O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Ta’lim psixologiyasi fani bo’yicha
3-Amaliy ish
Bajardi: 651_18-guruh
Talabasi: Eshonqulova Zebiniso
Tekshirdi: Yusupova Zamira
Toshkent 2020
AMALIY ISH-3
1. Taʼlim jarayonida kuzatiladigan xolatlarni psixologik taxlil
qilish.
Oxirgi yillarda g’arb psixologlari nomotetik va idiografik yondoshgan holda
shaxsni o’rganishda ishonchsizlik bo’lmoqda. Ko’rsatilishicha psixodiagnostikani
tarixida ushbu yondoshishlarni integrasiyasini boshlanishi. (Olport qimmatbaho
buyumlar va shaxsiy hujjatlar o’rganilishini yo’lga qo’ygan). Taxmin qilinishicha
nomotetik va idiografik yondoshish integrasiyasi “dialogik model” degan nomlanish
psixolog va tekshiriluvchining o’zaro ta’siridan yuzaga kelgan. Bu modelda
psixolog “umumiy daraja eksperti” ko’rinishida, tekshiriluvchi esa “shaxsiy fikrlar
va ahamiyatlar eksperti” ko’rinishida bo’ladi. Nomotetik yondoshishni mashhurligi
shu bilan xulosa qilinadiki, hamma psixologik xususiyatlar hosil bo’lishini o’ziga
xosligini isbotlovchi bir necha misollarni hech bir qiyinchiliksiz keltirishimiz
mumkin. Introvertirlikni individda aniqlaganimizda bu xususiyat doimiy bo’lishiga
va aniq bir sharoitlarga bog’liqmasligi haqida tez xulosa qilishimiz kerak emas.
Inson ayrim hollarda va munosabatlarda introvert, boshqa hollarda esa ekstravert
bo’lishi mumkin. Bundan kelib chiqishiga ko’ra individ aniq bir holatlarda qanday
harakat qilganiga asoslangan holda, uning boshqa holatlarda qanday harakat
qilishini aniq bilish mumkin emas.
Idiografik
yondashuvlar
tarafdorlari
alohida
shaxsning
psixik
tashkillashtirishni qaytalanmasligini, “obyektiv” (miqdoriy) metodlardan uni
o’rganilishidan xoli holda ekanligini ta’kidlashadi. Shaxsda ilmiy izlanish olib
borish mumkin emas, chunki har bir uning yuzaga kelishi o’ziga xos umumiydan
ajralgan chet el psixologiyasida nomotetik va idiografik qarshi turishlar dialektik
bog’lanishlarni qarshi turishi natijasida kelib chiqadi.
2. Inson psixikasiga taʼsir qiluvchi omillar.
Yosh davrlari psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanlari mushtarak, bir
biriga uzviy bogliqdir, chunki ularning har ikkisi, bitta, umumiy jarayonni - ulgʼayib
borayottan insonning psixik faoliyati hamda uning xulq-atvorini tadqiq etadi. Biroq,
shunday boʼlsa-da, bu ikki fan psixologiya ilmining mustaqil sohalari hisoblanib,
ularning har biri oʼz predmeti va tadqiqot vazifalariga egadir. Yosh davrlari
psixologiyasi ontogenezdagi turli yosh davrlari psixik taraqqiyotining umumiy
qonuniyatlarini, psixik rivojlanishini hamda psixologik xususiyatlarini oʼrganadi. 8
Ontogenez ~ (yunoncha,. optos-mavjud, jon, zot; genezis- kelib chiish, paydo
boʼlish) - individning paydo boʼlishidan, umrining oxirigacha psixik rivojlanish
jarayoni. Yoshning ulgʼayib borishi, psixik jarayonlarning inson rivojlanishidagi
qonuniyatlari, undagi yetakchi omillar hamda inson hayot yoʼlining turli
bosqichlarida uning shaxsiga xos xususiyatlar - yosh davrlari psixologiya fanining
tadqiqot predmeti hisoblanadi.
3. Guruhlarda liderlik va rahbarlik. Liderlarning turlari.
Boshqaruv jarayoni maqsadga erishish yoʼlida odatda koʼpgina
qiyinchiliklar, toʼsiqlar, muammolarga duch kelish mumkin. Bu muammolarni
muvaffaqiyatli hal etgandagina kutilgan natijaga erishish mumkin.
Menejerlar boshqaruv pogʼonasiga binoan uch toifaga boʼlinadi:
- Yuqori pogʼona menejerlari.
- Oʼrta pogʼona menejerlari.
- Quyi pogʼona menejerlari.
Xodimlar
orasidagi,
bajaruvchilar
va
maʼmuriyat
orasidagi
munosabat chiziqli koʼrinishda boʼlib (ierarxik, vertikal), unda har bir
quyidagi xodim, faqat oʼzidan yuqoridagi oʼzining boshligʼiga boʼysunadi; va
funktsional koʼrinishda (gorizonta l) boʼlib, u xizmat turlariga - terapiya,
jarrohlik, tashhislash va boshqalarga boʼlinadi. Rivojlangan mamlakatlarda
Yaponiya, АQShda markazlashmagan boshqaruv tizimi keng taraqqiy topgan
boʼlib, bunda boshqaruvning tarkibi asosan 4 qismdan tashkil topgan: Oliy
rahbariyat (strategik bosqich) - bunga bosh vrach va moliya - iqtisodiyoti
xodimlari, tashkiliy - uslubiy va statistika boʼlimlari kiradi. Ular qaror qabul
qilishga maʼsul shaxslar hisoblanadi. Oʼrta bosqichdagi rahbarlar (taktik
bosqich) - bosh vrachning tibbiy yordam turlari boʼyicha oʼrinbosarlari va
bosh hamshira; quyi bosqichidagi rahbarlar (operativ bosqich) - boʼlim
mudirlari, boʼlimning katta hamshiralari. Rahbarlarning eng quyi bosqichini
bajaruvchilar vrachlar, hamshiralar va h.k tashkil eta di.Yaponiyada boshqaruv
tizimi markazlashmagan unda har - bir xizmatchi oʼz - oʼzini nazorat qiladi, u
nafaqat bajaruvchi balki maʼlum darajada subʼekt hisoblanadi.
Oʼzbekistonda sogʼliqni saqlashni isloh qilishning asosiy vazifalaridan
biri sogʼliqni saqlash muassasalarini davlat monopoliyasidan chiqarish,
markazlashmagan boshqaruv tizimini tashkil etish va demokratiyalashtirish
hisoblanadi. Bundan tashqari Oʼzbekiston sogʼliqni saqlash tizimiga malakali,
maxsus tayyorgarlikdan oʼtgan, yuqori maʼdaniyatli, oliy fazilatli rahbar
xodimlarni-menejerlarni tayyorlash muhim vazifa hisoblanadi.
Rahbar madaniyati deganda rahbar odobi va iqtidori oʼrtasidagi dialektik
bogʼlanish tushuniladi. Bu bogʼlanish quyidagi fazilatlar majmuida oʼz aksini
topadi:
Rahbar madaniyati= odob+iymon+insof+adolat+iqtidor.
Odob— aqlning suyanchigʼi, barcha fazilatlarning mezoni. Bexudaga
xalqimizda "Аql bilan odob — egizak" deyishmaydi.
Odob— yaxshilik bilan yomonlikning farqini bilish, foyda bilan zarar
orasidagi tafovutni anglashdir. Odob vositasida kishi oʼz jonini yomon
hislatlardan davolaydi, yoqimsiz ayblardan poklaydi, chiroyli fazilatlardan
bezaydi.
Iymon uch narsaning butunligidan hosil boʼladi, eʼtikod, iqror va amal.
Eʼtiqod — bu ishonch. Iqror — soʼzda buni tan olish. Аmal — yaxshi
ishlar bilan uni isbotlash.
Insof — har qanday kishining, xususan rahbarning jamiyat oldida,
tevarak-atrofidagi
kishilar
oldida
oʼz
hatgi-harakati
bilan
maʼnaviy
masʼuliyatini his etishining ifodasidir. Insof bu adolat va vijdon amri bilan ish
tutish tuygʼusi va qobiliyati, ishda kishilarga munosabatda halollik bilan
yondoshish.
Аdolat - bu barcha fazilatlar ichidagi eng oliy fazilatdir. Аdolatparvar
rahbarning ahloqiy hislatlari bemalol qonun oʼrnini bosa oladi. Аdolatli
jamiyatda xalqning ertangi kunga ishonchi va bunyodkorlik ishiga ragʼbati
kuchli boʼladi.
Iqtidorli - deganda biror soha boʼyicha layoqatini ongli ravishda
namoyon qilish uchun qatьiyat koʼrsata oladigan kishilar tus huniladi. Iqtidorli
odamlar kuch-quvvatini ayamaydi va kutiladigan natijasiga — maqsadiga
yotadi.
4. Boshqaruv uslublarining psixologik tahlili.
Psixologiya faniga “boshqaruv” tushunchasi davlat, jamiyat, jamoat, ishlab
chiqarish va tеxnikani boshqarish tizimidan, ya'ni kibеrnеtikadan kirib kеlgan bo`lib
u hozirgi davrda insonning xulqi, xususiyatlari, ruhiy holatlari bilishning jarayonlari,
ommaviy, jamoaviy va ruhiy harakatlarni boshqarish ma'nosini bildiradi. U hozirgi
davrga kеlib: “inson-inson”, “inson-jamoa”, “jamoa-inson”, “jamoa-jamoa”
munosabatlarining boshqaruv imkoniyatlarini tеkshirishni taqozo qiluvchi istiqbolli,
mustaqil, maxsus sohalarga o`z prеdmеti ko`lamini yanada kеngaytiradi. Natijada
boshqaruv yangi qonuniyatlari, mеxanizmlari, omillari, ijtimoiy manbalari.
shaxslararo munosabat uslublari, yakka shaxsning ijtimoiylashuvi xossalari,
boshqaruvchi shaxs va tobе kishilar yoki hodimlar o`zaro muomalasining maromi,
tеkshirishning o`ziga xosligi, uslubiyatning takomillashuvi, nizoli va ziddiyatli
vaziyatlarning oldini olish hamda ularning oqilona yеchimini topish, mazkur
jarayonda iliq, psixologik muhitning roli, uning obyеktiv va subyеktiv ahamiyati,
mahsulot samaradorligini oshirishning imkoniyatlariga doir empirik va nazariymеtodologik matеriallar to`plashning qulay shart-sharoiti yuzaga kеladi. Shuni
alohida ta'kidlab o`tish joizki, boshqaruv psixologiyasi xo`jalikni yoki muassasani
boshqaruvning
ijtimoiy-tarixiy
tamoyillariga
va
qonuniyatlariga
asoslanadi. Bular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Dеmokratik dеsеntralizm (mahalliy boshqaruv ustuvorligi);
bеvosita
2. Boshqaruvda yakkaboshchilik;
3. Siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy, ma'rifiy rahbarlikda (ma'muriyatda) xo`jalik
yuritishning birligi;
4. Xo`jalik hisobining oqilligi;
5. Boshqaruvning rеjaliligi;
6. Ommaning boshqaruv jarayonida faol qatnashuvi;
7. Hamkorlik faoliyatining ishtirokchilarini ma'naviy va moddiy jihatdan
rag`batlantirish;
8. Kadrlarni tayyorlash, tanlash va joylashtirish jarayonida psixodiagnostika
tizimiga asoslanish.
5. Faoliyatga motivatsiya berish natijalari.
Ijtimoiy ustanovka shaxsning ijtimoiy obʼektlar, hodisalar, guruhlar va
shaxslarni idrok qilish, baholash va qabul qilishga nisbatan shunday tayyorgarlik
holatiki, u bu baho yoki munosabatning aslida qachon shakllanganligini aniq
anglamaydi. Masalan, Vatanimizni hammamiz sevamiz, bayrogʼimiz muqaddas,
nemis investorlarga ishonamiz, negrlarga raxmimiz keladi, tijorat ishlari bilan
shugʼullanadiganlarni albatta puldor, badavlat, deb hisoblaymiz va hakozo. Bu
tasavvurlar, baho va hissiyotlar qachon va qanday qilib ongimizda oʼrnashib
qolganligiga eʼtibor bermasdan yuqorida sanab oʼtgan hissiyotlarni boshdan
kechiraveramiz. Mana shularning barchasi ijtimoiy ustanovkalar boʼlib, ularning
mazmun mohiyati aslida har bir inson ijtimoiy tajribasi davomida shakllanadi va
uzoq muddatli xotirada saqlanib, konkret vaziyatlarda ruyobga chiqadi.
Аmerikalik olim G. Ollport ijtimoiy ustanovkaning uch komponentli tizimini
ishlab chiqqan:
А. Kognitiv komponent - ustanovka obʼektiga aloqador bilimlar, gʼoyalar,
tushuncha va tasavvurlar majmui;
B. Аffektiv komponent - ustnovka obʼektiga nisbatan subʼekt his qiladigan real
hissiyotlar (simpatiya, antipatiya, loqaydlik kabi emotsional munosabatlar);
V. Harakat komponenti - subʼektning obʼektga nisbatan real sharoitlarda amalga
oshirishi mumkin boʼlgan harakatlari majmui (xulqda namoyon boʼlish).Bu uch xil
komponentlar oʼzaro bir-birlari bilan bogʼliq boʼlib, vaziyatga qarab u yoki bu
komponentning roli ustivorroq boʼlishi mumkin.