq, bilimdon va tajribali bo'lganda va
tashkiliy etakchilik jamoani faol ravishda tashkil etganda va qo'llab-quvvatlaganda sodir
bo'ladi. Jamoani samarali shakllantirish jamoaning maqsadlari to'g'risida xabardorlikni
o'z ichiga oladi. Jamoalar maqsadlar, rollar va protseduralarni ishlab chiqish uchun
ishlashi kerak. Natijada, jamoani shakllantirish odatda vazifalarni ko'paytirish, maqsadlar
uchrashuvi va jamoalar ichida natijalarga erishish bilan bog'liq. Jamoa tuzish
strategiyasining barcha to'rt natijalarga ta'siri, 10% va 90% ishonchlilik oralig'ida
Jamoani shakllantirish jamoaviy samaradorlikka ijobiy ta'sir ko'rsatishi ilmiy jihatdan
isbotlangan.Maqsadni belgilash va rolni aniqlashtirish ta'sir ko'rsatdi kognitiv, ta'sirchan,
jarayon va ishlash natijalar. Ular ta'sirchan va jarayon natijalariga eng kuchli ta'sir
ko'rsatdi, bu esa jamoani shakllantirish muammolarni boshdan kechirayotgan jamoalarga
foyda keltirishi mumkinligini anglatadi. salbiy ta'sir, masalan, birdamlikning yo'qligi
yoki ishonch. Shuningdek, bu jarayonda muammolarga duch keladigan jamoalarni
yaxshilashi mumkin, masalan, rollarda aniqlik yo'qligi. Maqsadni belgilash va rolni
aniqlash eng katta ta'sirga ega, chunki ular motivatsiyani kuchaytiradi, ziddiyatlarni
kamaytiradi va individual maqsadlar, maqsadlar va motivatsiyani belgilashga yordam
beradi. Jamoa bilan ishlash ko'nikmalarining etishmasligi: Rahbarlar oldida turgan
muammolardan biri bu jamoaga yo'naltirilgan xodimlarni topishdir. Aksariyat tashkilotlar
ushbu ko'nikmalarni o'quvchilarga singdirishda ta'lim muassasalariga ishonadilar. Dyer,
ammo talabalar yakka tartibda ishlashga va hamkorlik qilmasdan muvaffaqiyat
qozonishga da'vat etilishiga ishongan. Bu jamoaviy ishlash uchun zarur bo'lgan xattiharakatlarga qarshi ishlaydi. Boshqa bir tadqiqot shuni ko'rsatdiki, jamoaviy
mashg'ulotlar kognitiv, ta'sirchan, jarayon va ishlash natijalarini yaxshilagan. Virtual ish
joylari va tashkiliy chegaralar bo'ylab: Dyerning fikriga ko'ra, bir xil jismoniy makonda
bo'lmagan shaxslar tobora ko'proq hamkorlik qilmoqdalar. A'zolar odatda boshqa jamoa
a'zolari bilan aniq munosabatlarni o'rnatolmaydilar. Boshqa bir tadqiqot shuni ko'rsatdiki,
yuzma-yuz muloqot samarali jamoaviy muhitni yaratishda juda muhimdir.Yuzma-yuz
muloqot ishonchni rivojlantirishning kaliti edi.
12-Mavzu: Ta’lim jarayonining gnoseologik asoslari.
Ta’lim tizimli bilim olishning eng muhim va ishonchli usulidir. Ta’limga ikki tomonlama
aloqa (ta’lim olish va ta’lim berish), shaxsni har tomonlama rivojlantirish va boshqa
xususiyatlar xosdir. Ta’lim, shuningdek, o’ziga xos xususiyatlar ham ega. Ta’lim
o’qituvchi tomonidan boshhariluvchi o’ziga xos anglash jarayonidir. O’qituvchining
yo’naltiruvchi sifatidagi roli o’quvchilarning aqliy va ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirishni ta’minlovchi bilim, ko’nikma va malakalarni to’liq o’zlashtira olishlarida
ko’rinadi.Ta’lim o’qituvchining o’quvchilar bilan muloqoti jarayoni ham sanaladi. U
o’quvchilarga o’quv materiali mazmunini tushuntirib beradi, savol va topshiriqlar beradi,
ularning faoliyatini nazorat qiladi, xato va kamchiliklarini aniqlaydi, yo’l qo’yilgan
xatolarni to’g’rilaydi, qanday ishlash lozimligini qayta ko’rsatadi. Har qanday ta’lim
o’zida o’qituvchi va o’quvchining faoliyati, ya’ni, o’qituvchining o’rgatish hamda
o’quvchining o’rganishga yo’naltirilgan faoliyati, boshqachai aytganda to’g’ridan to’g’ri,
bevosita va nisbiy munosabat aks etadi.Ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchi
o’rtasida o’zaro muloqat yuzaga keladi. “Muloqot” tushunchasi “ta’lim” tushunchasidan
ko’ra keng ma’noga ega. Ta’lim o’quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularning
bilish qobiliyatlarini o’stirish, ularda amaliy ko’nikma va malakalar, shuningdek,
dunyoharashni shakllantirishga yo’naltirilgan jarayondir.Ta’lim va ta’lim jarayoni
(didaktik jarayon) sinonim tushunchalar emas. Jarayon bu yaxlit pedagogik hodisa,
pedagogik faoliyatning tarkibiy qismi sifatida ta’lim tizimining muayyan holatini
o’zgartirish hisoblanadi.
Jarayon mohiyatini V.P.Bespalko tomonidan taklif etilgan quyidagi formula asosida
to’laqonli anglash mumkin:
DJ q M Q O’fQB
Bu yerda; DJ – didaktik jarayon;
M – o’quvchilarning o’qish (ta’lim olish) motivatsiyasi;
O’f –o’quvchilarning o’zlashtirish faoliyati;
B –o’quvchilarning bilish faoliyatlarini boshharish.
Ta’lim jarayonining yaxlit tizim sifatidagi tavsifi. Ta’lim jarayonining “yaxlitligi”
“tizimliligi” va “majmuaviyligi”ni bir xilda talqin etish mumkin emas. Biroq, ta’lim
jarayonining yaxlitligi uning tizimliligi bilan uzviy bog’liq. Tizim (mustaqil tushuncha
sifatida) o’zaro bog’langan ko’plab elementlar (tarkibiy qismlar) o’rtasidagi mustahkam
birlik va o’zaro yaxlitlikdir.
Demak, ta’lim yaxlit tizim sifatida ko’plab o’zaro bog’liq quyidagi elementlarni o’z
ichiga oladi: ta’lim maqsadi, o’quv axborotlari, o’qituvchi va o’quvchilarning ta’limiy
faoliyatlari, uning shakllari, pedagogik muloqot vositalari, shuningdek, ta’lim jarayonini
boshharish usullari.Ta’lim jarayoni yaxlit tizim sifatida quyidagicha namoyon bo’ladi (4chizma):Barcha tarkibiy qismlarning o’zaro birligi va yaxlitligi sifatida namoyon
bo’luvchi ta’lim jarayonining negizini o’qituvchi va o’quvchilarning ta’limiy faoliyatlari
tashkil etadi. Ta’lim funktsiyalari. “Funktsiya” tushunchasi “ta’lim vazifalari”
tushunchasiga yaqindir. Ta’lim funktsiyasi ta’lim jarayoni mohiyatini ifoda etadi,
vazifasi esa ta’limning komponentlaridan biri hisoblanadi.Didaktika ta’lim jarayonining
quyidagi uchta funktsiyasini ajratib ko’rsatadi: ta’lim berish, rivojlantirish va
tarbiyalash.Ta’lim berish funktsiyasi ta’lim jarayonining o’quvchilarda bilim, ko’nikma
va malakalarni shakllantirishdan iborat. Ta’lim natijasi sifatida bilimlarining to’laligi,
chuqurligi, tizimliligi, anglanganligi, mustahkamligi va amaliy xususiyat kasb etishi
muhimdir. Bu kabi holatlar ta’lim jarayonining metodik jihatdan to’g’ri tashkil
etilganligini ifodalaydi.Ta’lim jarayonida o’quvchilarda ular tomonidan o’zlashtirilgan
nazariy bilimlar asosida hosil qilingan amaliy ko’nikma va malakalarning shakllanishi
ham alohida ahamiyatga ega. Ko’nikma – shaxsning muayyan harakat yoki faoliyatni
tashkil eta olish qobiliyati. Malaka deganda muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning
avtomatlashgan shakli tushuniladi. Umumiy ko’nikma va malakalarga og’zaki va yozma
nutqni bilish, axborot materiallaridan foydalana olish, o’qish, manbalar bilan ishlash,
referat yozish, mustaqil ishini tashkil etish kabilar kiradi.Ta’limning rivojlantiruvchi
funktsiyasi ta’lim jarayonida bilimlarni o’zlashtirish jarayonida o’quvchining rivojlanishi
sodir bo’lishini ko’rsatadi. Rivojlanish quyidagi yo’nalishlarda sodir bo’ladi: nutqi
rivojlanishi, fikrlashi, shaxsning sensorli va harakatlanish sohalari, emotsional-irodaviy
va ehtiyoj-sababli sohalari rivojlanadi. To’g’ri tashkil etilgan ta’lim shaxsni har doim
rivojlantiradi, lekin o’qituvchi va o’quvchining shaxsiy har tomonlama rivojlanishiga
haratilgan maxsus o’zaro munosabatlarida rivojlantirish funktsiyasi yanada
samaraliroqdir.Ta’limning o’quvchi shaxsini rivojlantirishga yo’naltirilganligi
“rivojlantiruvchi ta’lim” tushunchasi bilan ifoladanali. XX asr 60-yillaridan boshlab
rivojlantiruvchi ta’limni tashkil etishga nisbatan turli yondoshuvlar yuzaga
keldi.Bularning hammasi ta’limni tashkil etish faqat bilimlarni shakllantirishga emas,
o’quvchini har tomonlama rivojlantirish (birinchi navbatda, aqliy rivojlantirish, aqliy
faoliyat usullari, analiz qilish, taqqoslash, turlarga ajratish va boshqalarni kuzatish,
xulosa chiharish, ob’ektlarning muhim belgilarini ajrata bilish, faoliyat maqsadi va
usullarini aniqlashni bilishga o’rgatish, uning natijalarini tekshirishni bilish malakasini
rivojlantirish)ga xizmat qilishini anglatadi.
Ta’lim jarayoni tarbiyalovchi xususiyatga ham ega. Tarbiya va ta’lim o’rtasidagi
bog’liqlik ob’ektiv va qonuniy hisoblanadi. Biroq shaxsni ta’lim jarayonida tarbiyalash
tashqi omillar (oila, mikromuhit va boshqalar)ning ta’siri tufayli qiyin kechadi.
Tarbiyalash funktsiyasi. Ta’limning tarbiyalovchilik xususiyati turli ijtimoiy tuzum
hamda sharoitda ham yaqqol namoyon bo’ladi. Tarbiyalash funktsiyasi ta’lim mazmuni,
shakli va metodlarining mohiyati bilan belgilanadi va o’qituvchi hamda o’quvchilar
o’rtasidagi munosabatlarni tashkil etish jarayonida yetakchi o’rin tutadi. Ta’lim
jarayonida shaxsning ma’naviy-axloqiy va estetik tasavvurlari, xulq-atvori va
dunyoharashi shakllantiriladi. Ta’limning tarbiyalovchilik xususiyati, eng avvalo, ta’lim
mazmunida aks etadi. Biroq, shuni ham e’tiborda tutish kerak-ki, barcha o’quv fanlari
ham birdek tarbiyalovchilik imkoniyatiga ega emas. Gumanitar va estetik fanlarning bu
boradagi imkoniyatlari yuqori. Ta’lim jarayonida tarbiyaning ikkinchi omili o’qituvchi va
o’quvchilarning munosabatlari, sinfdagi psixologik muhit, o’qish jarayoni
ishtirokchilarining o’zaro munosabatlari, o’quvchilarning idrok etish faoliyatlariga
o’qituvchining rahbarligi hisoblanadi. Zamonaviy pedagogi-psixologik o’qituvchi va
o’quvchilar o’rtasidagi munosabatning eng qulay usuli sifatida demokratik usulini e’tirof
etadi. Bu usul ta’lim jarayonida o’quvchilar shaxsini hurmat qilish, ularning xohishistaklari, qiziqishlarini inobatga olinishini anglatadi. O'qitish va o'qish jarayonlari tavsifi,
o'quv jarayonida ularning o'zaro bog`liqligi. O`quv jarayonining mohiyati davlat ta‘lim
standarti fan bloklarida ko`rsatilgan bilimlarni yuqori darajada o`zlashtirib olish, zarur
malaka, ko`nikmalarni egallashdan iborat. Tinglovchi bilimlarni o`qib, tushunib, anglab
esda saqlashi, gapirib (yozib) bera olishi, ularni tahlil qila olishi, boshqa o`quv
topshiriqlarini bajarishda va amaliyotda qo`llay olish malakalarini ham egallashi zarur.
O`quv jarayonining muhim vazifalaridan biri yoshlardagi aqliy qobilyatni o`stirish,
tug`ma iqtidor (iste‘dod) kurtaklarini rivojlantirish, ularni barkamol shaxs,
raqobatbardosh mutaxassis sifatida shakllantirishdan iborat . Inson hayotida o`qisho`rganish jarayoni umr bo`yi davom etadigan ijtimoiy – pedagogik hodisa. Demak, o`quv
yurtida ta‘lim olish davrida tinglovchi o`z bilimlarini muntazam oshira borishga
tayyorlanishi, mustaqil o`qib – o`rganish malaka va ko`nikmalarini hosil qilishi lozim.
Maktabda o`quv jarayoni – tinglovchi bilan o`qituvchining hamkorlik faoliyatidir.
Moslik printsipi – ta‘lim-tarbiya jarayonini tinglovchining bilim o`zlashtirish qobilyati,
xotirasi va aqliy kuchlari o`sishiga mos kelishini nazarda tutadi. Bilim oluvchining
o`qishga bo`lgan xohish va qiziqishi moslik printsipining ko`rsatkichi hisoblanadi.
Jadallik printsipi – o`quv-biluv vazifasini tezroq va yuqoriroq darajada ro`yobga
chiqarishni, oz vaqt va kam kuch sarflab, ko`proq samaraga erishishni nazarda tutadi.
Tinglovchining bilim o`zlashtirish tezligi jadallik printsipining ko`rsatkichi hisoblanadi.
Biror ish-harakatga, faoliyatga motiv hosil qilish – bu, murakkab ruhiy jarayondir.
Motivlarni shakllantirish malakasi individual - shaxsiy xususiyatga ega bo`lib, ta‘limning
maqsadi, shart-sharoiti, vaziyati bilan o`qishni tashkil etish shakllari, usullari
mutanosibligini taqozo qiladi.
13-Mavzu: Oʻqitish metodlari va vositalari.
Ta'lim jarayonining muvaffaqiyati uning shakligagina emas, balki qoilanilayotgan
metodlar samaradorligiga bog'liq bo'lib, u ta'lim nazariyasida asosiy o'rinlardan birini
egallaydi. «Metod» — yunoncha «metodos» - «yoi» degan so'zdan paydo bo'lib, u, tadqiq
qilish ma'nosini anglatadi. Ta'lim metodi ta'lim jarayonida o'qituvchi va o'quvchilarning
aniq maqsadga erishishiga qara-tilgan birgalikdagi faoliyatdir. Ta'lim metodlari o'qitishning o'z oldiga qo'ygan maqsadlariga erishish usullarini hamda o'quv materialini
nazariy va amaliy yo'naltirish yo'llarini anglatadi. O'qitish metodlari ta'lim jarayonida
ta'lim beruvchi va ta'lim oluvchi faoliyatining qanday boiishi, o'qitish jarayonini qanday
tashkil etish va olib borish kerakligini hamda shu jarayonda ta'lim oluvchilar qanday ishharakatlarini bajarishlari kerakligini belgilab beradi. Shuningdek, ta'lim metodi o'qituvchi
va ta'lim oluvchilarning o'qish vazifalarini bajarishga qaratilgan nazariy va amaliy bilish
faoliyati yolidir. Hozirgi zamon didaktikasi va xususiy metodikasida ta'lim metodlarini
tavsiflashga turlicha yondashuvlar. Ta'lim metodlari tevarak-atrofdagi dunyoni bilishning
umumiy qonuniyatlarini tushunishga bog'liqdir, ya'ni ular falsafiy metodologik asosga
ega va ta'lim jarayonidagi qarama-qarshiliklarni, ta'lim jarayoniningmohiyatini
vatamoyillarini to'g'ri anglash natijasidir. Ta'lim materiali ta'lim mazmunida ifodalangan
ilmiy fikr mantig'iga bog'liq. Pedagogik qarashlarda nazariya qancha kam ifodalangan
boisa, ta'lim metodlari bu nazariyaga shuncha kam bog'liq bo'ladi. Pedagogika fani
maktablar va ta'lim beruvchilarning ilg'or ish tajribalarini umumlashtiradi, an'anaviy
ta'limning ilmiy asoslarini ko'rsatib beradi, o'qitishning zamonaviy, samarali metodlarini
ijo-diy ravishda izlab topishga yordam beradi.
Shu sababli ham ta'lim metodlari oldiga quyidagi asosiy talablar qo'yiladi:
1. O'quv materialini o'rganish yo'li fikr yuritishning didaktik-materialistik usullarini,
milliy mafkuraga hamda milliy qadriyatlarga asoslangan axloq, xulq-atvorning irodaviy
sifatlarini shakllantirishga olib kelishi kerak.
2. Ta'lim metodi ilmiy dalillar bilan ravshanva aniq asoslangan bo'lishi lozim.
3. Ta'lim metodlarining tizimliligi ularning samaradorlik darajasini belgilaydi.
4. Ta'lim metodlari oldiga muqarrar sur'atda qo'yiladigan yana bir talab - ularning
tushunarli bo'lishi.
5. Bolani sezgi organlari orqali bilishga o'rgatish va o'quv jarayo-nida ko'rsatmali
qurollardan iloji boricha ko'proq foydalanish.
6. Ta'lim metodlari oldiga qo'yiladigan talablardan yana biri – bu bilimlarning asosli va
puxta bo'lishi. Ta'lim metodlari yaxshi natija
beradigan bo'lishi lozim. Ta'lim beruvchining tushuntirish va ta'lim
oluvchilarning o'ziashtirish usuli rejalashtirilgan yoki moijailangan
natijani berishi kerak.
Ta'lim metodlari va vositalarining tavsifi
Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan iborat bo'lib, ularning har biri o'z navbatida
kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo'linadi. O'quv-biluv faoliyatini
tashkil qilish va amalga oshirish jarayonining o'zi esa axborot uzatish, qabul qilish,
anglash va o'quv axborotlarini esda saqlashni hamda olinadigan bilim va ko'nikmalarni
amaliyotda qo'llay olishni nazarda tutishni hisob-ga olsak, birinchi guruh metodlariga
so'z orqali axborotni uzatish va eshitish orqali qabul qilish metodlari og'zaki metodlar;
hikoya, ma'ruza, suhbat va boshqalar; ikkinchi guruh metodlariga o'quv axborotlarini
ko'rgazmali uzatish va ko'rish orqali qabul qilish metodlari — ko'rgazmali metodlar:
tasviriy, namoyish qilish va boshqalar; uchunchi guruh metodlariga o'quv axborotini
amaliy mehnat harakatlari orqali berish (amaliy metodlar, mashqlar, laboratoriya
tajribalari, mehnat harakatlari va boshqalar) kiradi. Demak, amaliyotda keng qo'llanilib
kelayotgan ta'lim metodlarini quyidagi ko'rinishda ifodalash mumkin. Ta'lim mеtodlari
tarkiban o’qitish mеtodlari va o’qish mеtodlaridan iborat. O’qituvchi bilimlarni Og’zaki
bayon etsa, bolalar uni tinglaydi; o’qituvchi mustaqil ish topshirsa, o’quvchilar
bajarishadi. Bilimlarni Og’zaki bayon etish, mustaqil ishlash kabilar o’qitish mеtodlari
bo’lib, ular vositasida didaktik vazifalar (bilimlarni o’rganish, mustahkamlash, takrorlash
va sh.k) hal etiladi. O’quv-tarbiya jarayonida ta'lim mеtodlarining samaradorligini
oshirish maqsadida o’qitish va o’qish mеtodlari majmuasidan foydalaniladi. Masalan,
ma'ruza mеtodi tarkiban o’qituvshining o’rganilayottan mavzuni mantiqiy izchillikka,
Og’zaki bayon qilishi, o’quvchilarning esa o’quv matеriallarini izchil tinglashi kabi
mеtodlardan iborat. Ma'ruza mеtodidan shu yo’sinda foydalanish o’qituvchining,
o’quvchining ham faolligi talablariga, binobarin, ta'limning samaradorligini oshirish
ehtiyojlariqa mos kеlmaydi. Zеro, ma'ruzaning yuqoridagi ko’rinishi faqat bolalar
xotirasiga mo’ljallangan. Ma'ruza ham bolalar xotirasiga, ham ular tafakkuriga mo’ljallab
tashkil etilganda, uning samaradorligi yanada oshadi. tajribali o’qituvchilar ma'ruza
mеtodining samaradorligini oshirish maqsadida turli variantlardan foydalanishadi.
O’quvchi faoliyati -ko’rgazma qurolni tahlil etish;
-qo’yilgan muammo to’g’risida o’ylash;
-o’qituvchi tushuntirishlarini tinglash;
-xulosalarni esda olib qolish;
- bilimlarni o’quv va hayotiy sharoitlarga tatbiq qilish.
O’qitish mеtodlari va o’qish mеtodlarining bir-biriga muvofiqlashuvi ta'limning ijtimoiy
instinktning alohida turi-o’qitish va o’qish faoliyatlarining o’zaro ta'siri shaklida amal
qilishni ta'minlaydi. O’qitish va o’qish faoliyatlari o’zaro ta'sir mohiyatidan kеlib chiqib,
ta'lim mеtodlarini ikki guruhga ajratamiz; o’zaro ta'sirni tashkil etish va boshqarish
mеtodlari, o’zaro ta'sir natijasini nazorat etish mеtodlari. Ta'lim mеtodlarining har bir
guruhida o’qitish va o’qishning o’zaro ta'siri qatnashadi. O’zaro ta'sir ishtirok
etmaydigan mеtod ta'lim mеtodi sanalmaydi. Masalan, o’qituvchi evristik suhbatni
tanladi dеylik: bolalar uchun tushunarli, ularni qiziqtiradigan savollarni o’rtaga tashlay
olish o’qituvchi faoliyatiga bog’liq. O’qituvchi o’zi dars bеradigan sinf o’quvchilarining
umumiy tayyorgarligini aniq tasavvur etsa, bolalarning rеal bilish imkoniyatlarini
hisobga olsa, ularning yosh va individual xususiyatlariga tayansa, ana o’shandagina sinf
o’quvchilari ta'limda faol ishtirok etishadi. O’qituvchi faolligi o’quvchi faolligini va, o’z
navbatida, o’quvchilar faolligi o’qituvchi faolligini ta'minlaydi. Og’zaki bayon mеtodlari.
hikoya, tasvir, suhbat, ma'ruza ta'limning bilimlarni Og’zaki baеn qilish mеtodlari
sanaladi. Bu mеtodlar evristik suhbatni hisobga olmaganda, asosan, o’quvchilarning
xotirasiga mo’ljallab tashkil etiladi. hurilish jihatidan ularning tarkibi bir xil: o’qituvchi
tushuntiradi, bolalar tinglaydi. Ta'limning turli bo’g’inlarida qo’llaniladigan univеrsal
mеtodlardan biri hikoyadir. hikoyaning bir nеcha xil turi mavjud: kirish hikoyasi- o’quv
matеrialini o’rganishga bolalarni tayеrlash maqsadida o’tkaziladi. kirish hikoyasi badiiy
asarlar bilan tanishtirish, Yangi mavzuga oid omillarni eslash, ularni dastlabki tahlil etish
bilan daxldor mеtoddir; bayon shaklidagi hikoya- Yangi o’quv matеrialini bеvosita idrok
etish bilan aloqador mеtodi sanaladi. Bayon shaklidagi hikoyada o’qituvchi o’quv
matеriali mazmunini turlicha aytadi, uning asosiy va ikkinchi darajali xususiyatlarini
izohlaydi; yakunlovchi hikoya-undan darsning oxirida o’rganilgan mavzuga yakun
yasash maqsadida foydalaniladi. O’quvchilarning faolligi, tashabbuskorligini oshirish
maqsadida o’qituvchi o’z Nutqini ko’rgazmali qurol, darslikda bеrilgan omillar,
muammo va topshiriqlar bilan uyg’unlashtiradi. Ma'ruza jarayonida ko’rgazma
qurolidagi omillarni tahlil etishga bolalar dihuquqhuquqatini tortish, o’qituvchi aytgan
qoida, ta'rif, aniqliklarni dars matеriallariga chog’ishtirish yo’llari bilan bolalar faolligi
oshiriladi. Shuningdеk, o’quv matеrialiga oid tеrminlarga izoh bеrish, ayrim o’rinlarda
o’quvchilarning o’zlariga xulosa chiqarishni taklif etish talabalarning o’quv-biluv
faoliyatining samarador amal qilishini ta'minlaydi. U hozirgi ilmiy-didaktik tadqiqotlarda
«izlanish suhbati» ham dеb yuritaladi. Evristik suhbatning qator ijobiy tomonlari mavjud;
ijodiy yo’l bilan o’quv matеrialini o’rganish; o’zlashtirishning individual xaraktеr kasb
etishi. Bu mеtodning salbiy tomonlari ham bor. Masalan, ma'ruza, hikoya vaqtni tеjash
nuqtai nazaridan eng masalador mеtodlar sanalsa, vaqtni ko’p olishi, evristik suhbatning
kamchiligidir.
14-Mavzu: Masofaviy ta’lim texnologiyalari
Elektron va masofaviy o'qitish texnologiyalari. Zamonaviy o'qituvchi individual o'quv
dasturlarini tuzishi, har bir bola uchun o'ziga xos traektoriyani shakllantirishi kerak.
Bunday sharoitda masofadan o'qitish texnologiyalaridan foydalanish davr talabiga
aylanib bormoqda. Birinchi marta eksperimental darajada masofadan o'qitish 1997 yilda
boshlandi. Joriy yilning 30 mayida Ta'lim vazirligi tomonidan 1050-sonli buyruq
chiqarildi. Unga muvofiq yangi ta'lim texnologiyalarini joriy etish boshlandi. Masofaviy
ta'lim texnologiyalari - bu axborot va telekommunikatsiya tizimlaridan foydalanishni o'z
ichiga olgan o'quv faoliyatini amalga oshirish usullari va usullari. Ularning o'ziga xos
xususiyati shundaki, ular o'qituvchi va bola o'rtasida vositachilik (masofadan turib) yoki
to'liq vositachiliksiz o'zaro ta'sir o'tkazish uchun ishlatiladi. Masofaviy o'qitishning ta'lim
texnologiyalarini amalga oshirishda jarayonning asosini talabaning boshqariladigan va
maqsadga muvofiq mustaqil ishi tashkil etadi. U o'qituvchi bilan o'zaro aloqada bo'lish
imkoniyatini muvofiqlashtirgan holda, maxsus jadvallar to'plami bilan o'zi uchun qulay
bo'lgan har qanday joyda bilim olishi mumkin. Masofaviy o'qitish texnologiyalari
dasturlari har kimga, ularning joylashuvi, sog'lig'i va ijtimoiy holatidan qat'i nazar, ta'lim
olish imkoniyatini ta'minlashga qaratilgan. Ushbu usullar yordamida ixtisoslashtirilgan
o'qitish yo'nalishlarini sezilarli darajada diversifikatsiya qilish, aniqroq kasbga
yo'naltirishni shakllantirish mumkin. Yaqinda ular keng tarqaldi. Ko'pgina
mutaxassislarning fikriga ko'ra, an'anaviy sinf-dars tizimi o'rta maktab o'quvchilarining
intellektual rivojlanishini sekinlashtiradi. Kuniga 6-7 ta dars, ularning har biri 45
daqiqani tashkil etadi, shu vaqt ichida mavzuning mohiyatini anglash kerak, fanlarni
chuqur o'rganish, muammolarni jiddiy o'rganish, ma'lumotlarni mustaqil izlash va qayta
ishlash uchun imkoniyat qoldirmang. Ayni paytda ma'lumotlar bilan ishlash
ko'nikmalarini shakllantirish zamonaviy o'quv jarayonining asosiy vazifalaridan biridir.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, masofaviy o'qitish texnologiyalari shaxsga yo'naltirilgan
pedagogik metodlarni amalga oshirishning samarali vositasidir. Ulardan foydalanishda
talabalar bir-biri bilan va o'qituvchi bilan muloqot qilishadi. Bundan tashqari, ularning
munosabatlari bilimlarni uzatish emas, balki hamkorlik shaklida bo'lishi kerak. Aks
holda, pedagogik tizim avtoritarga aylanadi. Masofaviy ta'lim texnologiyalari - bu
shaxsning axloqiy va intellektual rivojlanishiga, ijodiy va tanqidiy fikrlashga, axborot
bilan ishlash ko'nikmalarini shakllantirishga yo'naltirilgan usullar. Ular o'qituvchi va
talaba o'rtasida teskari aloqa, maksimal interaktivlikni ta'minlashga imkon beradi.
Natijada, materialni o'zlashtirish jarayonining o'ziga xos bir xilligi mavjud. Masofaviy
o'qitish texnologiyalari va elektron ta'limni tatbiq etishning xususiyatlaridan biri
shundaki, talaba har doim bajarilgan individual topshiriqlarni takomillashtirish
imkoniyatiga ega.
Agar bola uni etarli darajada bajarmagan bo'lsa, unda o'qituvchi uni tuzatish kerak
bo'lgan xato va kamchiliklarni ko'rsatib, uni qayta ko'rib chiqish uchun qaytarishi
mumkin.
Masofaviy o'qitish texnologiyalarining afzalliklari
Tizimning shubhasiz afzalliklari orasida:
1.
Shaxsiy ta'lim tezligi. Talabaning o'zi shaxsiy ehtiyojlari va imkoniyatlariga qarab
fanlarni o'zlashtirish tezligini belgilashi mumkin.
2.
Moslashuvchanlik va erkinlik. Talaba har qanday dasturni (kursni) o'z xohishiga
ko'ra tanlashi, mashg'ulotlar davomiyligi, joyi va vaqtini mustaqil ravishda rejalashtirish
imkoniyatiga ega.
3.
Mavjudligi. Masofaviy texnologiyalardan talaba va ta'lim muassasasi joylashgan
joyidan qat'i nazar foydalanish mumkin.
4.
Harakatlilik. Masofaviy o'qitish bilan talaba va o'qituvchi o'rtasida teskari aloqa
o'rnatiladi. Harakatlilik ta'lim jarayoni samaradorligining asosiy talablari va asoslaridan
biri hisoblanadi.
5.
Ishlab chiqarish qobiliyati. Masofadan o'qitish innovatsion
telekommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishni o'z ichiga oladi.
axborot
va
6.
Sog'liqni saqlash holati, yashash joyi, moddiy ta'minotidan qat'i nazar, ta'limdagi
tenglik.
7.
Ob'ektivlik. Interfaol mashg'ulotlardan, test sinovlarining turli shakllaridan,
bilimlarni o'qituvchining bevosita ishtirokisiz avtomatik ravishda baholash mumkin.
Ushbu yondashuv baholashda sub'ektivlik va xolislikni istisno qiladi.
Albatta, bular masofaviy ta'limning barcha afzalliklari emas. Biroq, u sinf o'quvlarini
to'liq o'rnini bosmasligi kerak. Masofaviy ta'lim an'anaviy ta'lim tizimini juda samarali
ravishda to'ldirishi mumkin.
Kamchiliklar
Aniq afzalliklarga qaramay, masofaviy texnologiyalarning ba'zi kamchiliklari ham
mavjud:
1.
Talabalarning motivatsiyasi etarli emas. Masofaviy texnologiyalardan
foydalanishda bola faoliyatini yanada qattiqroq nazorat qilish talab etiladi.
2.
Ishni malakali tashkil qila olmaslik (yoshga qarab).Shu munosabat bilan o'qituvchi
oldida batafsil ta'lim dasturini ishlab chiqish vazifasi turibdi.
3.
Bilimlarni sinash uchun o'quv muassasasiga tashrif buyurish zarurati.
Bundan tashqari, talaba turli xil texnik qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin: Internet
tezligining pastligi, tarmoqdagi yoki kompyuterdagi nosozliklar va boshqalar.
Maksimal ta'lim ta'siriga erishish uchun qulay muhit yaratish kerak. Psixologik iqlimning
shakllanishi ko'p jihatdan o'qituvchiga bog'liq. O'qituvchi har bir o'quvchining individual
xususiyatlarini hisobga olishi, o'zaro hurmat va hamkorlik tamoyillari asosida o'zaro
munosabatlarni qurishi kerak.
15-Mavzu: Pedagogikaning maxsus tarmoqlari.
Pedagogika fani va uning asosiy kategoriyalari. Pedagogika (yunoncha paidagogike
bo'lib, paidagogos «bola» va «yetaklayman») ijtimoiy tarbiyaning umumiy qonuniyatlari,
muayyan jamiyatda yagona ijtimoiy maqsadga muvofiq yosh avlodni tarbiyalash hamda
unga ta'lim berishning mohiyati va muammolarini o'rganadigan fan. Pedagogika ijtimoiy
fanlar tizimiga kiruvchi fan sanalib, yosh avlod hamda kattalarni milliy istiqlol g'oyalari
asosida tarbiyalash, unga ta'lim berish muammolarini o'rganadi. Pedagogika fani shaxsni
rivojlantirishning ikki muhim jihati — uni o'qitish va tarbiyalashga asosiy e'tiborni
qaratganligi bois didaktika (ta'lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasi fanning muhim
tarkibiy qismlari hisoblanadi. Didaktika (ta'lim nazariyasi, yunoncha didaktikos
«o'rgatuvchi». didasko «o'rganuvchi») ta'limning nazariy jihatlari, ta'lim jarayonining
mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, o'qituvchi va o'qituvchi faoliyatlari, ta'limning
maqsadi, mazmuni, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta'lim jarayonini takomillashtirish
yo'llari va hokazo muammolarni tadqiq etadi. Ta'lim o'z mohiyatiga ko'ra umumiy va
maxsus kabi turlarga ajratiladi. Umumiy ta'lim har bir shaxsning kamol topishi hamda u
tomonidan hayotiy faoliyatni tashkil eta olishi uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni
berishga yo'naltiriladi. Umumiy ta'lim asosida o'zlashtirilgan ma'lumotlar kelgusida
shaxsning kasbiy tayyorgarligini ta'minlashga imkon beruvchi maxsus ta'lim olishi uchun
asos bo'ladi. Maxsus ta’lim — o'zida mutaxassislik xususiyatlarini namoyon qilib,
shaxsga muayyan kasbiy faoliyatni tashkil etish borasida nazariy bilimlarni berish
asosida amaliy ko'nikma hamda malakalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Ta'lim,
shuningdek, turli darajadagi ta'lim dasturlarini amalga oshirishiga ko'ra maktabgacha
ta'lim, umumiy o'rta ta'lim, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi, oliy ta'lim, oliy o'quv
yurtidan keyingi ta'lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash hamda
maktabdan tashqari ta'lim kabi turlarga bo'linadi. Tarbiya nazarivasi — pedagogikaning
muhim tarkibiy qismlaridan biri bo'lib, tarbiya jarayoni mazmuni, shakl, metod, vosita va
usullari, uni tashkil etish muammolarini o'rganadi. Tarbiva muayyan, aniq maqsad hamda
ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama o'stirish, uning ongi, xulqatvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayonidir. Ijtimoiy tarbiya aqliy, axloqiy,
jismoniy, mehnat, estetik, iqtisodiy, huquqiy, ekologik va jinsiy tarbiya kabi
yo'nalishlarda tashkil etiladi. Pedagogika fanining vazifalari. Pedagogika fani shaxsni
shakllantirishdek ijtimoiy buyurtmani bajarish asosida jamiyat taraqqiyotini ta'minlashga
alohida hissa qo'shadi. Pedagogika fani maqsadi va vazifalarining belgilanishida ijtimoiy
munosabatlar mazmuni, davlat va jamiyat qurilishi, lining hayotida yetakchi o'rin
tutuvchi g'oyalar mohiyati muhim ahamiyatga ega.
O'zbekiston Respublikasida demokratik, insonparvar hamda huquqiy jamiyatni barpo
etish sharoitida mazkur fan yuksak ma'naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori
malakali kadrni tarbiyalash tizimini ishlab chiqish, milliy istiqlol g'oyasi asosida ta'lim va
tarbiya nazariyasini ijodiy rivojlantirish vazifasini hal etadi. Mazkur jarayonda quyidagi
vazifalarni bajarishga e'tibor qaratiladi:
1. Ma'naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrni tarbiyalashga
yo'naltirilgan pedagogik jarayonning mohiyatini o'rganish.
2.
Shaxsni hartomonlama kam
3.
ol toptirish qonuniyatlarini aniqlash.
4.
Ijtimoiy taraqqiyot darajasidan kelibchiqqan holda, rivojlangan xorijiy
mamlakatlar ta'lim tizimi tajribasini o'rganish asosida uzluksiz ta'lim tizimini
takomillashtirish.
5Ta'lim muassasalari hamda, ularda faoliyat olib borayotgan pedagoglar faoliyati
mazmunini asoslash.
6.Ilg'or pedagogik tajribalarni umumlashtirish va amaliyotga joriy etish.
7. Pedagoglarni pedagogika nazariyasiga oid bilimlar hamda ta'lim – tarbiya usullari
bilan qurollantirish.
8. Ta'lim-tarbiya birligi hamda ijtimoiy tarbiya yo'nalishlari o'rtasidagi o'zaro
aloqadorlikni ta'minlashning pedagogik shart- sharoitlarini o'rganish.
9.O'qitish hamda tarbiyalash jarayoniningsamarali texnologiyalarini yaratish.
10.Oila tarbiyasini muvaffaqiyatli tashkil etish yuzasidan ota-onalar uchun ilmiy-metodik
tavsiyalarni ishlab chiqish. Pedagogika fanining asosiy kategoriyalari. Bizga yaxshi
ma'lumki, har bir fan o'zining tayanch tushunchalari, qonuniyatlari, tamoyillari, qoidalari
tizimiga ega. Aynan mana shu holat uning fan sifatida e'tirof etilishini kafolatlaydi.
Fanning mohiyatini ochib beruvchi eng muhim, asosiy tushuncha kategoriva deb ataladi.
Pedagogika fanining asosiy kategoriyalari shaxs kamolotini ta'minlash, ta'lim va tarbiya
samaradorligiga erishishga qaratilgan jarayonlaming umumiy mohiyatini yoritadi. Eng
muhim kategoriyalar sirasiga quyidagilar kiradi: shaxs, tarbiya, ta'lim (o'qitish, o'qish),
bilim, ko'nikma, malaka, ma'lumot, rivojlanish.
Shaxs — psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari
bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo'lgan
jamiyat a'zosi. Tarbiva — muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida
yosh avlodni hartomonlama o'stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib
toptirish jarayoni. Ta'lim —o'quvchilarni nazariy bilim, amaliy ko'nikma va malakalar
bilan qurollantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o'stirish va dunyoqarashlarini
shakllantirishga yo'naltirilgan jarayon. Bilim — shaxsning ongida tushunchalar,
sxemalar, ma'lum obrazlar ko'rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy
ma'lumotlar majmui. Ko'nikma - shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish
qobiliyati. Malaka — muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning avtomatlashtirilgan
shakli. Ma'lumot — ta'lim-tarbiya natijasida o'zlashtirilgan va tizimlashtirilgan bilim,
hosil qilingan ko'nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash majmui.
Rivoilanish — shaxsning fiziologik va intellektual o'sishida namoyon bo'Iadigan rniqdor
va sifat o'zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayon. Pedagogik fanlar tizimi.
Shaxs kamolotini ta'minlash, uning intellektual, ma'naviy-axloqiy hamda jismoniy
jihatdan rivojlanishiga erishishda turli yosh davrlari, har bir davrning o'ziga xos jihatlari,
shuningdek, bolaning fiziologik, psixologik holatini inobatga olish maqsadga muvofiqdir.
Shu bois yaxlit pedagogik jarayon muayyan turkumni tashkil etuvchi pedagogik fanlar
tomonidan o'rganiladi. Ular quyidagilardir:
1.
Umumiy pedagogika — maktab yoshidagi boialarni tarbiyalash va ularga ta'lim
berish masalalarini o'rganadi.
2.
Maktabgacha ta'lim pedagogikasi — maktabgacha ta'lim yoshidagi boialarni
tarbiyalash, ularni intellektual, ma'naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga
yetkazish masalalarini o'rganadi.
3. Boshlang'ich ta'lim pedagogikasi - boshlang'ich sinflar o'quvchilarini tarbiyalash,
ularga ta'lim berish, ularning o'ziga xos psixologik hamda fiziologik xususiyatlarini
tadqiq etish, shuningdek, ularni intellektual, ma'naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan
kamolotga yetkazish masalalarini o'rganadi.
16-Mavzu: Muammoli ta’lim texnologiyasi
Muammoli ta’lim texnologiyalari o’quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga
asoslangan. Muammoli ta’lim texnologiyasining asosi – insonning fikrlashi muammoli
vaziyatni hal etishdan boshlanishi hamda uning muammolarni aniqlash, tadqiq etish va
yechish qobiliyatiga ega ekanligidan kelib chiqadi. Muammoli ta’lim o’quvchilarning
ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini o’stirishda jiddiy ahamiyatga ega. Muammoli
ta’limning bosh maqsadi – o’quvchilarning o`rganilayotgan mavzuga doir muammolarni
to’liq tushunib yetishiga erishish va ularni hal eta olishga o’rgatishdan iborat.
Muammoli ta’limni amaliyotda qo’llashda asosiy masalalardan biri o’rganilayotgan
mavzu bilan bog’liq muammoli vaziyat yaratishdan iborat.
Turli o’quv fanlari bo’yicha o’qituvchilar darslar jarayonida muammoli vaziyatlar hosil
qilishni va ularni yechish usullarini oldindan ko’zda tutishlari kerak.
Muammoli vaziyat yaratish usullari:
— o’qituvchi o’quvchilarga dars mavzusi bilan bog’liq ziddiyatli holatni tushuntiradi va
uni yechish yo’lini topishni taklif qiladi;
— bir masalaga doir turli nuqtai-nazarlarni bayon qiladi;
— hal etish uchun yetarli bo’lmagan yoki ortiqcha ma’lumotlar bo’lgan yoki savolning
qo’yilishi noto’g’ri bo’lgan masalalarni yechishni taklif etadi va boshqalar.
Muammoli vaziyatni hal etish darajalari:
-o’qituvchi muammoni qo’yadi va o’zi yechadi;
-o’qituvchi muammoni qo’yadi va uning yechimini o’quvchilar bilan birgalikda topadi;
-o’quvchilarning o’zlari muammoni qo’yadilar va uning yechimini topadilar.
Muammoli vaziyatni yechishda qo’llaniladigan usullar:
— muammoni turli nuqtai-nazardan o’rganish, tahlil qilish;
— solishtirish, umumlashtirish;
— faktlarni aniqlash va qiyoslash;
— vaziyatga bog’liq xulosalar chiqarish;
— o’quvchilarning o’zlari aniq savollar qo’yishi va boshqalar.
Muammoli ta’lim texnologiyasi juda qadim zamonlardan shakllanib kelmoqda.
Jumladan, qadimgi Grestiyada muammoli savol-javoblar, qadimgi Hindiston va Xitoyda
muammoli bahs-munozaralardan keng foydalanilgan. Muammoli ta’limni amerikalik
psixolog, faylasuf va pedagog Dj. Dyui 1894 yilda Chikagoda tashkil etgan tajriba
maktabida qo’llagan. XX asrning 60-yillarida bu yo’nalishda tadqiqotlar olib borildi. 7080-yillarga kelib, amaliyotga keng joriy etildi. Muammoli ta’limning asosiy g’oyasi
bilimlarni o’quvchilarga tayyor holda berish emas, ular tomonidan dars mavzusiga
tegishli muammolar bo’yicha o’quv-tadqiqotlarini bajarish asosida o’zlashtirilishini
ta’minlashdan iborat. O’zbekistonda muammoli ta’limni qo’llash bo’yicha bir necha
asrlar davomida maktab va madrasalarda suqrotona savol-javob usulidan keng
foydalanish asosida o’quvchilarda ziyraklik, hozirjavoblik sifatlari hamda go’zal nutq
tarkib toptirilgan. Suqrotona savol-javob usuli hozirgacha eng samarali ta’lim usullaridan
biri sifatida qo’llaniladi. Bunda o’quvchi chuqur mantiqiy fikrlashga, ziyraklikka, aniq va
to’g’ri so’zlashga, nutqning mantiqiyligi va ravonligiga hamda tanqidiy, ijodiy fikrlashga
o’rgatilgan. Masalan, suqrotona suhbatlar deganda o’qituvchining o’quvchini mustaqil va
faol fikrlash jarayoniga olib kirishi hamda uning fikrlashidagi noto’g’ri jihatlarni
ziyraklik bilan aniqlagan holda ularni tuzatish yo’liga olib chiqishdan iborat usullar
nazarda tutiladi.Bunday suhbat bosqichlarini quyidagicha soddalashtirib ifodalash
mumkin;
1.
Savol-javoblar orqali o’quvchining bilim darajasi va fikrlash qobiliyatini umumiy
tarzda aniqlash.
2.
O’rganilayotgan mavzuning mazmunini o’quvchi motivlariga muvofiqlashtirish.
Bu, asosan, o’quvchining qiziqish va qobiliyatlariga mos bo’lgan misollar tanlash orqali
amalga oshiriladi.
3.
O’quvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan rag’batlantirish usullaridan
foydalaniladi.
4.
O’qituvchi o’zini bilmaydigan odamdek, o’quvchidek tutib, savollar berib boradi.
5.
O’quvchining to’g’ri fikrlarini maqtash orqali uni yanada erkin va chuqurroq
fikrlashga, so’zlashga jalb qilish.
O’quvchining xato fikrlarini aniqlab borish.
7.
O’quvchining xato fikrlariga nisbatan to’g’ri fikrni o’qituvchi tomonidan yaqqol
mantiqiy asoslangan shaklda bayon qilish yoki tushuntirish orqali o’quvchi uchun
muammoli vaziyat yaratiladi va o’quvchini o’z xatolarini o’zi tuzatishiga yo’naltiriladi.
Bundan ko’rinib turibdiki, ushbu usul yuqori natija berishi shubhasiz bo’lib, ammo
buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular o’qituvchining keng bilimga va ijodiy fikrlash
qobiliyatiga, yuqori muloqot madaniyatiga, pedagogik mahoratga ega bo’lishi kabilardan
iborat.
Muammoli ta’lim mashg’ulotlarini tashkil etish va boshqarish
Muammoli ta’lim mashg’ulotlarini tashkil etish va boshqarish quyidagi bosqichlarni
o’z ichiga oladi:
-o’quv fani va darslar mavzusini o’rgatishda ular bilan bog’liq muammoli masalalarni
belgilash;
-ulardan muammoli vaziyatlar hosil qilish va amalda foydalanishni oldindan rejalashtirib
borish;
-o’quvchilarning tayyorgarlik darajasini hisobga olish;
-zarur o’quv vositalarini tayyorlash;
-muammoli vaziyatdagi mavjud ziddiyatni ko’rsatish;
-topshiriqni va uni yechish uchun yetarli shartlarni aniq bayon qilish;
-o’quvchilarning muammoni hal etishda yo’l qo’yayotgan xatolarini, ularning sababini va
xususiyatini ko’rsatish;
-o’quvchilarning noto’g’ri taxminlari asosida chiqargan xulosalari oqibatini muhokama
etib, to’g’ri yo’lni topishlariga ko’maklashish va boshqalar.
Muammoli ta’lim jarayonini quyidagi uchta asosiy bosqichga ajratish mumkin:
1.
Muammoli vaziyat hosil qilish.
2.
Muammoni yechish taxminlarini shakllantirish.
3.Yechimning to’g’riligini
tizimlashtirish orqali).
tekshirish (olingan yechim bilan bog’liq axborotni
Darsda hosil qilinadigan muammoli vaziyat hamda o’quvchilarga hal etish taklif
etiladigan muammoga qo’yiladigan eng asosiy talab – o’quvchilarning qiziqishini
oshiradigan, eng kamida esa, o’quvchilarda qiziqish hosil qiladigan bo’lishi kerakligidan
iborat. Aks holda ko’zda tutilgan natijaga erishish imkoni bo’lmaydi. Muammo
o’quvchilarning bilim darajalariga hamda intellektual imkoniyatlariga mos bo’lishi shart.
Hosil bo’lgan muammoli vaziyatni yechish uchun topshiriqlar yangi bilimlarni
o’zlashtirishga yoki muammoni aniqlab, yaqqol ifodalab berishga yoki amaliy topshiriqni
bajarishga yo’naltirilgan bo’ladi.
O’quvchilarning muammoli vaziyatni tushunishlari, uning kelib chiqishi sabablari
hamda nimalarga, qanchalik darajada bog’liqligini idrok qila olishlari natijasida hosil
bo’ladi. Bunday tushuna olish esa o’quvchilarga mustaqil ravishda muammoni ifodalay
olish imkoniyatini beradi. Muammoni yechish taxminlarini shakllantirishda o’quvchi
o’zlashtirgan bilimlari asosida kuzatish, solishtirish, tahlil, umumlashtirish, xulosa
chiqarish kabi aqliy faoliyatlarni bajaradi. Aqliy faoliyatdagi asosiy jarayon fikrlash
jarayoni bo’lib, fikrlashning sifati uning mantiqiyligi, mustaqilligi, ijodiyligi, ilmiyligi,
asosliligi, uzviyligi, tejamliligi, maqsadliligi, tezligi, tahliliyligi, qiyosiyligi,
umumlashtirilganligi, xususiylashtirilganligi, kengligi, chuqurligi, ishonarliligi, realligi,
haqqoniyligi darajasi bilan belgilanadi.
Shu bilan birga intellektual sifatlar xotira, tasavvur, anglash va shu kabi psixologik
jarayonlarning tezligi hamda boshqa parametrlari bilan bog’liq.
Intellektual taraqqiyot darajasi o’qituvchilarda hamda o’quvchilarda qancha yuqori
bo’lsa, shunchalik yaxshi natijalarga erishish imkoniyati hosil bo’ladi.
Shunga ko’ra o’quvchilarda muammoni sezish, uni aniqlash, yechimiga doir taxminni
to’g’ri belgilash va yechimning to’g’riligini tekshirish qobiliyatlari rivojlanib boradi.
Muammoni hal etishni 3 ta bosqichga ajratish mumkin:
1.
Isbotlash – bu muammoning ilgari to’g’ri deb tan olingan sabablar bilan
bog’liqliklarini topish asosida amalga oshiriladi.
2.
Tekshirish – buni tanlangan sababning oqibatida hal etilayotgan muammo hosil
bo’lishi to’g’riligini asoslash bilan amalga oshiriladi.
3.
Tushuntirish – bu muammoning yechimi nima uchun to’g’riligini tasdiqlovchi
sabablarni aniqlash asosida amalga oshiriladi.
Oguvchilarning ijodiy tafakkur va ijodiy gobiliyatlarini
ostirishda muammoliy
talimdan unumliy foydalanish uchun uninig ayrim nazariy asoslari sifatida B.Blumning
yuqoridagi I.2.- mavzu ilovasida keltirilgan bilish va emotsional sohalardagi pedagogik
maqsadlar taksonomiyasi (tafakkurning bilish qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq
ravishdagi oltita darajasi)ga hamda G.Gardnerninig intellekt kopligi nazariyasiga
asoslsnish maqsadga muvofiq.
Bu nazariya har bir odam turli darajada ifodalangan kamida sakkizta tipdagi intellektga
ega ekanligini ochib berdi. Ular quyidagilar:
1.
Verbal-lingvistik intellekt-so`z xotirasi, so`z boyligi yaxshi, o`qishni yaxshi
ko`radi, so`z bilan ijod qilishni yoqtiradi. Bular shoir, yozuvchi, notiqlar.
2.
Mantiqiy-matematik intellekt-hisoblash va sonlar bilan ishlashni, mantiqiy
masalalar, boshqotirmalarni echishni, shaxmat o`ynashni yaxshi ko`radi, tengqurlariga
nisbatan ko`proq abstrakt darajada fikrlaydi, sabab-oqibat bog`liqliklarini tushunadi.
Bular matematik, fizik va boshqalar.
3.
Vizual-fazoviy intellekt-ko`rish obrazlari bilan fikrlaydi, karta, sxema,
diagrammalarni tekstga nisbatan oson o`qiydi, xayolga berilish, rasm chizish, modellar
konstrukstiyalashni yaxshi ko`radi. Bular rassom, haykaltarosh, me’mor, ixtirochi,
shaxmatchilar.
4.
Motor-harakatli intellekt-yuqori sport natijasiga erishadi, boshqalarning
harakatlari, mimikasi, odatlarini yaxshi takrorlaydi, hamma narsaga qo`l tekkizish,
buyumlarni qismlarga ajratish va yig`ish, yugurish, sakrash, kurash tushishni yaxshi
ko`radi. Hunarlarga qobiliyatli. Bular raqqos, mim, artist, sportchilar.
5.
Musiqiy-ritmik intellekt-qo`shiqlar, kuylarni eslab qoladi, ovozi yaxshi, musiqa
asbobini chaladi, xorda ashula aytadi, harakatlari va so`zlashi ritmli, o`zicha sezmasdan
kuylaydi, biror ish qilayotib, stolni ritmik chertadi. Bular bastakor, musiqachi,
qo`shiqchi, raqqoslar.
6.
Shaxslararo intellekt-tengqurlari bilan muloqotni, boshqa bolalar bilan o`ynash va
ularga o`rgatishni yaxshi ko`radi, turli holatlarda yetakchi bo`lib qoladi, hamdardlikni,
boshqalarga g`amxo`rlik ko`rsatishni biladi, boshqa bolalar unga sherik bo`lishga
intiladilar. Bular diniy xodim, siyosatchi, diplomatlar.
7.
Ichki shaxsiy intellekt-mustaqillik hissi, iroda kuchini namoyish qiladi, o`zinining
yaxshi va yomon xislatlarini real anglaydi, vazifalarni hech kim xalaqit bermaganda
yaxshi bajaradi, o`zini boshqara oladi, yakka ishlashni ma’qul ko`radi, o`z hissiyotlarini
aniq tasvirlaydi, o`z xatolaridan ibrat oladi, o`z qadrini bilish hissi rivojlangan. Bular
psixolog, o`qituvchi, tarbiyachilar.
8.
Tabiatshunos intellekti-tabiatga, tabiat hodisalariga, jonivorlar, o`simliklarga
qiziqadi, tabiat olamini tushunish, atrof-muhitning belgilari va xususiyatlarini farqlash,
tasniflash va shu kabilarga qobiliyatini namoyon qiladi. Bular tabiatshunos, ekolog,
qishloq xo`jalik xodimlari.
17-Mavzu: Ijtimoiy pedagogika
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi ta’rifi bir qator baxs-munozaralarga sabab
bo’lmoqda. Yaxshi ma’lumki, har qanday fan inson bilimi sohasi sifatida nazariya va
amaliyotning birligi sifatida faoliyat yuritadi. Bu ikki soha doimo bir- birini to’ldirib
kelishadi va voqyelikning mukammallashuviga o’z ta’sirini ko’rsatishadi. Demak, biz
ijtimoiy pedagogikani ham fan va amaliy faoliyat sohasi sifatida o’rganishimiz lozim.
Bundan tashqari ijtimoiy pedagogika ko’pgina boshqa fanlar (falsafa, matematika,
biologiya) kabi o’quv fani bo’lib ham xizmat qilishi mumkin. O’zbekiston qadimiy tarix
va pedagogik an’analarga ega davlat bo’lgani uchun qadimdan ijtimoiy pedagogika
fanining Sharq mutafakkirlari va diniy arboblar asarlarida rivojlanishi asoslari mavjuddir.
XIX asrda o’zbek ma’rifatparvarlari, XX asrdagi novator pedagoglarning ijtimoiy
tarbiya sohasidagi faoliyati ijtimoiy bilimlar uchun boy materialni tashkil qiladi. Biroq
ma’lum bir davrda ijtimoiy pedagogikaning MDH hududidagi tadrijiy rivojlanishi
to’xtatib qo’shildi. bu ish avvaliga inqilobgacha bo’lgan davrda pedagogikadan voz
kechish, so’ngra ijtimoiy muammolarni ma’lum qilmaslik siyosati bilan amalga
oshirilgan bo’lsa, ana shu asosdan kelib chiqib, aytish mumkinki, ijtimoiy pedagogika
ilmiy nazariy bilimlar va ijtimoiy –pedagogik faoliyatini o’rganadi, keyinchalik unga
burjuaziya fani sifatida qaralgan. Ijtimoiy pedagogikaning tiklanishi faqatgina XX
asrning 90-yillarida ro’y berdi. Uning qayta “tug’ulishi” ijtimoiy pedagoglarning
zamonaviy sharoitlardagi faoliyatlarida, amaliyotda ijtimoiy pedagogika fanining
yutuqlaridan foydalanish zaruriyati tug’ilgani bilan izohlanadi. Bu yerda davlat va
jamiyatning faoliyat yuritishining yangi tamoyillari-bozor iqtisodiyoti, raqobat,
byudjetdan pul ajratishni kamaytirish, dunyo hamjamiyatiga kirish, iqtisodiy holatning
barqarorligi nazarda tutilmoqda. Shu bilan birga ijtimoiy hayotni demokratiyalashtirish,
jahon hamjamiyatiga kirish aholining kam ta’minlangan qatlamlariga e’tiborni yanada
kuchaytirishni talab qiladi. Biroq bundan avvalgi davrning nazariya va amaliyotining
tizimlashtirilmog’ini bu ikki soha bir-biridan alohida ravishda rivojlanishiga sabab
bo’ldi va ijtimoiy pedagogika fan sifatida shakllanishiga ta’sirini ko’rsatdi. Natijada
bugunda ilmning bu sohasini to’liq qamrab oluvchi ta’rif mavjud emas. Ijtimoiy
pedagogikaning fan sifatidagi mohiyatini aniqlash uchun “fan” tushunchasining o’zi
inson faoliyatining obyektiv bilimlarni tizimlashtirish va ishlab chiqishga qaratilgan
faoliyati ekanligini ta’kidlash lozim. Tushunchaning ilmiy mazmuniy jihatini o’rganish “
ijtimoiy pedagogika” atamasining o’ziga e’tibor qaratishni talab qiladi. U ikki sohadan
iborat bo’lib, ularni bitta sohaga birlashtirib turadi. Bu birlashuv tasodifiy emas va fanda
tabaqalashuv va ixtisoslashuvning zamonaviy jarayonlariga bog’liq. Pedagogika fanida
tabaqalashuv va ixtisoslashuv jarayoni so’nggi paytlarda ancha kuchaydi.
Ba’zi bir ixtisoslashtirilgan sohalar-maktabgacha pedagogika, maktab pedagogikasi,
maxsus pedagogikasi, kasb-xunar pedagogikasi, tarix pedagogikasi mustaqil ilmiy
sohalarga aylanib bo’lishdi. Ularning qatoriga ijtimoiy pedagogikani ham kiritsak
bo’ladi. Ijtimoiy pedagogikaning pedagogika singari ta’lim-tarbiya jarayoni jarayoni va
hodisalarini o’rganadi dalolat beradi. Biroq ularni muayyan o’ziga xos yo’nalishlarda
o’rganadi. Bu fanning o’ziga xos xususiyati “ ijtimoiy” so’zida
mujassamlashtiilgan. “ Ijtimoiy” (lotinchada socialis-umumiy, ijtimoiy) tushunchasi
ostida odamlarning shakllari, ular o’zaro munosabatlarining turli shakllari bilan bog’liq
barcha narsa tushuniladi. Bu degani, agar pedagogika o’sib kelayotgan avlodlarning
ta’lim tarbiyasi haqidagi fan bo’lsa, ijtimoiy pedagogika ta’lim- tarbiya jarayonlarida
bolaning jamiyatdagi hayotga qo’shilishiga bog’liq xodisalarni aloxida ajratadi.
Bolaning jamiyatga “kirish” jarayoni, uning muayyan ijtimoiy tajribani qo’lga kiritishi
(bilim, qadriyat, yurish-turish qoidalari) ijtimoiylashuv deyiladi. Shunday qilib agar biz
ijtimoiy pedagogika mohiyatini bu fanning obyekt va predmetini qiyoslash orqali
aniqlamoqchi bo’lsak quyidagi holat kelib chiqadi. Pedagogikaning ham, ijtimoiy
pedagogikaning ham obyektibu bola,
biroq o’rganish predmetlari turlicha.
Pedagogikaning o’rganish predmeti bolani tarbiyalash qonuniyatlari hisoblanadi,
ijtimoiy pedagogikaning predmeti esa bolani ijtimoiylashtirish qonuniyatlari hisoblanadi.
Shuni ta’kidlash lozimki, bu ikki fanlarning uzoq tarixiy aloqasiga qaramay natijada
ularning o’ziga xos vazifalari tufayli uzoqlashishi ro’y berdi. Umumiy pedagogikaning
spesifik vazifasi ta’lim-tarbiyadir. Bola va bolalikni himoya qilish ijtimoiy pedagogning
asosiy kasbi hisoblanadi . Shu sababli ijtimoiy pedagogika jamiyatni va ijtimoiy
munosabatlarni o’rganadi, insonlar bir-birlari bilan qanday muomalaga kirishishlarini
,nimaga bir guruhga birlashishlarini va jamiyatning boshqa ijtimoiy masalalarini
aniqlashga harakat qiladi. Ijtimoiy pedagogika bu muammolarni biroz boshqacha tarzda,
uning ilmiy vazifalariga mos ravishda o’rganadi. Shu bilan birga o’z rivojlanishida
umumiy pedagogikadan ajralib chiqib, u kompleks xarakterga ega bo’ldi.
18-Mavzu: Psixologiyaning ilmiy tadqiqot metodlari va ularni
etish.
amaliyot tadbiq
Psixologik tatqiqotning asosiy metodlari. Qiyosiy metod («ko’ndalang kesim» metodi)
turli guruhlarga mansub odamlarning yoshi, ma’lumoti, faoliyati va muloqotiga ko’ra
taqqoslashdan iborat. Masalan, yoshi va jinsi bir xil bo’lgan odamlarning ikkita katta
guruhi (talabalar va ishchilar) ilmiy ma’lumotlarga ega bo’lish uchun bir xil tajriba
metodlari bilan tadqiq etiladi va olingan ma’lumotlar o’zaro solishtiriladi. Longityud
metodi («uzunchoq kesim» metodi) tanlangan sinaluvchilarni uzoq vaqt davomida qaytaqayta tekshirishdan iborat. Masalan, talabalarni oliygohda ta’lim olish vaqti davomida
ko’plab marta tekshirish. Qiyosiy va longityud metodlari o’z afzalliklariga ega. Kesimlar
metodi qisqa vaqt ichida ko’p sonli sinaluvchilarni tadqiqot bilan qamrab olish imkonini
beradi. Longityud metodi kesimlar metodi e’tiboridan chetda qolgan nozik farqlar,
xususiy rivojlanish turlarini qayd etishga imkon yaratadi. Amaliyotda bu ikki metod birbirini to’ldiradi. Majmuiy metod – tadqiqotda turli fan vakillarining ishtiroki turli
hodisalar, masalan, shaxsning fiziologik, psixologik va ijtimoiy taraqqiyoti o’rtasidagi
aloqalar va bog’liqliklarni o’rnatish imkonini beruvchi o’rganish usuli. Suhbat metodi
o’rganilayotgan muammoni qo’shimcha ravishda yoritib berish uchun yordamchi vosita
bo’lib hisoblanadi. Suhbat – bu nutq muloqoti orqali psixologik axborotga to’g’ridanto’g’ri yoki bevosita yo’l bilan ega bo’lishni ko’zda tutuvchi metod. Suhbat sinaluvchi,
uning harakatlari mayllari va motivlari, psixik holatlari va boshqalar haqida ma’lumot
olishning asosiy usuli bo’lib xizmat qiladi. Anketa – oldindan tuzilgan savollar tizimiga
javoblar olish uchun so’rovnoma varag’idan iborat verbal kommunikatsiya asosida
birlamchi ijtimoiy-psixologik axborot olishda qo’llaniladigan metodik vosita.
Sosiometriya – o’zaro munosabatlar va psixologik kelishuvchanlikning tuzilishini
aniqlash maqsadida guruhdagi shaxslararo munosabatlarni psixologik tadqiq etish
metodi. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, metodni samarali qo’llash uning validligi
(oldindan belgilab qo’yilgani bo’yicha baholash uchun mos kelishi) va ishonchliligiga
(takroriy va qayta tadqiq etishda bir xil natijalar olish imkonini beruvchi) bog’liqdir.
Ishonchlilik va validlik – bular psixologik tashhisning sifati va yuqori samaradorligini
aniqlash mumkin bo’lgan mezonlar. Psixologiyani ko’rinishi va sohalari Hozirgi zamon
ilmiy psixologiyasi, shuningdek, psixikaning moddiy, neyrofiziologik asosga ega
ekanligi haqidagi sifatiy o’ziga xoslikni saqlagan holda psixofiziologik birlik tamoyilidan
kelib chiqadi. Lekin olamning psixikada aks etishi faqat miyada sodir bo’ladigan
hodisalar chegarasidan chiqadi. Odam psixikasi tashqi o’zaro aloqalar, inson
faoliyatining xususiyati, uning turmush tarzidan vosita sifatida foydalanadi. Psixikaning
faoliyati – bu miyaning harakatsizligi mahsuli bo’lmasdan, aksincha, uning olam bilan
ijtimoiy-madaniy asosda faol o’zaro ta’sirlashuvining mahsuli.
Odam psixikasi hayotiy faoliyatning biologik shaklidan ijtimoiy-tarxiy shakliga o’tishi
bilan o’zgaradi, ong ko’rinishiga ega bo’lib, insoniyatning ijtimoiy-tarixiy tajribasidan
foydalana boshlaydi. Psixikaning o’zini-o’zi boshqarish xususiyatining asosiy vositasi
bo’lib inson tomonidan ijtimoiy ishlab chiqarilgan belgili tizim – nutq xizmat qiladi.
Inson ongi, uning psixikasi biologik emas, balki, tarixiy, ijtimoiy sabab asosida yuzaga
kelgan mahsulotdir. Hozirgi zamon psixologiyasi yaxlit fanning o’zidan emas, balki
mustaqil fan bo’lishga da’vogarlik qiluvchi ilmiy fanlar majmuasidan iborat. Bu
majmuadan psixologiyaning ta’lim bilan bog’liq bo’lgan asosiy va amaliy, umumiy va
maxsus sohalari o’rin olgan. Psixologiya fanining asosiy sohalari odamlarning aniq bir
faoliyat bilan shug’ullanishidan qat’iy nazar, odamlarning hulq-atvor psixologiyasini
bilish va tushuntirib berishda umumiy ahamiyatga ega. Fanning bu sohalari odam hulqatvori va psixologiyasi bilan qiziquvchilarga birday zarur bo’lgan bilimlarni berishlari
kerak. Ba’zida umumiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ular «umumiy psixologiya»
atamasi bilan umumlashtiriladi. Umumiy psixologiya sohasidagi tadqiqotlar natijalari
psixologiya fanining barcha soha va bo’limlarining rivojlanishi uchun asos bo’lib
hisoblanadi. Bir-biri bilan o’zaro uzviy bog’langan bolalar psixologiyasi (bola psixik
rivojlanishining qonuniyatlarini o’rganadi) va pedagogik psixologiya (maqsadga
yo’naltirilgan pedagogik jarayon sharoitida psixikani tadqiq etib, ta’lim va tarbiyaning
psixologik asoslarini ishlab chiqadi), ta’lim tizimida o’qituvchi o’quvchi munosabatlari
o’qituvchining psixologik xususiyatlari, ta’limni boshqarish jarayonlari va boshqa
holatlarni kiritishimiz mumkin. Bu majmuadan psixologiyaning ta’lim bilan bog’liq
bo’lgan asosiy va amaliy, umumiy va maxsus sohalari o’rin olgan. Psixologiya fanining
asosiy sohalari odamlarning aniq bir faoliyat bilan shug’ullanishidan qat’iy nazar,
odamlarning hulq-atvor psixologiyasini bilish va tushuntirib berishda umumiy
ahamiyatga ega. Fanning bu sohalari odam hulq-atvori va psixologiyasi bilan
qiziquvchilarga birday zarur bo’lgan bilimlarni berishlari kerak. Ba’zida umumiy
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ular «umumiy psixologiya» atamasi bilan
umumlashtiriladi. Umumiy psixologiya sohasidagi tadqiqotlar natijalari psixologiya
fanining barcha soha va bo’limlarining rivojlanishi uchun asos bo’lib hisoblanadi. Birbiri bilan o’zaro uzviy bog’langan bolalar psixologiyasi (bola psixik rivojlanishining
qonuniyatlarini o’rganadi) va pedagogik psixologiya (maqsadga yo’naltirilgan pedagogik
jarayon sharoitida psixikani tadqiq etib, ta’lim va tarbiyaning psixologik asoslarini ishlab
chiqadi), ta’lim tizimida o’qituvchi o’quvchi munosabatlari o’qituvchining psixologik
xususiyatlari, ta’limni boshqarish jarayonlari va boshqa holatlarni kiritishimiz mumkin.
Tibbiyot sohasida psixologiyaning yordami Psixologiya fanida ilmiy tadqiqotlarning
integrasiyalashuvi va differensiasiyalash jarayonlari ro’y beradi. Xususan,
psixologiyaning jadal rivojlanishi uning differentsiatsiyasiga – psixologiya fanlari qator
sohalarining, shu jumladan, psixologiyani boshqa fanlar bilan bog’lovchi fanlararo
sohalarning yuzaga kelishiga olib keldi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, psixik jarayonlarning asosi bo’lgan fiziologiya
mexanizmlarini o’rganuvchi psixofiziologiya shakllandi. XVIII-XIX asrlarda boshlangan
hayvonlar psixik faolligini o’rganish bo’yicha tadqiqotlar ekologiya, otologiya va boshqa
fanlar bilan uzviy bog’langan zoopsixologiyani yuzaga keltirdi. Psixologiyaning alohida
sohasi bo’lib psixogigiyena, psixoterapiya va tibbiyot deontologiyasi masalalarini, patopsixologiya (qabul qilish, xotira, tafakkur va boshqalar kabi psixik jarayonlarning izdan
chiqish qonuniyatlarini tadqiq etuvchi), neyropsixologiya (psixik jarayonlarning bosh
miya ma’lum tuzilmalari bilan aloqasini o’rganuvchi) va psixokorreksiyani o’rganuvchi
tibbiyot psixologiyasi hisoblanadi. Ijtimoiy munosabat sohalarida psixologik faoliyat
Psixologiyaning ko’plab sohalari quyidagi mezonlar bo’yicha ajratiladi:
- aniq faoliyat (mehnat psixologiyasi, tibbiyot, pedagogik psixologiya, san’at, sport
psixologiyasi va shu kabilar)20;
yosh psixologiyasi (o’rganish predmeti – psixikaning yosh xususiyatlari), mehnat
psixologiyasi (issleduyet mehnat jarayonida psixik faoliyat va shaxsni tadqiq etib, kasb
tanlash, mehnat jamoalarini tashkil etish va boshqalar bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqadi),
boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimlarini loyihalash va ularni takomillashtirishda
muhim ahamiyatga ega bo’lgan muhandislik psixologiyasi («inson – qurilma» tizimida
inson faoliyatini o’rganuvchi mehnat psixologiyasining bo’limi); koinot psix-ologiyasi
(koinotga parvoz sharoitida psixik faoliyatning xususiyatlarini o’rganadi), ijtimoiy
psixologiya (jamoada inson faoliyati va shaxslararo munosabatlarning shakllanish
qonuniyatlarini tadqiq etadi), qiyosiy psixologiya (o’rganish predmeti – odam va hayvon
psixikasi kelib chiqishi va rivojlanishidagi umumiylik va tafovutlar) kabi mustaqil
bo’limlarga shakllandilar. Psixologiyaning ko’plab sohalari quyidagi mezonlar bo’yicha
ajratiladi:
- aniq faoliyat (mehnat psixologiyasi, tibbiyot, pedagogik psixologiya, san’at, sport
psixologiyasi va shu kabilar);
- rivojlanish (hayvonlar psixologiyasi, qiyosiy psixologiya, rivojlanish psix-ologiyasi,
bolalar psixologiyasi va shu kabilar);
- ijtimoiy umumiylik (ijtimoiy psixologiya, shaxs psixologiyasi, guruh, sinf
psixologiyasi, etnopsixologiya va h.k.).
mumkin. Psixologiyaning amaliyotning turli sohalari bilan murakkab aloqalarining
rivojlanishini tashkiliy, muhandislik psixologiyasi, sport psixologiyasi, pedagogik
psixologiya va shu kabilarda kuzatish mumkin.
19-Mavzu: Ijtimoiy ta’sirlarning shaxs tomonidan anglanishi.
Ijtimoiy normalar, sanksiyalar, rollar ijtimoiy mexanizmlar sifatida shaxs xulq-atvorini
ma’lum ma’noda boshqarib, muvofiqlashtirib turishga yordam beradi. Lekin insonning
komilligi, uning ahloq – ijtimoiy normalar doirasidagi maqbul harakati uning o’ziga ham
bog’liqdir. Odamning o’z-o’zini anglashi, bilishi va o’z ustida ishlashi avvalo uning
diqqati, ongi bevosita o’ziga, o’z ichki imkoniyatlari, qobiliyatlari, hissiy kechinmalariga
qaratilishini taqozo etadi. Ya’ni, ijtimoiy xulq – shaxs tomonidan uni o’rab turgan
odamlar, ularning xulq-atvorlariga e’tibor berishdan tashqari, o’zining shaxsiy harakatlari
va ularning oqibatlarini muntazam tarzda tahlil qilib borish orqali, rollarni
muvofiqlashtirishni ham taqozo etadi. Shaxsning o’zi, o’z xulq-atvori xususiyatlari,
jamiyatdagi mavqyeini tasavvur qilishidan hosil bo’lgan obraz – “Men” – obrazi deb
atalib, uning qanchalik adekvatligi va reallikka yaqinligi shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy
mavqyeini belgilaydi va uning barkamolligi mezonlaridan hisoblanadi. “Men” –
obrazining ijtimoiy-psixologik ahamiyati shundaki, u shaxs tarbiyasining va
tarbiyalanganligining muhim omillaridan hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan olib
qaralganda, tarbiyani shaxsning o’zi va o’z sifatlari to’g’risidagi tasavvurlarining
shakllanishi jarayonidir, deb ta’rif berish mumkin. Demak, har bir inson o’zini, o’zligini
qanchalik aniq va to’g’ri bilsa, tasavvur qilolsa, uning jamiyat normalariga zid harakat
qilish ehtimoli ham shunchalik kam bo’ladi, ya’ni u tarbiyalangan bo’ladi. O’z-o’zini
anglash, o’zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni ko’pincha konkret shaxs tomonidan
og’ir kechadi, ya’ni, inson tabiati shundayki, u o’zidagi o’sha jamiyat normalariga to’g’ri
kelmaydigan, no’maqul sifatlarni anglamaslikka, ularni “yashirishga” harakat qiladi,
hattoki, bunday tasavvur va bilimlar ongsizlik sohasiga siqib chiqariladi (Z.Freyd
nazariyasiga ko’ra). Bu ataylab qilinadigan ish bo’lmay, u har bir shaxsdagi o’z
shaxsiyatini o’ziga xos himoya qilish mexanizmidir. Bunday himoya mexanizmi shaxsni
ko’pincha turli xil yomon asoratlardan, hissiy kechinmalardan asraydi. Lekin shuni
alohida ta’kidlash lozimki, “Men” – obrazining ijobiy yoki salbiyligida yana o’sha
shaxsni o’rab turgan tashqi muhit, o’zgalar va ularning munosabati katta rol o’ynaydi.
Odam o’zgalarga qarab, go’yoki oynada o’zini ko’rganday tasavvur qiladi. Bu jarayon
psixologiyada refleksiya deb ataladi. Uning mohiyati – aynan o’ziga o’xshash odamlar
obrazi orqali o’zi to’g’risidagi obrazni shakllantirish, jonlantirishdir. Refleksiya “Men” –
obrazi egasining ongiga taalluqli jarayondir. Masalan, ko’chada bir tanishingizni uchratib
qoldingiz. Siz tinmay unga o’z yutuqlaringiz va mashg’ulotlaringiz haqida
gapirmoqdasiz. Lekin gap bilan bo’lib, uning qayergadir shoshayotganligiga e’tibor
bermadingiz. Shu narsani siz uning betoqatlik bilan sizni tinglayotganligidan, xayoli
boshqa yerda turganligidan bilib qolasiz va shu orqali ayni shu paytda “mahmadona,
laqmaroq” bo’lib qolganingizni sezasiz.
Keyingi safar shu o’rtog’ingiz bilan uchrashganda, oldingi xatoga yo’l qo’ymaslik uchun
“O’rtoq, shoshmayapsanmi?” deb so’rab ham qo’yasiz. Ana shu ilgarigi refleksiyaning
natijasidir. Ya’ni, suhbatdosh o’rniga turib, o’zingizga tashlangan nazar (“Men unga
qanday ko’rinyapman?”) – refleksiyadir. Shaxsning o’zi haqidagi obrazi va o’z-o’zini
anglashi yosh va jinsiy o’ziga xoslikka ega. Masalan, o’ziga nisbatan o’ta qiziquvchanlik,
kim ekanligini bilish va anglashga intilish ayniqsa, o’smirlik davrida rivojlanadi. Bu
davrda paydo bo’ladigan “kattalik” hissi qizlarda ham, o’smir yigitchalarda ham nafaqat
o’ziga, balki o’zgalar bilan bo’ladigan munosabatlarini ham belgilaydi. qizlardagi “Men”
– obrazining yaxshi va ijobiy bo’lishi ko’proq bu obrazning ayollik sifatlarini o’zida
mujassam eta olishi, ayollik xislatlarining o’zida ayni paytda mavjudligiga bog’liq bo’lsa,
yigitlardagi obraz ko’proq jismonan barkamollik mezonlari bilan nechog’li uyg’un
ekanligiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham o’smirlikda o’g’il bolalardagi bo’yning
pastligi, muskullarning zaifligi va shu asosda qurilgan “Men” – obrazi qator salbiy
taassurotlarni keltirib chiqaradi. qizlarda esa tashqi tarafdan go’zallikka, kelishganlik,
odob va ayollarga xos qator boshqa sifatlarning bor – yo’qligiga bog’liq holda “Men”
obrazi mazmunan idrok qilinadi. qizlarda ham ortiqcha vazn yoki terisida paydo bo’lgan
ayrim toshmalar yoki shunga o’xshash fiziologik nuqsonlar kuchli salbiy emosiyalarga
sabab bo’lsa-da, baribir, chiroyli kiyimlar, taqinchoqlar yoki sochlarning o’ziga xos
turmagi bu nuqsonlarni bosib ketadigan omillar sifatida qaraladi. Jamiyatda insonlararo
munosabatlarni muvofiqlashtiruvchi yana bir omil – bu odamlarning bir-birlaridan
ijtimoiy kutishlaridir. Kutishlarning ijobat bo’lishi bir insonning sherigiga nisbatan iliq
va samimiy munosabatiga sabab bo’lsa, oqlanmaslik, aksincha, nizolarni keltirib
chiqaradi. Odam fe’l-atvorining turli bo’lishi esa ana shu kutishlar tizimining har bir
insonda turli darajada bo’lishi bilan izohlanadi. Ayniqsa, bu narsa o’qituvchi, professor
bilan o’quvchi, talaba munosabatlarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Ijtimoiy kutishlar
go’yoki bizdagi o’zgalar to’g’risidagi o’y-fikrlarimizning obrazlariga o’xshaydi.
Obrazning ijobiy yoki salbiyligiga qarab, biz o’zimizni turlicha tutamiz. Olimlarning
ma’lumotlariga ko’ra, matematik amallarni, sonlar, miqdorlar, shaxmat yurishlaridagi
operasiyalar kabi ma’lumotlarni odam miyasida o’rnashib qolishidan ko’ra, ijtimoiy
ma’lumotlarni, ya’ni, odamlar orasida o’zaro munosabatlar tizimida ongimizga ta’sir
etuvchi ma’lumotlarni esda olib qolish qiyinroq ekan, shuning uchun bo’lsa kerak,
insonning ijtimoiy xulqi vaziyatga bog’liq tarzda o’zgarib boraveradi, matematik hisobkitobga oid malaka esa umr bo’yi esda qolishi mumkin. Ijtimoiy kutishlarga mos tarzda
harakat qilish, gapirish Sharq madaniyatiga xos bo’lgan jarayondir. Bu yerda shunday
jarayon sodir bo’ladiki, auditoriyaga yoqish maqsadida biror fakt haqida yoki bo’rttirib,
yoki aksincha, kamaytirib gapirgan notiq, oxir-oqibat o’sha yolg’on aralash fikrlariga
o’zi ham ishonib boradi, faqat shu tarzda fikrlashga odatlanadi. Ya’ni, bu o’rinda biz
yana o’sha verbal harakatlarning bora-bora e’tiqodga aylanib qolishini kuzatishimiz
mumkin.
Ba’zi domlalar talabalarning bilim saviyasi past degan illyuziya bilan sodda, oldi-qochdi
gaplar bilan ma’ruzasini tugatish odati, ularning professional mahoratiga salbiy ta’sir
ko’rsatishini ham aynan shu hodisa orqali tushuntirish mumkin bo’ladi. Ikkinchi
tomondan, sodda, yuzaki, jiddiy fikrlashlarga sabab bo’lmaydigan ma’lumotlarga
o’rganib qolgan auditoriya ham bora-bora notiqdan yaxshi ma’ruzani kutmaydigan,
boshqa voizlarning ham har qanday talablariga e’tirozsiz qabul qiladigan bo’lib qoladi.
Ayniqsa, diniy aqidaparastlikka ergashib ketgan bolalar psixologiyasida e’tiqodning
shakllanishini shu orqali tushuntirish mumkin. Insoniy muomala va muloqotning
psixologik vositalari Odamlar bir-birlari bilan muomalaga kirishar ekan, ularning asosiy
ko’zlagan maqsadlaridan biri – o’zaro bir-birlariga ta’sir ko’rsatish, ya’ni fikr-g’oyalariga
ko’ndirish, harakatga chorlash, ustanovkalarni o’zgartirish va yaxshi taassurot
qoldirishdir. Psixologik ta’sir – bu turli vositalar yordamida insonlarning fikrlari,
hissiyotlari va xatti-harakatlariga ta’sir ko’rsata olishdir. Ijtimoiy psixologiyada
psixologik ta’sirning asosan uch vositasi farqlanadi. Verbal ta’sir – bu so’z va nutqimiz
orqali ko’rsatadigan ta’sirimizdir. Bundagi asosiy vositalar so’zlardir. Ma’lumki, nutq –
bu so’zlashuv, o’zaro muomala jarayoni bo’lib, uning vositasi – so’zlar hisoblanadi.
Monologik nutqda ham, dialogik nutqda ham odam o’zidagi barcha so’zlar zahirasidan
foydalanib, eng ta’sirchan so’zlarni topib, sherigiga ta’sir ko’rsatishni hoxlaydi.
Paralingvistik ta’sir – bu nutqning atrofidagi nutqni bezovchi, uni kuchaytiruvchi yoki
susaytiruvchi omillar. Bunga nutqning baland yoki past tovushda ifodalanayotganligi,
artikulyasiya, tovushlar, to’xtashlar, duduqlanish, yo’tal, til bilan amalga oshiriladigan
harakatlar, nidolar kiradi. Shunga qarab, masalan, do’stimiz bizga biror narsani va’da
berayotgan bo’lsa, biz uning qay darajada samimiyligini bilib olamiz. Kuyib-pishib,
ochiq yuz va dadil ovoz bilan “Albatta bajaraman!”, desa ishonamiz, albatta. Noverbal
ta’sirning ma’nosi “nutqsiz”dir. Bunga suhbatdoshlarning fazoda bir-birlariga nisbatan
tutgan o’rinlari, holatlari (yaqin, uzoq, intim), qiliqlari, mimika, pantomimika, qarashlar,
bir-birini bevosita his qilishlar, tashqi qiyofa, undan chiqayotgan turli signallar (shovqin,
hidlar) kiradi. Ularning barchasi muloqot jarayonini yanada kuchaytirib,
suhbatdoshlarning bir-birlarini yaxshiroq bilib olishlariga yordam beradi. Masalan, agar
uchrashuvning dastlabki daqiqalarida o’rtog’ingiz sizga qaramay, atrofga alanglab,
“Ko’rganimdan biram xursandman”, desa, ishonasizmi. Ta’sirning tashabbuskori – bu
shunday sherikki, unda ataylab ta’sir ko’rsatish maqsadi bo’ladi va u bu maqsadni
amalga oshirish uchun barcha yuqorida ta’kidlangan vositalardan foydaladi. Agar boshliq
ishi tushib, biror xodimni xonasiga taklif etsa, u o’rnidan turib kutib oladi, iltifot
ko’rsatadi, hol-ahvolni ham quyuqroq so’raydi va so’ngra gapning asosiy qismiga o’tadi.
20-Mavzu: Psixologik testlar va ularning imkoniyatlari
Psixologik test ko'rib chiqiladi baholash yoki o'lchash uchun ishlatiladigan barcha sinov,
usul yoki vosita shaxs psixikasiga kiruvchi turli xil xususiyatlardan biri yoki bir nechtasi.
Psixologik testlar kuzatiladigan xulq-atvorga va tahlil qilinayotgan sub'ektivlikning
ifodasiga asoslangan bo'lib, sub'ektning xususiyatlari va ruhiy holati to'g'risida xulosa
chiqarish uchun, klinik ahamiyatga ega bo'lgan ma'lumotni olish uchun keyingi tahlil
zarur. Psixologik testlar iloji boricha harakat qilib ko'ring uni amalga oshirish orqali
olingan ma'lumotlar haqiqiy va ishonchli ekanligi, o'lchash uchun mo'ljallangan
narsalarni aks ettirishga harakat qilish (psixologik xususiyatlar to'g'ridan-to'g'ri
kuzatiladigan tuzilmalar emasligini unutmang) va ularni boshqa mutaxassislar takrorlashi
mumkin (ya'ni, shaxs mavzu bo'yicha olgan ma'lumotni boshqasi tomonidan olinishi
mumkin) bir xil o'lchovni amalga oshirsangiz, professional). Ushbu kontseptsiya asosida
ko'plab turdagi psixologik testlar tuzilgan, yaratilgan turli mezonlarga rioya qilgan holda
va turli xil maqsadlarni ko'zlagan holda. Olingan psixologik testlarning o'lchamlari va
turlari Psixologik testni o'tkazishda biz qanday ma'lumotlarni olishni xohlayotganimizni
va qanday qilib olishni rejalashtirayotganimizni baholashda ko'p jihatlarni hisobga
olishimiz kerak. Baholanadigan asosiy o'lchovlarning ba'zilari quyidagilar. Har xil
turdagi psixologik testlar ma'lumotlarning ozmi-ko'pi qisqacha so'ralganiga yoki
bemorning o'z fikrini bildirish uchun ozmi-ko'pmi erkinligiga qarab farq qilishi mumkin.
Bu jihat juda muhimdir ma'lumot olish uchun. Yuqori darajadagi tuzilgan testga ega
bo'lish, qisqa va aniq javoblarni olish, baholashni eng dolzarb deb hisoblangan
tomonlarga yo'naltirish imkonini beradi. Shu bilan birga, mavzuning ruhiy holatini
yaxshiroq sozlash va tushunishga yordam beradigan ko'plab tegishli ma'lumotlarni
yo'qotish mumkin. Shu ma'noda, biz strukturasiz psixologik testlarning turlarini
topishimiz mumkin (unda baholashning mazmuni sub'ektning javoblariga qarab o'zgarib
turadi), yarim tuzilgan (garchi javob berish erkinligi taklif qilinsa va savollar
ma'lumotlarga qarab o'zgarib tursa). aks ettirilgan holda, u ozmi-ko'pmi oldindan
belgilangan stsenariyni bajarishga harakat qilinadi) yoki tuzilgan (bunda berilgan
javoblar hisobga olinsa ham, baho oldindan belgilangan kursga muvofiq amalga
oshiriladi) Ixtiyoriylik deganda biz nazarda tutamiz sub'ektning javobni nazorat qilish
darajasi berilgan sana. Masalan, agar elektroensefalogramma bajarilgan bo'lsa, sub'ekt u
qanday javob chiqarayotganini nazorat qila olmaydi, ba'zi testlarda shaxs o'zi beradigan
javob turini o'zi hal qilishi mumkin. Maskalash mavzuning darajasi sifatida tushuniladi
qo'llanilayotgan test yoki testning maqsadini biladi va / yoki javoblaringizning mazmuni.
Shu ma'noda, testlar maskalanishi mumkin (masalan, Rorschach testi, unda shaxs
ularning javoblari nimani anglatishini bilmaydi) yoki maskalanmasligi mumkin.
Ma'lumotlarning ob'ektivligi darajasi bemorning sub'ektivligidan kelib chiqadigan
javoblarni yoki ular empirik va ko'rinadigan ma'lumotlar ekanligini anglatadi. Shu
ma'noda biz turli xil psixologik testlarni topishimiz mumkin, ob'ektiv testlar va sub'ektiv
testlar, garchi barcha o'lchov vositalarini shu ma'noda baholash mumkin. Psixologik
baholash haqida o'ylab, biz odatda odamni odatda klinik yoki kadrlar sohasida
mutaxassis tomonidan tahlil qilinadigan vaziyatni tasavvur qilamiz. Biroq, bu yoki
boshqa sharoitlarda tez-tez bo'lsin bir nechta shaxslarni birgalikda baholash mumkin,
yoki hattoki guruhni shunday baholashni amalga oshirish. Shunday qilib biz
quyidagilarni topishimiz mumkin:
1. Shaxsiy testlar
Ular baholanadigan psixologik testlarning turlari bitta mavzuning xususiyatlari yoki
ishlashi. Odatda bu ma'lum darajadagi ixtisoslashuvni talab qiladigan testlar bo'lib, ular
bir xil shaxs haqida juda ko'p ma'lumot beradi. Xuddi shu tarzda, bu baho beruvchiga
testga kiritilishi yoki kiritilmasligi mumkin bo'lgan turli jihatlarni ko'rish va tahlil
qilishga imkon beradigan munosabatlarni o'rnatishga imkon beradi.
2. Jamoa yoki guruh sinovi
Jamoa sinovlari guruhlarga bo'lingan holda o'tkaziladi. Ular, odatda, individual
qo'llanilishidan ko'ra, ularni qo'llash uchun quyi darajadagi tayyorgarlikni talab qiladi. Ha
yaxshi vaqt va pulni tejash, ular shaxsga oid ba'zi ma'lumotlarning yo'qolishiga olib
keladi va psixolog yoki baholovchi tomonidan baholash juda qiyin.
Tarkibiga qarab
Sinovlarni ham qarab tasniflash mumkin ular qanday ruhiy tarkibni baholash bilan
shug'ullanadilar. Shu ma'noda biz quyidagi psixologik test turlarini topishimiz mumkin.
1. Intelligence testi
Intellektual salohiyat tarix davomida eng ko'p baholangan jihatlardan biridir. Uning
yordamida u potentsialni kashf etish uchun mo'ljallangan va moslashish va turli
strategiyalardan foydalanish qobiliyati, o'z aqliy resurslarini saqlash va ulardan
foydalanish qobiliyati bilan bir qatorda ushbu testlar bilan baholanadi.
•
Tegishli maqola: "Razvedka testlarining turlari"
2. Qobiliyatni sinash
Ammo aqliy qobiliyatlar nafaqat aql bilan cheklanib qolmaydi, balki bizning xattiharakatlarimizning bir yoki bir nechta sohalarda ko'proq yoki kamroq samarali bo'lishiga
imkon beradigan boshqa ko'plab xususiyatlar mavjud. Ayniqsa, kadrlar tanlashda
qo'llaniladi, ushbu turdagi testlar haqiqatning o'ziga xos jihatlaridagi qobiliyatini aks
ettiradi va mavzuning samaradorligi va samaradorligini taxmin qilishga imkon beradi.
3. Shaxsiyat testi
Odamlar o'zini tutish va dunyoni ma'lum bir tarzda ko'rishga moyil bo'ladilar, bu biz
qisman meros orqali va qisman rivojlanish davomida o'z tajribamizga muvofiq ravishda
paydo bo'ladi. Ushbu xulq-atvor naqshlarini o'lchab ko'ring, e'tiqodlar, his-tuyg'ular va
fikrlar insonni baholash uslubi, shuningdek, ular odatda dunyoda ko'rishlari yoki
harakatlari haqida tasavvurga ega bo'lishga imkon beradi.
•
Tegishli maqola: "Shaxsiyatning beshta ajoyib xususiyati: ijtimoiy, mas'uliyatli,
ochiq, xushmuomalalik va nevrotikizm"
4. Psixopatologiya testlari
Ruhiy muammolar va hatto buzilishlarning mavjudligi bugungi jamiyatda tobora tez-tez
uchraydigan element hisoblanadi. Bunday muammolarni aniqlang Shaxsga duch
keladigan qiyinchiliklarni hal qilish uchun turli xil choralar va davolash usullari
to'g'risida ko'rsatma berishimizga imkon beradi.
•
Sizni qiziqtirishi mumkin: "Eng keng tarqalgan 16 ta ruhiy kasallik"
5. Nöropsikologik test
Ushbu turdagi psixologik testni aniqlashga yordam berish uchun ishlatiladi shaxsning
aqliy va idrok holati, odatda qandaydir jarohat olgan sub'ektlarga nisbatan qo'llaniladi.
Shuning uchun, ular ishlab chiqilgan maqsad turli xil aqliy jarayonlardagi mumkin
bo'lgan zararlarning doirasidir.
6. Rivojlanish / qarish testi
Ushbu turdagi test shaxsning darajasini baholash uchun ishlatiladi hayot tsikli davomida
rivojlanadi, o'zgarishlarning mavjudligini kuzatish va qoidalarga nisbatan rivojlanish
darajasini taqqoslash.
Ushbu turdagi testlarning asosiy muammosi mumkin bo'lgan javoblarning keng erkinligi
va standartlashtirishning past darajasi ulardan, bir xil javobni ishlatilgan talqin qilish
uslubiga ko'ra har xil nuqtai nazardan izohlay olish. siz odatda javoblaringizning
psixologik ma'nosini bilmayapsiz.
Subyektiv testlar doirasida biz turli xil tipologiyalarni topishimiz mumkin. Ayniqsa, ular
ajralib turadi:
•
Strukturaviy testlar. Ularda bemor mantiqiy va vizual materialni tartibga solishi
kerak. Eng mashhurlaridan biri Rorschach testidir.
•
Tematik testlar. Sizdan rasmlarda keltirilgan materialdan hikoya aytib berishingiz
so'raladi (TAT yoki Thematic Apperception Test odatda eng yaxshi tanilgan).
•
Ekspressiv testlar. Mavzudan ma'lum bir elementni chizish so'raladi (eng yaxshi
tanilganlaridan biri bu HTC, odam, uy va daraxt chizilgan test).
•
Konstruktiv sinovlar. Shaxsga taqdim etilgan qismlar bilan ma'lum bir elementni
yaratishni so'rashadi (Xayoliy Qishloq Testi bunga yaxshi misoldir)
•
Assotsiativ testlar. Ushbu turdagi proektsion psixologik testlarda bemorga so'zni
(og'zaki yoki yozma ravishda) taqdim etilgan boshqa so'z yoki stimul bilan bog'lash
so'raladi. So'z assotsiatsiyasi testi eng ko'p ishlatiladiganlardan biridir.
•
Olovga chidamli sinovlar. U sub'ekt faoliyati mahsulidan, masalan, uning
yozuvchiligidan shaxsni tahlil qilishga asoslangan.
21-Mavzu: Psixologiya fanining rivojlanish bosqichlari.
Mavzu tarixiy fon nafaqat uning bosqichma-bosqich rivojlanish ajoyib hikoya, ammo
turli mafkuralar, tushunchalarni turli qiymatlarni kiriting ham yoritib boradi, alohidaalohida yoki birgalikda, yondashuv va nufuzli olimlar bilan himoyalangan vaqti-vaqti
bilan mavzu vazifalari. shu shuningdek psixologiya mavzu uchun amal qiladi. quyida
ko'rsatilgan quyidagi sahifalarda suiqasd asosiy boblarda, ba'zi psixologiya predmeti
tarixiga qarash amalga oshiriladi:
A. Erta yosh ilmiy psixologiyagacha.
B. Ilmiy psixologiyaning zamonaviy davri.
C. Zamonaviy psixologiyada so’nggi tendensiyalari.
Erta yosh ilmiy psixologiyagacha - qanday qilib biz muomala va nima uchun biz qadim
zamonlardan buyon qiziqish uyg'otdi masalalar sifatida tarqaladi. Quyidagicha
psixologiya tarixi erta davrda, ular faqat taxmin va xurofot asosida juda ilmiy javob
berdi:
1. Inson xulq sayyora harakat ta'siri ostida bo'lishi kerak edi, uning taqdiri, natijasidir
deb hisoblaydi. Biz har qanday bir vaqtda sayyoralar pozitsiyasi, biz aytish mumkin va
uning munajjimlar bashorati qadrlamaydigan, inson xatti oldindan bilar edi, agar.
Sayyoralar o'rni tashqari, jinlar, ruhlar, arvohlar va boshqa g'ayritabiiy kuchlar ham inson
faoliyati o'zgarishlar uchun mas'ul edi. Shunday qilib, sabablari va inson xulq shakllari
inson tashqarida biror narsa joylashgan edi.
2. Yunon faylasufi xatti inson kalitlari ichida qarash uchun kirim. Suqrot kosmosning
tabiatning o'rganish foydasiz, deb. Natijada, u savolga usuli olish va inson tabiatda
peeping uchun javob berishga harakat qildi. Aflotun sobiq albatta xatti shakllantirishda
asosiy roli tayinlash, aqli va jismi o'rtasidagi aniq farqni qaratdi. jon Arastu tushunchasi
ko'p asrlar davomida psixologiya asosiy toshni o'girildi. U zot: «hayot» ma'nosini
anglatuvchi sifatida "jonga" yoki "psixika" deb hisoblanadi va tana harakat faoliyatini
yo'naltiradi tirik hodisasi sifatida fikringizni ko'rib chiqildi. Shunday bo'lsa-da, u kishi
sifatida ong va tanani ko'rib, va shu tariqa biologiya uchun psixologiya keltirdi.
Psixologiya tushunchasining rivojlanish tarixi:
1 bosqich: Psixologiya – ruhni o’rganadigan fan (mill.avv.6 asr-16milodiy). Qalbni
mavjudligi tufayli har doim hayotdagi tushunarsiz hodisalarni tushuntirib berishga
harakat qilinib kelingan. Boshlang’ich tushunchalar animistic xarakterga ega bo’lgan ,
ya’ni har bir jism o’z ruhi bilan ajralib turgan deb tushinilgan. Jonlilikda hodisalarning va
harakatlarning sabablari ko’rib kelingan.
Aristotel barcha organik jarayonlarda psixologiya tushunchasini kiritgan, shuningdek
o’simlik, hayvonot va ongli mavjudotlarni belgilab chiqqan.
Insonda jismoniy tanadan tashqari undan farqlanuvchi yana nimadir borligi
haqidagi tasavvurlar qadimdanoq mavjud bo‘lgan. Eng qadimgi davrlardayoq inson tush
ko‘rish hodisasi orqali ayrim odamlarning noyob qobiliyatlari (masalan, ovdagi
muvaffaqiyatlar) o‘lim va boshqa hodisalarning sabablarini tushuntirishga intilgan.
Ammo dastlabki qarashlar mifologik xarakterda edi. Ular fikrlash orqali emas, ko‘rko‘rona ishonch vositasida egallanardi. Ruh haqidagi qarashlar ko‘pincha nafas bilan
bog‘lanardi, ruhni esa uchar mahluq sifatida tasavvur etardilar.
Psixologiya haqidagi fikrlar qadim zamonlardan beri mavjuddir. Ilk davrlarda
psixologik xususiyatlarni jonning ishi deb tushuntirilgan. Jonning o‘zi esa odam
tanasidagi maxsus ikkilamchi jism deb qaralgan. Bunday tasavvurlar «animizm» deb
ataladi. Animizm so‘zi –anima «jon» degan ma’noni anglatadi. Jon o‘z mohiyatiga ko‘ra
olovsimon uchqundan iborat ekanligi Geraklit tomonidan, yoki olovsimon atomdan
iboratligi Demokrit tomonidan ta’kidlangan.
Platonning «ideyalar tug‘ma bo‘ladi» degan g‘oyalari psixologik fikr taraqqiyotiga
juda katta hissa qo‘shdi. Platon ta’limotiga ko‘ra «ideyalar» mohiyati abadiy va
o‘zgarmas, ularning tabiiy olamdan tashqarida oliy olam mavjud bo‘lib, ularni odam
ko‘zi bilan ko‘ra olmaydi.
Platon psixologiyada «dualizm» oqimining asoschisi hisoblanadi. Dualizm so‘zi
ikki yoqlamalik yoki ikki mustaqil fikr degan ma’noni anglatadi. Dualizm ta’limoti
mohiyati moddiy va ruhiy olam tana va psixikaning bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda
mavjud bo‘lib, azaldan qarama-qarshi narsalar deb tushuntiradi.
Platonning dualizm shogirdi Arastu (Aristotel eramizdan oldingi IV asr 384-322
yillar) tomonidan birmuncha muvaffaqiyatli bartaraf etildi. Aristotelning «Jon haqida»
asari o‘sha davrdayoq psixologiya maxsus fan sifatida maydonga kela boshlaganidan
dalolat beradi. Ana shu tufayli psixologiya jon haqidagi fan sifatida maydonga kelgan va
hozirgi kunda psixologiya fani o‘z mazmunini batamom o‘zgartirgan.
Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo‘lib ruh va jonli tananing
ajralmasligini isbotlab berdi. Unga ko‘ra,
jon qismlarga bo‘linmaydi, lekin u
faoliyatimiz davomida
oziqlanishi, his etishi va harakatga kelishi, aql-idrok kabi
turlarga oid qobiliyatlarda namoyon bo‘lishi mumkin. Birinchi qobiliyatlar o‘simlik
uchun, ikkinchisi va uchinchisi hayvonlarga, to‘rtinchisi esa insonlar uchun xosdir.
O‘simliklar, hayvonlar ruhi va aql idrok odam ruhi ta’limoti bilan Arastu oliy qobiliyatlar
va ularning negizida paydo bo‘lishini bildiradigan rivojlanish tamoyilini joriy etdi.
Arastu organizmning tabiatdan olgan qobiliyatlarni faqat o‘zining xususiy faolligi orqali
ruyobga chiqarishga asoslangan holda xarakterning faoliyatda shakllanishi to‘g‘risidagi
nazariyani ilgari surdi.
Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning ta’limotlari keyingi asrlarda psixologik
g‘oyalarni rivojlanishida tayanch nuqta bo‘lib hisoblanadi.
Mazkur davrlarda Sharqda ham ilk psixologik qarashlar yuzaga keldi. Sharqda
psixologik qarashlarning paydo bo‘lishida buyuk SHarq mutafakkirlarining roli katta
bo‘lgan. Ular orasida Al-Xorazmiy, Al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn
Sino, Mirzo Ulug‘bek kabilar o‘zlarining inson psixikasi va yosh avlodni tarbiyalashga
doir boy fikrlar va qarashlarini meros sifatida qoldirganlar. Ular orasida ayniqsa Abu Ali
ibn Sinoning mantiq, metafizika, tabiiy fanlar, ayniqsa, tibbiyot haqidagi fikrlari o‘sha
davr ilmiy taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. U maxsus psixologik muammolar bilan
shug‘ullangan olimlardan biridir. Uning ruh, asab tizimi haqidagi qarashlari katta
ahamiyatga ega. Ayniqsa, Abu Ali ibn Sinoning temperament xususiyatlariga qarab
yondashish zarurligi haqidagi fikrlari ming yildan so‘ng ham zamonaviy psixologiyada
o‘z qimmatini yo‘qotmagan. Abu Ali ibn Sino dunyoda birinchi bo‘lib psixoterapevtik
usullarni qo‘llab ko‘rgan olimlardan biridir.
Asta-sekin ruh haqidagi tushuncha hayotning barcha ko‘rinishlariga emas, faqat
hozir biz psixika deb atalgan darajaga nisbatan qo‘llana
boshlandi. Psixika
kategoriyasining negizida idrok va tafakkurdan tashqari ong tushunchasi yuzaga keldi,
buning natijasida ixtiyoriy harakatlar va ularni nazorat qilish imkoniyati tug‘ildi.
Masalan,
Galen (eramizdan oldingi II asr) fiziologiya va tibbiyot yutuqlarini
umumlashtirib, psixikaning fiziologik asoslari to‘g‘risidagi tasavvurlarini yanada boyitdi.
Uning ilgari surgan g‘oyalari «ong» tushunchasi talqiniga muayyan darajada
yaqinlashadi.
XVII asr biologiya va psixologiya fanlari uchun muhim davr bo‘lib hisoblanadi.
Jumladan fransiya olimi Dekart (1596-1650) tomonidan xulq-atvorning reflektor
(g‘ayriixtiyoriy) tabiatga ega ekanligini kashf etilishi, yurakdagi mushaklarning ishlashi
(faoliyati) qon aylanishning ichki mexanizmi bilan boshqarilayotganligini tushuntirilishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa,
refleks (lotincha reflexus aks ettirish)
organizmning tashqi ta’sirga qonuniy ravishdagi javob reaksiyasi sifatida talqin qilinib,
asab-mushak faoliyatini ob’ektiv tarzda bilish vositasiga aylandi. Sezgi, assotsiatsiya,
ehtiros yuzaga kelishini izohlashga imkon yaratildi.
Psixologiya fanining ilmiy asosga qurilishida ingliz olimi Gobbs (1588-1679)
ruhni mutlaqo rad etib, mexanik harakatni yagona voqelik deb tan olib, uning
qonuniyatlari psixologiyaning ham qonuniyatlari ekanligini ta’kidladi. Uning negizida –
epifenomalizm (yunoncha eri - o‘ta, rhainominon – g‘ayritabiiy hodisa) vujudga keldi,
ya’ni psixologiya tanadagi jarayon-larning soyasi singari ruy beradigan ruhiy hodisalar
to‘g‘risidagi ta’limotga aylandi.
Niderlandiyalik olim Spinoza (1632-1677) ongni katta ko‘lamga ega materiyadan
sira qolishmaydigan voqelik, ya’ni yaqqol narsa deb, tushuntirdi. U determinizm
(lotincha demmerminara - belgilayman) tamoyilining,
ya’ni tabiat, jamiyat
hodisalarining, shu jumladan psixik hodisalarning ob’ektiv sabablar bilan belgilanligi
haqidagi ta’limot targ‘ibotchisi edi.
XVII asrdagi yirik nemis mutafakkiri Leybnits (1646-1716) ning ta’limoti
matematika, jumladan, integral va differensial hisoblar kashf etilishiga ta’sir etgan edi.
Psixika hayot manzarasi arifmetik yig‘indi tariqasida emas, balki integral tarzda
namoyon bo‘ladi. Leybnits tasavvurlarning uzluksiz chegaralanishi g‘oyasiga tayangan
holda persepsiya (bevosita ongsiz idrok)ni appersepsiyalar diqqat va xotirani o‘z ichiga
olgan anglangan idroklardan farqlagan edi. Leybnits psixologiyaga psixikaning faolligi
tabiati va uzluksiz rivojlanishi hamda psixikaning onglilik va ongsizlik ko‘rinishlari
o‘rtasidagi murakkab nisbat haqidagi g‘oyani olib kirdi.
XVII asrda emperizm va sensualizmni tajriba va his etiladigan bilimning «sof»
aql-idrokdan afzalligi haqidagi ta’limotning, ya’ni aqlda hech qanday tug‘ma g‘oyalar va
tamoyillar bo‘lishi mumkin emasligi haqidagi ta’limotning oldingi marraga ko‘tarilishiga
olib keldi. Bu ta’limotni ingliz faylasufi va pedagogi Jon Lokk (1632-1704) astoydil
himoya qilib chiqqan edi. Uni empirik psixologiyaning asoschisi deb, hisoblash qabul
qilingan. Barcha bilimlarning tajribadan kelib chiqishi haqidagi ta’limoti psixologiya
uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. CHunki u ruhiy hayotning aniq faktlari oddiy
hodisalardan murakkab hodisalarga o‘tish yo‘llari puxta o‘rganilishini taqazo etadi. J.
Lokkning fikricha, tajribaning ikkita manbai mavjud bo‘lib, biri tashqi sezgi
a’zolarining faoliyati (tashqi tajriba) va ikkinchisi o‘zining xususiy miyani idrok etuvchi
aqlning ichki faoliyati (ichki tajriba) dir. Kishi hech qanday g‘oyalarga ega bo‘lmagan
holda dunyoga keladi. Uning ruhi – «toza taxta» bo‘lib, keyinchalik unga tajriba
yozuvlari bitiladi. Tajriba oddiy va murakkab g‘oyalardan tarkib topadi. Bu g‘oyalar yo
sezgilardan, yo ichki idrok (refleksiya) lardan hosil bo‘ladi. Ikkinchi holatda ong real
narsalarga emas, balki o‘z xususiy mahsuliga yo‘naltirilib, o‘zi bilan o‘zi bo‘lib qoladi.
J.Lokkning refleksiya ta’limoti kishi psixologik faktlarni interospektiv tarzda bilib oladi
degan taxminga asoslangan edi. Bu bilan yana dualizm ta’limoti ilgari suriladi. Ong va
tashqi olamni prinsipial jihatdan turlicha usullar yordamida bilish mumkinligi jihatidan
ham ular bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilar edi. Lokkning tashqi va ichki tajriba
to‘g‘risidagi ta’limoti ikki xil xarakterga ega ekanligi ham materialistik ham idealistik
ta’limotlarning taraqqiyotiga turtki bo‘ldi.
Materialistlar Gartli (1705-1784) bosh bo‘lgan fransuz, A.N.Radishchev (1749-1802)
boshchiligidagi rus materialistlari olamni bilishda tashqi tajribani asos qilib, olib inson
psixikasining ichki mazmuni asosida odam atrof-muhit bilan o‘zaro munosabati yotadi
degan edilar. XVIII asrga kelib nerv sistemasini tadqiq qilishda ulkan yutuqlarga erishildi
(Galler, Proxazka). Buning natijasida psixika miya funksiyasi ekanligi haqidagi ta’limot
vujudga keldi. Ingliz tadqiqotchisi CHarlz Bell va fransuz Fransua Majandi tomonidan
yoyiluvchi va harakat nervlari o‘rtasidagi tafovut ochib berildi. Uning negizida
psixologiya fanida reflektor yoyi degan yangi tushuncha paydo bo‘ldi. Bularning
natijasida ixtiyoriy (ongli) va ixtiyorsiz (ongsiz) reflektor turlari kashf qilindi.
«Psixologiya» so‘zi birinchi marta 1590 yilda nemis teolog olim R. Goklenius
tomonidan qo‘llanilgan edi. XVIII asrda esa nemis olimi X. Volf birinchi marta ilmiy
atamalar qatoriga «psixologiya» atamasini kiritdi. U dastlabki yirik ilmiy-psixologik
asarlar: «Empirik psixologiya» (1732) va «Ratsional psixologiya» (1734) ni yaratdi.
Psixologiya – ham qadimiy, ham ma’lum darajada yangi fan. Qadimiy fan sifatida u ikki
ming yil avval paydo bo‘lgan. Psixika haqidagi dastlabki ilmiy tasavvurlar qadimgi
dunyo (Hindiston, Xitoy, Misr, Bobil, YUnoniston)da falsafa bag‘rida paydo bo‘lgan va
jamiyatdagi amaliyot, davolanish va tarbiya ehtiyojlaridan kelib chiqqan edi. XIX asrning
70-80-yillarida psixologiya mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Ilmiy psixologiyaning,
xususan, eksperimental psixologiyaning asoschisi sifatida 1879 yilda Leypsig shahrida
dunyoda birinchi bo‘lib eksperimental psixologik laboratoriyani ochgan nemis
tadqiqotchisi V. Vundt tan olingan. Bunga mos ravishda ushbu yil psixologiyaning fan
sifatida yuzaga kelgan sanasi bo‘lib hisoblanadi. Dastlab eksperimental psixologiyaning
asosiy mavzulari sifatida sezgilar va ta’sirlanish vaqti (F. Donders), keyinchalik esa –
assotsiatsiyalar (G. Ebbingauz), diqqat (Dj. Kettel), hissiy holat (U. Djeyms, T.A. Ribo),
ong va iroda (Vyursburgskaya shkola, A. Bine) xizmat qildi. XX asrning birinchi
yarmida amaliy psixologiyaning ko‘plab maxsus bo‘limlari yuzaga keldi – bu mehnat
psixologiyasi, pedagogik psixologiya, tibbiyot psixologiyasi va boshqalar, shu bilan bir
qatorda ilmiy psixologiyaning ko‘plab maxsus sohalari – psixofiziologiya, oila, yosh,
differensial psixologiya va boshqalar ajralib chiqdi. XX asrning ikkinchi yarmida ilmiytexnik inqilob psixologiyaga katta ta’sir ko‘rsatdi. Fanda matematika, kibernetika,
informatika nazariyalari metodlari, shuningdek, elektron-hisoblash texnikasi kengroq
qo‘llanila boshladi. Psixologiya tibbiyot va biologiya sohalaridagi eng so‘nggi
yutuqlardan faol tarzda foydalana boshladi. Birinchi bosqich. Psixologiya – ruh haqidagi
fan (Arastu). Psixologiyaning bunday ta’rifi ikki ming avval keltirilgan edi. Ruhning
mavjudligi bilan inson hayotidagi barcha noma’lum hodisalarni tushuntirib berishga
urinar edilar. Ikkinchi bosqich. Psixologiya – ong haqidagi fan (R. Dekart, B. Spinoza, D.
Lokk, G. Leybnits, D. Gartli). XVII asrda tabiiy fanlar rivoji bilan yuzaga keldi. Fikrlash,
sezish, xohishga bo‘lgan layoqat ong deb ataldi. O‘rganishning asosiy metodi bo‘lib,
insonning o‘zini kuzatishi va voqelikni bayon etishi hisoblanar edi.
22-Mavzu: Fanlar tizimida Psixologiyaning oʻrni.
Psixologiya fani ko`plab fanlar bilan o`zviy bog`liq holda rivojlanadi. Fanlar orasi-dagi
bog`liqliklar psixologiyaning fanlar tizimidagi o`rnini aniqlaydi. Bizga ma`lumki, fanlar
gumanitar, tabiiy va falsafiy turlarga bo`linadi. Psixologiya mustaqil fan sifatida
namoyon bo`ladi, u inson ruxiy faoliyatining tabiiy tarixiy va ijtimoiy tomonini
o`rganadi. Psixologiya barcha turdagi fanlar orasida muhim o`rinni egallaydi.
Psixologiya falsafa, tarix, san`atshunoslik, fiziologiya, texnika, pedagogika fanlari
bilan uzviy bog`liq. YOsh avlodni har tomonlama tarbiyalash uchun ularning
psixologiyasini yaxshi bilish lozim. Falsafa ongni o`rganadi, psixologiya esa inson
ongining shakllanishini o`rganadi. Bolalarning psixologik rivojlanishini bilmasdan
turib biror bir ta`lim metodikasini to`g`ri ishlab chiqib, uni hayotga tadbiq etib
bo`lmaydi. Psixologiyani tarbiyada, shaxs shakllanishida, uning kamollik darajasiga
etkazishda, ma`naviyboy, axloqan pok, jismonan soqlom, jamiyatning barcha talablariga
javob beruvchi qilib shakllantirishda ahamiyati katta. Psixologik bilimlarni inson o`z
- o`zini tushunishda, o`zining kuchli va kuchsiz tomonlarini anglashda,
qiyinchiliklarni engishda, muvaffaqiyatga erishishda, o`z kamchiliklarini bartaraf etib,
ijobiy fazilatlarni shakllantirishda zarurdir. Psixologiya insonning aqliy
imkoniyatlarini ochishda ham muhim. Zero, diqqat va xotirani yaxshilash va
rivojlantirish yo`llarini bilib, bilimlarni to`g`ri o`zlashtirish, intellektual faoliyat
samaradorligini oshirish mumkin Psixologiya yaxlit va mustaqil fan sifatida odamlarda
gumanistik mеntalitеtning shakllanishiga xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi uning
shu yo’nalishdagi muammolarni ma’lum ma’noda o’rganadigan barcha fanlar bilan
bеvosita aloqasini taqozo etadi. Bular birinchi navbatda ijtimoiy-gumanitar fan sohalari
bo’lib, psixologiyaning ular orasidagi mavqеi o’ziga xos va yеtakchidir. Falsafa va uning
oxirgi paytlarda shakllanib, rivojlanib borayotgan ijtimoiy falsafa qismi bilan bo’lgan
aloqa bu ikkala fanning inson va uning hayoti mohiyatini to’la anglash va uning
rivojlanib tеndеnsiyalarini bеlgilashdagi o’rni va ahamiyatidan kеlib chiqadi. Tabiat,
jamiyat va inson tafakkurining rivojlanishiga oid bo’lgan umumiy qonuniyatlar va
prinsiplarni psixologiya falsafaning bazasidan oladi va shu bilan birga o’zi ham inson
ongi va tafakkuri qonuniyatlari sohasidagi yutuqlari bilan falsafani boy ma’lumotlarga
ega bo’lishiga yordam bеradi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, mustaqillik mafkurasi va
milliy ongning shakllanishiga taalluqli umumiy ilmiy qonuniyatlarni izlashda ham
yurtimiz sharoitida bu ikkala fan – falsafa va psixologiyaning hamkorligi bеvosita
sеzilmoqda. Bu bog’liqlik avvalo yangicha tafakkur va dunyoqarashni shakllantirish
muammosi ko’ndalang turgan tarixiy davrda milliy mafkura va milliy g’oyani
shakllantirish kabi dolzarb vazifani bajarishga xizmat qilmoqda. Sotsiologiya fani ham
yangicha ijtimoiy munosabatlar sharoitida o’z taraqqiyotining muhim bosqichiga o’tgan
ekan, psixologiya ushbu fan erishgan yutuqlardan ham foydalanadi, ham ularning
ko’lami kеngayishiga baholiqudrat xizmat qiladi. Ayniqsa, psixologiyadan mustaqil
ravishda ajralib chiqqan, bugungi taraqqiyot davrimizda alohida ahamiyat kasb etgan
ijtimoiy psixologiyaning sotsiologiya bilan aloqasi uzviy bo’lib, ular jamiyatda ijtimoiy
taraqqiyot va progrеssni
ta’minlash ishiga xizmat qiladilar.qolavеrsa, xuquqiy,
dеmokratik davlat qurish ishini sobitqadamlik bilan amalga oshirayotgan O’zbеkiston
aholisining huquqiy madaniyatini va dеmokratik o’zgarishlarga psixologik jihatdan
tayyorligini amalda ta’minlash, bu sohada muntazam tarzda ijtimoiy fikr va insonlar fikr
va qarashlaridagi o’zgarishlarni o’z vaqtida o’rganish, bashorat qilish va taraqqiyot
mеzonlarini ishlab chiqishda ikkala fanlar mеtodologiyasi va mеtodlarini birlashtirish
tadbiqiy ahamiyat kasb etadi. Pеdagogika bilan psixologiyaning o’zaro hamkorligi va
aloqasi an’anaviy va azaliy bo’lib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon talablari ruhida
amalga oshirishdagi roli va nufuzi o’ziga xosdir. Rеspublikamizda amalga oshirilayotgan
yangi “Ta’lim to’g’risidagi”qonun hamda “Kadrlar tayyorlashning milliy Dasturi”ni
amalga oshirish ham ikki fan hamkorligi va o’zaro aloqasini harqachongidan ham
dolzarb qilib qo’ydi. Milliy dasturda e’tirof etilgan yangicha modеldagi shaxsni kamol
toptirish, uning chuqur bilimlar sohibi bo’lib yеtishishi, barkamolligini kafolatlovchi
shart – sharoitlar orasida yangi pеdagogik tеxnologiyalarini ta’lim va tarbiya
jarayonlariga tadbiq etishda pеdagogikaning o’z uslub va qoidalari yеtarli bo’lmaydi.
Shuning uchun ham psixologiya u bilan hamkorlikda yosh avlod ongining ta’lim olish
davrlaridagi rivojlanish tеndеnsiyalaridan tortib, toki yangicha o’qitish tеxnologiyalarini
bola tomonidan o’zlashtirilishi va undagi aqliy hamda intеllеktual qobiliyatlarga
nеchog’lik ta’sir ko’rsatayotganligini o’rganish va shu asosda ishni tashkil etish
psixologiyadagi mеtodlarni didaktik mеtodlar bilan uyg’unlashtirishni taqozo etadi.
Ayniqsa, ma’naviy barkamollik tamoyillarini maktabda va yangi tipdagi ta’lim
muassasalarida joriy etish ham shaxs psixologiyasini tеran bilgan holda o’qitishning eng
ilg’or va zamonaviy shakllarini amaliyotga tadbiq etishni nazarda tutadi. Psixologiyaning
tarmoqlari. Psixologiyaning alohida tarmoqlarini farqlash avvalo ishlab
chiqarishdagi inson faoliyati kechadigan sohalar va ularning vazifalaridan kelib
chiqadi. Hozirgi davrga kelib psixologiyani inson shaxsi xaqidagi eng muhim
fanlardan biri sifatidagi ahamiyatini hamma tan olmoqda. Inson shaxsining esa
bevosita kirib bormagan sohasini topish qiyin. Psixologiya iqtisod,
pedagogika,
falsafa, mantiq, sosiologiya va boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan aloqador
fan hisoblanadi. Chunki hamma sohada inson shaxsi faoliyat ko’rsatar ekan, har bir
sohada ishni samarali tashkil etish, olib borish uchun kishilar psixologiyasini,
shaxslararo munosabatlar psixologiyasini, odamlarning turli vaziyatlardagi xulqatvor
normalarini bilish va shunga ko’ra ish olib borish muhimdir. Shuning uchun xozirgi
davr mutaxassislari psixologik bilimlardan boxabar bo’lishlari lozimdir.
Psixologiyaning 300 dan ortiq tarmoqlari fan sifatida rivojlanayotganligi
hozirgi kunda psixologiyaning fanlar tizimida yanada mustahkamlanayotganligidan
dalolat beradi: masalan,
•umumiy psixologiya — psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlari va
ularning o’ziga xos jihatlarini o’rganadigan maxsus sohasi;
•pedagogik psixologiya — kishiga ta’lim va tarbiya berishning psixologik
qonuniyatlarini o’rganishni o’z predmeti deb biladi;
•yosh davrlari psixologiyasi — turli yoshdagi odamlarning tug’ilgandan to
umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayonini, shaxsning shakllanishi va
o’zaro munosabatlari qonuniyatlarini individning yoshiga mos tarzda o’zgarishi
tamoyillarini o’rganadi;
• ijtimoiy psixologiya — odamlarning jamiyatdagi birgalikdagi ish
faoliyatlari natijasida ularda hosil bo’ladigan tasavvurlar,
kechinmalar va xulq-atvorlarini o’rganadi;
fikrlar,
e’tiqodlar, hissiy
•yuridik psixologiya — huquq sistemasining amal qilishi bilan bog’liq
masalalarning psixologik asoslarini o’rganadi;
•mehnat psixologiyasi — kishi mehnat faoliyatining psixologik
xususiyatlarini,
mehnatni ilmiy asosda tashkil etishning psixologik jihatlarini,
qonuniyatlarini o’rganadi;
23-Mavzu: Emotsoional holatlar.
Odam tashqi muhitdagi turli-tuman narsa va hodisalarni idrok qilar ekan, hech vaqt bu
narsalarga batamom befarq bo‘lmaydi. Odamning aks ettirish jarayoni doimo faol
xarakterga egadir. Aks ettirish jarayoni quyidagilarni qamrab oladi:
a) shaxsning ehtiyojni qondirish imkoniyatiga egaligini;
b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko‘rsatadigan ob’ektlarga sub’ekt
sifatida qatnashishi;
v) uni harakat qildiruvchi bilimga intiltiruvchi munosabatlar va hokazo.
Chunki odam atrofidagi har turli narsalarni idrok qilib aks ettirar ekan, bu
narsalarga nisbatan ma’lum munosabatda bo‘ladi. Masalan, bizga ayrim narsalar yoqsa,
ya’ni kayfiyatimizni ko‘tarib yuborsa, boshqa bir narsalar yoqmaydi va kayfiyatimizni
buzib, dilimizni xira qiladi. Ba’zi bir ovqatni odam juda ham yoqtiradi, boshqa bir
ovqatni esa mutlaqo ko‘rgisi kelmaydi yoki ayrim odamlar bizga xush keladi yoki boshqa
bir odamlar esa noxush keladi. Umuman odam atrofidagi hamma narsalarga nisbatan
munosabatda bo‘ladi va uning munosabatlari ham aks ettiriladi.
Kishilar idrok qilayotgan, ko‘rayotgan, eshitayotgan, bajarayotgan, o‘ylayotgan,
orzu qiladigan narsalarga befarq bo‘lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, xarakterlar,
voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi yana boshqalari g‘azab, nafratimizni
uyg‘otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo‘rquvni his qilamiz, dushman ustidan g‘alaba
qozonish yoki qiyinchilikni engish zavq uyg‘otadi.
Hissiyot bizning tuyg‘ularimizning o‘ziga xos aks ettirish jarayoni bo‘lib, bunda
narsa va hodisalarni aks ettirish jarayonida bizda tug‘iladigan ichki kechinmalar va
munosabatlar aks ettiriladi. Demak, hissiyotlar o‘z- o‘zidan yuzaga kelmasdan, tashqi
olamdagi narsa va hodisalarning ta’siri bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi.
Emotsiya – shaxsning voqelikka o‘z munosabatini his qilishidan kelib chiqadigan,
uning ehtiyoj va qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lgan yoqimli yoki yoqimsiz
kechinmalaridir. Keltirilgan ta’riflardan ko‘rinadiki, hissiyot tushunchasi emotsiyaga
nisbatan kengroq tushuncha bo‘lib, shaxsning kundalik hayoti, turmush tarzidagi barcha
jabhalarni qamrab oladi.
Hissiyotlar o‘zining yuzaga kelishi nuqtai nazaridan odamning ehtiyojlari,
qiziqishlari va intilishlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, odamning organik ehtiyojlarini
qondirishi bilan bog‘liq bo‘lgan hissiyotlar odamda rohatlanish, qanoatlanish tuyg‘usini
yuzaga keltiradi. Organik hissiyotlarni qondira olmaslik odamning ruhini tushirib,
kayfiyatini buzib, azoblanish, toqatsizlanish hissiga sabab bo‘ladi.
Hissiyot odamda sodir bo‘layotgan hodisa va narsalardan shaxs sifatidagi odam
uchun ahamiyatli bo‘lganlari haqida darak beruvchi signallar tizimi hisoblanadi. Mazkur
holda sezgi a’zolariga ta’sir qiluvchi cheksiz miqdordagi qo‘zg‘ovchilardan aniq bo‘lib
ajraladi, ba’zilari bir-birlari bilan qo‘shilib ketadi va paydo bo‘lgan hissiyot bilan
birlashib ketadi. Natijada ta’ssurot uyg‘otib, biror hissiy nom bilan ifodalangan xotira
obrazlari tariqasida saqlanib qoladi. Buni fiziologik jihatdan shunday tushuntirish
mumkin: ma’lum qo‘zg‘atuvchilar tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik haqida darak
beruvchiga aylanadi. Hissiy kechinmalar esa insonning shaxsiy tajribasida tarkib
topadigan reflekslar tizimini mustahkamlash sifatida namoyon bo‘ladi. Hissiyotning
mana shu darak beruvchilik vazifasi psixologiyada hissiyotning impressiv tomoni deb
ataladi. Hissiyot boshqa hamma psixik jarayonlar kabi bosh miya po‘sti qismining
faoliyati bilan bog‘liqdir. Bosh miya hissiyotlarning kuchini va barqarorligini idora qilib
turadi. Hissiyotlar boshqa bilish jarayonlaridan farqli bosh miya po‘stining faoliyatidan
tashqari organizmning ichki a’zolari faoliyati bilan ham bog‘liqdir, boshqacha qilib
aytganda hissiyotlar vegetativ nerv tizimining faoliyati bilan ham bog‘liqdir. CHunonchi,
odam qattiq uyalgan paytida qizarib ketadi, qattiq qo‘rqqan paytida esa rangi o‘chib,
qaltirab ketadi, xattoki odamning ovozida ham o‘zgarish paydo bo‘ladi. Ana shunday
hissiy holat yuz bergan paytda odamning yuragi tez ura boshlaydi, nafas olishi ham
tezlashadi. Demak, odam ma’lum hissiy holatni boshdan kechirayotgan paytda uning qon
aylanish tizimi, nafas olish organlari nutq apparatlari ichki sekretsiya bezlari ham
qatnashadi. Masalan, materialni yaxshi bilmaydigan talaba imtihon topshirayotganda
terlab ketadi, tomog‘iga nimadir tiqilib, gapini gapira olmay qoladi. Odamda qattiq
qo‘rqish paytida «YUragi orqaga tortib ketdi», «Sovuq ter bosib ketdi» kabi iboralarning
ishlatilishi hissiyot paytida odamning ichki a’zolarining ishtirok etishidan dalolat beradi.
Juda ko‘p hissiy holatlar bosh miyaning yaqin po‘stloq osti qismlarining oralig‘i
bilan ham bog‘liqdir. Masalan, ko‘rish tepaligi deb ataluvchi qism ayrim hislarni
ifodalaydigan ixtiyorsiz harakatlarning markazi hisoblanadi.
Odamda uchraydigan yuksak ma’naviy hissiyotlar ham o‘zining nerv-fiziologik
asosiga ega bo‘lishi kerak (chunonchi intellektual, ahloqiy, estetik hissiyotlar). Bu
jihatdan akademik I.P.Pavlovning dinamik streotip haqidagi ta’limoti juda katta
ahamiyatga egadir. Bu haqda akademik I.P.Pavlov shunday deb yozgan edi: «Menimcha,
ko‘pincha odatdagi turmush tartibining o‘zgargan paytlarida odat bo‘lib, qolgan birorta
mashg‘ulot yaqin kishidan judo bo‘lganda, aqliy iztirob chog‘ida kechiriladigan og‘ir
hissiyotlarning fiziologik asosi xuddi eski dinamik streotipning o‘zgarishi, uning
yo‘qolishi va yangi dinamik streotipning qat’iylik bilan hosil bo‘lishidan iborat bo‘lsa
kerak».
Ayrim murakkab hissiyotlarning asosida dinamik streotipning yotishi yaqqol
ko‘rinadi. Masalan, estetik hissiyotni oladigan bo‘lsak, biron yoqimli ko‘ydan
lazzatlanish, yoki biron mashhur rassomning ishlagan ajoyib suratlarini tomosha qilib,
rohatlanish estetik hissiyot hisoblanadi. Agar bu hissiyotlarning nerv-fiziologik asoslarini
tahlil qiladigan bo‘lsak, quyidagilarni ko‘rishimiz mumkin. Masalan, bizga juda
yoqadigan kuy boshqa millat odamiga yoqmasligi mumkin. Bunda ajablanishga hech
qanday o‘rin yo‘q. Biz yoshlikdan boshlab mazkur kuyni bir necha yuz marotalab eshitib
borishimiz natijasida ana shu kuyga nisbatan deyarli buzib bo‘lmaydigan nihoyatda
murakkab dinamik streotip yuzaga keladi. Ana shuning uchun ayrim kuylar bizga yoqadi,
ayrimlari esa yoqmaydi. Suratlar masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, qadimgi
klassik asarlar ularning ishlanish uslubi realligi bizni hayratda qoldirib zavq tug‘diradi.
Aksincha, hozirgi rassomlar tomonidan ishlangan rasmlar odamda qandaydir noxush
hissiyotni tug‘diradi. Demak, uzoq yillar davomida yuzaga keladigan dinamik streotiplar
ayrim murakkab hisni tashkil qiladi. Shunday qilib, hissiyot vegetativ nerv tizimi orqali
boshqariladigan ichki a’zo faoliyati bilan bog‘liq bo‘lsa ham bari bir bosh miya po‘sti
orqali idora qilinadi. CHunki akademik I.V.Pavlovning fikricha, odamning butun a’zoyi
badanida bo‘ladigan har qanday hodisalarning hammasini bosh miya po‘sti qismidagi
neyronlar idora qiladi. Ana shu jihatdan olganda hissiyotning nerv-fiziologik asosi bosh
miya po‘sti bilan bog‘liq. Uzoq vaqt davomida psixologlar hissiyotlar tabiati haqidagi
masalani echishga uringanlar. XVIII-XIX asrlarda ushbu muammo bo‘yicha hech qaday
nuqtai nazarlar mavjud emas edi. Keng tarqalgan qarashlardan hissiyotlarning organik
ifodalanishlari – bu psixik hodisalarning oqibati haqidagi dalil asosida paydo bo‘lgan
intellektuallashtirish nuqtai nazaridir. Tasavvur fundamental psixologik dalil bo‘lib
hisoblanadi, bizning hislarimiz esa turli tasavvurlar o‘rtasida o‘rnatiladigan aloqalarga
mos keladi, va tasavvurlar o‘rtasidagi nizolika nisbatan ta’sirlanish sifatida ko‘rib
chiqiladi, deb hisoblagan I.F. Gerbart, bu nazariyaning aniq ifodasini keltirdi. V. Vundt
ham bu nazariyaning tarafdori edi. SHunday qilib, hissiyotlarni tadqiq qilishda ular
haqidagi sub’ektiv, ya’ni, hissiyotlarning psixik tabiati haqidagi fikrlar o‘z tasdig‘ini
topdi, unga muvofiq psixik jarayonlar ma’lum organik o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi.
1872 yilda ch. Darvin «inson va hayvonlarda hissiyotlarning ifodalanishi» asarini chop
etdi. Uning fikriga ko‘ra, hayvon va odam hulq-atvori o‘rtasida umumiyliklar mavjud.
O‘z fikrini u hayvonlar va odamlar turli emotsional holatlarining tashqi ifodalanishini
kuzatishdan kelib chiqqan holda, asoslab berdi. Ushbu kuzatishlardan olingan
ma’lumotlar evolyusion ta’limot nomini olgan hissiyotlar nazariyasi asosiga qo‘yildi, bu
ta’limotga asosan, hissiyotlar tirik mavjudotlar evolyusiyasi jarayonida hayotiy muhim
bo‘lgan organizmning yashash sharoitlari va vaziyatlariga moslashishni ta’minlovchi
moslashish mexanizmlari sifatida yuzaga keldi.
Hissiyotlarning hozirgi zamon tarixi 1884 yilda u. Djemsning «hissiyot nima?»
maqolasining chop etilishidan boshlanadi. U. Djeyms va undan mustaqil ravishda g.
Lange hissiyotlar nazariyasini ishlab chiqdilar, unga asosan, hissiyotlarning paydo
bo‘lishi hosil qilinadigan tashqi ta’sirlar, ixtiyoriy harakat va tizimlar sohasidagi
o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Bu o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan hissiyotlar, emotsional
kechinmalarning xuddi o‘zidir. Djems bo‘yicha, «yig‘laganimiz sababli qayg‘ulimiz;
qaltiraganimiz uchun qo‘rqamiz; kulganimiz uchun xursand bo‘lamiz». Bu hissiy xabar
miyaga ta’sir ko‘rsatib, ma’lum hulq-atvorni o‘t oldiradi, teskari somatosensor va
visserosensor afferentatsiya esa hissiyotni yuzaga keltirishini bildiradi.
Lekin djems-lange konsepsiyasi bir qator e’tirozlarga sabab bo‘ldi. Organik va
emotsional jarayonlarning nisbatiga u.kennon qarama-qarshi fikr bildirdi. Uning
aniqlashiga ko‘ra, insonda sun’iy tarzda hosil qilinadigan organik o‘zgarishlar har doim
ham hissiyotli kechinmalar birgalikda kuzatilmaydi. Keyinchalik, p.bardning
ko‘rsatishicha, haqiqatda, tana o‘zgarishlari va ular bilan bog‘liq bo‘lgan hissiyotli
kechinmalar deyarli bir vaqtda paydo bo‘ladi, bosh miya tuzilishidagi barcha qismlardan
esa hissiyotlar bilan talamusning o‘zi emas, balki, gipotalamus va limbik tizimning
markaziy qismlari bog‘lanadi.
Lindsey-xebbning faollashtirish nazariyasi djems-lange va kennon-bardlarning
psixoorganik nazariyalaridan so‘ng paydo bo‘ldi. Bu nazariyaga ko‘ra, emotsional
holatlar bosh miya quyi qismi nayining retikulyar formatsiyaga ta’siri bilan belgilanadi,
chunki bu tuzilma organizmning faolligi darajasiga javob beradi. Hissiyotli ifodalanishlar
esa asab tizimining biror bir seskantiruvchiga javoban faollik darajasining o‘zgarishidir.
Nazariyalarning alohida guruhini hissiyotlar tabiatini kognitiv omillar, ya’ni, tafakkur va
ong orqali ochib beradigan dunyoqarashlar tashkil etadi. Ularning orasida, birinchi
navbatda, l. Festingerning kognitiv dissonans nazariyasini ta’kidlab o‘tish lozim. Uning
asosiy tushunchasi dissonansdir. Bu sub’ektning ob’ekt haqida psixologik qarama-qarshi
ma’lumotga ega bo‘lgan vaziyatda yuzaga keladigan salbiy emotsional holat. Bu
nazariyaga muvofiq, ijobiy emotsional kechinmalar odamda o‘zi kutgan natijalar
tasdiqlanganida paydo bo‘ladi. Bunday ijobiy emotsional holat konsonans sifatida
xarakterlanadi, salbiy hissiyotlar faoliyatdan kutilgan natijalar va voqeiy natijalar
o‘rtasida farqlar yoki dissonans bo‘lganida yuzaga keladi.
S.shexterning kognitiv-fiziologik konsepsiyasiga asosan, paydo bo‘ladigan emotsional
holat qabul qilinadigan rag‘batlar va yuzaga keladigan jismoniy o‘zgarishlar bilan birga
insonning o‘tmish tajribasi va uning vaziyatni sub’ektiv baholashi ham o‘z ta’sirini
ko‘rsatadi. Bunda baholash uning dolzarb qiziqishlari va ehtiyojlari asosida shakllanadi.
Kognitivistik nazariyalar qatoriga p.v. simonovning hissiyotlar axborot beruvchi
konsepsiyasi ham kiritilishi mumkin. Bu nazariyaga asosan, emotsional holat individ
dolzarb ehtiyoji sifati va jadalligi, hamda, uni qondirish ehtimolligini baholashi bilan
belgilanadi. Bu ehtimollikni baholashni inson tug‘ma va avval orttirilgan individual
tajriba asosida, ixtiyorsiz ravishda ehtiyojni qondirish uchun taxminiy zarur vositalar,
vaqt, zahiralar haqidagi ma’lumotni ayni vaqtda olgan ma’lumot bilan taqqoslagan holda
amalga oshiradi. P.v. simonovning yondoshuvi quyidagi formulada aks etgan: h = e (m –
a), bunda h – hissiyot, uning kuchi va sifati; e – dolzarb ehtiyoj kattaligi va o‘ziga xos
xususiyati; m – dolzarb ehtiyojni qondirish uchun zarur ma’lumot; a – ayni paytda
insonda mavjud bo‘lgan tegishli axborot.
Ushbu formuladan kelib chiqadigan oqibatlar quyidagicha: agar insonda ehtiyojlar
mavjud bo‘lmasa (e = 0), u holda hissiyotlarni ham sezmaydi (h = 0); ehtiyoj sezayotgan
inson uni amalga oshirish uchun to‘la imkoniyatga ega bo‘lgan holatda ham, hissiyotlar
yuzaga kelmaydi. Agar ehtiyojni qondirish ehtimolligining sub’ektiv baholanishi yuqori
bo‘lsa, ijobiy hislar namoyon bo‘ladi. Salbiy hislar esa sub’ekt ehtiyojini qondirish
imkoniyatini salbiy baholaganda yuzaga keladi.
Miya po‘stlog‘i emotsional holatlarni boshqarishda o‘ta muhim o‘rin tutadi. I.p. pavlov
tomonidan aynan, miya po‘stlog‘ining hissiyotlar kechishi va ifodalanishi, boshqarishi,
tanada yuz beradigan barcha hodisalarni o‘z nazorati ostida ushlab turishi, po‘stloq osti
markazlariga tormozlovchi ta’sir ko‘rsatishi, ularni boshqarishi ko‘rsatib o‘tilgan.
Yuqorida bayon etilganlarning tasdig‘i sifatida sub’ektiv kechinmalar va ularning tashqi
ifodasi o‘rtasida keskin farqlar kuzatiladigan klinik holatlarni keltirish mumkin. Miya
katta yarim sharlari po‘stlog‘i shikastlangan bemorlarda istalgan seskantiruvchi muvofiq
kelmaydigan tashqi ta’sirlanish: qattiq kulgi yoki shashqator ko‘z yoshlarga sabab
bo‘lishi mumkin. Lekin, kulib turib, bu bemorlar o‘zlarini qayg‘uli, yig‘lab turib esa,
ba’zan xursandchilik sezadilar.
Inson hissiyotli kechinmalarida ikkinchi signal tizimi katta ahamiyatga ega, chunki
kechinmalar tashqi muhitning bevosita ta’sirlari bilan birgalikda so‘zlar, fikrlar orqali
ham yuzaga kelishi mumkin. Xuddi shunday, o‘qib chiqilgan hikoya, tomosha qilingan
film mos bo‘lgan emotsional holatni yuzaga keltirishi mumkin. Hozirda ikkinchi signal
tizimi intellektual, ahloqiy, estetik yuksak insoniy hissiyotlarning fiziologik asosi bo‘lib
sanaladi.
Xulosa o‘rnida hissiyotlarning tarkibiy qismlarini keltirib o‘tish zarur, bular: 1) sub’ektiv
kechinma, 2) organizm reaksiyasi, 3) hissiyotlar bilan yuzaga kelgan va xayoldagi fikrlar
yig‘indisi, 4) o‘ziga xos yuz ifodasi, 5) umumlashtirilgan hissiyotli reaksiyalar: salbiy
hissiyotda atrofdagi voqealarga nisbatan munosabatingiz ham salbiy bo‘ladi, 6) ushbu
hissiyot bilan assotsiatsiyalangan harakatlarga moyillik.
24-Mavzu: Stress va frustratsiya.
Stress tushunchasining mazmuni mohiyati borasida qator ta’riflar uchraydi. Jumladan,
A.V.Petrovskiy tomonidan stress–ffektiv holatga yaqin turadigan, lekin boshdan
kechirilishining davomiyligiga ko‘ra kayfiyatlarga yaqin bo‘lgan his-tuyg‘ularni boshdan
kechirilishining alohida shaklidir, deb ta’rif beriladi. Professor E.G‘ozievning umumiy
psixologiya kitobida yozilishicha, stress-og‘ir jismoniy va murakkab aqliy yuklamalar
ishlarning me’yoridan oshib, ketib xavfli vaziyatlar tug‘ilganida, zaruriy chora-tadbirlarni
zudlik bilan topishga intilganda vujudga keladigan hissiy zo‘riqishlar sifatida ko‘rsatiladi.
Stress – inson organizmini haddan tashqari zo‘riqish natijasida paydo bo‘ladigan tanglik
jarayonidir.
Stress ko‘rinishiga qarab ikki turga ajratiladi:
Konstruktiv – biz turidagi (ko‘pchilik orasida);
Destruktiv – men turidagi (yakka shaxs o‘zi bilan) kechadigan jarayon.
Stress tushunchasi kanadalik olim gans sele tomonidan kiritilgan, u stressni
organizmning jismoniy yoki psixik jarohatni keltirib chiqaradigan ta’sirlarga nisbatan
moslashish-himoya reaksiyalari yig‘indisi sifatida ta’riflagan. Stress holatining
rivojlanishida g. Sele uch bosqich: a) xavotirlanish, b) qarshilik ko‘rsatish, v) izdan
chiqishlarni ajratdi.
Xavotirlanish reaksiyasi shok davri (mns tushkunlik holati) va izdan chiqqan psixik
vazifalarning tiklanish, shokka qarshi davridan iborat. Qarshilik ko‘rsatish bosqichi
(rezistentlik) stressorlar ta’siriga nisbatan chidamlilikning yuzaga kelishi bilan
xarakterlanadi. Ularning davomli ta’sirida organizm kuchi kamaya boradi, va izdan
chiqish bosqichi boshlanadi, ba’zn organizm o‘limiga olib keluvchi nuqsonli kasallik
jarayonlari yuzaga keladi.
Stress hayot uchun xavfli bo‘lsada, organizm uchun zarurdir: austressda («foydali»
stress) individning moslashish mexanizmlari ishlab chiqiladi. Axborotli va psixik stress
turlari mavjud (emotsional stresslar).
Hissiyot va sezgilarning yana bir qonuniyati – bu psixosomatik korrelyasiya, vegetativ
o‘zgarishlar bilan aloqa, bu organizm va inson hayotiy faoliyati vazifalarining
o‘zgarishiga olib keluvchi hissiyotlar ta’sirini bildiradi.
Emotsional kechinmalarning xilma-xilligi avvalambor, odamlarning kayfiyatida
ifodalanadi. Emotsional jihatdan kuchsiz ta’sirlanadigan odamlarda faqat qandaydir o‘ta
xavotirli voqea yaqqol ifodalangan hislarni yuzaga keltiradi.
Boshqa toifadagi, emotsional ta’sirchan odamlarda arzimas holat ham kuchli
hissiyotlarga sabab bo‘lishi mumkin. Hatto, ahamiyatsiz voqea ham kayfiyatlarini
ko‘tarishi yoki tushirib yuborishi mumkin. Odamlar o‘rtasida hissiyotlarning
ifodalanishining chuqurligi va barqarorligi bo‘yicha farqlanadigan xususiyatlar
kuzatiladi. Ba’zi odamlarni hissiyotlar o‘rab olib, o‘zidan keyin chuqur iz qoldiradi.
Boshqalarda hissiyotlar yuzaki xususiyatga ega bo‘lib, oson, sezilarsiz, darhol va
umuman izsiz o‘tib ketadi. Odamlarda affekt va ehtiroslar ifodalanishidagi farqlar yaqqol
namoyon bo‘ladi. Bunda nomutanosib, o‘zi va hulq-atvori nazorati yo‘qotilgan, affekt va
ehtiroslarga beriluvchan, masalan, g‘azab, jazava, xavotirga tushadigan odamlarni
ajratish mumkin. Boshqa odamlar, aksincha, doimo o‘zini tuta biladi, o‘z hislarini, ongini
nazorat qiladi. Odamlar o‘rtasidagi farqlardan biri shundan iboratki, hislar va hissiyotlar
ularning faoliyatida aks etadi. Xuddi shunday, ba’zi odamlar hislar ta’sir etuvchi
xususiyatga ega, harakatga undaydi, boshqalarda barchasi qator o‘zgarishlarga sabab
bo‘lmaydigan hisning o‘zi bilan chegaralanadi. Hislar sustligining yorqin shakli
insonning ko‘ngilchanligida ifodalanadi. Shunday qilib, hissiyot va hislarning namoyon
bo‘lishidagi farqlar ma’lum odamning betakrorligi, ya’ni, uning individualligini belgilab
beradi. Oniomaniya va shopogolizm bilan bog‘liq bo‘lgan yana bir muammoni ko‘rib
chiqamiz. Oniomaniya (do‘konlarga bog‘liqlik) – xarid qilishga bo‘lgan miyaga
o‘rnashib qolgan mayl, zaruriyati va oqibatlari bilan kelishmagan holda, vasvasa
holatlarida kuzatiladi. Bunday bog‘liqlik zamonaviy tilda – shopogolizm deb ataladi.
Xarid qilishga bo‘lgan nosog‘lom havas, oniomaniya yoki shopogolizm, XX asrda
aniqlangan o‘ziga xos kasallikdir, lekin 1990-yilning boshlariga kelib, olimlar unga
jiddiy e’tibor qarata boshladilar. Tibbiyot xodimlarining fikriga ko‘ra, oniomaniya bilan
sayyoramizning 10% aholisi, asosan, ayollar (90%) aziyat chekadilar. AQSHda 55 mln.
odam bu kasallikka chalingan, ulardan 15 mln. surunkali shopogoliklardir. Agar avval
oniomaniyadan aziyat chekadiganlar xarid qilish maqsadida supermarket va do‘konlarni
kezishgan bo‘lsa, endilikda ular Internet, TV-do‘kon yoki rangli kataloglar orqali xarid
qilyaptilar. Oniomaniya sabablari hali oxirigacha aniqlanmagan. Olimlarning
taxminlariga ko‘ra, shopogolizm odam organizmiga inson kayfiyatini boshqaradigan
serotonin gormonining etishmovchiligi bilan bog‘liq. Ba’zilar mahsulotlarni sovg‘alar
qabul qilishni yoqtirganlari sababidan buyurtma qiladilar. YOki, ayol oiladagi
muammolardan o‘zini yupatish uchun yangi xarid bilan o‘zini xursand qiladi. Sabablar
turlicha bo‘lishi mumkin, oqibatlari esa yirik qarzlarga borib taqaladi. SHopogolizm,
olimlar fikriga ko‘ra, ichkilikbozlik kabi jiddiydir. Frustratsiya – tushkunlik, ma’lum
maqsadga erishishda umidlarning parchalanishi bilan kechadigan inson
muvaffaqiyatsizligining emotsional og‘ir kechinmasi. Frustratsiya ko‘p hollarda
frustratorga qarshi qaratilgan tajovuzkorlik hulq-atvor bilan bog‘liq.
Frustratsiya sabablari bartaraf etilmaganida, psixikaning davomli izdan chiqishi bilan
bog‘liq bo‘lgan chuqur depressiv holat yuzaga kelishi mumkin (xotira, mantiqiy
tafakkurga bo‘lgan layoqatlarning susayishi). Frustratsiya holati inson biror chiqib ketish
yo‘llarini izlaydi, shirin xayol olamida beriladi, ba’zida esa tubanlashadi, ya’ni, psixik
rivojlanishning dastlabki bosqichlariga qaytadi.
Hissiy jarayonlarning har xil shakllari normal odamda alohida, yakka holda
mavjud bo‘lmaydi. YUzlab va minglab kechirilayotgan emotsiyalar, affektlar,
kayfiyatlarda aniq yashaydigan umumlashtirilgan hislar yuksak hislar deyiladi. YUksak
hislar o‘z tarkibiga birinchi soddaroq ko‘rinishdagi turli hislarni oladi. Inson faoliyatining
qaysi bir turi, yoki qaysi bir sohasi, hislarni qaysi birining asosiy ekanligiga qarab,
yuksak hislarning muhim turlari: praksik, axloqiy, intellektual, estetik turlari ajratiladi.
Ahloqiy hislar odamning boshqa kishilarga, jamoa va o‘zining ijtimoiy burchlariga
bo‘lgan munosabatlarida ifodalanadi. Inson bu hislarni kechirar ekan, ma’lum ahloqqa,
ya’ni ijtimoiy ahloq-qoidalari va normalari majmuiga asoslanib, boshqa kishilarning
xatti-harakatlariga yoki ruhiy hususiyatlariga hamda o‘zining xatti-harakatlariga baho
beradi. Intellektual hissiyotlar ham o‘z mohiyati jihatidan ahloqiy hissiyotlarga yaqin
bo‘lgan hissiyotlardir. Intellektual hissiyotlar odamning bilish jarayoni bilan bog‘liq
bo‘lgan hissiyotlar bo‘lib, biror narsadan hayron qolish, hayratda qolish, shubhalanish
kabi holatlarda ifodalanadi. Estetik hislar ham yuksak ahloqiy hislardan hisoblanadi.
Estetik his deganda biz go‘zallikni idrok qilish, go‘zallikdan zavqlanish va go‘zallik
yaratishga intilishni tushunamiz. Estetik hissiyot hamma odamlarga xos bo‘lgan
hissiyotdir. Atrofdagi tabiat manzaralari estetik hissiyotlarimizning birinchi manbai
hisoblanadi. Praksik hislar. Inson amaliy hayotining istalgan sohasi maqsadga muvofiq
aqliy faoliyatiga, shaxsning ularga nisbatan muayyan munosabatda bo‘lish sohasiga
aylanib qoladi. Bu birinchi navbatda biror maqsadni anglabgina qolmay, uni e’tirof
etadigan yoki inkor qiladigan maqsadlarga erishish yo‘llarini baholaydigan ta’sir qilish
usullari va ko‘lamlarini ma’qullaydigan va ma’qullamaydigan, ularni to‘g‘ri
tanlanganligiga shubhalanadigan, nihoyat muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik hissini
kechiradigan mehnat faoliyatida kuzatiladi. Hayotiy faoliyat jarayonida muhit va irsiy
shartlar asosida insonda barqaror emotsional sifatlar – emotsional xususiyatlar va
xossalar shakllanadi. Shaxsning emotsional xususiyatlariga emotsional reaktivlik,
qo‘zg‘aluvchanlik, affektlilik, emotsional barqarorlik, umumiy emotsional tonus,
emotsional ta’sirlanishlar kuchi va ularning tashqi ifodalanishi – ekspressivlik
taalluqlidir. Emotsional xossalar individning psixik ko‘rinishini belgilaydilar, shaxs
emotsional tipini tashkil etadilar. Odamlar emotsional, o‘ta ta’sirchan, ehtirosli va frigid
mijozlilarga bo‘linadilar. Birinchisi oson qo‘zg‘aluvchan, emotsional ta’sirchan,
impulsiv; ikkinchisi – o‘z sezgilarini mushohada qilish, ulardan zavqlanishga moyil;
uchinchisi – emotsional intiluvchan, o‘ta faol, maqsadga erishishda sabotli; to‘rtinchisi –
aql bilan ish ko‘radilar, qayg‘urish hissi ularga yot.
Hissiyotlar va sezgilarning yuzaga kelishi va so‘nishi shartli refleks shakllanishining
barcha qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Biror ob’ektga nisbatan ishlab chiqilgan sezgilar
ma’lum darajada bir jinsli ob’ektlar sinfiga ko‘chirib o‘tkaziladi. Shunday qilib, sezgilar
qonuniyatlaridan biri ularning umumlashtirilganligi va ko‘chirib o‘tkazish imkoniyati
hisoblanadi. Boshqa qonuniyat – sezgilarning davomli seskantiruvchilar ta’sirida
sustlashishi. Xuddi shunday sevimli qo‘shiq hadeb tinglansa, yoqmay qolishi mumkin;
juda ko‘p marta takrorlanadigan hazil kulgili bo‘lmay qoladi. Ijobiy hissiyotlar kabi,
salbiy hissiyotlar ham so‘nishga moyil bo‘ladi. Odam ma’lum darajada turli vaziyatlarga,
shuningdek, salbiy ta’sirlar (badbo‘y hid, xunuk manzara, noqulay sharoit)larga ham
ko‘nikadi. Turli seskantiruvchilar ta’sirida yuzaga keladigan turli segilar o‘zaro
taqqoslanadi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatib, o‘zaro ta’sirlashadi. Biror shaxsning xunuk
harakatidan, xuddi shunday vaziyatdagi boshqa shaxsning oliyjanob harakati
solishtirilganida taassuf hissi kuchayadi, qoniqish hissi qoniqmaslik hissidan so‘ng
kuchliroq
seziladi.
Insonning
taqdiri,
azob-uqubatlari
qanchalik
og‘ir,
muvaffaqiyatsizliklarining yakun topishi shunchalik quvonch bilan idrok qilinadi – bu
sezgilarning keskin qarama-qarshiligi. Sezgi qonuniyatlaridan biri – ularning jamlanishi.
U yoki bu ob’ekt tomonidan muntazam ravishda hosil qilinadigan sezgilar to‘planib,
jamlanadi. Buning natijasida insonda ota-onaga, do‘stga, qadrdon yurtga nisbatan
muhabbat va ehtirom mustahkamlanadi. Salbiy kechinmalar (hayotiy qiyinchiliklar)ning
to‘planishi affekt holatiga tashqi tomondan ahamiyatsiz bo‘lgan voqeadan juda kuchli
ta’sirlanishga olib kelishi mumkin. Emotsional holatlar o‘rin almashishi mumkin. Xuddi
shunday, biror faoliyatdagi muvaffaqiyat boshqa faoliyatdagi muvaffaqiyatsizlikning
o‘rnini bosishi mumkin. Hissiyotlarning yana bir qonuniyati – ularning o‘zgaruvchanligi
hisoblanadi. Biror ob’ekt yuzasidan qondirilmagan hissiyotlar boshqa ob’ektlarga
(barchaga «zarar o‘rnini to‘ldirish» hodisasi) o‘tkazilishi mumkin. Ambivalentlik –
lotincha har tomonlama kuchga ega ma’nosini anglatib kishining bir ob’ektning o‘ziga
nisbatan bir vaqtning o‘zida paydo bo‘ladigan bir-biriga qarama – qarshi emotsional
irodaviy holatdir. Hissiyotda ambivalentlik bu rohatlanish va azoblanishni birga qo‘shilib
va biri ikkinchisiga o‘tib ketmaydigan emas, balki bunda birga bo‘lish kechiriladigan
hissiyotning zarur xarakterli sifatlaridan birini tashkil qiladi. Masalan, rashk hissida
muhabbat va nafrat. Hissiyot va sezgilarning yana bir qonuniyati – bu psixosomatik
korrelyasiya, vegetativ o‘zgarishlar bilan aloqa, bu organizm va inson hayotiy faoliyati
vazifalarining o‘zgarishiga olib keluvchi hissiyotlar ta’sirini bildiradi.
25-Mavzu: Shaxslararo munosabatlar va konfliktlar
Buning ko'p navlari bor salbiy hodisa... Ammo eng keng tarqalganlari:
1.
Intrapersonal. Bunday konfliktning manbai insonning shaxsiy ehtiyojlari va
istaklari jamiyatda qabul qilingan qoidalarga bevosita qarama-qarshi bo'lgan holatlardir.
2.
Individual va guruh. Bu psixologik turdagi to'qnashuvlar bo'lib, ularning sababi
tomonlarning qadriyatlaridagi farqdir.
3.
Shaxslararo. Bu odamlar o'rtasidagi eng keng tarqalgan nizolar.
4.
Guruhlararo. Bunday holda, qarama-qarshi tomonlar korxonalar va turli
tashkilotlarning tarkibiy bo'linmalari bo'lishi mumkin. Ijtimoiy guruhlarda bunday nizolar
norasmiy va rasmiy jamoalar o'rtasida kam uchraydi.
5.
Professional asosda. Ular ishlab chiqarish mojarolarining sababi hisoblanadi.
6.
Mafkuraviy va iqtisodiy ziddiyatlar, ijtimoiy va oilaviy-maishiy, psixologikpedagogik va boshqalar mavjud.
7.
Shaxs ichidagi nizolarni bartaraf etish
8.
Bu muammo turli usullarni qo'llash orqali hal qilinadi. Ulardan biri mavjud
vaziyatni adekvat baholashdir. Mojaroni hal qilish uchun inson nafaqat paydo bo'lgan
ichki taranglik sabablarini tushunishi, balki yuzaga kelgan muammoning murakkabligini
ham aniqlashi kerak.
9.
Intrapersonal xarakterdagi nizolarni hal qilish usullari ko'plab psixoterapevtlar
tomonidan taklif etiladi. Ulardan eng maqbullari quyidagilardir:
10.
Yaratilish to'g'ri tasvir o'z "men";
11.
Faqat faktlarga munosabat;
12.
Keraksiz his-tuyg'ularsiz tirnash xususiyati kechiktirish;
13.
O'zingizni ham, boshqalarni ham kechirish qobiliyati;
14. O'ziga achinish va turli xil norozilik kabi his-tuyg'ularni rivojlantirishga to'sqinlik
qilish qobiliyati;
15.
Agressiya bilan kurashish, uni to'g'ri yo'nalishga yo'naltirish qobiliyati;
16.
Aniq baholash hozirgi vaziyat.
17. Bular, shuningdek, shaxslararo xarakterdagi nizolarni hal qilishning boshqa ko'plab
usullari sizga og'ir va keraksiz shikoyatlar yukini tashlashga imkon beradi. Shu bilan
birga, ular o'zlarining his-tuyg'ularini boshqarishga, nafrat va qo'rquvdan, g'azabdan va
hokazolardan xalos bo'lishga moslashadilar.
18. Ushbu turdagi nizolarni hal qilish usullariga yaqinlar davrasida gapirishni taklif
qilish, sport paytida biroz dam olish, eski jurnallarni yirtib tashlash va boshqalarni o'z
ichiga oladi.
19.
Individual-guruh ziddiyatlarini bartaraf etish
20. Mas'uliyat va huquqlarning noto'g'ri taqsimlanishi, yomon tashkil etilishidan kelib
chiqadigan salbiy hodisa mehnat jarayoni, korxona xodimlarini rag'batlantirish tizimidagi
adolatsizlik va hokazolarni tuzilmaviy usullar bilan bartaraf etish mumkin. Tashkilotdagi
nizolarni hal qilish mumkin, agar:
Xodimning va butun bo'linmaning ish natijalariga qo'yiladigan talablarni aniqlashtirish
amalga oshirildi;
Jamoaning har bir a'zosi uchun aniq belgilangan huquq va qoidalar mavjudligini
ta'minlash;
Bir kishilik boshqaruv tamoyiliga rioya qiling va hokazo.
21. Ushbu nizolarni hal qilishning barcha usullari alohida xodimlar va butun bo'limlar
o'rtasidagi to'qnashuvlarni bartaraf etadi. Ushbu usullardan birini qo'llash uchun rahbar
vaziyatni tahlil qilishi va butun jamoaning samaradorligida muhim rol o'ynaydigan
mezonlarni belgilashi kerak bo'ladi.
22. Aniqlangan nizolar va ularni hal qilish yo'llari mavjud vaziyatning keskinlashuviga
olib kelmasligi kerak. Masalan, mehnatni muhofaza qilish qoidalarining buzilishini
aniqlaganlik uchun faqat xavfsizlik choralari uchun mas'ul bo'lgan xodimlarga
beriladigan bonuslar, albatta, operatsion va ishlab chiqarish xizmatlarining salbiy
munosabatini keltirib chiqaradi. Ammo bir xil harakatlar uchun barcha xodimlar uchun
pul mukofotlari nizolarni kamaytiradi. Bundan tashqari, bu usul aylanadi samarali chora
mehnat xavfsizligini yaxshilash.
26-Mavzu: Verbal va noverbal muloqot.
Muloqotning verbal va noverbal vositalari. Til muomalaga kirishuvchilar o`rtasidagi
kommunikatsiyani ta`minlaydi, chunki uni axborot beruvchi ham, uni qabul qiluvchi
ham birday tushunadi. Boshqa kishiga axborot beruvchi (kommunikator) va uni qabul
qiluvchi (retsipient) muloqot jarayonida bir xil tildan foydalanishi kerak, aks holda bir
birini to`g`ri tushunolmaydi. Axborot almashish muomala qatnashuvchilariga
tushunarli belgi va mazmunga ega bo`lishi kerak. Til so`z belgilari yig`indisidan
iboratdir. So`zning ma`nosi uning mazmuniy tomonidir. Har bir alohida odamning
harakatlari va faoliyatlarini alohida odamning harakati va faoliyatlarini 3 ta muhim
omil belgilaydi. Birinchidan, butun insoniyatning yoki bir muncha tor doiradagi
kishilar jamoasining ijtimoiy tarixiy tajribasi belgilaydi. Kichkina bola dunyoni
mustaqil ravishda bilab olmaydi, u ota onasiga savollar beradi va ular unga javob
beradilar, bu javoblardan bola o`z faoliyatini keyinchalik foydalanadigan umumiy
bilimlarning faqat ozgina qismini oladi. Umumiy bilimlarning bu ozginagina qismini
bola til shaklida, til yordamida so`z belgilari tizimidahosil qila oladi. Maktabda ham
xuddi shunday bo`ladi, o`quvchi olam haqida barcha bilimlarni o`qituvchining
tushuntirishidan yoki darslikdan, ya`ni til yordamida o`zlashtiradi. Bu erda til
o`zining muhim vazifalaridan birini bajaradigan, ya`ni yashash vositasi ijtimoiy tarixiy tajribani berish va o`zlashtirish vositasi tarzida namoyon bo`ladi.
Ikkinchidan, har bir alohida odamning ish harakati va faoliyati ko`pincha ijtimoiy
qiymatga ega bo`lmagan o`zga kishilarning bevosita tajribalari belgilaydi. Masalan,
men oshxona tomon yo`l olaman. Yo`lda o`rtog`im uchrab menga: “oshxona yopilgan”,
deydi. SHu paytda bu xabar mening faoliyatimni ma`lum bir tarzda boshqaradi: men
qayrilib, boshqa oshxona tomon jo`nayman. Bu erda til o`zining boshqa muhim
vazifasi bilan, ya`ni vosita yoki kommunikatsiya usuli yoki olamning xatti
harakatlarini boshqaruvchi bir vosita sifatida namoyon bo`ladi. Natijada har qanday
kommunikatsiya, har qanday munosabat suhbatdoshiga ta`sir qilishdan iboratdir.
Uchinchidan, har bir alohida odamning ish -harakatlari va faoliyatlarini har bir
ayrim kishilarning shaxsiy tajribasi belgilaydi. Odamning “shaxsiy” tajribasi, o`z
individual tajribasi boshqa kishilarning tajribalari va ijtimoiy tajribaning o`ziga xos
aralashmasidan iborat. Odam hayvondan farqli ularoq, o`z harakatlarini rejalashtira
oladi. Bunday rejalashtirishdan va umumiy fikriy masalalarni hal qilishning asosiy
quroli tildir. Bu erda biz tilning uchinchi vazifasi aqliy faoliyatning ( idrok, xotira
tafakkur, xayol) quroli sifatidagi vazifasiga to`qnash keldik. So`z belgilari tizimi sifatida
tildan nutq faoliyatida foydalaniladi.
Nutq faoliyati odam tomonidan ijtimoiy tarixiy tajribani o`zlashtirish va avlodlarga
berish yoki kommunikatsiya o`rnatish o`z harakatlarini rejalashtirish maqsadida
tildan foydalanish jarayonidir. Til aloqa vositasi yoxud quroldir, nutq faoliyati yoki
nutq esa aloqa jarayonining o`zidir. Nutq faoliyatining faol va passiv turlari farqlanadi:
So`zlovchining nutqi faol nutq, tinglovchining nutqi esa passiv nutq hisoblanadi.
Nutq ichki va tashqi nutqqa bo`linadi. Tashqi nutqyozma va og`zaki nutqka, ogzaki nutq
esa monolog va dialogik nutqqa bo`linadi. Monolog bir kishining o`ziga yoki
boshqalarga qaratilgan nutqidir. Bu o`qituvchining bayoni, o`quvchining to`laroq
javobi, ma`ruza va boshqalardir. Monologik nutq ma`lum qiyinchiliklarga ega.
Monologda gapirayotgan kishi fikrlarning aniqligiga, grammatik qoidalarning
saqlanishiga, mantiq va aytilayotgan fikrlarning izchilligiga e`tibor berish kerak.
Dialogik nutqqa nisbatan monologik nutq kechroq shakllanadi. Maktabda
o`qituvchilar o`quvchilarda monologik nutqni rivojlantirishga alohida e`tibor
berishlari kerak. Ikki yoki undan ortiq kishilar o`rtasidagi nutq dialog deyiladi.
Dialogik nutqda bayon qilinayotgan fikr ko`p jihatdan undan oldingi fikrga bog`liq
bo`ladi. Dialogik nutqda suhbatdoshlarga ma`lum bo`lgan ayrim so`zlar tushirib
qoldiriladi. SHuning uchun yozib olingan dialog boshqalarga unchalik tushunarli
bo`lmasligi mumkin. Dialogik nutqda har xil turdagi shablonlar, ya`ni odatlanib
qolingan so`z birikmasi ko`p uchraydi (qoyil, marhamat qilib aytingchi). Nutqning
ichki nutq deb atalgan turi nutq faoliyatining alohida turi hisoblanadi. Ichki nutq
amaliy va nazariy faoliyatni rejalashtirish fazasi sifatida namoyon bo`ladi. Biz
so`zni chala - yarim aytishimiz bilanoq tushunaveramiz. Ichki nutq ayrim og`zaki
nutq aktlaridan ilgariroq, xususan ixtiyoriylik darajasi ancha yuksakroq bo`lgan
og`zaki nutqdan ilgariroq sodir bo`lishi mumkin. YOzma nutq monologik nutqning
turlaridan biri bo`lib yozma nutq monologik nutqqa nisbatan batafsilroqdir. Noverbal
kommunikatsiya vositalariga yuz ifodasi, mimika, ohang, pauza, poza (holat), ko`z yosh,
kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikatsiya - so`zni to`ldiradi,
kuchaytiradi va ba`zan uning o`rnini bosadi. Bolgarlarda boshni qimirlatish yo`q
degani, ruslarniki teskarisi bo`ladi. Turli yosh guruhlarida noverbal kommunikatsiya
vositasi turlicha bo`ladi. Masalan, bolalar ko`pincha kattalarga ta`sir etish, ularga
o`z xohish va kayfiyatlarini o`tkazishda yig`idan vosita sifatida foydalanadilar.
Axborotni so`z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal
kommunikatsiya vositalarining mos kelishi muomala madaniyatining bir turidir. Bu
ayniqsa pedagog uchun g`oyat muhimdir. Muloqot insonning ijtimoiy, ongli mavjudot
sifatidagi, ong tashuvchi sifatidagi ehtiyojidir. Turli yuksak hayvonlar va odam turmush
tarzlarining ikki taraf: tabiat bilan aloqalar va tirik jonzotlar bilan aloqalarga ajralishini
kuzatamiz. Birinchi tur aloqalar odam faolligining maxsus turi sifatidagi faoliyat deb
nomlangan.
Ikkinchi tur aloqalar bir-birlari bilan o‘zaro ta’sirlashuvchi tomonlar axborot
almashinuvchi tirik jonzotlar ekanligi bilan belgilanadi. Tur ichidagi va turlararo bunday
aloqalar turi muloqot deb ataladi.
«Muloqot» tushunchasining turlicha ta’riflari mavjud. Muloqot ikki yoki undan ortiq
odamlar o‘rtasidagi bilish yoki affektiv-baholash xususiyatiga ega bo‘lgan axborot
almashinuvida ularning o‘zaro ta’sirlashuvi sifatida ta’riflanadi. Yoki: muloqot – odamlar
o‘rtasida hamkorlik faoliyati ehtiyojidan yuzaga keladigan va axborot almashinuvi,
o‘zaro ta’sirning yagona yo‘lini ishlab chiqish, boshqa odamni idrok qilish va
tushunishdan iborat bo‘lgan aloqalarni o‘rnatish va rivojlatirishning murakkab, keng
qamrovli jarayoni. Bu «muloqot» tushunchasining eng to‘liq va aniq ta’rifidir.
Muloqot barcha tirik jonzotlarga xosdir, lekin odam darajasida u eng takomillashgan
shakllarga ega bo‘ladi, nutq vositasida anglanadi. Muloqotda quyidagi nuqtai nazarlar
ajratiladi: mazmun, maqsad va vositalar.
Insonning nutq faoliyati inson ongining barcha qirralari bilan chambarchas bog‘langan.
Nutq – inson psixik kamolotining, shaxs sifatida shakllanishining qudratli omilidir. Nutq
ta’siri ostida qarashlar, e’tiqodlar, intellektual, ma’naviy va estetik hissiyotlar tarkib
topadi, iroda va fe’l-atvor shakllanadi. Nutq yordamida barcha bilishga oid psixik
jarayonlar erkin va boshqariladigan tus oladi. SHunday ekan, nutq – bilishga oid psixik
jarayon bo‘lib, inson tomonidan talaffuz qilinayotgan va eshitib turilgan tovushlar
uyg‘unligidan iborat, ayni vaqtda shu tovushlarga mos yozuv belgilari tizimi orqali
ifodalangan ma’no va mazmunga ega.
Til – shartli belgilar tizimi bo‘lib, ularning yordamida odamlar uchun muayyan ma’noga
va mazmunga ega bo‘lgan tovushlar yig‘indisi uzatiladi.
Nutqda alohida insonning ruhiyati ifoda topadi. Nutq xususiy jihatdan alohida shaxsga
xos bo‘lib, unda alohida olingan insonning psixologiyasi aks etadi, til esa hamma uchun
bittadir.
Nutq orqali bildirilgan ishoralar yordamida muayyan predmet, harakat, holat va h.k.
ifodalanadi. So‘z esa, predmet yoki hodisa to‘g‘risidagi tasavvur bilan bog‘liq.
Umumlashtirish funksiyasi har bir so‘z umumlashtirish xususiyatiga ega ekanligi bilan
bog‘liq, bu esa tafakkurning yuzaga chiqishiga imkon yaratadi. Fikr almashuv, ya’ni
muloqot muayyan ma’lumotlarni, fikrlarni, tuyg‘ularni odamlar bir-birlariga etkazib
berishdan iborat bo‘lgan jarayondir.
Inson nutqining aniqligi cheklangan miqdordagi nutqiy belgilar – turli murakkablikdagi
tarkibiy qismlar (tovushlar, bo‘g‘inlar, so‘zlar va gaplar) yordamida insonning cheksizchegarasiz turli-tuman fikrlarini, maqsadlarini va tuyg‘ularini ifodalash imkonini beradi.
27-Mavzu: Guruhlar va jamoalar.
Pedagog yoki tarbiyachi o`z ishida faqat birgina o`quvchining o`zi bilan emas, balki turli
guruh va jamoalar bilan munosabatda bo`ladi. SHuning uchun dastlab u o`zi bilan bolalar
o`rtasida guruh yoki jamoa tuzib olishi kerak. Guruh deb, ikki yoki undan ortiq kishilar
uyushmasiga aytiladi. Masalan, o`quvchilar guruhi, sinfda qandaydir boshliq atrofiga
to`plangan bolalar guruhi. Har bir kishi qaerda yashamasin, baribir qandaydir guruh yoki
jamoa orasida yashaydi, ular bilan muloqot qiladi. Guruh va jamoalar doimo o`zgarib
turadi. Shaxs ana shu guruh yoki jamoaga moslashib yashashi kerak. Guruh va jamoadagi
munosabatlarni ijtimoiy psixologiya o`rganadi. Guruhning eng yuksak shakli jamoadir.
Har qanday jamoa umumiy maqsad asosida tarkib topadi. Har qanday uyushgan guruh
jamoa bo`la olmaydi. Masalan, banditlar shaykasi, jinoyatchilar to`dasini jamoa deb
bo`lmaydi. CHunki ularning maqsadi faqat o`zlarining ehtiyojini qondirish, shaxsiy
boylik orttirishdir. Ular ichki manfaatidan tashqariga chiqa olmaydi. Haqiqiy jamoa
a`zolari jamiyat rivoji, o`z xalqining moddiy hayot farovonligini oshirish maqsadida
harakat qiladilar. Masalan, oila, o`qituvchilar jamoasi, tadbirkorlar uyushmasi, olimalar
va psixologlar uyushmasi kabilarni jamoa deyish mumkin. Jamoadagi kishilar
umuminsoniy maqsad yo`lida xizmat qiladilar. Demak, jamoa deb umumiy maqsadlari
asosida birlashgan, jamiyatning bir qismi hisoblangan va ana shu jamiyat maqsadlariga
to`la buysungan kishilar guruhiga aytiladi. Ushinskiy K. D. , Leont`ev A.N, Anan’ev B.
G, Kovalev A. G. kabilarning ishlari shaxs va jamoaning tarkib topishiga qaratilgan. Har
qanday jamoaning maqsadlari shu jamoaning o`z ichida cheklanmay, jamoa doirasidan
chetga chiqishi kerak. Sнunda jamoa a`zolarining javobgarlik hissi ortadi. Har bir jamoa
o`zidan katta bir jamoaning bir qismidir. Masalan: 1 - kurs talabalar jamoasi fakul’tet
jamoasining, fakul’tet jamoasi esa universitet jamoasining bir qismidir. Jamoa va shaxs.
Jamoachilik shaxsning xislati sifatida odamning jamiyat taraqqiyoti maqsadlari bilan
birdamligining ifodasidir. Bu ijtimoiy birdamlik mehnatda namoyon bo`ladi va
mehnatning tarkibiga quyidagilar kiradi: mehnat va ijtimoiy faollik, javobgarlik va burch
hissi, butun jamiyat va jamoa maqsadlari manfaati nuqtai nazaridan o`rtoqlarcha o`zaro
yordam hamda o`ziga va o`zgalarga nisbatan talabchanlik. Kishi shaxs sifatida
tug`ilmaydi, balki boshqa kishilar bilan munosabatlardagina shaxsga aylanadi. Shaxs deb,
jamiyatda faoliyatda bo`ladigan, yuksak ongga ega bo`lgan kishiga aytiladi. Agar yasli
yoshidagi bolalar kattalar bilan munosabatda bo`lmasalar, ular shaxs sifatida
shakllanmaydi. Shaxs ong egasi bo`lgan odamdir, ong esa faqat tabiiy hodisalar
olaminigina aks ettirib qolmay, balki shaxs insoniyat tajribasi asosida to`plangan narsalar
bilan munosabatda bo`ladigan ijtimoiy ong mahsulotlarini ham aks ettiradi. Maktab
o`quvchisi shaxsining tarkib topishi jamoada amalga oshadi. Bola avval o`zi haqida
uchinchi shaxs tilidan gapiradi. Masalan: “Sardorni o`ynagisi kelyapti”.
Bola jamoadagi bolalar bilan bo`lgan munosabatdagina o`z – o`zini anglash darajasiga
ko`tariladi. Kattalar yoki tengdoshlari bolani yaxshi yoki yomonsan deganlarida bola o`zo`ziga baho berishni o`rganadi. Mana shu tariqa tanqidni tushunishdan o`z - o`zini tanqid
qilish yuzaga kela boshlaydi.
Guruh va uning turlari
1. Shartli guruhlar. Tadqiqotchi tomonidan ma`lum belgilar asosida kishilarni birlashtirib
guruh tuzishga shartli guruh deyiladi. Masalan: bir xil kasbi bo`yicha, bir xil yoshi
bo`yicha, jinsi bo`yicha shartli guruh tuzish mumkin. 15 yoshli o`smirlar guruhi, 5
yoshlilar bog`cha guruhi kabilar. Sнartli guruhga kirgan kishilar bir -birlarini mutlaqo
ko`rmasliklari, bir - birlarini mutlaqo tanimasliklari mumkin. Millatiga ko`ra
O`zbekistonda yashaydigan 18 yoshli kizlar guruhi deb tuzish mumkin. SHartli
guruhlarni katta guruhlarga kiritiladi. Masalan: o`zbeklar guruhi, sotuvchilar guruhi,
banditlar guruhi, qizlar, o`g`il bolalar guruhi va h.k.
2. Real guruhlar deb, bir jamiyatda yashab, kishilar bilan haqiqiy, real munosabatga
kirishish yo`li bilan tuzilgan guruhga aytiladi. Masalan: yoshlar jamoa guruhi, bolalar
guruhi (bir maktab doirasida) sinflar, talabalar guruhi. NamDUning fizika fakul’teti 3 kurs talabalari guruhi real guruhdir. Demak, real guruhga kiradigan kishilar doimo bir biri bilan munosabatda bo`lib, bir -biriga yordam beradi. Bizga ma`lumki, odamni
mehnat yaratgan, shuning uchun kishilarning 1 - guruhlari mehnat guruhlari bo`ladi.
Masalan: oila mehnat guruhiga kiradi. Ibtidoiy jamiyatda yashagan qabilani guruhlarga
kiritish mumkin. Guruhlarning eng kattasi - bu butun insoniyatdir.
Jamoadagi moslik
Shaxs boshqa kishilar bilan munosabatga kirishar ekan, u o`zining fe`l - atvori va xatti harakatlarini boshqalarning xatti - harakatlari bilan uyg`unlashtirib olib borishi, ya`ni har
bir shaxs jamoa a`zolari bilan sig`ishishi kerak. Buning uchun shaxs boshqa a`zolarni
chug`ur o`rganishi lozim. Jamoadagi shaxslararo munosabatlarni, ya`ni shaxslarning bir birlariga yordam berishlarini, do`stlashishi, janjallashishi, yarashishlarini o`rganib
chiqish kerak bo`ladi. Jamoadagi munosabatlarni o`rganish rahbarlik qilish imkoniyatini
tug`diradi. Shaxs jamoada boshqalarga mos keladigan bo`lsa, uning xulq - atvori va
harakatlari boshqalarda ijobiy reaktsiya tug`diradi. Psixologik jihatdan sig`ishmaydigan
bo`lsa, uning fe`l - atvori, harakatlari boshqalarda salbiy reaktsiya tug`diradi. Psixologik
jihatdan sig`ishmaydigan kishilar jamoada uzoq vaqt qololmaydilar. Shaxsning jamoa
bilan moslasha olmasligiga bir necha sabablar bo`lishi mumkin. Masalan: yagona bir
maqsadning bo`lmasligi, shaxsda salbiy xislatlarning bo`lishi, takabburlik, ezmalik,
o`zini tuta olmaslik kabilar. Guruh ongi bilan guruhiy moslik bir - biri bilan bog`liq
tushunchalardir. Jamoa va guruhiy moslik fiziologik , psixologik bo`lishi mumkin.
Masalan, jismoniy jihatdan zaif bo`lgan yigit bilan sog`lom, kuchli yigitga bir xil ish
topshirilsa ularda fiziologik nomoslik kuzatiladi. YOshi turli xil o`quvchilarda bir xil
masala echish topshirilsa psixologik jihatdan nomoslikni keltirib chiqaradi.
Jamoa va guruhdagi moslik shaxslarning bir qator xususiyatlariga bog`liq. Bunday
xususiyatlar jismoniy, ya`ni bo`yning balandligi, muskul kuchiga bog`liq. SHuningdek,
idrok, diqqat, tafakkur, iroda xususiyatlariga ham bog`liq bo`ladi. Masalan, guruh
a`zolaridan biriga yoqadigan musiqa boshqasiga yoqmasligi mumkin. Oilada er va
xotinning xarakteri mos bo`lishi kerak.
Psixologik moslik deganda guruh a`zolari sifatlari va qarashlarining aynanligi emas,
balki ular ayrim sifatlarining mos kelishi, qolganlarining tafovut qilishi nazarda tutiladi.
Bundan tashqari fanda psixofiziologiya va ijtimoiy psixologik moslik ham farqlanadi.
Birinchi holatda faoliyat jarayonida odamlarning bir xil va mos tarzda harakat qila
olishlari, ish ritmi va tezligidagi uyg`unliklar nazarda tutilsa, ikkinchisidan ijtimoiy
xulqdagi moslik - ustanovkalar birligi, ehtiyoj va qiziqishlar, yo`nalishlar birligi nazarda
tug`iladi. Birinchi xil moslik sanoat korxonalari xodimlarida samarali bo`lsa, oliygoh
o`qituvchilari, ijodiy kasb egalarida ijtimoiy psixologik moslikning ahamiyati katta.
Guruh va jamoadagi ruxiy muhit
Ijtimoiy psixologik muhit deganda, o`sha guruhning a`zolari fikrlari, hissiyotlari,
dunyoqarashi, ustanovkalar va o`zaro munosabatlaridan iborat bo`lgan emotsional intellektual holatni tushunamiz. Bu o`rindagi asosiy omil a`zolarning o`zaro
munosabatlaridir. Ma`lumki, o`zaro munosabatlar ish yuzasidan, faoliyat maqsadlari va
mazmuni bilan hamda bevosita bir - birlarini yoktirish – yoqtirmaslikka asoslangan
insoniy emotsional hissiyotlar ko`rinishida bo`lishi mumkin. Professional faoliyatni
bajarish jarayonida birinchi tipli munosabatlar ustun bo`lib, ikkinchilarining xarakterlari
birinchisidan kelib chiqadi. Do`stlar to`plangan davradagi muhit esa bevosita
simpatiyalarga tayanadi. Jamiyatdagi barcha nizolar, muammolarning echish usullaridan
biri insonlar o`rtasidagi munosabatlarni o`rganish va shunga ko`ra jamiyatdagi
o`zgarishlarni amalga oshirishdir.
28-Mavzu: Muloqot va uning turlari.
Muloqot turli-tuman vazifalarni bajaradi. Turli mualliflar muloqotning turli vazifalarini
ajratib ko‘rsatadilar. G.m. andreeva kommunikativ, interaktiv va perseptiv vazifasini
sanab o‘tadi. M.i. enikeev axborotli-kommunikativ, boshqaruv-kommunikativ, perseptivsamarali va affektiv-ekspressiv (emotsional o‘zini ifodalash) vazifalarini ko‘rsatadi. A.a.
brudnыy: instrumental, sindikatli, translyasiya, o‘zini ifodalash vazifalarini ajratadi.
Instrumental – bu muloqotning harakatni bajarish uchun muhim axborotni etkazishdan
iborat bo‘lgan asosiy ishchi vazifasi. Bu vazifaga yaqin bo‘lgan, lekin unga o‘xshash
bo‘lmagan vazifa, birlashtirish – sindikativ vazifa. Ko‘pchilik muloqot aktlarining
bevosita maqsadlari katta va kichik guruhlardagi odamlar o‘rtasidagi umumiylikni
aniqlash va mustahkamlashdan iborat. Sindikativ vazifa bilan o‘zini ifodalash vazifasi
bir-biriga yaqindir. O‘zini ifodalash o‘z mohiyatiga ko‘ra, hamfikrlikka, aloqaga
qaratilgan. Alohida o‘rinni ijodiy faoliyatdagi o‘zini ifodalash egallaydi, u faoliyat
mahsuli sifatida ijtimoiy ahamiyatga ega, chunki u, odamlar o‘rtasidagi muloqot
predmetiga aylanadi. Va, nihoyat, muloqotning translyasion – faoliyatning aniq usullari,
baholash mezonlari va dasturlarni etkazish vazifasi muhim ahamiyatga ega. Bu vazifa
ta’lim olish asosida yotadi: muloqot orqali shaxsning ta’lim olishi amalga oshadi. L.a.
karpenko maqsadga ko‘ra muloqotning sakkiz xil vazifasini belgilaydi: aloqaviy –
xabarlarni qabul qilish va etkazish, hamda o‘zaro aloqada bo‘lishga ikkala tomonning
shayligi holati sifatida aloqa o‘rnatish; axborotli – xabarlar, fikrlar, maqsadlar, echimlar
va boshqalar almashinuvi; chorlovchi – muloqot bo‘yicha sherikni u yoki bu harakatlarni
bajarishga yo‘naltiruvchi faolligini rag‘batlantirish; boshqaruvchi – hamkorlik faoliyatini
tashkil etishda haraktlarni o‘zaro yo‘naltirish va muvofiqlashtirish; anglash vazifasi –
etkazilgan ma’lumotning mohiyatini mutanosib holda idrok qilish va tushunishgina emas,
balki, sheriklarning ham o‘zaro bir-birlarini tushunishlari (istaklari, mayllari,
kechinmalari, holatlari va h.k.larni); amotiv – sherikda zarur hissiyotli kechinmalarni
uyg‘otish («hislar almashinuvi»), shuningdek, uning yordamida shaxsiy kechinma va
holatlarni o‘zgartirish; munosabatlarni o‘rnatish – individ mavjudligi kutilayotgan
jamiyatdagi rolli, darajali, ish bo‘yicha, shaxslararo va boshqa aloqalari tizimlarida o‘z
o‘rnini anglash va qayd etish; ta’sir o‘tkazish – sherikning holati, hulq-atvori, shaxsiymazmunli hosilalari, shuningdek, istaklari, mayllari, fikrlari, echimlari, tasavvurlari,
ehtiyojlari, harakatlari, faolligi va boshqalarni o‘zgartirish. B.f. lomov muloqotning
quyidagi vazifalarini taklif etadi: axborotni qabul qilish-etkazish jarayonlarini o‘z ichiga
olgan axborot-kommunikativ; hamkorlik faoliyatini amalga oshirishda harakatlarni
o‘zaro tuzatish bilan bog‘liq boshqaruvchi-kommunikativ, inson hissiyotlari sohasiga
tegishli bo‘lgan va o‘z emotsional holatini o‘zgartirishdagi ehtiyojlarga javob beruvchi
affektiv-kommunikativ vazifalar. Ko‘rsatib o‘tilgan vazifalar real muloqot amaliyotida
amalga oshiriladi.
Mazmun-maqsadlari va vositalariga ko‘ra muloqotni bir nechta turlarga bo‘lish mumkin.
Mazmuniga ko‘ra, u moddiy (faoliyat jismlari va mahsulotlari almashinuvi), kognitiv
(bilimlar almashinuvi), konditsiv (ruhiy va jismoniy holatlar almashinuvi), motivatsion
(xohishlar, maqsadlar, qiziqishlar, motivlar, ehtiyojlar almashinuvi), faoliyatli
(harakatlar, muolajalar, malakalar, ko‘nikmalar almashinuvi) bo‘lishi mumkin.
Moddiy muloqotda sub’ektlar, shaxsiy faoliyat bilan mashg‘ul bo‘lgan holda, uning
mahsulotlari bilan almashadilar, ular o‘z navbatida dolzarb ehtiyojlarni qondirish vositasi
bo‘lib xizmat qiladi. Konditsiyali muloqotda odamlar o‘zlarini ma’lum jismoniy yoki
ruhiy holatga keltirishga mo‘ljallangan bir-birlariga nisbatan o‘zaro ta’sir ko‘rsatadilar.
Masalan, kayfiyatni ko‘tarish yoki, aksincha, uni tushirib yuborish; bir-birini qo‘zg‘atib
yuborish yoki tinchlantirish, va, oqibatda, bir-birining kayfiyatiga ma’lum ta’sir
o‘tkazish. Motivatsiyali muloqotning mazmuni bir-biriga ma’lum istak, mayllarni
etkazish yoki ma’lum yo‘nalishda harakatlanishga shay bo‘lishlikdan iborat. Bunday
muloqot sifatida insondagi biror maqsadga, boshqa odamda biror-bir intilishning paydo
bo‘lishi yoki yo‘qolishi, kimdadir harakatga bo‘lgan ma’lum maylning yuzaga kelishi,
qandaydir ehtiyojning dolzablashtirilishi uchun etishish istagining kuchliligi kabi
vaziyatlarni keltirish mumkin. Kognitiv va faoliyatli muloqotning ifodasi bilish yoki
o‘quv faoliyatining turlari bilan bog‘liq muloqot bo‘la oladi. Bunda sub’ektdan sub’ektga
dunyoqarashni kengaytiruvchi, layoqatlarni rivojlantiruvchi va takomillashtiruvchi
axborot etkaziladi.
Maqsadlariga ko‘ra, muloqot xizmat ko‘rsatish ehtiyojlariga muvofiq holda biologik va
ijtimoiy turlarga bo‘linadi. Biologik – bu organizmni mustahkamlash, muhofazalash va
rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan muloqot. U asosiy hayotiy ehtiyojlarni qondirish bilan
bog‘liq. Ijtimoiy muloqot maqsadlari shaxslararo aloqalarni kengaytirish va
mustahkamlash, individ shaxsiy kamolotining interxususiy munosabatlarini o‘rnatish va
rivojlantirishdan iborat. Biologik va ijtimoiy ehtiyojlarni nechta turga ajratish mumkin
bo‘lsa, muloqotning ham shuncha xususiy maqsadlari bo‘lishi mumkin.
Vositalariga ko‘ra, muloqot bevosita va vositali, to‘g‘ridan –to‘g‘ri va bilvosita bo‘lishi
mumkin.
Bevosita muloqot tirik mavjudotga tabiat tomonidan berilgan tabiiy organlar: qo‘llar,
bosh, tana, tovush paylar va boshqalar yordamida amalga oshiriladi. Vositali muloqot
muloqot va axborot almashinuvni tashkil etishda maxsus vosita va qurollardan
foydalanish bilan bog‘liq. Bular yo tabiiy (yog‘och, erdagi izlar va h.k.) Yo madaniy
(belgilar tizimlari, matbuot, radio, televidenie, internet va h.k.) Jismlar.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot shaxsiy aloqalar va muloqot aktining o‘zida qatnashayotgan
odamlarning bir-birini bevosita idrok qilishini belgilaydi, ularga, masalan, jismoniy
aloqalar, odamlarning bir-birlari bilan suhbatlashishlari, bir-birlarining harakatlarini
bevosita ko‘rib turgan holda, ularga javob qaytarishlari kiradi. Bilvosita muloqot
vositachilar sifatida ish yuritadigan boshqa odamlar orqali amalga oshiriladi.
Muloqot turlari orasida, shuningdek, ish bo‘yicha va shaxsiy, instrumental va maqsadli
kabi turlarni ajratish mumkin.
Ish bo‘yicha muloqot, odatda, xususiy qism sifatida insonlarning hamkorlikdagi samarali
faoliyatiga kiritilgan va bu faoliyatning sifatini oshirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Uning mazmuniga odamlar ichki dunyosining muammolari emas, balki ularning nima
bilan mashg‘ulliklari kiradi. Ish bo‘yicha muloqotda suhbatdoshning shaxs, xarakter,
yosh, kayfiyat xususiyatlari hisobga olinadi, lekin ishdan ko‘riladigan manfaat shaxsiy
ixtiloflardanda ustun va muhimdir. Ish bo‘yicha muloqotdan farqli ravishda shaxsiy
muloqot, aksincha, asosan, ichki xarakterning psixologik muammolariga, inson shaxsini
chuqur va yaqinlik bilan ochib beradigan: hayot mazmunini izlash, muhim insonga,
atrofdagi voqealarga, qandaydir ichki nizolini hal etishga nisbatan munosabatini
aniqlashga qaratilgan.
Instrumental muloqot sifatida mustaqil ehtiyoj bilan rag‘batlantirilmaydigan, maqsadga
aylanmagan, lekin muloqot aktining o‘zidan qoniqishdan tashqari, qandaydir boshqa
maqsadga qaratilgan muloqotni keltirish mumkin. Maqsadli – bu o‘z holicha maxsus
ehtiyojni, ushbu vaziyatda muloqotga bo‘lgan ehtiyojni qondirish vositasi bo‘lib xizmat
qiluvchi muloqot.
Ta’kidlab o‘tish lozimki, odamlarning amaliy faoliyatida muloqotning quyidagi turlarini
ajratadilar:
1. «niqoblar aloqasi» - suhbatdoshning shaxs xususiyatlarini tushunish va hisobga olishga
intilish mavjud bo‘lmagan rasmiy muloqot bunda haqiqiy hissiyotlar, istaklar,
munosabatlarni yashirish imkonini beruvchi rasmiy iboralar, odatiy xushmuomalalik,
dimog‘dorlik niqoblari, yuz, imo-ishora ifodalarining to‘plami qo‘llaniladi.
2. Oddiy muloqotda boshqa odamga zarur yoki xalal beruvchi ob’ekt sifatida baho
beradilar: agar zarur bo‘lsa, aloqaga faollik bilan kirishadilar, agar xalal beradigan bo‘lsa,
– itarib yuboradilar, yoki tahdidli qo‘pol iboralarni qo‘llaydilar.
3. Rasmiy-rolli muloqot – bu sheriklarning ijtimoiy rollari darajasidagi muloqot (boshliq
– qo‘l ostidagi xodim, sotuvchi – xaridor, servis xizmati xodimi – mijoz). Bunda ma’lum
qoidalar va xohishlar asosida ish yuritilib, muloqot mazmuni va vositalari ularga
bo‘ysundirilgan.
4. Boshqariladigan muloqot suhbatdoshning shaxs xususiyatlaridan kelib chiqib, turli
usullarni ( xushomad, qo‘rqitish, aldov va boshqalar) qo‘llagan holda undan foyda
olishga qaratilgan.
5. Dunyoviy muloqot – bu turning mohiyati biror mavzuga oid bo‘lmasligidan iborat,
ya’ni, odamlar o‘z fikrlarini emas, balki bunday vaziyatlar uchun umumiy bo‘lgan
fikrlarni bildiradilar.
6. Havoyi muloqot – bu muloqot uchun muloqot.
7. Do‘stlarning ma’naviy, shaxslararo muloqoti vaqtida istalgan mavzuni qo‘zg‘atish va
bir-birlarini yuz ifodasi, tovush ohangi va harakatlar yordamida tushunish mumkin.
Inson hayotida muloqot alohida jarayon yoki faollikning mustaqil shakli sifatida mavjud
bo‘lmaydi. U jadal va ko‘p tomonlama muloqotsiz paydo bo‘lmaydigan individual yoki
guruhli amaliy faoliyatga kiradi.
Odamlar o‘rtasidagi muloqotning eng muhim turlari verbal va noverbal muloqotdir ( 6.1
rasm).
Noverbal muloqot til, tovush nutqining qo‘llanilishiga asoslanmagan bo‘lib, bu mimika,
imo-ishoralar, pantomimika, sensor yoki tana orqali aloqalar vositasidagi muloqot. Bu
boshqa odamdan qabul qilinadigan taktil, ko‘rish, eshitish, hid bilish, hamda, boshqa
sezgi va tasavvurlar. Odam muloqotining noverbal shakl va vositalarning ko‘pchiligi
tug‘ma bo‘lib, faqat o‘ziga o‘xshashlar bilan emas, balki, boshqa tirik jonzotlar bilan ham
hissiyot va hulq-atvor darajalarida hamfikrlikka erishish orqali o‘zaro ta’sir ko‘rsatishga
imkon beradi.
Verbal muloqot faqat insonga xos bo‘lib, zarur shart sifatida tilni o‘zlashtirishni belgilab
beradi. Nutq muloqot vositasi sifatida bir vaqtning o‘zida ham axborot manbai sifatida,
ham suhbatdosh bilan o‘zaro ta’sirlashuv vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Buyuk shoir
sa’diyning so‘zlarini yodda tutish lozim: «aqling bormi yoki yo‘q, buyukmisan yo kichik,
biz bilmaymiz, sen bir so‘z atmaguningcha». Verbal (nutq) muloqot tarkibiga: so‘zlar,
iboralar ma’nosi va mohiyati kiradi. Asosiy o‘rinni so‘zning qo‘llanilish aniqligi, uning
ifodalanishi va hammabopligi, tovushlar, so‘zlar talaffuzi, ohang ifodasi va mohiyati
egallaydi. Nutqdagi tovush hodisalari: nutq jadalligi, tovush balandligi modulyasiyasi,
tovush toni, nutq vazni, tovush sifati, ohangi, aniqligidan iborat. Tovush sifatining
ifodalanishi: o‘ziga xos maxsus tovushlar: kulgu, hiqillash, yig‘i, pichirlash, xo‘rsinishlar
va boshqalar; ajratuvchi tovushlar – bu yo‘tal; ahamiyatsiz tovushlar – tanaffuslar,
shuningdek, nazalizatsiya tovushlari – «xm, xm», «e-e-e», «o-o-o» va boshqalar.
Tadqiqotlarga ko‘ra, odam kommunikatsiyasining har kungi aktida so‘zlar – 7%, tovush
va ifodalar – 38%, nutqiy bo‘lmagan o‘zaro ta’sir – 53%ni tashkil etadi. Publitsiy
aytganidek: «ovoz orqali gaplashamiz, butun tanamiz orqali suhbatlashamiz».
Kundalik muloqotda odamlar ko‘proq quyidagi fanlar o‘rganadigan muloqotning
noverbal vositalaridan foydalanadilar: kinestetika (inson hissiyotlarining tashqi
ifodalanishi), mimika (yuz mushaklarining harakati), imo-ishoralar (tana alohida
qismlarining ishoratli harakatlari), pantomimika (butun tana: gavda holati, qomat, egilish,
yurish harakatlari), takesika (muloqot vaziyatidagi yaqinlashishlar: qo‘l siqish, o‘pishish,
tegib ketish, siypalash, itarib yuborish va h.k.), proksemika (odamlarning muloqot
vaqtida fazoda joylashishi, inson aloqalarida quyidagi masofalar sohalarini ajratadilar:
yaqinlik sohasi (15-45 sm), shaxsiy yoki xususiy soha (45-120 sm), ijtimoiy soha (120400 sm), ommaviy soha (400 smdan ortiq)).
Mimika, nigoh, imo-ishoralar – noverbal muloqotning ko‘proq ma’lumot olish mumkin
bo‘lgan vositalari. Peshona, qoshlar, og‘iz, ko‘zlar, burun, iyak – bu yuz qismlari
insonning asosiy hissiyotlari: hijron, g‘azab, shodlik, ajablanish, qo‘rqinch, nafrat, baxt,
qiziqish, qayg‘u va boshqalarni ifodalaydilar.
Muloqot turlaridan tashqari, uning ba’zi shakllarini ham ajratish mumkin, bular: rasmiyish
yuzasidan,
mutaxassislik,
xususiy,
ommaviy,
pedagogik
muloqot,
autokommunikatsiya (o‘zi bilan muloqot)lardir.
Muloqot o‘zining maxsus masalalari hal etiladigan ma’lum davrlarga ega. Eng
mas’uliyatli davr tayyorgarlik davri – muloqotni rejalashtirish, o‘zi uchun muloqot
natijalariga qaratilgan mayllarni aniqlab olish zarur. Muloqotning birinchi bosqichi –
aloqaga kirishish. Bunda vaziyatga kirishish, sherikning holati, kayfiyatini his etish, o‘zi
kirishib ketib, boshqasiga ham yo‘nalishini belgilab olishga imkon yaratish muhimdir. Bu
davr ruhiy aloqa o‘rnatilishi bilan yakunlanadi. So‘ngra qandaydir muammo,
tomonlarning vazifasi va mavzuni ishlab chiqishda diqqatni jamlash davri boshlanadi.
Keyingi bosqich – motivatsion zondaj. Uning maqsadi – suhbatdoshning motivlari va
qiziqishlarini anglash. So‘ngra diqqatni mustahkamlash bosqichi boshlanadi, keyin esa
fikrlarda nizolilar bo‘lsa, asoslash va ishontirish bosqichi keladi. Va, nihoyat, natijalarni
qayd etish bosqichi boshlanadi. Agar mavzular ko‘rib chiqilgan bo‘lsa yoki sherik
notinchlik alomatlarini namoyon qilgan taqdirda muloqotni yakunlash zarur. Muloqotni
doimo davom ettirish istiqboli bilan yakunlash kerak. Eng oxirgi daqiqalar, yakuniy
so‘zlar, qarashlar, qo‘l siqishlar o‘ta muhimdir, ba’zida ular ko‘p vaqt davom etgan
suhbat natijasini butunlay o‘zgartirib yuborishi mumkin.
Muloqot tuzilishida uch xil o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tomonlar: kommunikativ yoki
kommunikatsiyani, interfaol va perseptiv nuqtai nazarlarni ajratib ko‘rsatadilar.
29-Mavzu: Bilish jarayonlari va professional faoliyat.
Professional faoliyat shaxsdan juda ko’p bilimlarni hamda malakalarni talab qiladi. Nima
uchun u yoki bu kasbni tanlaganini anglab yetgan shaxs (motivlar muammosi), endi o’z
faoliyati va qobiliyatlarini boshqara bilishi va o’z ustida muttasil ishlab, malakalarini
orttirib borishi shart. Professional bilimdonlik shu nuqtai nazardan shaxs umumiy
madaniyatining shunday yo’nalishiki, unga faqat kasbiga taalluqli bo’lgan bilimlardan
tashqari, shu bilimlarning hosil bo’lish yo’llari va malakalarning takomillashuvini
ta’minlovchi psixologik jarayonlar va holatlarni bilishni ham taqozo etadi. Bu
psixologiyada bilish jarayonlari va ularning mohiyatini va kechishini bilish demakdir.
Ma’lumki, odamlar bir-birlaridan ko’p jihatlari bilan farq qiladilar. Masalan, ayrimlar
ko’rgan-kechirganlarini juda yaxshi esda olib qolib, kerak vaqtda aniq esga tushira
oladilar. Ba’zilar ko’zi bilan ko’rgan har qanday obyektni mayda detallarigacha bayon
etish qobiliyatiga ega. Yana birlari eshitgan narsalari xususida aniqroq fikrlaydi, kimdir
sodda, ravon tilga o’z his-kechinmalarini ayta olsa, boshqalar – har bir hikoyaga albatta,
fantaziya elementlarini qo’shishga moyil bo’ladilar. Demak, odamlarning tashqi olamdan
oladigan taasurotlari va ularni ongda tartiblashtirish qobiliyatlari har xil bo’larkan.
Ikkinchi tomondan, shunday kasb-korlar borki, u shaxsdagi u yoki bu sifatlarning
mukammalashib borishiga imkon beradi. Masalan, yirik avtomatik boshqaruv tizimlarida
ishlaydigan operator o’z diqqatini har qanday mayda o’zrgarishlarga ham qaratishga
o’rgansa, konstruktor mavhum matematik hisob-kitoblarga usta bo’lib boradi. Iqtisodchimoliyachi pulning har bir tiyinidan foyda olishga o’rgansa, shoir tabiatan barcha hodisa
va voqyealarni badiiy bo’yoqlarda, o’ziga xos idrok qilishga moyilligi oshadi. Demak,
odamning tashqi olam xossa va xususiyatlarini ongida aks ettirishi uning iqtidori o’sishi
va professional malakalari rivojlanganligiga bog’liq tarzda kechadi. Shuning uchun har
ongning muhim aks ettirish shakllari bo’lmish bilish jarayonlari – idrok, sezgi, xotira,
diqqat, tafakkur, iroda va hissiyotlarning inson hayoti va professional o’sishidagi roliga
to’xtalib o’tamiz. Xo’sh, bilish jarayonlari deganda psixologiyada aynan nimalar nazarda
tutiladi? Bilish jarayonlari – bu shunday psixik jarayonlarki, ular shaxsga o’zini o’rab
turgan atrof-muhitning ma’lum va muhim xususiyatlarini anglashga, tushunishga va ular
ustida o’ziga zarur xulosalar chiqarib, o’z xulq-atvorini rejalashtirishga imkon beradi. Bu
jarayonlar insonga juda yaqin va tanish. Chunki har birimiz ongimiz borligini, atrofdagi
narsalar va hodisalarning ayrim alohida hamda yaxlit xususiyatlarini bilamiz. Bu narsa va
hodisalar bizda har bir alohida sharoitda o’ziga xos hissiy-kechinmalarni keltirib
chiqarishini ham bilamiz. Masalan, qorningiz och qolganda, yemishga bo’lgan
talabingizni haqiqatan bor yoki yo’qligini birovlardan so’ramaysiz-ku? Yoki kitob
mutoala qilayotgan shaxs shu kitobni rost bilan ham o’zi o’qiyotganligini boshqalardan
so’ramaydi. Bunday ishlar o’z-o’zidan tabiiy jarayonlarday kechaveradi.
Faqat imtihon paytida kechasi bilan mutoaala qilib, o’rganib chiqqan materialni nega
hozir domla oldida eslay olmayotganligingiz sizni ko’proq qiziqtiradi va siz “Xotiram
ustida ishlashim kerak” degan xulosaga kelasiz. Darhaqiqat, bilish jarayonlari ham
ma’lum ma’noda boshqariladigan jarayonlar bo’lib, agar siz o’z imkoniyatlaringizni
kengaytirish yoki iqtidor darajangizni orttirmoqchi bo’lsangiz, bu jarayonlarga oid
ma’lum qoidalar va xususiyatlarni bilib olishingiz kerak. Bilish jarayonlari va ularning
umumiy xususiyatlari. Inson ongi bir qarashda yaxlit narsa, aslida u ayrim alohida
jarayonlardan iborat. Shuning uchun ham atrof-muhitni, o’zimizni bilishimizga imkon
beruvchi ongni o’rganish uchun uni alohida psixik jarayonlarga bo’lib o’rgana
boshlaganlar. Bu jarayonlar – sezgilar, idrok, xotira, diqqat, tafakkur, nutq va
boshqalardir. Bu jarayonlar shu qadar bir-birlari bilan bog’liqki, birini ikkinchisiz
tasavvur qilishning o’zi qiyin. Masalan, ko’rib idrok qilib turgan narsangizni fikrlamay
ko’ringchi, uning mohiyatini bilasizmi? Diqqat bilan ko’rgan yoki o’qigan tekstingizni
eslab qolasiz. Yoki biror narsa to’g’risida fikrlash uchun bizga bir vaqtda ham ilgarigi
idrok obrazlari, ham eslab qolish mahoratimiz, ham ichki nutqimiz, irodamiz va diqqat
kerak bo’ladi. Hattoki, tasodifan qo’limizga kirib ketgan zirapchaga bergan reaksiyamiz
ham oddiy oh-vohga o’xshash hissiyotlardan tashqari, o’sha narsaning bu yerda qanday
paydo bo’lganligi kabi qator tafakkur jarayonlarini keltirib chiqaradi. Murakkab
kompyuter texnikasi chiqqandan keyin odamning o’z psixik jarayonlariga qiziqishi
yanada ortdi. Endi ma’lumotlarni qabul qilish (an’anaviy idrok deb ataluvchi jarayonga
o’xshash), ularni qayta ishlash (tafakkurga o’xshash) va uni saqlash (xotira) haqida ko’p
gapiradigan bo’lib qoldik. Lekin bu insondagi tabiiy jonli jarayonlar ahamiyati va
tarbiyasi masalasini yanada yuqori ko’tardi. Psixologiya sohasida eksperimental
ishlarning muvaffiqiyatli amalga oshirilishi aslida inson psixikasi kompyuterdan ko’ra
murakkabligi va odam anglagan ma’lumotlaridan ko’proq narsalarni idrok qilib, qabul
qilishini isbotladi. Masalan, maxsus asboblar yordamida aslida odam ko’rmayotgan, his
qilmayotgan juda kuchsiz signallar ham fiziologik reaksiyalarni keltirib chiqarayotganligi
qayd etildi. Masalan, shu narsa aniqlanganki, odam kino ko’rayotganda bir sekundda 24
kadrni idrok qiladi va biror tasvir ko’z o’ngida gavdalanadi. Psixologlar shunday
eksperiment qilishdi: kunlarning birida o’ziga xos tasvir namoyon etildi. 24 ta kadr
o’rniga 25 ta kadr berib, o’sha 25-kadrda “Koka-kola iching” degan yozuv berildi.
Tabiiy, oddiy idrok bu bitta kadrni ilg’amaydi. Lekin tomoshadan keyin kinoteatr
bufetida ushbu ichimlikni ichish 18 foizga oshgan. Demak, aslida ong bu ma’lumotni
qabul qilgan, lekin real anglash, oydinlashuv ro’y bermagan ekan. Analogik holat
xotiramizda ham tez-tez ro’y beradi. Kimnidir uchratib qolamizda, o’ylanamiz: qayerda
ko’rgan ekanman? hyech eslolmaysiz, lekin yuzi, ko’zi va boshqa sifatlari tanishday.
Buni ham shunday izohlash lozimki, odam ko’rgan-kechirganlari aslida miyada
saqlanadi, biz ong sohasiga ayrimlarinigina chiqara olamiz.
Faqat, kasal bo’lib yoki biror narsadan qattiq tashvishga tushganimizda kallamizga har
xil o’y-fikrlar kelaveradi. O’shalar aslida bor narsalarning beixtiyor tiklanishi. Ongdagi
ma’lumotlarning aslida miyamizdagilardan kamligining asosiy sababi – odam har qanday
ma’lumotni saralab, tanlab qabul qiladi, o’zi uchun “ahamiyatsiz” deb baholagan narsaga
diqqat ham qilmaydi, eslab qolmaydi ham. U o’z ongida barcha mavjud ma’lumotni
o’ziga xos tarzda qayta ishlaydi, o’zgartiradi. Shuning uchun ham har bir inson o’ziga
xos va qaytarilmasdir – individualdir, deyiladi. Bilish jarayonlardagi individuallik
sabablarini tushunish uchun eng muhim bilish jarayonlari bilan tanishamiz. Bilish
jarayonlari va ularning qisqacha tasnifi. Insonning sezgisi, idroki, xotirasi, tafakkuri,
nutqi, xayoli, his-tuyg’ulari va irodasi psixik jarayonlar deb ataladi. Sezgi – odamning
tegishli sezgi organlariga moddiy olamdagi narsa va hodisalar ta’sir ko’rsatgan paytida
ulardagi ayrim xossalarning aks ettirilishidan iborat bo’lgan eng sodda psixik jarayondir.
Sezgi, asosan, eksteroseptorlar, interioseptorlar hamda proprioseptorlardan tashkil topadi.
O’z navbatida ularning har bir tarmoqlanish xususiyatiga ega hisoblanadi Fanda, asosan,
eng ko’p o’rganilgan tarmoq – bu ekstroseptorlar sanalib, ularga ko’rish, eshitish, hid
bilish, ta’m-maza bilish hamda teri-tuyish sezgilari kiradi. Idrok – ayni choqda sezgi
organlarga ta’sir etib turgan narsa va hodisalarning aks ettirilishidan iborat bo’lgan psixik
jarayondir. Tasavvur – biz ilgari idrok qilgan narsa va hodisalar obrazini ayni choqda
fikran qayta tiklashimizdir. Tasavvurlar idrok bilan o’xshash bo’lib, idrok asosida
maydonga keladi, ammo ular, odatda, idrokka qaraganda birmuncha xiraroq, rangsiz
bo’ladi va unchalik to’liq bo’lmaydi. Xotira – o’tmish tajribalarimizda nimaiki hodisa
yuz bergan bo’lsa, shuni esda olib qolish, esda saqlash va keyinchalik esga tushirish yoki
tanishdir . U quyidagi psixik jarayonlardan: esda olib qolish, o’zlashtirilgan materialni
esda saqlash, tanish va esga tushirishdan iboratdir. Xayol – biz ilgari idrok qilmagan
predmet va hodisalarni yaratishdan iborat bo’lgan psixik jarayondir. Iroda – kishining o’z
oldiga qo’yilgan maqsadga erishish uchun ichki va tashqi to’siqlarni harakat yordamida
yengish vaqtida vujudga keladigan psixik jarayondir. Tafakkur – fakt va hodisalarni
mavhumlashtirgan, umumlashtirgan holda va vositali ravishda aks ettirishdan, ular
o’rtasiga aloqa hamda munosabatlarni aniqlashdan iborat bo’lgan bilish jarayonidir
Diqqat – ongning biron-bir predmet, hodisa yoki faoliyatga qaratilishi hamda
to’planishidir. Ongning qaratilishi deganda obyektni tanlab olish nazarda tutiladi,
ongning biron-bir narsaga to’planishi esa ana shu obyektga aloqador bo’lmagan barcha
narsalarni ong doirasidan tashqarida qoldirish ma’nosini bildiradi. Nutq – kishilarning til
vositasida o’zaro munosabatda bo’lish jarayonidir.
30-Mavzu: Sezgi, diqqat, xotira va uning turlari
Sezgi, diqqat, xotira va uning turlari. Odamga xar bir daqiqada atrof-muxitdan juda kup
narsa va xodisalar tasir etib turadi. Lekin odamga tasir etayotgan bu narsa va
xodisalaryaing hammasi bir xil aniqlikda aks ettirilmaydi. Ulardan ayrimlari anik yakkol
aks ettirilsa, boshqa birlari shunchaki juda xira aks ettiriladi, yoki umuman aks
ettirilmaydi. Bu esa ana shu odamga tasir etayotgan narsalarga diqqatning kay darajada
karatishiga boglikdir. Demak, diqqatimiz qaratilgan narsa va xodisalar anik; va tula aks
ettiriladi. Diqqatning nerv-fiziologik asosida orientirovka yoki tekshirish deb ataladigan
maxsus refleks yotadi. Bunday refleksii akademik I.P.Pavlov maxsus ibora bilan «bu
nima ran refleksi» deb ham ataydi. Ana shu refleks odatda organizmga tosatdan birorta
yangi narsaning tasiri yoki xaddan tashqari kuchli tasirot orqali hosil boladi. Orientirovka
yoki tekshirish refleksi diqqatning fiziologik asosi xisoblanadi, chunki bu refleks bosh
miya yarim sharlarining pusti da kuchli qozgalish jarayonidan iborat boladi. Boshqacha
kilib aytganda xar bir daqiqada organizmga turli narsalarning tasiridan hosil bolgan
kozgalishlarga nisbatan orientirovka yoki tekshirish refleksi ayni chogda nisbatan kuchli
(yani optimal) kozgalish manbaini yuzaga keltiradi. Bosh miya yarim sharlarining
postida paydo boladigan kuchli kozgalish manbai nisbatan uzoqroq saqlanib turadigan
mustahkam kozgalish boladi. Ixtiyorsiz diqqat deb tosatdan tasir qilgan biror sabab
tufayli bizning hohishimizdan tashkdri hosil boladigan diqqatga aytiladi. Odamning koz
ongida paydo boladigan juda yorkin rangli narsalar, ozining tashki korinishi jixatidan
odatdagi narsalardan keskin farq kiluvchi predmetlar, tosatdan paydo bolgan qattik,
tovush, biror narsaning keskin harakati va shu kabilar ixtiyorsiz diqqatni yuzaga
keltiruvchi sabablar bolishi mumkin. Masalan, xikoya oqish mashguloti paytida tosatdan
uchib otgan reaktiv samolyotning kattik; va baxaybat tovushi hammaning diqqatini
beixtiyor oziga jalb kiladi. Ixtiyoriy diqqat deb, oldindan belgilangan qatiy bir maksad
asosida va ongli ravishda diqqatimizni malum bir narsa va xodisalarga qaratnshimizga
aytiladi. Odamning kopchilik faoliyatlari asosan ixtiyoriy diqqatning ishtiroki bilan
amalga oshiriladi. SHuning uchun barcha faoliyat turlarida, yani uqish, oyin va mexnat
faoliyatlarida ixtiyoriy diqqatning roli juda kattadir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatga
nisbatan uzoq vaqt mobaynida davom etadigan diqqat turi bolib, u zor berishlikni, yani
irodaviy kuch sarf kilishlikni talab etadi. Diqqat xususiyatlari. Odamning diqqati bir
qancha xususiyatlarga ega bolib, ulardan asosiylari - diqqatning kuchi va barqarorligi,
diqqatning kolami, diqqatning bolinuvchanligi va diqqatning kochuvchanligidan
iboratdir. Diqqatning kuchi va barqarorligiga kura odamlarning diqqatlari ozining kuchi
va barqarorligi jixatidan bir-biridan farq kiladi. Ayrim odamlarning diqqati kuchli va
barqaror bolsa, boshqa bir odamlarning diqqati kuchsiz va beqaror boladi. Diqqatning
kuchi va barqarorligi deb, odam oz diqqatini biror narsa yoki xodisaga uzoq muddat
davomida muttasil karatib tura olishiga aytiladi.
Diqqatning kuchi va barqarorligi inson xayotida juda katta ahamiyatga ega. Chunki
diqqatni malum muddat biror narsaga muttasil, yani uzluksiz tarzda karatib odam ishlay
ham olmaydi, oqiy ham olmaydi va xatto uxlay ham olmaydi Odam sezgilar orqali
moddiy borliqdagi barcha predmeti va hodisalari o'z ongida aks ettiradi, tashqi
dunyoning predmetlari va voqea hodisalari munosabatini bog'laydi, tashqi
kuzatuvchilarning sezgi a'zolari uzluksiz ta'sir etishi tufayli sezgi vujudga keladi. Odamni
o'rab turgan olamdagi narsa va hodisalarni turli xil belgi va xususiyatlari sezgilarda aks
etadi. Jumladan, ko'rish sezgisi orqali yorug'lik turlarini ranglarni eshitish sezgisi orqali
nafas olish natijasida butun bo'shligiga havo zarrachalarini ta'siri, predmetlarning teriga
ta'siri natijasida teri sezgilari hosil bo'ladi. Sezgilar o'z mohiyati jihatidan shaxsning
barcha bilimlari uchun asosi va manba hisoblanadi Sezgilar tufayligina idrok, xotira,
tasavvur, tafakkur va xayol kabi ruhiy jarayonlar hosil bo'ladi. Odamning sezgilari orqali
tashqi dunyo voqea hodisalarini bilish quyidagi uch bosqichdan iborat.
1. Tashqi dunyodagi predmetlar va voqea hodisalar sezgi a'zosiga (reseptorga) ta'sir etadi.
Bu ta'sir tegishli nervlarni harakatga keltiradi, natijada qo'zg'alish vujudga keladi.Bu
qo'zg'alish maxsus nervlar yordamida bosh miyaga yetkaziladi. Bosh miya po'stining
markaziy hujayralar tizimida, qo'zg'alish yuz beradi. Ushbu uch bosqichdan iborat
bo'lgan sezuvchi nerv apparati mashhur rus fiziologi akademik I.P.Pavlov ta'limotida
analizator deb ataladi.
Ya'ni, biror predmet yoki voqea-hodisaning ta'sirini bevosita aks ettiruvchi apparat
analizator deyiladi.Analizatorlarning har uchala qismdan birortasi zarar ko'rsa, sezgi
vujudga kelmaydi. Demak, sezgi deb, moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning sezgi
a'zolariga ta'siri natijasida vujudga keladigan va bu narsa yoki hodisalarning ayrim
belgilarini aks ettiradigan psixik jarayonga
aytiladi. Sezgilar tashqi ta'sirotlarining harakteri, yo'nalishi va mazmuni bilan bog'liq
holda quyidagi turlariga bo'linadi:
1. Ko'rish sezgilari.
2. Eshitish sezgilari.
3. Hidbilish sezgilari.
4. Ta'm yoki ma'za sezgilari.
5. Teri sezgilari.
6. Muskul va harakat sezgilari.
Organik sezgilar.
Ko'rish sezgisini analizatori ko'zdir.Bu sezgining qo'zg'ovchisi esa yorug'lik hisoblanadi.
Ko'rish jarayonining yuzaga kelishi uchun ta'sirlovchi, ya'ni yorug'lik ko'zning to'r
pardasidagi retseptorlarga ta'sir etish va ko'rish markaziga borgandagina biz ko'ramiz.
Eshitish sezgisini analizatori quloq bo'lib, vazifasi tovushlarni sezishdir. Tovush
chiqaruvchi jismdan har tomonga tarqaluvchi to'lqinlari eshitish sezgilarining
qo'zg'atuvchisi hisoblanadi, ovoz to'lqinlarining tebrangan havo zarralari orqali quloqka
kirishi natijasida eshitish sezgisi vujudga keladi. Ichki quloqda joylashgan eshitish
nervining uchidagi reseptorlardan tovush to'lqinlari eshitish orqali bosh miya katta yarim
sharlari sohalariga borishi natijasida eshitish sezgisi bo'ladi. Hid bilish sezgisining
analizatori bug'in bo'lib, bo'rinbo'shlig'ining yuqori qismida joylashgan hid bilish
nervning reseptorlari qabul hid bilish nerv orqali bosh miyadagi hid bilish markazga
borgandagina hidni sezamiz. Ta'm yoki ma'za tilda joylashgan reseptorlar orqali seziladi.
Teri sezgilari yerdamida oraginzmga biron narsaning tegishi, harorat va og'riq seziladi.
Muskullar, pay va bo'g'inlardagi proprioreseptorlar deb ataladigan uchlarining tana
harakati vaqtidagi qo'zg'alishi natijasida muskul harakat sezgilari paydo bo'ladi. Bu
sezgilar odamga o'z organizmidagi barcha qismlarning holati va harakatlarini bilishga
imkon beradi. Buning natijasida odam gavdasidagi har bir harakatni bilishga imkoni
beradi. Organik sezgilarga ochlikni, chanqashni, ko'ngil aynishini, ortiqcha to'qligini va
shu kabilarni sezish kiradi, ya'ni organizmlarining ichki holatini aks ettiradi. Organik
sezgilarining sezuvchi nervlari ichki a'zolarining devorlari ham boshqa to'qimalarda
joylashgan reseptorlari orqali taa'ssuroti seziladi. Barcha sezgi turlarida adaptasiya
hodisasi mavjud bo'lib, organizmning har qanday sharoitda ham tashqi muhitning
o'zgarishlariga va taa'ssurotlariga moslashish, ko'nikish imkoniyatlarini beradi. Sezgilar
doimo ta'sirning kuchiga bog'liq bo'ladi, shuning uchun sezgilar ma'lum chegara ichida
hosil bo'ladi. Sezgilar doimo bir-biriga ta'sir etadi va o'zaro munosabatda bo'ladi.
Analizatorlarning sezgilari insonning mehnat faoliyati jarayonida shakllanadi va
takomillashadi
31- Mavzu: Qobiliyat va uning turlari.
Psixologiyaning eng murakkab va qiziqarli muammolaridan biri bu individual farqlar
muammosidir. Bu muammo doirasiga kirmaydigan odamning hech bo'lmaganda bitta
xususiyatini, sifatini, xususiyatini nomlash qiyin. Kishilarning ruhiy xossalari va sifatlari
hayotda, ta’lim, tarbiya, faoliyat jarayonida shakllanadi. Xuddi shu bilan ta'lim
dasturlari va o'qitish usullari, biz barcha individual xususiyatlarni ko'ramiz. Va bu ajoyib.
Shuning uchun odamlar juda qiziq, chunki ular boshqacha. Shaxsning individual
xususiyatlarida markaziy nuqta uning qobiliyatlari bo'lib, u shaxsiyatning shakllanishini
belgilaydigan va uning individualligining yorqinlik darajasini belgilaydigan qobiliyatdir.
Imkoniyatlar- Bu ichki sharoitlar inson taraqqiyoti, uning tashqi dunyo bilan o'zaro ta'siri
jarayonida shakllanadi. “Insonni boshqa tirik mavjudotlardan ajratib turuvchi qobiliyatlar
uning tabiatini tashkil etadi, lekin inson tabiatining o‘zi tarix mahsulidir”, deb yozgan edi
S.L. Rubinshteyn. Inson tabiati tarixiy taraqqiyot jarayonida inson mehnat faoliyati
natijasida shakllanadi va o'zgaradi. Intellektual qobiliyat tabiatni o'zgartirib, shaxs uni
anglagan, badiiy, musiqiy va boshqalar sifatida shakllangan. san’atning turli turlari
rivojlanishi bilan birga shakllandi”
"Qobiliyat"
tushunchasi
uchta
asosiy
xususiyatni
o'z
ichiga
oladi:
Birinchidan, qobiliyatlar deganda bir shaxsni boshqasidan ajratib turuvchi individual
psixologik xususiyatlar tushuniladi. Bu hislar va idrok, xotira, fikrlash, tasavvur, histuyg'ular va iroda, munosabatlar va vosita reaktsiyalarining xususiyatlari va boshqalar.
Ikkinchidan, qobiliyatlar, umuman olganda, individual xususiyatlar deb ataladigan emas,
balki faqat faoliyat yoki ko'plab faoliyatni amalga oshirish muvaffaqiyati bilan bog'liq
bo'lganlar. Faoliyat va munosabatlarning xilma-xilligi mavjud bo'lib, ularning har biri uni
etarlicha yuqori darajada amalga oshirish uchun ma'lum qobiliyatlarni talab qiladi. Shakshubhasiz kishilarning individual xususiyatlari bo'lgan jahldorlik, letargiya, befarqlik
kabi xususiyatlar odatda qobiliyat deb nomlanmaydi, chunki ular har qanday faoliyatning
muvaffaqiyati uchun shart sifatida qaralmaydi.
Uchinchidan, qobiliyatlar deganda shaxsning mavjud ko'nikmalari, qobiliyatlari yoki
bilimlari bilan cheklanib qolmasdan, balki ushbu bilim va ko'nikmalarni egallashning
qulayligi va tezligini tushuntira oladigan individual xususiyatlar tushuniladi 2 .
Yuqoridagilarga asoslanib, quyidagi ta'rifni olish mumkin.
Qobiliyatlar - bu faoliyat talablariga javob beradigan va uni muvaffaqiyatli amalga
oshirish sharti bo'lgan shaxsning shunday individual psixologik xususiyatlari.
Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, qobiliyatlar deganda shaxsning ma'lum bir faoliyatni
muvaffaqiyatli bajarish uchun mos keladigan xususiyatlari yoki fazilatlari tushuniladi.
Siz biron bir kasbdan qat'i nazar, shunchaki "qodir" yoki "hamma narsaga qodir"
bo'lolmaysiz. Har bir qobiliyat, albatta, biror narsaga, har qanday faoliyatga qobiliyatdir.
Qobiliyatlar faqat harakatda namoyon bo'ladi va rivojlanadi. Inson u yoki bu faoliyatga
qobiliyat bilan tug'ilmaydi. Qobiliyatlar rivojlanishining tabiiy asosini tashkil etuvchi
moyilliklargina tug`ma bo`lishi mumkin. Moyilliklar - miya tuzilishining xususiyatlari
va asab tizimi, sezgi organlari va harakatlari, tananing funktsional xususiyatlari,
tug'ilishdan boshlab har bir kishiga beriladi. Moyilliklarga ko'rish va eshitish
analizatorlarining ba'zi bir tug'ma xususiyatlari, asab tizimining tipologik xususiyatlari
kiradi, ularda vaqtinchalik nerv birikmalarining hosil bo'lish tezligi, ularning kuchi,
diqqatni jamlash kuchi, asab tizimining chidamliligi va aqliy qobiliyatlari. bog'liq.
Birinchi va ikkinchi signal tizimlarining rivojlanish darajasi va korrelyatsiyasi ham
moyillik sifatida ko'rib chiqilishi kerak. I.P. Pavlov yuqori asabiy faoliyatning uchta
maxsus turini ajratib ko'rsatdi: badiiy turi birinchi signal tizimining nisbatan ustunligi
bilan, fikrlash turi ikkinchi signal tizimining nisbatan ustunligi bilan, uchinchi tur signalizatsiya tizimlarining nisbiy balansi bilan. Badiiy tipdagi odamlar uchun bevosita
taassurotlarning yorqinligi, idrok va xotiraning tasviri, tasavvurning boyligi va jonliligi,
hissiyotliligi xarakterlidir. Fikrlash tipidagi odamlar tahlil qilish va tizimlashtirishga,
umumlashtirilgan, mavhum fikrlashga moyildirlar. Miya yarim korteksining alohida
bo'limlari tuzilishining individual xususiyatlari ham moyillik bo'lishi mumkin. Ammo
moyillik qobiliyatlarni rivojlantirish uchun zarur shartdir, ular qobiliyatlarni rivojlantirish
va shakllantirish shartlaridan biri, garchi juda muhim bo'lsa ham. Agar odam, hatto eng
yaxshi moyilliklarga ega bo'lsa ham, tegishli faoliyat bilan shug'ullanmasa, uning
qobiliyatlari rivojlanmaydi. Qulay muhit, tarbiya va ta'lim mayllarning erta uyg'onishiga
yordam beradi. Masalan, Rimskiy-Korsakov ikki yoshidan boshlab onasi kuylagan
barcha kuylarni aniq ajrata olardi, to'rt yoshida u otasi chalgan hamma narsani kuylagan,
tez orada u o'zi eshitgan parchalarini yig'a boshlagan. pianinoda otasi.Igor Grabar o‘zi
haqida shunday deydi: “Rasm chizishga bo‘lgan ishtiyoqim esimda yo‘q, lekin rasm
chizmaganimni eslay olmayman. Qobiliyat tegishli aniq faoliyatsiz paydo bo'lmaydi.
Qobiliyat tegishli faoliyat boshlanishidan oldin mavjud bo'lib, faqat ikkinchisida
qo'llaniladigan tarzda masalani tushunish mumkin emas. Qobiliyat sifatida mutlaq
balandlik bolada tovush balandligini tanib olish vazifasiga duch kelgunga qadar mavjud
emas. Bungacha anatomik va fiziologik fakt sifatida faqat kon bor edi. Va musiqa uchun
nozik quloq, agar inson musiqani maxsus o'rganmasa, amalga oshirilmasligi mumkin.
Shuning uchun, yosh bolalar bilan musiqa darslari, hatto bolalar yorqin musiqiy
iste'dodlarni namoyon qilmasa ham, bor katta ahamiyatga ega ularning musiqiy
qobiliyatlarini rivojlantirish.
Qobiliyatlar nafaqat faoliyatda namoyon bo'ladi, balki shu faoliyatda ham yaratiladi. Ular
har doim rivojlanish natijasidir. O‘z mohiyatiga ko‘ra, qobiliyat dinamik tushunchadir –
u faqat harakatda, faqat rivojlanishda mavjud. Qobiliyatlarning rivojlanishi spiralda sodir
bo'ladi: bir darajadagi qobiliyat ifodalovchi imkoniyatlarni amalga oshirish yanada
rivojlanish, yuqori darajadagi qobiliyatlarni rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlarni
ochad. Demak, bolaning moddiy va ma’naviy madaniyat, texnika, fan, san’at mazmunini
o‘zlashtirish jarayonida uning qobiliyatlari bosqichma-bosqich shakllanadi.
Qobiliyatlarning bunday rivojlanishining dastlabki sharti tug'ma moyillikdir (biz
"tug'ma" va "irsiy" tushunchalari bir xil emasligini ta'kidlaymiz). Har bir qobiliyat
maxsus omonatga mos keladi deb o'ylamaslik kerak. Moyilliklar noaniq va har xil turdagi
qobiliyatlarda amalga oshirilishi mumkin, ular asosida insonning hayoti qanday o'tishi,
nimani o'rganishi, nimaga moyilligiga qarab turli xil qobiliyatlar rivojlanishi mumkin.
Moyilliklar u yoki bu darajada shaxs rivojlanishining o`ziga xosligini, uning intellektual
yoki boshqa faoliyati uslubini belgilab berishi mumkin. Oldindan aniqlab boʻlmaydi aniq
chegaralar muayyan qobiliyatlarni rivojlantirishda, "shipni", ularning rivojlanish
chegarasini aniqlash. Buning sababi shundaki, har qanday faoliyat uni amalga oshirish
uchun bir emas, balki bir nechta qobiliyatlarni talab qiladi va ular ma'lum darajada birbirini to'ldirishi, o'rnini bosishi mumkin. Insoniyatning butun mavjudlik tarixi davomida
yaratgan narsalarni o'rganish va o'zlashtirish, biz o'zimizning tabiiy fazilatlarimizni,
moyilliklarimizni rivojlantiramiz, ularni faoliyat qobiliyatiga aylantiramiz. Har bir inson
biror narsaga qodir. Qobiliyatlar shaxsda qandaydir faoliyatni, bilim sohasini, o‘quv
predmetini o‘zlashtirgani sari rivojlanadi. Shaxsning qobiliyatlari u nima qilayotganiga
qarab rivojlanadi va ishlab chiqadi. Misol tariqasida P.I.ni keltirish mumkin.
Chaykovskiy. Uning mutlaq balandligi yo'q edi, bastakorning o'zi yomon musiqiy
xotiradan shikoyat qildi, u pianinoda ravon chaldi, lekin u bolaligidan musiqa chalgan
bo'lsa ham, unchalik yaxshi emas. Bastakorlik faoliyati P.I. Chaykovskiy birinchi marta
huquq fakultetini tugatgan holda ish boshladi. Va shunga qaramay, u ajoyib bastakorga
aylandi.
Qobiliyatni rivojlantirishning ikki darajasi mavjud: reproduktiv va ijodiy. Qobiliyatlar
rivojlanishining birinchi bosqichida bo'lgan shaxs biror bir malakani egallash, bilim
olish, faoliyatni o'zlashtirish va uni taklif qilingan modelga muvofiq, taklif qilingan
g'oyaga muvofiq amalga oshirish qobiliyatini ochib beradi. Qobiliyatlar rivojlanishining
ikkinchi darajasida odam yangi, o'ziga xoslikni yaratadi. Bilim va ko'nikmalarni
o'zlashtirish jarayonida, faoliyat jarayonida shaxs bir darajadan ikkinchi darajaga "o'tadi".
Shunga ko'ra, uning qobiliyatlari tuzilishi ham o'zgaradi. Ma'lumki, hatto juda iqtidorli
odamlar ham taqlid qilishdan boshladilar, keyin esa tajriba orttirgandan keyingina ular
ijodkorlik ko'rsatdilar.
32- Mavzu: Terperament va uning tiplari.
Har qaysi kishidagi hissiyotning qo’zg’alish tezligi, kuchi va barqarorligi har hil bo’ladi.
Bir hil odamlarning hissiyoti tez, kuchli qo’zg’aladi va barqaror bo’ladi. Ba’zi kishilarda
esa bunday qo’zg’alish sust, zaif bo’lib, uzoqqa bormaydi. Temperamentning bunday
xususiyatlari kishidagi hissiyotning qo’zg’alishlari bilan birga, organizmning atrofdagi
muhit ta’siriga javoban ko’rsatadigan ixtiyorsiz reaksiyalarida ayniqsa yaqqol ko’rinadi.
Bu xususiyatlar tashqi tomondan kishining mimikalarida, pantomimikalarida, har hil
beixtiyor ish-harakat va imo-ishoralarida ko’rinib turadi. Kishi hissiyotining bunday
qo’zg’aluvchanlik xususiyatlari diqqatning kuchi va barqarorligida, iroda sifatlarida,
aqliy jarayonlar, jumladan, nutq tezligida aks etadi. Mana shunday ixtiyorsiz faollikning
qanday yuz berishiga qarab, bir hil odamlarni «tez», «betoqat», «serg’ayrat», «jo’shqin»
deymiz. Ba’zilarini esa «sustkash», «lapashang» va hokazolar deb yuritamiz. Bu hildagi
individual xususiyatlardan kishining temperamenti (mijozi) tarkib topadi. Ayrim
temperamentlarning alomatlari kishining bolalik chog’larida yaqqol namoyon bo’ladi.
Har bir kishining o’z temperamenti bo’ladi. Lekin har qaysi odamning temperamentlarida
mana shunday individual tafovutlar bo’lishi bilan birga, bu temperamentlarning umumiy,
o’xshash belgi va alomatlari ham bo’ladi. Hamma hilma-hil temperamentlarni mana
shunday umumiy belgilariga qarab ajratish, ya’ni klassifikasiya qilish mumkin. Xolerik
temperament – hissiyotning tez va kuchli qo’zg’aluvchanligi, barqaror bo’lishi bilan farq
qiladi. Xolerik temperamentli kishilarning hissiyotlari ularning imo-ishoralarida,
mimikalarida, harakatlari va nutqlarida yaqqol ko’rinib turadi. Xoleriklar qizg’inlik va
tajanglikka moyil bo’ladilar. Bunday temperamentli kishilar chaqqon, umuman
harakatchan, serg’ayrat va har doim urinuvchan bo’ladilar. Bu hil temperamentli bolalar
serg’ayrat bo’ladilar. Ular bir ishga tez kirishadigan va boshlagan ishini oxiriga
yetkazadigan bo’ladilar. Ular ko’pchilik bilan jamoa o’yinlar o’tkazishni sevadilar va
bunday o’yinlarni ko’pincha o’zlari boshlab, oxirigacha aktiv qatnashadilar.
Xolerik temperamentli bolalar arazchan, serjahl va tajang bo’ladilar. Bir narsadan xafa
bo’lsalar, bu xafalik ularda uzoq saqlanadi. Ulardagi kayfiyat ancha barqaror va davomli
bo’ladi. Sangvinik temperament– hissiyotning tez, kuchli qo’zg’aluvchanligi, lekin
beqaror bo’lishi bilan farq qiladi. Sangvinik temperamentli kishilarning kayfiyati tez-tez
o’zgarib, bir kayfiyat o’ziga teskari bo’lgan ikkinchi bir kayfiyat bilan tez almashib
turmog’i mumkin. Sangviniklardagi psixik jarayonlar, xoleriklardagi singari, tez o’tadi.
Bu hil temperamentli kishilar ildam, chaqqon, serharakat va jo’shqin bo’ladilar.
Sangvinik temperamentli kishilar tevarak-atrofdagi voqyealardan tez ta’sirlanadilar va
muvaffaqiyatsizliklar hamda ko’ngilsiz hodisalar uncha qattiq xafa qilmaydi. Ular ko’p
ishga tez va g’ayrat bilan kirishadigan bo’ladilar, lekin ishdan tez soviydilar. Bir zayldagi
ishlarni uzoq davomli sur’atda bajarishga moyil bo’lmaydilar.
Sangvinik temperamentli bolalar juda serharakat, ildam va chaqqon bo’ladilar. Ular har
qanday ishga qatnashish uchun doim tayyor bo’ladilar. Ko’pincha, bir qancha vazifalarni
birdaniga bo’yinlariga oladilar. Lekin, har bir ishga ishtiyoq bilan tez kirishganliklari
singari, boshlagan ishdan tez qaytishlari ham mumkin. Sangviniklar chin ko’ngildan
va’dalar berishlari, lekin, ko’pincha, va’dani unutib, uni bajarmasliklari ham mumkin. Bu
hil temperamentli bolalar o’yinlarga tez va zavq bilan kirishadilar, lekin o’yin davomida,
o’z rollarini tez-tez o’zgartirib turishga moyil bo’ladilar. Ularning darrov xafa bo’lishlari
va yig’lashlari mumkin, lekin ular hafalikni tez unutadigan bo’ladilar. Ularning
yig’isi kulgi bilan tez almashadi. Melanxolik temperament – hissiyotning sekin, lekin
kuchli qo’zg’aluvchanligi va barqaror bo’lishi bilan farq qiladi. Melanxoliklar barqaror,
davomli bir kayfiyatga moyil bo’ladilar, lekin hissiyotlarining tashqi ifodasi juda zaif
bo’ladi. Melanxolik temperamentli odamlar sustkash bo’ladilar. Melanxolik
temperamentli odam ishga birdan kirishmasligi mumkin, lekin bir kirishsa, boshlagan
ishni oxiriga yetkazmay qo’ymaydi. Bunday temperamentli bolalar mo’min-qobil,
yuvosh bo’ladilar, ko’pincha, birov savol bilan murojaat qilsa, uyalib, tortinib javob
beradilar. Ularni darrov xafa yoki xursand qilish yengil emas, lekin bir narsadan xafa
bo’lsalar, bu xafalik uzoq davom etadi, barqaror bo’ladi. Ular bir ishga yoki o’yinga tez
yopishib kirishmaydilar, lekin qandaydir ish yoki bir o’yin boshlasalar, bunda chidam va
matonat ko’rsatadilar. Flegmatik temperament – hissiyotning juda sekin, kuchsiz
qo’zg’alishi va uzoq davom etmasligi bilan farq qiladi. Flegmatik temperamentli kishilar
hissiyotlarining tashqi ifodasi kuchsiz bo’ladi. Bu hil temperamentli odamlarni xursand
qilish, xafa qilish yoki g’azablantirish ancha qiyin. Flegmatiklarning psixik jarayonlari
sust bo’ladi. Bu hil temperamentli odamlar nihoyat og’ir, yuvosh, bosiq, harakatlari
salmoqli bo’ladi. Agar bir faoliyatga kirishsalar, uni qat’iyat bilan davom ettiradilar.
Flegmatik temperamentli bolalar yuvosh, mo’min qobil bo’ladi. Ular ko’pchilikka ham
aralashadigan, tortinchoq va hyech kimga tegmaydigan, birovni ranjitmaydigan
bo’ladilar. Agar birov ular bilan urish chiqarmoqchi bo’lsa, o’zlarini chetga olishga
harakat qiladilar. Ular shovqin-suronli, harakatli o’yinlarga moyil bo’lmaydilar. Bu hil
temperamentli bolalar jizzaki bo’lmaydilar va odatda ular o’yin-kulgilarga moyil
emaslar. Flegmatik temperamentli kishilar (bolalar) tashabbus ko’rsatishga moyil
bo’lmaydilar, lekin ular faoliyatini yo’lga qo’yilsa, ancha qunt bilan ish ko’radilar, yaxshi
o’qib ketishlari mumkin. Har qaysi odam temperamentini batamom bir tip doirasigagina
«sig’dirib» bo’lmaydi albatta. Tip tushunchasining o’zi faqat bir-birlariga o’xshash bir
guruh odamlarnigina o’z ichiga olishligini nazarda tutadi. Har qaysi odam
temperamentida o’ziga xos individual xususiyatlari bo’ladi, bu xususiyatlarni batamom
muayyan bir temperament tipiga kiritib bo’lmaydi. Bu xususiyatlar ayni individual
xususiyatlardir, ya’ni shu shaxsning o’zigagina xos xususiyatdir.
Ko’pchilik odamlarda bir tip temperament alomatlari ikkinchi bir tip temperament
alomatlari bilan qo’shilgan bo’lishini ko’ramiz; chunonchi, xolerik temperamentli kishida
melanxolik yoki flegmatik temperament alomatlari bo’lishi, sangvinik temperamentli
kishida xolerik va flegmatik temperament alomatlari bo’lishi mumkin va hokazo.
Odamlarni faqat ularda qaysi temperament belgilari ustun bo’lsa, shunga qarab, ma’lum
bir temperament tipiga kiritish mumkin. Temperament haqidagi ta’limot dastlab qadimgi
(bizning eramizdan oldingi 460–356 yillarda yashagan) grek olimi Gippokrat tomonidan
yaratilgan. Uning ta’limotiga muvofiq sur’atda, keyinchalik «temperament» termini ham
ishlatiladigan bo’ldi, shuningdek, hamma to’rt tip temperament nomlari o’rnashib qoldi.
Gippokrat ta’limotiga muvofiq, odamlarning temperament jihatdan turlicha bo’lishi,
ularning organizmidagi suyuqliklarning (hiltlarning) turlicha nisbatda bo’lishi bilan
bog’liqdir. Gippokrat fikricha, odam tanasida to’rt hil suyuqlik (hilt) bordir. Chunonchi,
o’t yoki safro (grekcha sholye), qon (latincha sandus), (qora o’t- grekcha melanhole) va
balg’am (grekcha rhlegma) bordir. Bu suyuqliklarning har biri o’z xususiyatiga ega
bo’lib, ularning o’z vazifasi, ishi bordir. Chunonchi, o’tning xususiyati – quruqlikdir.
Uning ishi – organizmdagi quruqlikni saqlab turish, ya’ni badanni quruq tutishdir.
Qonning xususiyati – issiqlikdir. Uning ishi – organizmni isitib turishdir. Qora o’tning
xususiyati – namlikdir. Uning ishi badan namligini saqlab turish, uning namligini tutib
turishdir. Balg’am (shilimshiq modda)ning xususiyati sovuqlikdir. Uning ishi – badanni
sovitib turishdir. Gippokrat fikriga muvofiq, har qaysi odamda shu to’rt hildagi
suyuqlikdan biri ko’proq bo’lib, ustun turadi. Bu aralashma (latincha tyemperamentum)
lardan qaysi biri ustun bo’lishiga qarab, odamlar temperament jihatdan har hil bo’ladilar.
Xoleriklarda sariq o’t ustun; sangviniklarda – qon; melanxoliklarda – qora o’t;
flegmatiklarda esa balg’am (shilimshiq modda) ustun bo’ladi deb ko’rsatadi.
Gippokratning mana shu to’rt hil moddalar aralashmasp to’g’risidagi ta’limotidan kelib
chiqqan temperament so’zi qadimgi zamonlardan beri hozirgacha saqlanib kelmoqda.
Temperament xususiyatlarining ilmiy sabablari I.P.Pavlovning yuksak nerv faoliyat
tiplari haqidagi ta’limotida ochib berildi. I.P.Pavlov yuksak nerv faoliyat turlari deganda
hayvon bilan odam nerv sistemasining faoliyatidagi eng muhim xususiyatlarning
chatishuvini tushunar edi. Nerv jarayonlari kuchining ahamiyati shundan ravshan
ko’rinib turadiki,– deydi I.P.Pavlov,– atrofdagi muhitda odatdan tashqari, favqulodda
hodisalar, zo’r kuchga ega bo’lgan qo’zg’ovchilar ma’lum darajada tez-tez voqye bo’lib
turadi, shu bilan birga, tabiiy ravishda, ko’pincha, bu qo’zg’ovchilarning ta’sirini
boshqalarning talabiga va shuningdek, undan ham qudratli bo’lgan tashqi sharoitning
talabiga muvofiq bosmoq, to’xtatib turmoq zaruriyati tug’iladi. Nerv hujayralari esa o’z
faoliyatining bunday haddan tashqari zo’riqishiga bardosh berishi kerak».Nerv
sistemasidagi muvozanat, I. P. Pavlov ta’limotiga muvofiq, nerv sistemasining
qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuch darajasini teng baravar holda tutib tura
bilish qobiliyatida ko’rinadi.
33- Mavzu: Xarakter va uning shakllanishi.
Kishining xarakteri kup kirralidir, lеkin xarakterning ayrim xislatlarini bir biridan
ajratib olib alohida o’rganish ayniksa bu xislatlarning birini ikkinchisiga karama karshi
qo’yish mumkin emas chunki ular o’zaro mustaxkam bog’langandir. Kishining
xarakterida odatda avvalo shaxs xulkining hama tomonlarida iz koldiradigan bazi bir
hilma xil tartibda birga kushilib kеladigan umumiy xislatlar ajralib turadi. Xarakterning
mukammalligi katiyligi barqarorligi va kuchli bunday xislatlari katoriga tеgishlidir.
Masalan: Xarakterning juda kuchli bo’lishi bilan birgalikda uning bir tomonlama va tor
ekanligini yoki еtarlicha barqaror bo’lmagan tulikligini ham uchratish mumkin.
Uzoq vaqt davomida xarakter kishi organizmining anatomik-fiziologik xususiyatlari
gavda tizimining xususiyati qonning kimyoviy tarkibi, qon tomirlarini to’zilishi va
boshqalari bilan bеlgilanadi dеb xisoblash qabo’l kilingan edi. Har bir tarixiy davr va
undagi kishilarning ijtimoiy gruppalari fakat shu kishilargagina xos bo’lgan xarakter
xislatlarini vujudga kеltiradi. Xususiy mulkchilik va rakobatga asoslangan to’zum
ekspuatatorlar sinfining xudbinlik, ochko’zlik, munofiklik, odam sеvmaslik va boshqa
shu kabi tipik xususiyatlariga iz koldirmaydi. Shaxsning turli xususiyatlari urtasidagi
munosabatlar juda murakkabdir. Mustaxkam xarakterli kishilar kupincha aqliy jixatdan
ham еtuk bo’ladilar shu bilan birga bazan shunday kishilar ham uchraydiki ular
qobiliyatli, sеrfikr va aklli bo’ladilaru o’zini tuta bilish salobatlilik xarakterining katiylik
kabi xarakter xislatiga ega bo’lmaydi. Qobiliyat bilan xarakterning to’g’ri kеlmaslik
xollari o’quvchilar orasida ham uchraydi. Kupincha o’quvchilar tula asos bilan
«qobiliyatli o’quvchi ancha yaxshi o’qishi mumkin» dеb gapiradilar. Bu shunga uxshash
o’quvchilarni tarbiyalashda еtarlicha etibor bеrilmaganligidan dalolat bеradi. Inson
xarakteri xususiyatlarining yana bir tomoni uning extiyojlari, qiziqishlari, didi va odatlari
bilan o’zviy bog’’liq bo’lgan fakat shu kishi uchun tipik xisoblangan. Shunday qilib
shaxsning kiyofasiga o’zviy ravishda kiradigan xis tuygulari yigindisidir. Kishining
xarakteri individual va umumiy xislatlarining birligidan iborat. Kishi xarakterinig
psixologiyasi to’g’risida gapirganda qo’yidagilarni fark qilish kеrak.
- Ayrim xislatlarning tipikligi
- Mazkur kishidagi xarakterning namoyon bo’lishi
- Xislatlarning bir guruppa kishilar uchun xosligi va ularning namoyon bo’lishi
- Kup kishilarga nisbatan umumlashtirish
Ayrim kishi xarakteridagi tipik xususiyat bu bir muncha davomli vaqt davomida
uning xulkini ifodalab bеradi. Ammo barqarorlik xarakter xislatlarning o’zgarmasligidan
dalolat bеrmaydi. Masalan: Bola o’smirlik yoshiga kadam qo’yishi bilan unda yangi
hayotiy munosabatlar paydo bo’ladi. Shubxasiz bu uning xarakterida iz koldiradi. Yangi
tipik xususiyatlarning shakllanishiga tasir qiladi. Bunda kupincha eski xususiyatlar uning
xarakteri uchun tipik bo’lmay koldi.
O’quvchining boshqa maktab kollеktiviga utish uning kiyofasida xarakterning yangi
xislatlari paydo bo’lishi xodisalari ham tеz tеz uchrab turadi. Umumiy xususiyat
kishilarning malum bir ijtimoiy gruppasiga xos bo’lgan xususiyatdir. O’smirlarning
voqеylikka ongli ravishda munosabatida bo’lishning ortib borishi bilan birga ularda
o’qishga va mеhnatga ongli ravishda munosabatda bo’lishining ortib borishi bilan birga
ularda o’qishga va mеhnatga ongli munosabatda bo’lish ham ortadi. O’smirlar
o’zlarining o’quv faoliyatida ijtimoiy xarakterdagi motivlarga malum darajada amal
qiladi, birok o’smirlar o’z yoshida o’qishga bеfark karash yoki unga salbiy munosabatda
bo’lish mеhnat qilishni yoktirmaslik kabi ayrim xodisalar uchrab turadi bu o’qishning
hayotdan ajrab turadiki, kupincha esa noto’g’ri yo’lga qo’yilgan oila tarbiyasining
natijasidir. O’smirlarda kattalarga ularning xulk atvori, bilimlari va fikr atvori bilimlari
va fikr muloxazalarga nisbatan tankidiy munosabatda bo’lishi kabi xarakter xislatining
ancha rivojlanganligi ham ko’zga tashlanib turadi. Masalan: Ular o’quvchilarning ayrim
xato va kamchiliklarini mamnuniyatsizlik bilan sеzib koladilar. O’smirlarning kattalarga
tankidiy ko’z bilan karashi ularga nisbatan yomon munosabatning ifodasi emas. Odatda
bu kuprok uchraydigan xolatdir. O’zining еtukligin tasdiklash ifodasidir. Katta yoshdagi
o’quvchilarda irodaviy xarakter sifatlarning shakllanish protsеssi davom etadi. Xudi shu
vaqtda o’quvchi usimrlarning katiylik va tashabbuskorliligida shoshma shosharlik
extiyotsizkorlik hamda ularni еtarli ravishda motivlashtirish bеrilmaslik xollari uchraydi.
Talimni unumli mеhnat bilan to’g’ri bog’lab olib borish o’quvchilarning hilma xil jamoat
topshiriklarini muntazam ravishda bajarib borish o’smirlar va kata yoshdagi o’quvchi
bolalar xarakterida ijobiy xislatlarning tarkib topishiga kata tasir kursatadi. Faoliyatning
hilma xilbo’lishi xarakterning yunalishinida ham uning namoyon bo’lishida ham
ifodalanadi. Xarakterni shakllantirishning asosiy yunalishlaridan biri o’z o’zini
tarbiyalashdir. O’quvchining buni anglab olishi va o’z oldiga vazifa qilib qo’yishi
kеlajakda uni muvaffakiyatli hal etishi uchun o’quvchilar xarakterini ochadi. Kishining
mеhnat qilish istagini va orzusini ifodalovchi xarakter xislatlariga mеhnatsеvarlik dеb
aytadilar. Kishi mеhnat protsеsida va o’z faoliyati natijalaridan kanoatlanish shodlanish
va mamnuniyat xislarini boshidan kеchiradi. Kishi mеhnatdan biron marta xo’zurlanib
o’z faoliyatini takdirlagandan sung mеhnat qilishga intiladi. Unda mеhnat qilish ishtiyoki
paydo bo’ladi. Kishi faoliyat protsеsida boshqa kishilar bilan malum munosabatda
bo’ladi. Kishi faoliyat protsеsida kishilar Bilan bo’lgan aloqa protsеsida vamеhnat
potsеsida boshqa kishini biladi va unga nisbatan o’z munosabatini bеlgilaydi. Kishi
boshqa kishilar bilan ijtimoiy munosabatda bo’lib faoliyat protsеsida o’zini jamiyat azosi
sifatida ijtimoiy mavjudod sifatida anglaydi. Kishining o’z faoliyatiga karab
munosabatida bo’lishi hamda kishining faoliyatiga bog’’liq xolda harakatlarining
o’zgarishi o’z o’zig bo’lgan munosabatini ham o’zgartiradi o’zini mеhnat qilishi jamoa
azosi sifatida anglash mеhnat protsеsida sodir bo’ladi. O’z shaxsini nisbatan
munosabatini ifodalovchi xarakter xislatlarigi qo’yidagilar kiradi. Kamtarlik o’z o’zini
tankid qilishlik o’z kadrini bilishlik. Xarakter xislati sifatida kamtarlik shunda namoyon
bo’ladiki kishi o’z xizmatlarini yutik va shaxsiy sifatlarini xеch kachon burttirib
yubormaydi. U ukzi kanday ish kilsa uning urnida bo’lgan boshqa kishi ham shunday ish
qilishni xisobga oladi.
Ijodiy mеhnatda kishilarning Yangi ilgor narsalarga intilishlari ifodalovchi
xarakterning bu xislatlariga navotorlik mansubdir.mеhnat prtsеsida xarakterning
tеjamkorlik kabi muhim xislatlari usib boradi. Bo’lar kishining o’z mеhnat samaralariga
va boshqa kishilarning faoliyatlariga bo’lgan munosabatlariga ifodalanadi. Boshqa
kishilar munosabatini mеhnatni xurmat qilibo’zida har bir narsa kupchilik kishilarning
mеhnati tufayli yaratilgan dеgan tushunchani tarbiyalay boib kishi o’z akl idroki va
kullari bilan yaratilgan narsalarga extiyotkorona munosabatda bo’lla boshlaydi.
Mеhnatga ijobiy shu munosabatda ifodalovchi xarakter xislatlarga karama Karshi
kishilarda xarakterning salbiy sifatlari ishyokmaslikni ifodalovchi yalkovlik parvosizlik
mеhnatga etiborsizlik bilan shu munosabatda bo’lish ishda vijdonsizlik va boshqalar
ham ko’zatiladi. Xarakterning kotib kolganlik sustlik xislatlari salbiydir. Bo’lar kishining
eski usul bilan ishlashga intilishda har kanday Yangi ilgor narsalarga salbiy munosabatda
bo’lishida kurinadi.kishi boshqa kishilar bilan ijtimoiy munosabatda bo’lib faoliyat
protsеsida o’zini jamiyat azosi chifatida anglaydi. Kishining o’z faoliyatiga bog’’liq
xolda xarakterning o’zgarishi o’z o’zga bo’lgan munosabati ham o’zgaradi. O’zini
mеhnat kishisi jamoa azosi sifatida anglash mеhnat protsеsida sodir bo’ladi. Bo’lar
kishida o’ziga nisbatan yangi munosabat tarkib toptiradi. O’z o’ziga bo’lgan malum
munosabatni amaliyotda mustaxkamlanib xarakter xislatga aylanadi.o’z shaxsiga nisbtan
munosabatini ifodalovchi xarakter xislatlarga qo’yidagilar kiradi. Kamtarlik, o’z o’zini
tankid qilishlik, o’z kadrini bilishlik, xarakter xislati sifatida kamtarlik kishi boshqa
kishilar bilan munosabatda oddiy va tabiiy birok shuning bilan birga u o’z kadr kimmati
va o’z kuchiga ishongani saklab koladi. Kishida bazan xatto kurkuvda sabab bo’ladigan
kamtarlikdan o’ziga еtarlicha baxo bеrmaslikni fark qilish kеrak. Bunday vaqtda kishilar
o’zlariga va o’z kuchlariga ishonishni yukotadi. Xurmat qilish xissi o’z imqoniyatlarini
to’g’ri tushinining kishining to’g’ri kimmatli sifati o’z kuchigia ishonuvchanligini
tugdiradi. O’z kadr kimmatini saklovchi kishi o’zini kamsitish va xakorat qilishlariga
yo’l qo’ymaydi.o’zini ximoya qiladi. Birok xarakterning bu xislatlari manmanlik
magrurlik va maktanchoklik bilan aralashtirilib yubormaslik kеrak. O’z kadrini bilish
xissi mеhnatda kachonki kishi o’z mеhnatining jamiyat uchun foydali ekanini kurib uni
xurmat kilganliklarini bilganda tarbiyalanadi. Shu kishi uchukn etiborlitaklid qilishga
arziydigan kilarga namuna kursatishi kata ahamiyatga ega. O’z kadrini bilish xissini
tarbiyalash kamtarlik va o’z o’zini tankid qilishni tarbiyalash bilan jips bog’langandir.
Xarakterning xislati sifatida mеxribonlik o’qituvchining o’quvchilarga bo’lgan
munosabatlarida ham sеzilarli darajada ifodalangan. O’qituvchilarning qayguli
xislatlarinixatti harakatlarini va nojuya kiliklarini tushina olish uning orzu va istaklariga
etibor bilan karash bo’larning hammasi mеxribonlikning namoyon bo’lishidir. G’am
alam xissini boshidan kеchirayotgan o’quvchilarga mеxribonlik kursatish ularning
muvaffakiyat va yutiklar bilan bog’’liq bo’lgan shodlik va xafagarchiliklarni tushunish
mumimdir. Xarakter xislatlari dеganda kiining odatlangan shaxsiy xatti harakat
fomalarini tushunish kеrak.
34- Mavzu: Kommunikativ muloqotning shaxs taraqqiyotidagi o’rni.
Muloqot insonning ijtimoiy, ongli mavjudot sifatidagi, ong tashuvchi sifatidagi
ehtiyojidir. Turli yuksak hayvonlar va odam turmush tarzlarining ikki taraf: tabiat bilan
aloqalar va tirik jonzotlar bilan aloqalarga ajralishini kuzatamiz. Birinchi tur aloqalar
odam faolligining maxsus turi sifatidagi faoliyat deb nomlangan. Ikkinchi tur aloqalar
bir-birlari bilan o‘zaro ta’sirlashuvchi tomonlar axborot almashinuvchi tirik jonzotlar
ekanligi bilan belgilanadi. Tur ichidagi va turlararo bunday aloqalar turi muloqot deb
ataladi. «Muloqot» tushunchasining turlicha ta’riflari mavjud. Muloqot ikki yoki undan
ortiq odamlar o‘rtasidagi bilish yoki affektiv-baholash xususiyatiga ega bo‘lgan axborot
almashinuvida ularning o‘zaro ta’sirlashuvi sifatida ta’riflanadi. Yoki: muloqot –
odamlar o‘rtasida hamkorlik faoliyati ehtiyojidan yuzaga keladigan va axborot
almashinuvi, o‘zaro ta’sirning yagona yo‘lini ishlab chiqish, boshqa odamni idrok qilish
va tushunishdan iborat bo‘lgan aloqalarni o‘rnatish va rivojlatirishning murakkab, keng
qamrovli jarayoni. Bu «muloqot» tushunchasining eng to‘liq va aniq ta’rifidir. Muloqot
barcha tirik jonzotlarga xosdir, lekin odam darajasida u eng takomillashgan shakllarga
ega bo‘ladi, nutq vositasida anglanadi. Muloqotda quyidagi nuqtai nazarlar
ajratiladi: mazmun, maqsad va vositalar. Insonning nutq faoliyati inson ongining barcha
qirralari bilan chambarchas bog‘langan. Nutq – inson psixik kamolotining, shaxs sifatida
shakllanishining qudratli omilidir. Nutq ta’siri ostida qarashlar, e’tiqodlar, intellektual,
ma’naviy va estetik hissiyotlar tarkib topadi, iroda va fe’l-atvor shakllanadi. Nutq
yordamida barcha bilishga oid psixik jarayonlar erkin va boshqariladigan tus oladi.
SHunday ekan, nutq – bilishga oid psixik jarayon bo‘lib, inson tomonidan talaffuz
qilinayotgan va eshitib turilgan tovushlar uyg‘unligidan iborat, ayni vaqtda shu
tovushlarga mos yozuv belgilari tizimi orqali ifodalangan ma’no va mazmunga ega.
Til – shartli belgilar tizimi bo‘lib, ularning yordamida odamlar uchun muayyan ma’noga
va mazmunga ega bo‘lgan tovushlar yig‘indisi uzatiladi. Nutqda alohida insonning
ruhiyati ifoda topadi. Nutq xususiy jihatdan alohida shaxsga xos bo‘lib, unda alohida
olingan insonning psixologiyasi aks etadi, til esa hamma uchun bittadir. Nutq orqali
bildirilgan ishoralar yordamida muayyan predmet, harakat, holat va h.k. ifodalanadi. So‘z
esa, predmet yoki hodisa to‘g‘risidagi tasavvur bilan bog‘liq. Umumlashtirish funksiyasi
har bir so‘z umumlashtirish xususiyatiga ega ekanligi bilan bog‘liq, bu esa tafakkurning
yuzaga chiqishiga imkon yaratadi. Fikr almashuv, ya’ni muloqot muayyan
ma’lumotlarni, fikrlarni, tuyg‘ularni odamlar bir-birlariga etkazib berishdan iborat
bo‘lgan jarayondir. Inson nutqining aniqligi cheklangan miqdordagi nutqiy belgilar –
turli murakkablikdagi tarkibiy qismlar (tovushlar, bo‘g‘inlar, so‘zlar va gaplar)
yordamida insonning cheksiz-chegarasiz turli-tuman fikrlarini, maqsadlarini va
tuyg‘ularini ifodalash imkonini beradi. Muloqot mazmuni – bu individualliklararo
aloqalarda bir tirik jonzotdan ikkinchisiga etkaziladigan axborot. Muloqot mazmuniga
tirik mavjudotning ichki motivatsion yoki emotsional holati haqidagi ma’lumotlar
kirishi mumkin. Muloqot orqali bir tirik mavjudotdan ikkinchisiga, tirik mavjudotni
ma’lum tartibda aloqaga kirishishga yo‘naltiruvchi, ularning emotsional
holatlari (mamnunlik, shodlik, g‘azab, qayg‘u, hijron
va
shu
kabilar) haqidagi
ma’lumotlar o‘tishi mumkin. Bunday axborot odamdan odamga etkaziladi va shaxslararo
aloqalar o‘rnatish vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Biz, ochiq ko‘ngilli va shodlanayotgan odamga qaraganda, g‘azablanayotgan yoki
azob chekayotgan odamga nisbatan o‘zimizni boshqacha tutamiz. Bir mavjudotdan
boshqasiga etkaziladigan tashqi muhit holati haqidagi ma’lumot, masalan, xavfdan yoki
yaqin atrofda ijobiy, biologik muhim omillarning, deylik, ozuqaning mavjudligi haqidagi
ogohlantirish muloqot mazmuni bo‘lishi mumkin. Odamda muloqot mazmuni
hayvonlarnikiga qaraganda ancha kengroqdir. Odamlar bir-biri bilan dunyo haqidagi
bilimlar, orttirilgan tajriba, layoqatlar, malaka va ko‘nikmalarni jamlagan axborot bilan
almashadilar. Inson muloqoti ko‘p jismli bo‘lib, ichki mazmuniga ko‘ra turli-tumandir.
Muloqot maqsadi – bu insonda ushbu faollik turi yuzaga keladigan
sabab. Hayvonlarda muloqot maqsadi bo‘lib boshqa tirik jonzotni ma’lum harakatga
chorlash, u yoki bu harakatni amalga oshirmaslik kerakligi haqidagi ogohlantirish xizmat
qilishi mumkin. Masalan, ona o‘z tovushi yoki harakati bilan bolasini xavfdan ogoh etishi
mumkin; podadagi ba’zi hayvonlar boshqalarni ularga hayotiy muhim daraklar etib
kelgani haqida ogohlantirishlari mumkin. Odamda muloqot maqsadlari soni ko‘payadi.
Ularga yuqorida sanab o‘tilganlardan tashqari, dunyo haqidagi bilimlarga ega bo‘lish va
etkazish, ta’lim va tarbiya, odamlarning hamkorlik faoliyatlaridagi turli harakatlarning
muvofiqlashuvi, shaxsiy va ish bo‘yicha o‘zaro munosabatlarning oydinlashtirilishi,
o‘rnatilishi va boshqalar ham kiradi. Agar hayvonlarda muloqot maqsadlari ular uchun
dolzarb bo‘lgan biologik ehtiyojlarni qondirishdan iborat bo‘lsa, odamlarda ular ko‘plab
turli: ijtimoiy, madaniy, bilish, ijodiy, estetik, aqliy o‘sish, ahloqiy rivojlanish kabi
ehtiyojlarni qondirish vositasi bo‘lib hisoblanadi. Muloqot, odatda, beshta: shaxslararo,
kognitiv, kommunikativ-axborotli, emotiv va konativ tomonlarining birligida namoyon
bo‘ladi. Muloqotning shaxslararo tomoni insonning bevosita atrof-muhiti: boshqa
odamlar va o‘z hayotida bog‘liq bo‘ladigan umumiyliklar bilan o‘zaro ta’sirini aks
ettiradi. Muloqotning kognitiv tomoni suhbatdoshning kim, qanday odam ekanligi, unlan
nima kutish mumkinligi haqidagi, shuningdek, sherikning shaxsi bilan bog‘liq bo‘lgan
boshqa ko‘pgina savollarga javob berish imkonini beradi. Muloqotning kommunikativaxborotli tomoni tasavvurlar, g‘oyalar, qiziqishlar, hissiyotlar, mayllar va sh.o‘.lari
turlicha bo‘lgan odamlar o‘rtasidagi almashinuvdan iborat. Muloqotning emotiv tomoni
sheriklarning shaxsiy aloqalaridagi his-tuyg‘ular, kayfiyatning vazifa bajarishlari bilan
bog‘liq. Muloqotning konativ (hulq-atvor tomondan) tomoni sheriklar qarashlaridagi
ichki va tashqi qarama-qarshiliklarni muvofiqlashtirishga xizmat qiladi. Muloqot
vositalarini muloqot jarayonida bir tirik jonzotdan boshqasiga etkaziladigan axborotni
kodlashtirish, uzatish, qayta ishlash va ochib berish vositalari sifatida ta’riflash mumkin
Insonning hayvonot olamidan farq qiluvchi, uning fiziologik, psixik va ijtimoiy
rivojlanish qonuniyatlarini aks ettiruvchi asosiy xususiyatlardan biri nutq deb ataluvchi
alohida psixik jarayonning mavjudligi hisoblanadi. Nutq – bu odamlarning til vositasida
muloqot qilishi. Gapira olish va begona tilni tushunish malakasiga ega bo‘lish uchun tilni
bilish va undan foydalana olish zarur.
Til va nutqning psixologik faoliyatda tutgan o’rni.
Til va nutqning psixologik rivojlanish yo’lida tutgan o’rni beqiyosdir. Nutqning
paydo bo’lishi bilan birga insonning psixologik va ruhiy doirasi ham rivojlana boshlaydi.
Masalan, qabul qilish , xotira, tafakkur, tasavvur, e’tibor kabilar faqatgina til tufayli
rivojlana boradi.
35- Mavzu: Ijtimoiy hulq motiviyalari va shaxs motivatsiyasi.
Motivatsiya - bu uning ehtiyojlari bilan bog'liq bo'lgan insonning ichki holati. Motivlar
jismoniy va aqliy funktsiyalarni faollashtiradigan, insonni harakatga va maqsadga
erishishga undaydigan harakatlantiruvchi kuchdir. Motivlarning funktsiyalari va turlari
Inson motivlarining asosiy turlari oltita komponentni o'z ichiga oladi:
Tashqi motivlar. Ular tashqi komponentlardan kelib chiqadi. Misol uchun, agar do'stingiz
sotib olgan bo'lsa yangi narsa, va siz buni ko'rgan bo'lsangiz, pul ishlashga va shunga
o'xshash narsani sotib olishga undaysiz. Ichki motivlar. Insonning o'zida paydo bo'ling.
Masalan, biror joyga borish va vaziyatni o'zgartirish istagida ifodalanishi mumkin.
Bundan tashqari, agar siz bu fikrni boshqalar bilan baham ko'rsangiz, kimdir uchun bu
tashqi sababga aylanishi mumkin. ijobiy motivlar. Ijobiy mustahkamlashga asoslangan.
Misol uchun, bunday motiv o'rnatishda mavjud - men ko'p ishlayman, men ko'proq pul
olaman. Salbiy motivlar. Ular insonni xato qilishdan qaytaradigan omillardir. Misol
uchun - men o'z vaqtida turmayman, muhim uchrashuvga kechikaman. Barqaror
motivlar. Inson ehtiyojlariga asoslangan va tashqaridan qo'shimcha mustahkamlashni
talab qilmaydi. Beqaror motivlar. Ular tashqaridan doimiy mustahkamlashga muhtoj.
Ushbu turdagi barcha motivlar uchta asosiy funktsiyani bajaradi:
1. harakat uchun motivatsiya. Ya'ni, shaxsni harakatga undaydigan motivlarni aniqlash;
2.faoliyat yo‘nalishi. Inson qanday qilib maqsadga erishishi va ehtiyojlarini qondirishi
mumkinligini belgilaydigan funktsiya;
3.yutuqga yo'naltirilgan xatti-harakatlarni nazorat qilish va saqlash. O'zining yakuniy
maqsadini eslab, inson o'z faoliyatini unga erishishni hisobga olgan holda moslashtiradi.
Aytgancha, faoliyatga kelsak, bu erda ham bir qator motivlar mavjud. Bu nafaqat
insonning ichki ehtiyojlariga, balki uning ijtimoiy muhit bilan o'zaro munosabatiga ham
bog'liq. Shaxsning yo'nalishi, uning turlari. Qiziqishlari, qadriyat yo'nalishlari,
dunyoqarashi. ostida shaxsiyat yo'nalishi insonni hayotiy maqsadlariga nisbatan
erishishga yo'naltiradigan barqaror motivlar, e'tiqodlar va intilishlar yig'indisini
tushunish. Orientatsiya har doim ijtimoiy jihatdan belgilanadi va ta'lim va tarbiya
jarayonida individual rivojlanish jarayonida shakllanadi. Bu shaxsning o'z oldiga qo'ygan
maqsadlarida, uning manfaatlarida, ijtimoiy ehtiyojlarida, qaramliklarida va
munosabatlarida, shuningdek, uning intilishlarida, istaklarida, mayllarida, ideallarida va
hokazolarda namoyon bo'ladi. Motiv - bu ehtiyojni qondirish uchun harakat qilish uchun
turtki. Motiv - faoliyat yo'nalishini rag'batlantiruvchi va belgilovchi tanlash - ehtiyojning
predmeti. Motivatsiya - bu faoliyatni keltirib chiqaradigan impuls. Chet el
psixologiyasida xulq-atvorni tartibga solishda motivning tabiati va funktsiyalarining bir
qator xususiyatlari aniqlangan 1. Motivning motivatsion va yo'naltiruvchi funktsiyasi. 2.
Inson xulq-atvorini ongsiz motivlar bilan aniqlash. 3. Motivlar ierarxiyasi. 4. muvozanat
va taranglikka intilish – bu yerda motiv sof energetik tarzda tushuniladi. (K. Levin
nazariyasi, gedonistik nazariyalar). Mahalliy psixologiya motivni faoliyat va ong
kontekstidan ajratish uchun bu yondashuvlarni tanqid qildi.
Leontiev faoliyati nazariyasida qidiruv faoliyati jarayonida ehtiyojlarni ro'yobga
chiqarish va shu orqali uning ob'ektlarini ehtiyoj ob'ektiga aylantirish motivning paydo
bo'lishining umumiy mexanizmi sifatida qaraladi. Demak: motivning rivojlanishi
voqelikni o'zgartiruvchi faoliyat doirasining o'zgarishi va kengayishi orqali sodir bo'ladi.
Insonda motiv rivojlanish manbai moddiy va ma'naviy qadriyatlarni ijtimoiy ishlab
chiqarish jarayonidir. Otnogenezdagi bunday potentsial motivlar ma'lum jamiyatga xos
bo'lgan qadriyatlar, ideallar, manfaatlar bo'lib, ular ichkilashtirilgan taqdirda
harakatlantiruvchi kuchga ega bo'lib, motivga aylanadi. Bu motivlar ma’no hosil qilish
vazifasini bajaradi, ya’ni ongda aks ettirilgan voqelikka shaxsiy ma’no beradi. Ma'noni
shakllantirish funktsiyalari shaxsning umumiy yo'nalishini boshqarish bilan bog'liq.
Xulq-atvorni kuchaytiradigan rag'batlantiruvchi motivlar ham mavjud. Ular juda kuchli
bo'lishi mumkin, ammo motivlar to'qnashuvi bo'lsa, mazmunli motivlar egallaydi.
Boshqarish funktsiyasi motivlar bilan bevosita emas, balki mexanizm orqali amalga
oshiriladi hissiy tuzatish» xatti-harakati. Tuyg'ular sodir bo'layotgan narsaning shaxsiy
ma'nosini baholaydi va agar bu ma'no motivga mos kelmasa, ular shaxs faoliyatining
umumiy yo'nalishini o'zgartiradi - motivning maqsadga siljishi (imtihon uchun kitob
o'qish misoli). . Leontievning fikricha, qidiruv faoliyati jarayonida ehtiyoj odatda o'z
ob'ektiga javob beradi. Ehtiyoj ob'ektni qondirayotgan paytda ehtiyojning ob'ektivlashuvi
sodir bo'ladi. Bu juda muhim voqea. Bu juda muhim, chunki ob'ektivlashtirish harakatida
motiv tug'iladi. Motiv ehtiyoj predmeti sifatida belgilanadi. Xuddi shu hodisaga ehtiyoj
tomondan qarasak, shuni aytishimiz mumkinki, ob'ektivlashtirish orqali ehtiyoj o'zining
konkretlashuvini oladi. Shu munosabat bilan motiv boshqa yo'l bilan ob'ektivlashtirilgan ehtiyoj sifatida aniqlanadi. Motiv - bu faoliyatni qo'zg'atuvchi va
boshqaradigan, u yoki bu ehtiyojga javob beradigan, ehtiyojni aniqlaydigan yoki uni
qondiradigan maqsad. Ya'ni, motivlarning asosiy vazifasi faoliyatni rag'batlantirish va
yo'naltirishdir. Ehtiyojning ob'ektivlashuvi va motivning paydo bo'lishidan so'ng, xattiharakatlar turi keskin o'zgaradi, agar shu paytgacha xatti-harakatlar yo'nalishsiz, qidiruv
bo'lsa, endi u "vektor" yoki yo'nalishga ega bo'ladi. U ob'ektga yoki undan uzoqqa
yo'naltiriladi - agar motiv salbiy valent bo'lsa. Bir ob'ekt atrofida to'planadigan ko'plab
harakatlar motivning tipik belgisidir. Demak, boshqa ta'rifga ko'ra, motiv - bu harakat
amalga oshiriladigan narsadir. Biror narsa uchun "biror kishi", qoida tariqasida, juda ko'p
turli xil harakatlarni amalga oshiradi. Va bitta motiv bilan bog'langan bu harakatlar
majmui faoliyat, aniqrog'i, maxsus faoliyat yoki deyiladi maxsus turdagi tadbirlar.
O'z roli yoki funktsiyasi nuqtai nazaridan, bitta faoliyatga "birlashuvchi" barcha motivlar
bir xil emas. Qoida tariqasida, ulardan biri asosiy, qolganlari ikkinchi darajali. asosiy
motiv Etakchi motiv deyiladi, ikkilamchi motivlar motivlar-rag'batlantirishdir: ular
unchalik ko'p ishga tushmaydi, balki bu faoliyatni qo'shimcha ravishda rag'batlantiradi.
Keling, motivlar va ong o'rtasidagi munosabatlar muammosiga murojaat qilaylik.
Motivlar har doim ham tan olinmaydi, shuning uchun motivlarning ikki toifasi ajralib
turadi: tan olinganlar va tan olinmaganlar. Birinchi sinf motivlariga misol qilib, inson
hayotining uzoq davrlaridagi faoliyatini yo'naltiradigan buyuk hayotiy maqsadlarni
keltirish mumkin. Bu motivlar. Bunday motivlarning mavjudligi etuk shaxslarga xosdir.
Ongsiz motivlar ongda boshqa ko`rinishda namoyon bo`ladi. Bunday shakllarning
kamida ikkitasi mavjud. Bu hissiyotlar va shaxsiy ma'nolar.
Tuyg'ular faqat motivlar bilan bog'liq bo'lgan bunday hodisalar yoki harakatlar natijalari
haqida paydo bo'ladi. Agar biror kishi biror narsadan xavotirda bo'lsa, unda bu narsa
uning motivlariga ta'sir qiladi. Keling, motivlar va shaxs o'rtasidagi bog'liqlik masalasini
ko'rib chiqaylik. Ma'lumki, inson motivlari ierarxik tizimni tashkil qiladi. Odatda
motivlarning ierarxik munosabatlari to'liq amalga oshirilmaydi. Ular motivlar to'qnashuvi
sharoitida aniqroq bo'ladi. Faoliyat jarayonida yangi motivlar shakllanadi. Faoliyat
nazariyasida yangi motivlarni shakllantirish mexanizmi tavsiflanadi, bu motivni
maqsadga o'tkazish mexanizmi deb ataladi. Ushbu mexanizmning mohiyati shundan
iboratki, ilgari uni amalga oshirish uchun biron bir motiv bilan turtki bo'lgan maqsad
oxir-oqibat mustaqil harakatlantiruvchi kuchga ega bo'ladi, ya'ni. o‘z motiviga aylanadi.
Maqsadning motivga aylanishi faqat ijobiy his-tuyg'ular to'plangan taqdirdagina sodir
bo'lishi mumkinligini ta'kidlash muhimdir.
Motivlarning quyidagi funktsiyalari ajratiladi: 1. rag'batlantirish (faoliyatga); 2.
yo‘naltiruvchi (motiv faoliyatni o‘ziga qarab yo‘naltiradi); 3. maqsad hosil qiluvchi
(motiv ehtiyojni qondirishga qaratilgan harakatni hosil qiladi. Maqsadlar harakatlar
asosini tashkil qiladi); 4. his yasovchi (motiv harakatlarga ahamiyat, ahamiyat beradi).
Biz qilayotgan ish biz uchun shaxsiy ma'noga ega bo'ladi, ya'ni. motiv bilan bog'liq
bo'lgan ob'ekt yoki hodisaning ortib borayotgan sub'ektiv ahamiyatini boshdan kechirish.
Motivlarni tasniflashning mumkin bo'lgan asoslari. 1) Haqiqiy motivlar - nima
qilinmoqda ( professional tanlov, dam olish). Potentsial - harakatni tashkil qila
oladiganlar. Aniqlash mumkin bo'lgan variantlar inson hayoti. Ammo ijtimoiy sharoitlar
o'zgarishi mumkin, keyin motivlar o'zgaradi. Motivlar o'zgarganda odam qanday bo'ladi.
Biz sharoit va hokazo ta'siri ostida o'zimiz uchun yoqimsiz tanlov qilishga majbur
bo'lganimizda, potentsial motivlar muhimroq bo'ladi.
36- Mavzu: Nutq va uning turlari.
Nutq — tilning fikr ifodalash va almashish jarayonlarida amal qilishi, tilning
alohida ijtimoiy faoliyat turi sifatidagi muayyan yashash shakli. nutq deganda uning
ogʻzaki (ovozli) va yozma ravishda namoyon boʻlishidagi jarayonlar, yaʼni soʻzlash
jarayoni va uning natijasi (xotirada saqlangan yoki yozuvda qayd etilgan nutqiy fikrlar,
asarlar) tushuniladi. Lingvistik nazariyada nutq tushunchasi muayyan til jamoasida qabul
qilingan ifoda vositalari tizimi hisoblangan mavhum til tushunchasiga hamda ijtimoiy
borliq (hayot)ning eng harakterli koʻrinishlaridan boʻlgan aniq, bir qadar umumiyroqtil
tushunchasiga qaramaqarshi qoʻyiladi. Boshqa odamlar xulqatvori va faoliyatiga taʼsir
koʻrsatish maqsadida ularga axborot, xabar yetkazishga xizmat qiladigan asl nutq (tashqi
nutq), yaʼni gapirish, til belgilarining eshitish aʼzolari tomonidan idrok qilinadigan (ovoz
yozib oluvchi uskunalar yordamida qayd etiladigan va qayta takrorlanadigan)
artikulyasiyasi tarzida yoki ushbu belgilarning yozuvda shartli aks etishi tarzida yuzaga
chiqadi. Asl nutq ("tashqi nutq") bilan bir qatorda ichki nutq ham bor. U soʻzlovchi
ongida bilishga yordam beradigan turli xil masalalarni muhokama qilish va hal etishga
qaratiladi. Ichki nutq tashki nutq asosida, tovush yoki yozuv qoʻllanmagan holda, faqat
ovozli nutqdagi soʻzlar haqidagi aniq tasavvurlar bilan kechadigan ak/shy jarayonlar
tarzida amalga oshadi. Yozma nutq ogʻza-ki nutqdan bir qadar shakllanganligi,
soʻzlarning oʻta sinchkovlik bilan tanlab olinishi, grammatik jihatdan aniq, lekin
murakkab shakllanganligi, ogʻzaki nutq uchun xos boʻlgan ohang, mimika va qoʻl
harakatlarining bevosita qoʻllana olmasligi bilan farqlanadi. nutqning monologik
(qarang Monolog) va dialogi k (qarang Dialog) turlari mavjud. Nutq aloqa-aralashuv
vazifasidan tashqari yana boshqa vazifalar, chunonchi, poetik vazifa ham bajarishi
mumkin. nutqning alohida koʻrinishi oʻqishdir. Har bir kishining nutq individual, oʻziga
xos xususiyatlarga ega boʻladi; vaholonki, asosiy til unsurlari — lugʻat tarkibi va
grammatik qurilishi yakka shaxslargagina tegishli boʻlmay, umumnikidir, yaʼni muayyan
til jamoasiga umuman taalluqyai boʻladi. nutq kishi tafakkuri, uning ongi bilan
chambarchas bogʻliqdir. nutqda kishining oʻy-fikrlari shakllanadi va mavjud boʻladi.
Nutq tufayli va nutq asosida borliqni umumlashgan holda mavxumiy aks ettirish,
individuallik
doirasidan
chiqib,
jamoatchilik
mahsuliga
aylanadigan
mantiqiy
tushunchaviy fikrlash mumkin boʻladi. nutq kishi ruhiyatining boshqa jihatlarini, uning
sezgilari, idroki, xotirasi, oʻyxayollari, hissiyoti, irodasi va boshqalarning namoyon
boʻlishi va amal qilishida, kishi ongining rivojlanishida ham katta ahamiyatga ega. Nutq
qoʻllanish sohasiga qarab badiiy nutq, ilmiy nutq, rasmiy nutq kabi shakllarga ega
boʻladi. Har qanday shaklda va har qanday holatda ham aniklik, ravonlik, soddalik,
taʼsirchanlik nutqning eng muhim belgilari boʻlib qolishi kerak. Til va nutq. Nutqiy
faoliyat turlari. Nutqning holati va uning tarkibiy qismlari. Nutq uchun asosiy talablar.
Til va nutq Til - bu so'zlar ma'nosiga ega bo'lgan so'zlarni va sintaksisni o'z ichiga
olgan belgilar tizimi - bu jumlalar quriladigan qoidalar to'plami. Nutq - bu harakatdagi til.
Nutq - bu insonning o'ziga xos lisoniy faoliyat turi bo'lib, odamlar o'rtasidagi aloqani va
ularning ijtimoiy-tarixiy rivojlanishini ta'minlaydi.
Nutq aloqasi Nutq aloqasi, og'zaki aloqa - bu odam bilan shaxsan muloqot: biz
gapiramiz, tinglaymiz, o'qiymiz, yozamiz, tarjima qilamiz. Nutqiy vaziyat - bu
suhbatdoshlarni ma'lumot almashishga undovchi tashqi sharoitlar va ichki psixologik
reaktsiyalarning murakkab kombinatsiyasi. Nutqiy vaziyatning tarkibiy qismlari:
ishtirokchilar: qabul qiluvchi, qabul qiluvchi, auditoriya; nutq mavzusi; holatlar: joy,
vaqt, boshqa muhim shartlar; aloqa kanali - aloqa usuli - og'zaki yoki yozma nutq, odatiy
belgilar va boshqalar yordamida. kod: til, dialekt, uslub; nutq janri, masalan, ilmiy
ma'ruza, suhbat; voqea maqsad, ishtirokchilarning fikriga ko'ra, muayyan vaziyatda
nutqning natijasi bo'lishi mumkin bo'lgan narsa; nutq samaradorligini baholash, masalan,
hisobot tinglovchilarni qiziqtiradimi yoki yo'qmi.
37- Mavzu: Tafakkur va xayol turlari.
Insonning Er sayyorasida yashovchi birorta mavjudotga xos bo‘lmagan sifat – yangilik
yaratish qobiliyatini o‘rganib, inson psixikasining yana bir noyob hodisasi bilan
to‘qnashamiz. Uning mohiyati insonning o‘z ongida real voqelikda hali mavjud
bo‘lmagan obrazni yaratishdan iborat, bunday obraz yaratishning asosini esa o‘tmish
tajribasi tashkil etadi. Idrok, xotira va tafakkur bilan bir qatorda inson hayotiy faoliyatida
xayol ham muhim o‘rinni egallaydi. Xayol bilish jarayoni bo‘lib, unda voqelik vositali
tarzda aks etadi. Aks ettirishning vosita materiallari sifatida idrok obrazlari, xotira
taassurotlari namoyon bo‘ladi. Tafakkur kabi xayol ham o‘tmish tajribasini qayta ishla
bilan yangi bilimlarni yaratishga qaratilgan. Shunday qilib, xayol – bu real voqelikni aks
ettiruvchi taassurotlarni, qayta tuzish va shu asosda yangi taassurotlarni yaratish jarayoni.
Xayol – bu obraz, tasavvur yoki g‘oya shaklidagi yangilik yaratishning psixik jarayoni.
Xayol obrazlari idrok obrazlari va xotira tasavvurlaridan ularda inson hali duch
kelmaganlari aniqlanishi va shu tarkibda bo‘lishi bilan farq qiladi. Bular inson ko‘z
o‘ngida sodir bo‘lmagan va bo‘lishi mumkin bo‘lmagan hodisalar, dalillar, voqealardir.
Xayol obrazlari o‘zida sodir bo‘lishi kutilgan voqea va hodisalarni tutishi mumkin. SHu
bilan birga, xayollarda kashf etilgan yangilik doimo haqiqatda mavjud bo‘lganlar bilan u
yoki bu darajada bog‘langan bo‘ladi. Xayol obrazlari idrok obrazlariga, shuningdek,
xayolda chuqur o‘zgarishlarga uchraydigan xotira tasavvurlariga ham tayanadi.
Insonning individual taraqqiyoti jarayonida xayol tafakkur bilan uzviy aloqada
shakllanadi. Xayol obrazlarini tuzish inson aqliy taraqqiyotining yuqori darajasidagina
amalga oshishi mumkin. Ko‘p hollarda xayol yangi echimni topish zaruriyati
tug‘ilganida, ya’ni, harakatdan o‘zib ketgan holda aks ettirish talab etilgan muammoli
vaziyatda yuzaga keladi. Xayol natijasida inson kelajakni oldindan ko‘ra oladi va o‘z
hulq-atvorini boshqaradi, atrof-olamni ijodkorlik bilan o‘zgartiradi. Xayol – mehnat
faoliyatida shakllangan psixik faollikning maxsus tarzda inson tomonidan
ifodalanishi. Xayol voqelikni avvaldan aks ettirishni ta’minlaydi, bunda o‘tmishning
kelajakdagi proeksiyasi hosil qilinadi. Xayol insonga vaziyatda yo‘l topishga va bevosita
amaliy harakatlarning aralashuvisiz masalalarni hal etish imkonini yaratuvchi
ko‘rgazmali-obrazli tafakkurning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Xayol obrazlari faqat
insonda mavjud bo‘lgan real olam obrazlarining alohida tomonlarini qayta ishlab chiqish
yo‘li bilan yaratiladi. Xayol doimo insonning amaliy faoliyatiga yo‘naltirilgan
bo‘ladi. Inson biror harakatni amalga oshirishdan avval, uni qanday bajarish zarurligi va
uni qanday bajarishini tasavvur qiladi. SHunday qilib, u avvaldan keyinchalik sodir
bo‘ladigan amaliy faoliyatda ishlab chiqariladigan moddiy jism obrazini yaratadi.
Xayol faoliyati inson hissiy kechinmalari va uning iroda harakatlarini tadbiq etish bilan
uzviy holda bog‘langan. Xayolning fiziologik asosi nerv aloqalarini dolzarblashtirish,
ularning emirilishi, qayta guruhlarga qo‘shilib, yangi tizimlarga birlashishi, o‘tmish
tajribada shakllanib bo‘lgan vaqtinchalik aloqalar yangi uyg‘unliklarining hosil
bo‘lishidan iborat. Bunda mavjud bo‘lgan vaqtinchalik aloqalarning oddiy holda
dolzarblashtirilish yangilikning yaratilishiga olib bormaydi. YAngilikning yaratilishi
avval bir-biri bilan uyg‘unlashmagan vaqtinchalik nerv aloqalaridan hosil bo‘lgan
uyg‘unlikni taqazo etadi. Xayol jarayoni ikkila xabarlovchi tizimlarning hamkorlikdagi
faoliyatidan iborat. Bunda ikkinchi xabar tizimi – so‘z katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Barcha ko‘rgazmali obrazlar u bilan uzluksiz ravishda bog‘langandir. So‘z xayol
obrazlarining hosil bo‘lish manbai bo‘lib xizmat qiladi, ularning tarkib topish yo‘lini
nazorat qiladi, ularni saqlab qolish, mustahkamlash, o‘zgartirish vositasi
hisoblanadi. Xayol doimo voqelikdan chetga chiqishdir,lekin istalgan vaziyatda xayol
manbai – ob’ektiv voqelik hisoblanadi. Inson hayotida xayol qator maxsus vazifalarni
bajaradi. Ulardan birinchisi voqelikni obrazlarda ifodalash va masalalarni hal etishda
ulardan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lishdan iboratdir. Xayolning bu vazifasi
tafakkur bilan bog‘liq bo‘lib, unga organik tarzda kiritilgandir. Xayolning ikkinchi
vazifasi emotsional holatlarni boshqarishdan iborat. O‘z xayoli ko‘magida inson qisman
bo‘lsada, ko‘pgina ehtiyojlarni qondirish, uning natijasida yuzaga kelgan zo‘riqishni
kamaytirishga layoqatli bo‘ladi.
Uchinchi vazifasi xayolning inson bilish jarayonlari va holatlari, xususan, idrok,
diqqat, xotira, nutq va hissiyotlarni ixtiyoriy boshqarishdagi ishtiroki bilan
bog‘liq. Obrazlar vositasida inson idrok, xotiralar, iboralarni boshqarish imkoniga ega
bo‘ladi.
To‘rtinchi vazifasi harakat ichki rejasining shakllanishi – obrazlardan foydalanib,
ularni ongda bajarish layoqatidan iborat.
Beshinchi vazifasi – bu faoliyatni rejalashtirish va dasturlash, bunday dasturlarni
tuzish, ularning bexatoligi, joriy qilish jarayonini baholash.
Xayol yordamida biz organizmning ko‘plab psixofizioligik holatlarini
boshqarishimiz, kutilayotgan faoliyatga moyillashtirishimiz mumkin. Insonning irodaviy
yo‘l bilan xayol vositasida organik jarayonlarga ta’sir ko‘rsatishi, nafas olish maromi,
tomir urish tezligi, qon bosimi, tana haroratini o‘zgartirishi mumkinligini isbotlovchi
dalillar ma’lumdir. Ushbu dalillar autotrening asosida o‘z tasdig‘ini topgan turlari
tasniflanishining bir necha xillari mavjud, ularning har biri asosida xayolning ahamiyatga
molik belgilari: faollik, inson maqsadlari bilan aloqasi, yangi obrazlar yaratish
mustaqilligiga egadir. Faollik belgisi bo‘yicha xayol faol va sust xayolga bo‘linadi. Faol
xayol doimo ijodiy va shaxsiy masalani hal etishga qaratilgan, aniq amaliy faoliyatni
bajarish bilan bog‘liq. Faol xayol kelajakka qaratilgan bo‘lib, vaqtdan ma’lum daraja
sifatida foydalanadi. U masala tomonidan uyg‘otiladi va yo‘naltiriladi, irodaviy sharoitlar
bilan aniqlanadi va iroda nazoratiga bo‘ysunadi. Faol xayol o‘zida artistlik, ijodkorlik,
tanqidiy, yaratuvchilik va antitsipiruyuщee xayol turlarini mujassamlashtiradi.
Yaratuvchi xayol – bu ma’lum inson uchun biror yangilikni so‘z orqali ta’riflash yoki uni
shartli ravishda aks ettirish (chizma, notali yozuv va boshqalar) ga tayangan holda
tasavvur qilish. Xayolning bu turi insonning turli xil faoliyatida, shu bilan birga, ta’limda
ham keng qo‘llaniladi. Xuddi shunday, yaratuvchi xayol ishchiga mehnat operatsiyalarini
chizmalar bo‘yicha bajarishga yordam beradi. Ijodiy xayol – bu yangi obrazlarni tayyor
ta’riflar yoki shartli tasvirlarga tayanmagan holda yaratish. Xayolning bu turi davomida
inson mustaqil holda boshqa odamlar yoki jamiyat uchun qadrli bo‘lgan, faoliyatning
aniq o‘ziga xos mahsulotida gavdalangan yangi obraz va g‘oyalar yaratadi. Ijodiy xayol
inson ijodiy faoliyati barcha turlarining tarkibiy qismi asosi bo‘lib hisoblanadi.
Antitsipatsiyaviy xayol insonning juda muhim va zarur qobiliyati – kelajakdagi
voqealarni oldindan sezish, harakatlarining natijasini ko‘ra olish va boshqalar asosida
yotadi. Insonning bu qobiliyatiga binoan inson «fikriy nigoh» yordamida kelajakda o‘zi,
boshqa odamlar yoki atrofdagilar bilan nimalar sodir bo‘lishini ko‘ra oladi.
Sust xayol ichki, sub’ektiv omillarga bo‘ysunadi. Bunda amaliy faoliyatdan to‘liq
yoki deyarli to‘liq bo‘lgan ajralish mavjud. Bunda fantaziya hayotga tadbiq
etilmaganobrazlarni yaratadi, amalga oshmaydigan yoki tadbiq etilmaydigan hulq-atvor
dasturlari rejalashtiradi. Sust xayol jarayonida qandaydir ehtiyoj yoki tilakning noreal,
xayoliy qondirilishi amalga oshiriladi. Bunday xayolning materiallari sifatida obrazlar,
tasavvurlar, tushuncha elementlari va tajribada to‘plangan boshqa ma’lumotlar xizmat
qiladi. Sust xayol ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo‘lishi mumkin. Ixtiyorsiz xayol inson
irodasidan tashqarida, boshqa u yoki bu idrok qilishga bog‘liq ravishda yuzaga keladi.
Bu, asosan, ong faoliyati, ikkinchi xabar tizimining kuchsizlanishida, yarim uyqu, affekt
holatida, uyquda, ongning patologik buzilishlarida (gallyusinatsiyada), gipnoz, spirtli
ichimliklar, giyohvand moddalar ta’sirida sodir bo‘ladi. Oldindan ko‘zlangan, maqsadga
yo‘naltirilgan tarzda inson tomonidan o‘z tajribasining mos elementlaridan foydalanish
va ularni yangi obrazlarda qayta yaratish ixtiyoriy xayol deyiladi. Bu xayol uchun obraz
yaratish vazifasining mavjudligi va uni amalga oshirishda iroda kuchi xosdir. Maqsadli
xayol o‘zini uch xil shaklda: orzular – istalgan kelajak obrazlari; shirin xayol – dolzarb
kechinmali irreallik obrazlari; fantaziyalar – yaqin kelajak obrazlari. Ular zo‘riqishni
kamaytirish, maqsadga yo‘nalganlik, oldindan sezish, inson zahiralarini safarbar qilish
vazifalarini bajarishi mumkin. SHirin xayolda insonning qiziqishlari, moyilliklari,
ehtiyojlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. SHirin xayolga orzular – inson amalga
oshirmoqchi bo‘lgan, lekin ayni damda amalga oshirolmaydigan, uning eng ezgu
xohishlarini qondiradigan istalgan kelajak obrazini oldindan yaratish yaqin turadi.
Orzular shirin xayoldan o‘zlarining amaliy tadbiqi imkoniyatini taqazo etishi bilan farq
qiladi. Inson o‘z orzularida yaratgan obrazlar, yorqin, jonli, aniq xususiyati bilan, shu
bilan birga – sub’ekt uchun hissiyotga boyligi, jozibadorligi bilan ajralib turadi. Lekin
orzu, xayol istalgan kelajakni hozirgi zamon bilan muntazam ravishda bog‘lab
turganidagina foydali bo‘lishi mumkin. Agar bunday bo‘lmasa, orzu harakat rag‘batida
xayolparastlikka, fantaziyaga aylanib qolishi mumkin.
Orzuning hissiy-emotsional turi sifatida, shirin xayol va unga yaqin
bo‘lgan fantaziyalar namoyon bo‘ladi. SHirin xayol deb, odatda, «shirin orzular»,
ushalmaydigan umidlar, haqiqiy voqelikni o‘rnini bosadigan shakllarga aytiladi. SHirin
xayol surish – o‘ylab topilgan, voqeiy bo‘lmagan hayotda yashash, demak.
Bu eskapizm – voqelikdan orzular va xayollar olamiga g‘arq bo‘lish bilan bog‘liq. Ilmiy
faoliyatda xayolning boshqa shakli – faraziy tajribadan keng foydalaniladi. Murakkabligi
yoki hajmi yuzasidan real sharoitlarda amalga oshirib bo‘lmaydigan ba’zi bir
jarayonlarda olimlar o‘zlarining ijodkorlik xayollarini yordamga chaqiradilar. Uning
yordamida, masalan, fizik-olim miyasida voqea yoki jarayonni, unga mukammal
sharoitlarni yaratgan holda amalga oshiradi. Buyuk A. Eynshteyn shu usul bilan bizning
borliq geometriyasi haqidagi tasavvurlarimizni o‘zgartirib yuboradigan umumiy nisbiylik
nazariyasini kashf etgan.
38- Mavzu: Informatsion-psixologik xurujlar.
Milliy ma’naviyatimizning ildizlari uzoq o’tmishimizga borib taqaladi va u o’z ichiga bir
necha ming yilliklarni qamrab oladi. Yurtimizda stivilizatsiyalar ancha ilgari
shakllangan, ya’ni Termizning 2500 yilligi, Qarshining 2700 yilligi va Samarqandning
2750 yilligi xalqaro miqyosda nishonlanganligi fikrimizning dalilidir. Qadimiy Xorazm
yozuvi va boshqalar) shakllangan. Jahondagi eng muhim ilmiy yo’nalishlarning, texniktexnologik kashfiyotlarning ildizlari ham (irrigastiya, shishasozlik, magnitli qurilmalar,
quyosh energiyasini jamlash, lupa va oynalar, bo`yoq tayyorlash va dori texnologiyasi,
to’qimachilik dastgohlari va boshqalar) yurtimizda o’tgan mutafakkirlarning ilmiy merosi
bilan bog‘langandir. Chunonchi, Xorazmiy, Farg‘oniy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino,
Zamaxshariy, Mirzo Ulug‘bek va boshqalarning ilmiy kashfiyotlarini ko’rsatish mumkin.
Eng qadimiy diniy ta’limot tangrichilik, zardo’shtiylik g‘oyalari hamon xalqimiz qalbida
yashamokda. Barcha mutafakkirlarimizning ijodida axloqiy qadriyatlarni rivojlantirish
muhim o’rin egallab kelgan. Islom dinining ma’naviy-axloqiy jihatlari ham markaziy
osiyolik olimlar tomonidan takomiliga etkazilgan. Abu Lays Samarqandiyning axloqiy
o’gitlari, Imom al-Motrudiyning iroda erkinligiga asoslangan Kalom ta’limoti, Imom
Buxoriyning va at-Termiziyning hadislari, Burhoniddin Marg‘inoniyning «Hidoya»si,
tasavvuf namoyandalari Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Najmiddin Kubro,
Bahouddin Naqshband va boshqalarning ta’limotlari tom ma’noda islom falsafasining
mag‘zini tashkil etadi. Milliy ma’naviyatimiz ham mazmunan, ham shaklan boydir.
Ammo uni kamsitishga, qadr-qimmatini erga urishga intilishlar mavjud. Bunday xattiharakatlar ichki va tashqi ma’naviy tahdidlar shaklida namoyon bo’lmokda. Ichki
tahdidlarni takabburlik (manmanlik), noprofessionallik, ta’lim-tarbiyaga yuzaki
yondashish, tarixiy qadriyatlarga e’tiborsizlik va milliy nigilizm tashkil etadi. Tashqi
tahdidlar esa yo’naltirilgan mafkuraviy xurujlar tarzida bo’lib, turli shakl va
ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Avvalo tashqi tahdidlarg to’xtalib o’taylik. Hozirgi
kunda O’zbekistonda millatlararo totuvlik, dinlararo bag‘rikenglik va ijtimoiy
hamjihatlikni barbod qilish asosida mamlakatda ijtimoiy barqarorlikni izdan chiqarishga
intiluvchi kuchlar mavjud. Bu kuchlar bir tomondan millatlararo nizo chiqarishni maqsad
qilib olishgan. Buning uchun ular birinchi navbatda o’zbek va qoraqalpoq xalqi orasiga,
o’zbek va tojik, o’zbek va qozoq, o’zbek va qirg‘iz o’rtasiga nizo solishga va bu millat
vakillarini bir-biriga qarshi gij-gijlashga urinishadi. Bundan tashqari, turli viloyatlarda
yashovchi kishilar orasida " nizolar uyg‘otishga, ayrim hududlarimizni (masalan,
Farg‘ona vodiysi yoki Qoraqalpog‘istonni) O’zbekistondan ajratib tashlashga,
hududimizda ilgari mavjud bo’lgan xonliklarda yashovchi kishilar orasiga nizo solishga,
«Turkiy xalqlar birligi», «Islom diniga e’tiqod qiluvchilar birligi» shiorlari ostida
mahalliy millatlarni mahalliy bo’lmagan millat vakillariga, musulmonlarni boshqa din
vakillariga qarama-qarshi qo`yishga intilishmoqda.
Mafkuraviy muxoliflarimiz mahalliy xalqning diniy e’tiqodini va tilini kamsitish asosida
ularni G‘arbga yoki Sharqqa tobe qilishga urinishadi. Shu asosda bu xalqlar va dinlar
orasiga nifoqsoluvchi, ularning tarixini ataylab buzib ko’rsatuvchi adabiyotlar nashr
etilmokda. Masalan, tojikistonlik Rahim Masov tojik va o’zbek xalqlarining
manfaatlarini bir-biriga qarama-qarshi qo`yuvchi maqola va kitoblar yozgan. Markaziy
Osiyo xalqlarini turkiylar va forsiylarga ajratib, ular orasiga nifoq solib, har ikkala tomon
ustidan hukmronlik qilishga da’vat etuvchi rejani rossiyalik politolog Aleksandr Dugin
o’zining «Geopolitika asoslari» («Osnovi geopolitiki») nomli asarida ro`y-rost ilgari
suradi. Bunday xatti-harakatlar O’rta Osiyo respublikalari orasida vujudga kelgan suv
mojarasida ham yaqqol sezilmoqda. Bu haqda O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov 2009
yil 28 aprel kuni Qozog‘iston Respublikasining Olmaota shahrida bo’lib o’tgan Orolni
qutqarish xalqaro jamg‘armasi ta’sischi davlatlari rahbarlarining kengaytirilgan
tarkibdagi uchrashuvida so’zlagan nutqida «Bu borada «bo’lib tashla va hukmronlik qil!»
degan prinsip - eskidan ma’lum bo’lgan savdo amalga oshgudek bo’lsa, biz kimlarningdir
qo’lida arzimas tangaga aylanib qolishimiz mumkin», - deb juda to’g‘ri ta’kidladi.
Shuningdek, xalqimizning tarixiy xotirasini buzishga intilish diniy qadriyatlarini oyoqosti
qilish, ma’naviy merosini qadrsizlantirishga intilishlar ham ma’naviy taxdidlar jumlasiga
kiradi. 2005 yili «Bi-Bi-Si» teleradiokompaniyasi islom tarixiga oid «Islom - e’tiqod
saltanati» deb nomlangan hujjatli film yaratdi. Unda islom dini va falsafasi ravnaqiga
beqiyos hissa qo’shgan va bizning yurtimizdan chiqqan olimu fuzalolar haqida lom-mim
deyilmagan. O’nlik sanoq sistemasini, algebra fanini arab olimlari yaratgan, deyilgan-u,
ammo al-Xorazmiy va al-Farg‘oniy nomlari tilga olinmagan. Go`yoki Islom tarixida
Markaziy Osiyoning hech qanday o’rni yo’qday. Vaholanki, islom dini va ta’limoti
taraqqiyotini Markaziy Osiyoda o’tgan mutafakkirlarning ilmiy merosisiz tasavvur etish
mumkin emas (kalom ta’limotida - Imom al-Motrudiy, Abu Lays Samarqanday; tasavvuf
ta’limotida - Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband; hadisshunoslikda - Imom
Buxoriy, Imom at-Termiziy; fiqh ilmida - Burhoniddin Marg‘inoniy, Hakim Termiziy va
boshqalar alohida mavqega egadir). Bir qator tahdidlar xalqimizning diniy qadriyatlariga,
muqaddas Islom dinining qadr-qimmatini pasaytirishga yo’naltirilgandir. Keyingi
paytlarda Markaziy Osiyo respublikalarida prozelitizm kasalligi, ya’ni mahalliy
dindorlarning boshqa dinlarga o’tib ketish hodisasi paydo bo’ldi. Bu hodisaning ildizida
bir tomondan aholining ayrim dindor qatlamlarida diniy e’tiqodning yuzakiligi, diniy bilimlarning sayozligi va iqtisodiy etishmovchiliklar sababchi bo’lsa, ikkinchi muhim omil
bo’lib Respublikamizda har xil dinlarga mansub missionerlarning ochiq va yashirin
faoliyatlari sabab bo’lib keladi. Bunday tahdidlarga zarba berish uchun ilm-ma’rifatni
yanada yuksaltirish, raqiblarning asossiz da’volarini puchga chiqaruvchi asarlar yozish,
xalqning diniy va dunyoviy ma’lumotini takomillashtirish zarur bo’ladi. Prezidentimiz,
«G‘oyaga qarshi faqat g‘oya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat ma’rifat bilan
bahsga kirishish, olishish mumkin» deganida aynan shu yo’lni nazarda tutgan.
Xalqning ko’pchiligida diniy tasavvurlar sayozligidan foydalangan turli mafkuraviy
markazlar Islom dinini bir yoqlama aqidalashtirishga yoki uni o’ta radikallashtirish
maqsadida uni mutaassiblashtirib tasvirlovchi adabiyotlar tarqatishga zo’r berish-moqda.
Bunday taxdidlardan himoyalanishda xalqning an’anaviy islomiy qadriyatlariga tayanib
ish ko’rish maqsadga muvofikdir. Bunday qadriyatlar insoniy, ya’ni gumanistik
mohiyatga ega bo’lib, xalq ongida asrlar davomida saqlanib kelmokda. Ular Islom dinini
aqidalashish va radikallashishdan asraydi hamda insof va adolat, iymon va e’tiqod,
nomus va oriyat, sharm va hayo, saxovat va muruvvat, sadoqat va diyonat, ilm va
ma’rifat, soflik va to’g‘rilikmi qadrlash, halollikka intilish va haromdan jikanish kabi
insoniy tuyg‘ulardan iborat bo’lib, bu tuyg‘ular inson kamolotida muhim o’rin egallab
kelgan. Taxdidlarning yana bir- yo’nalishi xalqning tarixiy xotirasini buzishga
qaratilgandir. Buning uchun ayrim mafkuraviy markazlar rus va o’zbek tillarida o’zbek
xalqining kelib chiqish tarixini buzib ko’rsatuvchi kitob va darsliklar nashr etib,
Respublikamizda arzon narxda yoki tekinga tarqatishga intilishadi. Mafkuraviy
tahdidlarning bosh maqsadi mustaqil davlat fuqarolarini o’z qadriyatlaridan
begonalashtirib, turli «yaltiroq» g‘ilofparga o’ralgan begona mafkuraviy ideallarni
ularning qalbiga singdirishdan iboratdir. Bu hodisa axborot xavfsizligi bilan, axborot
xurujlari bilan ham chambarchas bog‘langandir. Bu haqda mutuxassislar «axborot
neokolonializmi» (D.Frolov), «informastion fashizm» (K. Byord), «axborot urushi» (G.
Pochepstov) degan atamalarni ishlatishadi. Axborot xurujlari avj olayotgan globallashuv
sharoitida o’zligimizni saqlab qolish, o’z qadriyatlarimizga sadoqatni tarbiyalash biroz
mushkullashib boradi. Bu esa o’z navbatida bizning kddriyatlarimizdan
begonalashuvimizga olib keladi. Bu ma’naviy taxdidning o’zidir. Bunday sharoitda
sog‘lom ma’naviyatga ehtiyoj tug‘iladi. Prezidentimiz I.Karimov shunday sharoitni
nazarda tutib, «...odam o’z mustaqil fikriga, zamonlar sinovidan o’tgan hayotiy-milliy
qadriyatlarga, sog‘lom negizda shakllangan dunyoqarash va mustahkam irodaga ega
bo’lmasa, har turli ma’naviy tahdidlarga, ularning goh oshkora, goh pinhona
ko’rinishdagi ta’siriga bardosh berishi amrimaqol»-deb yozadi. Ma’naviy tarbiyada unga
qanday shaklda yondashishning ahamiyati juda katta. Masalan, o’qituvchining o’z
o’quvchilarini boshqa tillarni o’rganishga rag‘batlantirish maqsadida «Siz ingliz yoki rus
tilini puxta egallab olmasangiz - mahallangizdan (yoki qishlog‘ingizdan) chetga chiqa
olmaysiz!» - degan da’vati ham mafkuraviy immunitetni «sindirishi (buzishi)» mumkin.
Bunday gap, ya’ni uni eshitgan o’quvchida, «demak, mening ona tilim hech narsaga
arzimas ekanda»,- degan nigilistik kayfiyatni uyg‘otadi. Ikkinchidan, tilga bunday
munosabat, o’zbek tilining davlat tili sifatidagi qadrini erga urish shaklida namoyon
bo’ladi. Shu o’qituvchining yuqoridagi sovuq gapi o’rniga «Sen ona tiling bilan bir
qatorda rus, ingliz tillarini ham chuqur egallab olsang, yurtingning qadriyatlarini butun
dunyoga yoyishing mumkin!» - degan da’vati esa uning vatanparvarlik tuyg‘usini yanada
kuchaytirgan bo’lar edi.