O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
"Kompyuter injiniringi" fakulteti
“ Pedagokika.Psixologiya ” fanidan
Mavzu: Pedagogik g‘oyalarning tarixi va mustaqillik davridagi yangliklar ta'lim
nazariyasi
Bajardi: Baxromov. O
KIF 21-02 guruh
Tekshirdi: Musinov S. X
SAMARQAND – 2023
Mavzu: Pedagogika fani maqsadi vazifalari metodi. Psixalogiya fanining
ilmiy taqdimot metodlari
Kirish
Pedagogika nazariyasi va tarixi (faoliyat turlari bo‟yicha) magistratura
mutaxasisligi-pedagogika nazariyasi va tarixi yo„nalishi bo„yicha o„quvfanlari
metodikalarini bilish, mutaxassisligi bo‟yicha o‟qitiladigan fanlarning nazariy
asoslari, konsepsiyasini bilishi, umumiy ilmiy uslublar, ilmiy tadqiqotlarni
amalga oshirish bo‟yicha layoqatlarini aniqlashga mo‟ljallangan. 5110900 “Pedagogikavapsixologiya” bakalavriat ta‟lim yo‟nalishi – pedagogika
vapsixologiya va metodika fanlarini o„qitishda namunaviy innovatsion
texnologik jarayonlarni ishlab chiqish va ularni qo„llash va egallash, o„quv
fanlarini o„qitish metodikasini egallash, zamonaviy axborot vapedagogik
texnologiyalardan foydalangan holda bilim va malakalarini oshirish va
ko„nikma hosil qilishdan iboratdir. Dastur “Pedagogika nazariyasi”,
“Pedagogika tarixi”, “Pedagogik mahorat”, “Ijtimoiy pedagogika”, “Oila
pedagogikasi”, “Pedagogikkonfliktologiya”,”Pedagogik texnologiya” kurslari
mazmuni asosida tayyorlangan.
“Pedagogika nazariyasi”. Pedagogika fanining shakllanishi va
rivojlanishi, maqsad va vazifalari, predmeti, ilmiy-tadqiqot metodlari, shaxs
rivojlanishi vaunga ta‟sir etuvchi omillar, yagona pedagogik jarayon va uning
mohiyati, didaktika (ta‟lim nazariyasi), ta‟im jarayoni qonuniyatlari va
tamoyillari, ta‟lim mazmuni, ta‟lim metodlari va vositalari, ta‟limni tashkil
etish shakllari, o‟quvchilarningbilim, ko‟nikma va malakalarini tashxis etish,
tarbiya jarayoni mazmuni, mohiyati, qonuniyatlari, tamoyillari, tarbiyaning
umumiy metodlari, tarbiya turlari mazmuni, mohiyati, maqsad va vazifalari,
shakl, metod va vositalari, ta‟lim muassasalarini boshqarish, korrektsion
pedagogika asoslarini o‟z ichiga qamrab oladi.
“Pedagogika tarixi” kursi pedagogikaning alohida sohasi sifatida
pedagogik fikrlarning paydo bo‟lishi va rivojlanishini o‟rganish orqali yangi,
istiqbolda hal etilishi lozim bo‟lgan vazifalarni belgilab beradi hamda uni hal
etish strategiyalarini ko‟rsatib beradi. U eng qadimgi davrlardan O‟zbekiston
Respublikasi mustaqilligi e‟lon qilingandan keyingi davrda pedagogik fikrlar
va ta‟lim tizimining rivojlanishi hamda eng qadimgi davrlardan hozirgi
kungacha jahon mamlakatlarida tarbiya, ta‟lim va pedagogik fikrlar rivojiga
doir masalalarni o‟zida aks ettiradi.
“Pedagogik mahorat” kursida pedagogik mahorat va madaniyat,
ta‟lim amaliyoti va pedagogik fikrlar tarixida o‟qituvchi mahorati
masalasining aks etishi, pedagogik qobiliyat, o‟qituvchining kommunikativ
qobiliyati, muloqot psixologiyasi va muloqot madaniyati, pedagogik muloqot,
pedagogik takt va pedagogik etika, pedagogik texnika va uni egallash yo‟llari,
nutq madaniyati,o‟qituvchining o‟quv jarayonidagi mahorati, o‟qituvchining
tarbiyachilik mahorati, o‟qituvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil etish, o‟zo‟zini tarbiyalash va o‟z ustida ishlash, ilg‟or pedagogik tajribani
ommalashtirish kabi masalalar o‟rganiladi.
”Ijtimoiy
pedagogika”.Fanni
o`qitishdan
maqsad
–bolalarni
ijtimoiylashtirish jarayonida ijtimoiy tarbiya va ijtimoiy ta`lim qonuniyatlarini
o`zlashtirish.Fanning vazifasi –gumanitar bilishning sohasi sifatida ijtimoiy
pedagogika,uning ob`yekti,tadqiqot pridmeti va asosiy katigoriyalari xaqida
nazariy bilimlar berish,talabalarda ijtimoiy-pedagogik tadqiqotga doir
ko`nikma va malakalarni shakillantirishdan iborat.
“Oila pedagogikasi”. “Oila pedagogikasi” fani talabalarniO„zbekiston
Respublikasi ta‟lim- tarbiya tizimidagi dolzarb muammolarini o„rganish,
tahlil qilish, oila pedagogikasi va hozirgi zamon ilmiy pedagogikasining
nazariy asoslariga oid bilimlar, shuningdek o„quv tarbiya muassasalarida
ta‟limiy va ma‟naviy - ma‟rifiy ishlarni samarali tashkil qilish uchun zarur
bo„lganko„nikmalar bilan qurollantirishdan iborat. Fanni o„qitishdan maqsad
– Komil insonni voyaga yetkazishda oila va jamiyatni o‟rni uni tarbiyadagi
uzviyligi, uzluksizlik asosida amalga oshishi bu yaxlit bir qonuniy jarayondir.
Fanning vazifasi – Oila pedagogikasi jamiyatning shaxs tarbiyasiga doir
muhim davlat siyosatidagi ustuvor vazifalarini mukammal bajarishida xizmat
qiladi, ta‟lim– tarbiyaga doir bilimlar mushtarak holda jamlab farzand
tarbiyasiga doir tartib, qoidalarning sinovdan o‟tkazuvchi va amalda tadbiq
qiluvchi ota – onaning faoliyatidir.
“Pedagogik konfliktologiya”. Fanni o„qitishdan maqsad – bo‟lajak
pedagoglarni pedagogik jarayonlarda yuzaga keladigan konfliktlar, ularning
oldini olish yo‟llari bilan tanishtirish.Fanning vazifasi - pedagogika kolleji
bo‟lajak o‟qituvchilarni pedagogik konfliktlarning nazariy asoslariga oid
bilimlar bilan qurollantirish; pedagogik konfliktlarni hal etish strategiya va
usullarini qo‟llay olish malakasini hosil qilish
”Pedagogik texnologiya”. Fanni o„qitishdan maqsad – bakalavr-talabalarni
pedagogik texnologiyaga oid bilim, ko„nikma va malakalar bilan
qurollantirish. Fanning vazifasi –bo„lajak o„qituvchilarini zamonaviy
pedagogik texnologiyalarning nazariy asoslariga oid bilimlar bilan
qurollantirish; yangi texnologiya darajasida pedagogik jarayonni samarali
tashkil etish uchun zarur ko„nikmalarni egallash; zamonaviy innovatsion
texnologiyalarni keng doirada qo„llay olishga yo„naltirish; pedagogik
faoliyatni amalga oshirishda ijodiy va myetodik savodxonlikka tayyorgarlikni
shakllantirishdan iborat.
”Ijtimoiy
pedagogika”.Fanni
o`qitishdan
maqsad
–bolalarni
ijtimoiylashtirish jarayonida ijtimoiy tarbiya va ijtimoiy ta`lim qonuniyatlarini
o`zlashtirish.Fanning vazifasi –gumanitar bilishning sohasi sifatida ijtimoiy
pedagogika,uning ob`yekti,tadqiqot pridmeti va asosiy katigoriyalari xaqida
nazariy bilimlar berish,talabalarda ijtimoiy-pedagogik tadqiqotga doir
ko`nikma va malakalarni shakillantirishdan iborat.
“Oila pedagogikasi”. “Oila pedagogikasi” fani talabalarniO„zbekiston
Respublikasi ta‟lim- tarbiya tizimidagi dolzarb muammolarini o„rganish,
tahlil qilish, oila pedagogikasi va hozirgi zamon ilmiy pedagogikasining
nazariy asoslariga oid bilimlar, shuningdek o„quv tarbiya muassasalarida
ta‟limiy va ma‟naviy - ma‟rifiy ishlarni samarali tashkil qilish uchun zarur
bo„lganko„nikmalar bilan qurollantirishdan iborat. Fanni o„qitishdan maqsad
– Komil insonni voyaga yetkazishda oila va jamiyatni o‟rni uni tarbiyadagi
uzviyligi, uzluksizlik asosida amalga oshishi bu yaxlit bir qonuniy jarayondir.
Fanning vazifasi – Oila pedagogikasi jamiyatning shaxs tarbiyasiga doir
muhim davlat siyosatidagi ustuvor vazifalarini mukammal bajarishida xizmat
qiladi, ta‟lim– tarbiyaga doir bilimlar mushtarak holda jamlab farzand
tarbiyasiga doir tartib, qoidalarning sinovdan o‟tkazuvchi va amalda tadbiq
qiluvchi ota – onaning faoliyatidir.
“Pedagogik konfliktologiya”. Fanni o„qitishdan maqsad – bo‟lajak
pedagoglarni pedagogik jarayonlarda yuzaga keladigan konfliktlar, ularning
oldini olish yo‟llari bilan tanishtirish.Fanning vazifasi - pedagogika kolleji
bo‟lajak o‟qituvchilarni pedagogik konfliktlarning nazariy asoslariga oid
bilimlar bilan qurollantirish; pedagogik konfliktlarni hal etish strategiya va
usullarini qo‟llay olish malakasini hosil qilish
”Pedagogik texnologiya”. Fanni o„qitishdan maqsad – bakalavr-talabalarni
pedagogik texnologiyaga oid bilim, ko„nikma va malakalar bilan
qurollantirish. Fanning vazifasi –bo„lajak o„qituvchilarini zamonaviy
pedagogik texnologiyalarning nazariy asoslariga oid bilimlar bilan
qurollantirish; yangi texnologiya darajasida pedagogik jarayonni samarali
tashkil etish uchun zarur ko„nikmalarni egallash; zamonaviy innovatsion
texnologiyalarni keng doirada qo„llay olishga yo„naltirish; pedagogik
faoliyatni amalga oshirishda ijodiy va myetodik savodxonlikka tayyorgarlikni
shakllantirishdan iborat.
5A110901 – “Pedagogika nazariyasi va tarixi(faoliyat turlari
bo‟yicha)” magistratura mutaxassisligi bo„yicha talobgarlarning
bilim, ko„nikma vamalakalariga qo„yiladigan talablar
Malaka talablarining asosiy foydalanuvchilari
-mazkur ta‟lim yo„nalish bo„yicha malaka talablari, o„quv reja va fan
dasturlarini ishlab chiqish va yangilash, ular asosida o„quv jarayonini
samarali amalga oshirish uchun mas‟ul hamda o„z vakolat doirasida
bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasiga javob beradigan oliy ta‟lim
tashkilotining boshqaruv xodimlari (rektor, prorektorlar, o„quv bo„limi
boshlig„i, dekanlar va kafedra mudirlari) va professor – o„qituvchilari;
- yo„nalishining o„quv reja va fan dasturlarini o„zlashtiruvchi
ta‟limtashkilotlarining talabalari;
-bakalavriyat bitiruvchilarining tayyorgarlik darajasini baholashni
amalgaoshiruvchi Davlat attestatsiya komissiyalari;
-ta‟limni boshqarish bo„yicha vakolatli davlat organlari; oliy
ta‟limtashkilotlarini moliyalashtirishni ta‟minlovchi organlar;
 oliy ta‟lim tizimini akkreditatsiya va sifatini nazorat qiluvchi
vakolatliDavlat organlari;
-kadrlar buyurtmachilari va ish beruvchi tashkilot va korxonalar;
 oliy ta‟lim tashkilotlariga o„qishga kirayotgan abiturientlar
ularningotaonalari va boshqa manfaatdor shaxslar
Kasbiy kompetensiyalar
- me‟yoriy-huquqiy hujjatlarni izlash, tahlil qilish va ulardan kasbiy
faoliyatida foydalanish ko„nikmalariga ega bo„lish; - tashkiliy tuzilmalarni
optimallashtirish, kadrlarni boshqarish strategiyasini qo„llash, tadbirlarni
rejalashtirish va amalga oshirish ko„nikmalariga ega bo„lish; - muzokaralar,
uchrashuvlar, ishbilarmonlik yozishmalarini olib borish va onlayn aloqalarni
amalga oshirishni bilish; - korporativ axborot tizimlarini, ta‟limning statistik,
moliyaviy-iqtisodiy tahlili va moliyaviy hisobotlarni tayyorlashni,
ma‟lumotlar bazasini yuritishni bilish; - pedagogika va psixologiya nazariy
bilimlarga ega bo„lishi; gumanitar va ijtimoiy fanlar asoslarini, joriy davlat
siyosatining dolzarb masalalarini bilishi, ijtimoiy muammolar va jarayonlarni
mustaqil tahlil qila olishi;
- tabiat va jamiyatda kechayotgan musiqiy jarayon va hodisalar haqida yaxlit
tasavvurga ega bo„lishi, tabiat va jamiyat rivojlanishi haqidagi bilimlarni
egallashi hamda ulardan zamonaviy ilmiy asoslarda hayotda va o„z kasb
faoliyatida foydalana bilishi; - axborot yig„ish, saqlash, qayta ishlash va
ulardan foydalanish usullarini egallagan bo„lishi, o„z kasb faoliyatida mustaqil
asoslangan qarorlar qabul qila olishi;8 - Pedagogika va psixologiya ta‟limning
bakalavriat yo„nalishi bo„yicha raqobotbardosh umumkasbiy tayyorgarlikka
ega bo„lishi; - yangi bilimlarni mustaqil egallay bilishi, o„z ustida ishlashi va
mehnat faoliyatini ilmiy asosda tashkil qila olishi; - sog„lom turmush tarzi va
unga amal qilish zaruriyati to„g„risida ilmiy tassavvur hamda e‟tiqodga, o„zini
jismoniy chiniqtirish o„quv vako„nikmalariga ega bo„lishi.
Pedagogika nazariyasi va tarixi (faoliyat turlari bo‟yicha)
magistratura
mutaxassisligi
magistratura
mutaxassisligi sinovning
mazmuni va tuzilishi
Ta‟lim muassasasida pedagog-psixolog faoliyati, pedagogika va
psixologiya va metodika fanlarini o„qitish, o„quv-metodik hujjatlarni tuzish,
tayyorlash va rasmiylashtirish, o„quv materiallarini modellashtirish,
talabalarning kreativ salohiyatni rivojlantirish, ta‟lim menejmenti, ta‟lim
muassasalarida pedagogpsixolog, pedagogik-psixologik diagnostika,
pedagogik-psixologik korreksiya, psixologik maslahat, pedagogik-psixologik
profilaktika, pedagogik- psixologik targ„ibot, kasbga yo„naltirish, guruh
rahbari faoliyati amalga oshirish kvalifikatsiyalariga ega bo„lish mumkin.
Pedagogika nazariyasi fani bo‟yicha: Pedagogika ijtimoiy fan
sifatida. Pedagogika fanining ob‟ekti, predmeti, maqsad va vazifalari.
Pedagogikaning asosiy kategoriyalari. Pedagogik fanlarning tuzilishi. Ilmiypedagogik tadqiqot metodlariga tavsif. Shaxs tushunchasi. Shaxs
rivojlanishi.Shaxs rivojlanishiga ta‟sir etuvchi omillar.Shaxs rivojlanishining
yosh davrlari.Yaxlit pedagogik jarayon tushunchasi.Yaxlit pedagogik
jarayonnning tarkibiy qismlari. Pedagogik jarayon qonuniyat va tamoyillari.
Tarbiya jarayonining mohiyati.Tarbiya jarayonining o‟ziga xosliklari. Tarbiya
jarayonining qonuniyat va tamoyillari. Jamoa tushunchasi va uning o‟ziga xos
xususiyatlari. O‟quvchilar jamoasining rivojlanish darajasi va bosqichlari.
O‟quvchilar jamoasi rivojining asosiy shart- sharoitlari. Tarbiya metodlari,
usullari va vositalari tushunchasi. Tarbiya metodlari tasnifi.Tarbiya
metodlarini tanlab olish shartlari.Ijtimoiy ongni shakllantirish metodlari.
Faoliyatni tashkil etish va ijtimoiy xulq-atvor me‟yorlarini shakllantirish.
Pedagogik rag‟batlantirish metodlari va xulq-atvorni tuzatish. Tarbiyada
nazorat, o‟z-o‟zini baholash va o‟z-o‟zini nazorat qilish metodlari.
Dunyoqarash va uning vazifalari. O‟quvchilarning ilmiy dunyoqarashini
shakllantirishning tarkibiy qismlari. Aqliy tarbiyaning maqsadi va mazmuni.
Fikrlash va uning turlari. Fuqarolik tarbiyasining maqsad va vazifalari.
Fuqarolik tarbiyasi funksiyalari. O‟quvchilarga fuqarolik tarbiyasini berish
jarayonida Davlat ramzlari (Madhiya, Gerb, Bayroq)dan foydalanish.
Vatanparvarlik va baynalmilallik tarbiyasi. Vatanparvarlik va baynalmilallik –
fuqarolik tarbiyasiasosi. Huquqiy tarbiya. Yosh avlodning huquqiy madaniyati
va ongini shakllantirish – fuqarolik tarbiyasining tarkibiy qismi. Mehnat
tarbiyasi maqsad va vazifalari. Sharq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida.
Mehnat tarbiyasining mazmuni va metodlari. Iqtisodiy tarbiya mehnat
tarbiyasining tarkibiy qismi sifatida. Axloqiy tarbiyaning mohiyati va
mazmuni. O‟quvchilarni axloqiy tarbiyalashning shakl, metod va vositalari.
Estetik tarbiyaning maqsad vavazifalari. Estetik tarbiyaning mazmuni, shakl
va metodlari. Ekologik tarbiyaning mohiyati va mazmuni. Ekologik
tarbiyaning shakl va metodlari. O‟quvchilarda ekologik tarbiyani
shakllantirish. Jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalari. Jismoniy
tarbiyaning mazmuni, shakl va metodlari. Ta‟lim nazariyasi (didaktika)
pedagogikaning tarkibiy qismi sifatida. Didaktikaning ob‟ekti, predmeti va
funksiyalari. Didaktikaning asosiy kategoriyalari.Ta‟lim jarayoni
mohiyati.O‟rganish bilish faolligi shakli sifatida.O‟qitish vao‟rganish
jarayonlari tavsifi, o‟quv jarayonida ularning o‟zaro bog‟liqligi. Sharq
vaG‟arb mutafakkirlarining gnoseologik g‟oyalari ta‟lim jarayoni asosi
sifatida. O‟quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi. Ta‟lim tamoyillari
va qonuniyatlari. Ilmiy-texnik jarayon vata‟lim mazmuni. Ta‟lim mazmunini
tashkil etish konsepsiyasi.Ta‟lim mazmunini belgilovchi me‟riy hujjatlar
DTS, o‟quv reja, o‟quv dasturi. Darslik vao‟quv qo‟llanmalar. Ta‟lim
metodlari va usullari tushunchalari. Zamonaviy didaktikada ta‟lim metodlari
tasnifiga turlicha yondashuvlar.Ta‟lim metodlarining funksiyalari.Ta‟lim
metodlarini tanlab olish shartlari.Ta‟lim turlari.Ta‟limni tashkil etish tizimi:
individual, sinf-dars, ma‟ruza-seminar. Darsning turlari va tuzilishi. Ta‟limni
tashkil etishning yordamchi shakllari.Akademik litsey, kasbhunar kollejlarida
ta‟limni tashkil etish shakllari.Ta‟lim olganlikni tashxis etishning
mohiyati.O‟quv jarayonida nazorat va hisobga olish funksiyalari. Ta‟lim
olganlikni tashxis etish tamoyillari.O‟quv faoliyati natijalarini hisobga olish
turlari, shakllari va metodlari. O‟quvchilarning bilim, ko‟nikma va
malakalarni baholash mezonlari.
Pedagogika tarixi fani bo‟yicha: Ta‟lim-tarbiya va pedagogika tarixini
davrlashtirish muammolari. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta‟limtarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti. Eng qadimgi yozma manbalarda
ta‟lim-tarbiya masalalarining yoritilishi. Islom dinining tarqalishi va uning
ta‟lim-tarbiyaga ta‟siri. Musulmon maktablari ba unda ta‟lim-tarbiya
mazmuni.Diniy kitob-larning tarbiyaviy ahamiyati.Qur‟oni Karim – axloqiyfalsafiy ta‟limotlar manbai.Hadis ilmining paydo bo‟lishi. Muhaddislar
(Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy va boshqalar)ning hadis ilmi
rivojiga qo‟shgan hissasi. IX-XI asrlar – Sharq Uyg‟onish davri.Abu Abdulloh
Xorazmiyning didaktik qarashlari.Abu Nasr Forobiyning asarlaridagi
pedagogik fikrlar.Abu Rayhon Beruniyning ilmiy-pedagogik qarashlari. Abu
Ali ibn Sinoning tarbiya vata‟lim haqida. Sharq Uyg‟onish davrida ta‟limiy-
axloqiy fikrlar rivoji.Mahmud Qoshg‟ariyning “Devonu lug‟otit-turk”
asarida ta‟limtarbiya masalalari.Yusuf Xos Xojibning “Qutadg‟u bilik” asari
– pandnoma asar sifatida.Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul- haqoyiq” asarida
didaktik qarashlar.Kaykovusning “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy
ahamiyati. Ijtimoiy hayotning ta‟lim-tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar
rivojiga ta‟siri. So‟fiylik ta‟limotining ma‟naviy hayotga ta‟siri.
Movaraunnahrda Amir Temur tomonidan mar-kazlahgan davlat barpo etilishi
va uning fan, madaniyat va ma‟rifat rivojiga qo‟shgan hissasi. Mirzo
Ulug‟bekning pedagogik g‟oyalari va ma‟rifatparvarlik xizmatlari. Ulug‟bek
davrida maktab islohoti.Zahirid-din Muhammad Boburning pedagogik
fikrlari. Alisher Navoiyning asarlarida tarbiya va insonparvarlik masalalari.
Navoiyning maktab va madrasalar rivojiga qo‟shgan hissasi. Navoiyning
oqituvchi (mudarris) to‟grisidagi fikrlari.Abdurahmon Jomiyning pedagogik
qarashlari.Jaloliddin Davoniyning axloqiy qarashlari.“Axloqiy Jaloliy”
asarining pedagogik fikrlar rivojidagi o‟rni. Buxoro amirligi, Qo‟qon va Xiva
xonliklarida ta‟lim-tarbiya. Maktab va madrasalarda ta‟lim mazmuni. Qizlar
maktabi va unda ta‟lim mazmuni. Munis Xorazmiyning “Savodi ta‟lim” asari
– husnihatga doir dastlabki qo‟llanma sifatida.Muhammad Sodiq
Qoshg‟ariyning “Odob as-solihin” asari – yuksak ma‟naviy-axloqiy sifatlarni
yorituvchi manba.XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi.Chor
Rossiyasining ta‟lim siyosati.Turkistonda maktablar tizimi.V.P.Nalivkinning
ta‟lim rivojidagi xizmati.Turkistonda rus maktablarining ochilishi.Yerlik aholi
uchun rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi.Turkistonda jadidchilik
harakati.Yangi usul maktablarining ochilishi. Mah-mudxo‟ja Behbudiy,
Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir Shakuriylarning yangi usul
maktablarini tashkil etishdagi ma'rifatparvarlik xizmatlari. Turkiston o‟lkasida
ta‟lim syosati (1917-1924). 1924-1945 yillarda ta‟limva pedagogika fani.
1945- 1991 yillarda O‟zbekistonda ta‟lim tizimi va pedagogika fani rivoji.
Mustaqill
O‟zbekistonda
ta‟lim
sohasida
amalga
oshirilgan
islohotlar.O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta‟lim to‟g‟risida”gi
Qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” – Respublikamizda ta‟limtarbiyani tashkil etish va kadrlar tayyorlashning huquqiy asosi sifatida.
Mustaqqillik yillarida pedagogik fikrlar rivojining asosiy yo‟nalishlari.
I.A.Karimov asarlarida jamiyat rivojining ma‟naviy-axloqiy negizlari va
yuksak ma‟naviyatli shaxsni shakllantirishga doir 6 kontseptual fikrlarning
ifoda etilishi. Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Qadimgi Rim davlatlarida
maktab va tarbiya. Qadimgi Yunoniston faylasuflari tarbiya
to‟g‟risida.Qadimgi Rimda pedagogik g‟oyalar rivoji.XII asrda Rossiyada
pedagogik adabiyotlarning nshr etilishi.Rus pedagog-olimlarining pedagogik
g‟oyalari. G‟arbiy Yevropada maktab va pedagogik fikrlar. Iogann Genrix
Pestalotsiyning didaktika va boshlang‟ich ta‟lim metodikasiga qo‟shgan
hissasi.
Adolf
Distervergning
rivojlantiruvchi
ta‟lim
nazariyasi.Ya.A.Komenskiyning pedagogik nazariyasi. XIX asrning oxiri –
XX asrda G‟arbiy Yevropa, AQSh, Rossiyada reformatorlik pedagogikasi va
uning asosiy yo‟nalishlari. M.V.Lomonosov va uning rus pedagogikasi va
maktablar rivojidagi o‟rni. L.N.Tolstoyning pedagogik qarashlari.
K.D.Ushinskiy pedagogika fani va tarbiyaning ahamiyati to‟grisida.
K.D.Ushinskiyning didaktik qarashlari va pedagogik merosi. Jahon
mamlakatlari ta‟lim tizimi.Iqtisodiy rivojlangan davlatlar ta‟lim tizimi.Ta‟lim
modellari. XX asr jahon ta‟lim tizimidagi global tendentsiyalar. Xalqaro
loyihalar vata‟lim dasturlari.
Pedagogik mahorat kursi bo‟yicha: Pedagogik faoliyat va uning o‟ziga
xosxususiyatlari. “Pedagogik mahorat” tushunchasi. Pedagogik mahoratning
tarkibiy qismlari va ularning mohiyati. O‟qituvchining umummadaniy
saviyasi va qobiliyati. O‟qituvchi faoliyatining asosiy yo‟nalishlari. Pedagog
shaxsining insonparvar yo‟nalganligi. Pedagogik eruditsiya. Pedagogik
qobiliyat. Pedagogik madaniyat. Pedagogik texnika. Pedagogik qobiliyatning
umumiy tavsifi. Pedagogik qobiliyat turlari. Pedagogik qobiliyatning tayanch,
yetakchi va yordamchi xususiyatlari. Pedagogik qobiliyatni shakllantirish
yo‟llari. Kommunikatsiya haqida tushuncha. Kommunikatsiya metodlari.
O‟qituvchining kommunikativ malakasi. Kommunikativ ta‟sir etish yo‟li.
O‟qituvchining kommunikativ madaniyati. O‟qituvchining kommunikativ
qobiliyatini rivojlantirish yo‟llari. Pedagogik muloqot haqida tushuncha.
Pedagogikmuloqotning tuzilishi va metodlari. Pedagogik muloqot uslublari.
Muloqot madaniyati. Pedagogik nizo va uning sabablari. Pedagogik
nizolarning oldini olish yo‟llari. Takt va pedagogik takt haqida tushuncha.
Takt va taktika. Pedagogik taktni qo‟llash shartlari.Pedagogik
odob.Pedagogning muomala odobi.Pedagogik texnika haqida
tushuncha.Pedagogik
texnikaning
tarkibiy
qismlari.Mimika.Pantomimika.O‟qituvchining
pedagogik texnikasini shakllantirishyo‟llari.Nutq haqida tushuncha.Nutqning
o‟qituvchi faoliyatidagi o‟rni. Nutq madaniyati haqida tushuncha va uning
asosiy elementlari. Nutq texnikasi: nafas olish, tovush, diktsiya, rit-mika.
Leksik
madaniyat.O‟qituvchining
nutq
malakasini shakllantirish
yo‟llari.O‟qituvchi
mehnatini
ilmiy
tashkil
etishning
mohiyati.O‟qituvchining kun tartibi va ish o‟rni. Pedagogik mehnatni ilmiy
tashkil etish tamoyillari.Pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishning asosiy
yo‟nalishlari.O‟zo‟zini tarbiyalash vao‟z ustida ishlash pedagogik
mahoratning asosiy sharti sifatida. Ilg‟or pedagogik tajribani o‟rganishda
materiallar to‟plash. Ilg‟or pedagogik tajribalarni o‟rganish va ularni qo‟llash
metodlari
Ijtimoiy
pedagogika.Fanni
o`qitishdan
maqsad
–bolalarni
ijtimoiylashtirish jarayonida ijtimoiy tarbiya va ijtimoiy ta`lim qonuniyatlarini
o`zlashtirish.Fanning vazifasi –gumanitar bilishning sohasi sifatida ijtimoiy
pedagogika,uning ob`yekti,tadqiqot pridmeti va asosiy katigoriyalari xaqida
nazariy bilimlar berish,talabalarda ijtimoiy-pedagogik tadqiqotga doir
ko`nikma va malakalarni shakillantirishdan iborat.
Oila pedagogikasi fanning predmeti, nazariy-metodologik
asoslari, manbalari va uning jamiyat taraqqiyotida tutgan o„rni,
Pedagogika faniga kirish va Jamiyatda o‟qituvchining tutgan o‟rnining
ajralmas qismi sifatida rivojlanish, o‟qituvchi – sinfdagi o‟quv jarayoni
tashkilotchisidir. O‟qituvchio‟quvchilar uchun dars paytida, qo‟shimcha
darslarda va shu bil ham kerakli maslahatlar b an birga darsdan tashqari
hollarda erishda bilimlar manbaidan biridir. Jamiyat taraqqiyotiga oid
axborotlarga ega bo„ladi, fanga oid atamalari tarixiy va sanalar bilan
tanishadi Jamoada ishlash, kasbga oid mustaqil va tanqidiy fikrlash,
muloqat madaniyat va xulosa chiqarish ko„nikmalariga ega bo„ladi
madaniyat va xulosa chiqarish ko„nikmalariga ega bo„ladi.
Pedagogik konfliktologiya. Fanni o„qitishdan maqsad – bo‟lajak
pedagoglarni pedagogik jarayonlarda yuzaga keladigan konfliktlar, ularning
oldini olish yo‟llari bilan tanishtirish.Fanning vazifasi - pedagogika kolleji
bo‟lajak o‟qituvchilarni pedagogik konfliktlarning nazariy asoslariga oid
bilimlar bilan qurollantirish; pedagogik konfliktlarni hal etish strategiya va
usullarini qo‟llay olish malakasini hosil qilish
Pedagogik texnologiya. Fanni o„qitishdan maqsad – bakalavr-talabalarni
pedagogik texnologiyaga oid bilim, ko„nikma va malakalar bilan
qurollantirish. Fanning vazifasi –bo„lajak o„qituvchilarini zamonaviy
pedagogik texnologiyalarning nazariy asoslariga oid bilimlar bilan
qurollantirish; yangi texnologiya darajasida pedagogik jarayonni samarali
tashkil etish uchun zarur ko„nikmalarni egallash; zamonaviy innovatsion
texnologiyalarni keng doirada qo„llay olishga yo„naltirish; pedagogik
faoliyatni amalga oshirishda ijodiy va myetodik savodxonlikka tayyorgarlikni
shakllantirishdan iborat.
Pedagogik konfliktologiya. Fanni o„qitishdan maqsad – bo‟lajak
pedagoglarni pedagogik jarayonlarda yuzaga keladigan konfliktlar, ularning
oldini olish yo‟llari bilan tanishtirish.Fanning vazifasi - pedagogika kolleji
bo‟lajak o‟qituvchilarni pedagogik konfliktlarning nazariy asoslariga oid
bilimlar bilan qurollantirish; pedagogik konfliktlarni hal etish strategiya va
usullarini qo‟llay olish malakasini hosil qilish
Pedagogik texnologiya. Fanni o„qitishdan maqsad – bakalavr-talabalarni
pedagogik texnologiyaga oid bilim, ko„nikma va malakalar bilan
qurollantirish. Fanning vazifasi –bo„lajak o„qituvchilarini zamonaviy
pedagogik texnologiyalarning nazariy asoslariga oid bilimlar bilan
qurollantirish; yangi texnologiya darajasida pedagogik jarayonni samarali
tashkil etish uchun zarur ko„nikmalarni egallash; zamonaviy innovatsion
texnologiyalarni keng doirada qo„llay olishga yo„naltirish; pedagogik
faoliyatni amalga oshirishda ijodiy va myetodik savodxonlikka tayyorgarlikni
shakllantirishdan iborat.
Tadqiqotlar sohasida ilmiy mushohada va ilmiy tahlil masalalari,
yangi g„oyalarni shakllantirish. Ta‟limda tadqiqotlar metodlarining
darajalari va yondashuvlari. Fanlarni o„qitishning didaktik tamoyillari,
uslublari hamda ularning xususiyatlari,fanlarning nazariy asoslari, umumiy
ilmiy uslublar, fanlarning tadqiqot uslublari va yondashuvlari hamda
tadqiqotlar jarayonida ilmiylikka asoslangan xulosalarni chiqarish.
Ma‟lumotlarni jamlash va klassifikatsiyalash, ularni qiyosiy va ilmiy tahliliy
taqqoslash, solishtirish, olingan xulosalarni ilmiy ravishda bayon eta olish,
ilmiylik nuqtainazaridan yondashib didaktik tamoyillarni chuqur anglagan
holda xulosalash. Tadqiqot olib borishda material yig„ish, tahlil qilish, bir
tizimga keltirish.Tadqiqotlar va ilmiy tadqiqot faoliyatining amalda
qo„llanilishi. Tadqiqot jarayonida ilmiy farazlarni belgilash, tadqiqot
natijalarini aniqlash, ilmiy xulosalarini asoslab bera olish, ilmiy tavsiyalarni
ilgari sura olish layoqatining mavjudligi, tarixiy tahlil jarayonida yangi ilmiy
qarashlar va yangi g„oyalarni shakllantira olish. Ilmiy tadqiqot faoliyatini
tashkil etish, tadqiqot natijalarini tahlil qilish.Ta‟lim yo„nalishi bo„yicha
tadqiqotlarda adabiyotlar bilan ishlash.Tadqiqotlarida fanlararo yondashuv,
integratsiya, innovatsiya.Ilmiy tadqiqot ishlarini tashkillashtirish tamoyillari
va vazifalari, tadqiqotlarning ilmiy metodologik jihatlari. Ta‟limning
metodologik masalalari, ta‟lim konsepsiyalarini o„rganish, tahlil qilish, xulosa
chiqarish.Tadqiqotlarni samarali olib borishmuammolari, ilmiy ishlarni yozish
usullari.Tadqiqot mavzusini tanlash, mavzuning o„rganilish darajasini
aniqlash, ish rejasini tuzish. Topilgan dalillarni tanlash va reja bo„yicha
joylashtirish. Boblarni tuzish va joylashtirish usullari. Asosiy qismning
yozilishi. Kirish va xulosa qismlarining yozilishi. Sitata, izoh, ilova va
qaydlarni to„g„ri tashkil etish usullari. Foydalanilgan adabiyotlarni matnga
qayd etish tartiblari. Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro„yxatining
tuzilishi. Ishning betlarini raqamlash va mundarijasini to„g„ri tashkil etish.
Ta‟lim tarbiya jarayonini tashkil etishning shakl, metod va vositalari haqida
umumiy tushunchalarga ega ekanligi. Ilmiy tadqiqotlarini amalga oshirish
uslublari va tamoyillari, ilmiy tadqiqot metodlari va ilmiy tadqiqot bosqichlari,
ilmiy tadqiqot o„tkazish shakllari, ilmiy-metodik tadqiqotlarga qo„yiladigan
zamonaviy talablar. O„quv jarayonining axborot ta‟minoti va o„qitishning
zamonaviy talablari. Zamonaviy ta‟lim-tarbiya jarayonini tashkil etishning
shakl, metod va vositalari. O„quv mashg„ulotlari turlari va ularning o„quv
jarayoniga tatbiq etilishi. O„quv jarayonini loyihalashtirish, ilmiy-metodik
tadqiqotlarda izlanish, qidirish ishlarining tashkil etilishi, ilmiy-metodik
tadqiqotlar va o„quv jarayonida ilmiy bilish metodlarining joriy etilishi.
Mavjud bilim va ko„nikmalar asosida ilmiy tadqiqot ishlarini metodik jihatdan
tashkil etish masalalari. Tadqiqot natijalarini ilmiy jamoatchilikka tushuntira
olish qobiliyati. Ilmiy nashrlarda e‟lon qilgan ishlarning, jumladan, metodik
qo„llanmalar va ishlanmalarning mavjudligi, xalqaro hamda respublika
miqyosidagi ilmiy maqolalarning mavjudligi, xalqaro va respublika
miqyosidagi ilmiy konferensiyalardagi ishtiroki va ilmiy ishlarining e‟lon
qilinganligi kabilar bilan aniqlanadi
Pedagogika fani rivoji muayyan pedagogik muammolarni tadqiq etish
maqsadida olib borilgan tadqiqot ishlarining g‘oyasi, mazmuni hamda
natijalari hisobiga ta’minlanadi. Ijtimoiy va ishlab chiqarish jarayonining
keskin rivojlanishi, shaxsni har tomonlama kamol toptirish imkonini beruvchi
omil hamda pedagogik shartsharoitlarni aniqlash, jamiyat va shaxs
ma’naviyatiga ziyon yetkazuvchi holatlarni bartaraf etishni taqozo qiladi.
Tarbiya jarayonlarining mohiyatini anglash ularni keng yoki tor doirada o
‘rganish, mavjud ko‘rsatkichlar vositasida ularning sodir bo‘lish sabablarini
o‘rganish, zarur chora-tadbirlarni belgilash ilmiy izlanishlarni tashkil etish
zaruriyatini yuzaga keltiradi. Pedagogik izlanishlarning samarali kechishi bir
qator obyektiv va subyektiv omillarga bog‘liq. Pedagogik ilmiy tadqiqotlarni
amalga oshirish murakkab, muayyan muddatni taqozo etuvchi, izchillik,
uzluksizlik, tizimlilik hamda aniq maqsad kabi xususiyatlarga ega bo’lgan
jarayon bo’lib, uning samarali bo’lishi uchun bir qator shartlarga rioya etish
zarur. Ular quyidagilardir:
1) muammoning dolzarbligi va mavzuning aniq belgilanganligi;
2) ilmiy farazlarning to‘g‘ri shakllantirilganligi;
3) vazifalarning tadqiqot maqsadi asosida to‘g‘ri belgilanganligi;
4) tadqiqot metodlar tizimiga nisbatan obyektiv yondashuv;
5) tajriba-sinov ishlari jarayoniga jalb etiluvchi respondentlarning yosh,
psixologik va shaxsiy xususiyatlari, shuningdek, shaxs rivojlanishi
qonuniyatlarining
to‘g‘ri hisobga olinganligi;
6) tadqiqot natijalarini oldindan tashxislash va uning natijalarini aytib
o‘tish;
7) tadqiqot natijalarining kafolatlanganligi;
Shuningdek, metodlar belgilanishida dars jarayonida ishtirok etayotgan
o’quvchilarning ko’nikmasi, o’zlashtirish darajasi hisobga olinadi va o’rni
kelganda bir vaqtda bir nechta metoddan foydalanishga to’g’ri keladi. Bunday
vaziyatda metodlar bir-biriga mutanosib bo’lishi va o’quvchilar darajasiga
mos bo’lishi ham kerak. Pedagogika fanining ilmiy-tadqiqot usullari qanchalik
to’g’ri tanlansa, ta’limtarbiya mazmunini yangilash va takomillashtirish shu
darajada yuksaladi. Shuni ta’kidlash kerakki, ilmiy-tadqiqot metodlari aynan
tizimi hozirgacha fanda to’la yaratilmagan, hal etilmagan. O’qituvchilar bilim
ko’nikmasi oshgani sari tadqiqot metodlarning soni va usullari ortib boradi.
Hozirda asosan mavjud bo’lgan metod usullari quyidagilarni tashkil etadi:
1. Adabiyotlarni o’rganish metodi;
2. Kuzatish metodi;
3. Suhbat metodi;
4. Bolalar ijodini o’rganish metodi;
5. Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi;
6. Eksperiment-tajriba, sinov usuli;
7. Test sinovlari metodi;
8. Statistik ma’lumotlarni tahlil qilish usuli;
9. Matematik va kibernetik usullar;
10. Sotsiollogik tadqiqot metodi.
Pedagogika fani o'z mazmun mohiyatini boyitishda, yangilashda mavjud
pedagogik hodisa va nazariyalarni uning maqsadi va vazifalariga muvofiq
keladigan uslublari bilan o'rganadi. Ushbu ilmning ilmiy tadqiqot uslublari
deganda, yosh avlodni tarbiyalash, bilimli qilish va o'qitishning real
jarayonlariga xos bo’lgan ichki aloqa va munosabatlarni tekshirish, bilish
yo‘llari, usullari va vositalari majmui tushuniladi. Metodlar asosan ikki usul
yordamida amalga oshiriladi. Bular: kuzatish va tajriba. Kuzatish ilmiy
pedagogik metodi bo’lib, pedagogik voqea va hodisalarni ilmiy asoslashga
tayanadi. Tajriba bo’lsa ta’lim-tarbiya jarayoniga aloqador ilmiy faraz yoki
amaliy ishlarning tadbiqi jarayonlarini aniqlash maqsadida o’tkaziladi.
Kuzatishning ikki turi mavjud bo’lib, oddiy kuzatish hayotiy voqeahodisalarni tahlil qilish bilan cheklanadi. Ilmiy-pedagogik tadqiqot esa
pedagogik voqea-hodisalarning ichki qonuniyatlarini, mohiyatini ilmiy
asoslab beradi, maxsus kuzatish natijalari qayd etib boriladi. Tajriba ham ikki
turga bo’linib, labaratoriya o’tkaziladigan tajriba va tabiiy holatda
o’tkaziladigan tajriba. Labaratoriya o’tkaziladigan tajriba maxsus ajratilgan
xonalarda, didaktik vositalar yordamida o’tkaziladi. Bu labaratoriya
jarayonlaridan asosan, kimyo va fizika fanlarida o’qilgan nazariyani
amaliyotda qo’llashda foydalaniladi. Tabiiy holatda o’tkaziladigan tajriba esa
shaxs rivojlanishining turli bosqichlarida o’tkaziladi. Ya’ni psixologik va
jismoniy holatlarning bosqichlarida bo’lishi mumkin. Muammo - bu ilmiytadqiqot ishidagi yechimi talab qilinadigan nazariy yoki amaliy masala bo’lib,
u mavzuning dolzarbligi asosida ifoda qilinadi. Ular ilmiy, ilmiyuslubiy, ilmiymetadologik jihatdan tadqiq etiladigan masaladan iborat bo’ladi.
Ilmiiytadqiqot ishi davomida muammoni to’g’ri qo’yish va unga mos tadqiqot
maqsadini aniqlash muhim bosqich hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, barcha
ilmiy izlanishlar va metodlarni qo’llanishi ma’lum bir masala-muammoga
yechim va unga yakuniy xulosalar berishdan iborat. Asosiy masala esa o’sha
muammoni aniq topish va to’g’ri yechim bera olishdir. Dars o’tish jarayonida
sinfdagi yoki dars holatidagi muammolarni to’g’ri yo’nalish bilan bartaraf
etish o’qituvchining vazifasidir.
Har bir fan aniq ma’lumotlarga asoslanadi. ob’ektiv voqelikning bunday
hodisalarini to‘plab, solishtirib, guruhlarga ajratib va umumlashtirib, fan
yaratilishi kabi eng muhim zaruriyatni, aynan, irodamiz va ongimizdan
mustaqil ravishda mavjud olamning ob’ektiv qonunlarini ochib beradi. bu
ma’lumotlarga ega bo‘lish usullari ilmiy-tadqiqot metodlari yoki bilim,
nazariya, ta’limot deb ataladi. shunday qilib, metod – ilmiy-tadqiqot yo‘nalishi
yoki biror-bir reallikni bilish usuli. ilmiy metod o‘z tuzilishiga ko‘ra,
yondoshuvlar va muolajalar yig‘indisidan iborat. ilmiy tadqiqotlarning
metodlari yordamida olimlar keyinchalik ilmiy nazariyalar tuzish va amaliy
tavsiyalar ishlab chiqish uchun ishonchli ma’lumotlar oladilar.
Har qanday fanga o‘xshash psixologiya ham o‘zining tadqiqot
metodlariga ega. psixologik tadqiqotda qo‘llaniladigan metodlarning
barchasini to‘rt guruhga ajratish mumkin: 1) tashkiliy metodlar; 2) tajriba
metodlari; 3) ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari; 4) izohlash
metodlari. birinchi guruhga qiyosiy, longityud va majmua metodlari kiradi.
ma’lumotlar olishning tajriba metodlari kuzatish va o‘zini kuzatish
(introspeksiya), tajriba metodlari (laboratoriya, tabiiy, shakllantiruvchi),
psixologik tashhislash metodlari (testlar, anketalar, so‘rovnomalar,
sotsiometriya, suhbat, intervyu), faoliyat mahsuli tahlili (xronometriya, kasbiy
ta’riflar, mahsulot va bajarilgan ishlarni baholash va boshqalar), tarjimai hol va
egizaklar metodlarini o‘z ichiga oladi. ma’lumotlarni qayta ishlash metodlariga
miqdoriy (statistika) va sifat (materialni guruhlarga ajratish, tahlil) metodlari
kiradi. izohlash metodlariga turli xildagi irsiy (materilning rivojlanishdagi
alohida davrlar, bosqichlar, xavfli vaziyatlar va boshqalarni ajratib ko‘rsatgan
holda tahlili) va tarkibiy (psixika barcha xususiyatlarining tuzilishlari
o‘rtasidagi aloqani o‘rnatish) metodlar kiradi.
Endi esa psixologik tadqiqotning asosiy metodlarini birmuncha to‘liqroq
holatda ko‘rib chiqamiz.
Qiyosiy metod («ko‘ndalang kesim» metodi) turli guruhlarga mansub
odamlarning yoshi, ma’lumoti, faoliyati va muloqotiga ko‘ra taqqoslashdan
iborat. masalan, yoshi va jinsi bir xil bo‘lgan odamlarning ikkita katta guruhi
(talabalar va ishchilar) ilmiy ma’lumotlarga ega bo‘lish uchun bir xil tajriba
metodlari bilan tadqiq etiladi va olingan ma’lumotlar o‘zaro solishtiriladi.
Longityud metodi («uzunchoq kesim» metodi) tanlangan sinaluvchilarni
uzoq vaqt davomida qayta-qayta tekshirishdan iborat. masalan, talabalarni
oliygohda ta’lim olish vaqti davomida ko‘plab marta tekshirish.
Qiyosiy va longityud metodlari o‘z afzalliklariga ega. Kesimlar metodi
qisqa vaqt ichida ko‘p sonli sinaluvchilarni tadqiqot bilan qamrab olish
imkonini beradi. Longityud metodi kesimlar metodi e’tiboridan chetda qolgan
nozik farqlar, xususiy rivojlanish turlarini qayd etishga imkon yaratadi.
Amaliyotda bu ikki metod bir-birini to‘ldiradi.
Majmuiy metod – tadqiqotda turli fan vakillarining ishtiroki turli
hodisalar, masalan, shaxsning fiziologik, psixologik va ijtimoiy taraqqiyoti
o‘rtasidagi aloqalar va bog‘liqliklarni o‘rnatish imkonini beruvchi o‘rganish
usuli.
Kuzatish – psixika tashqi alomatlarini oldindan belgilangan, tizimli,
maqsadga muvofiq va qayd etilgan holatda qabul qilishdan iborat bo‘lgan
metod. Bu metod ilmiyligining asosiy sharti bo‘lib uning ob’ektivligi, ya’ni,
qayta kuzatuv yoki tadqiqotning boshqa usullarini, masalan, tajribalarni
qo‘llagan holda nazorat olib borish imkoniyati xizmat qiladi. Kuzatish bir
necha xil: standartlashtirilgan (belgilangan dasturga qat’iyan mos ravishda
o‘tkazilgan), erkin (oldindan o‘rnatilgan chegaralarga ega bo‘lmagan),
kiritilgan (tadqiqotchi o‘zi kuzatayotgan jarayonning bevosita ishtirokchisiga
aylanadi), yashirin bo‘ladi.
O‘tkazilish joyiga asosan kuzatishlar dala va laboratoriya kuzatishlariga
bo‘linadi. Dala kuzatishlari tabiiy sharoitlarda, laboratoriya kuzatishlari esa
sun’iy, ya’ni, oldindan yaratilgan sharoitlarda o‘tkaziladi.
Olib borish muntazamligiga ko‘ra kuzatishlar tizimli (ma’lum vaqt
davomida ob’ektni o‘rganish uchun ishlab chiqilgan reja bo‘yicha) va tizimsiz
(noma’lum vaqt davomida rejaga asoslanmagan) bo‘ladi.
O‘rganilayotgan hodisaning o‘tkazilish davomiyligi, vazifalari va
ko‘lamiga ko‘ra kuzatishlar qisqa vaqtli (farazlarni ifodalash yoki boshqa
metodlar yordamida olingan ma’lumotlarni nazorat qilish va to‘ldirish uchun
tadqiqotning boshlang‘ich bosqichida o‘tkaziladi) va, uzoq oylar va yillar
davomida keng ko‘lamli yoki murakkab tuzilmali ijtimoiy jarayonlarning
kechishini kuzatishga xizmat qiluvchi uzoq vaqtli kuzatishlarga bo‘linadi.
Kuzatish metodini qo‘llash uchun quyidagi shartlar qo‘yiladi:
- sinaluvchining hulq-atvori uning ko‘pgina ko‘rinishlari va turli
vaziyatlarda har tomonlama baholanishi lozim;
- kuzatuvchi sinaluvchi bilan juda ko‘p vaqt birga bo‘lishi kerak (kamida
2-3 oy davomida). Seanslar haftasiga 3-4 marta o‘tkazilishi kerak, ularning
davomiyligi kuzatish maqsadidan kelib chiqib o‘rnatiladi;
- kuzatish jarayoni boshlanmasdan avval sinaluvchi hulq-atvorining qayd
etiladigan xususiyatlari aniqlab olinishi, va xulq-atvorning bunday belgilari
bilan tadqiqotchi bu metodni qo‘llagan holda baholamoqchi bo‘lgan psixologik
xususiyatlar o‘rtasidagi aloqa oldindan o‘rnatilishi kerak;
- tadqiqotchi avvaldan kuzatish olib borish mashqini olgan bo‘lishi zarur;
- muammoni xolisona hal etish maqsadida sinaluvchi va tadqiqotchi
o‘rtasidagi rolli munosabatlarga yo‘l qo‘ymaslik kerak;
- sinaluvchi bir vaqtning o‘zida kamida 10 ta ruhshunos kuzatuvida
bo‘lishi va olingan baho har bir ruhshunos belgilagan balldan o‘rtachasini
tashkil etgan bo‘lishi kerak.
Barcha ruhshunoslar bir-biriga bog‘langan bo‘lmasliga zarur. Bunday
holat natijalar samarasini oshiradi (baholash metodi).
O‘zini kuzatish metodi, yoki introspeksiya ( lot.dan – ichkariga qarayman)
– insonning o‘zining shaxsiy psixik hodisalarini kuzatishi. Bu psixikani
bilishning eng qadimiy va eng qulay vositasidir. Uning kashf etilishiga
fransiyalik faylasuf Rene Dekartning fikricha, ong – alohida tuzilgan, moddiy
va tarqoq bo‘lmagan substansiya bo‘lib, sub’ektning mulohaza yuritganida
ichida qanday hodisalar ro‘y berishi haqidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita
bilimlari to‘g‘risidagi dohiyona yorqin g‘oyalari turtki bo‘ldi. O‘ziga va ongiga
nazar tashlash introspeksiyaning mohiyatini tashkil etadi.
O‘zini kuzatish orqali ichki kechinmalar, sirli xayollar, xotiradan
ko‘tarilgan tasvirlar, jamiyat qarashlariga zid istaklar va irodaviy jarayonlar
ochib beriladi. Bunda o‘zini kuzatish bilan olimning o‘zi ham, uning mijozi –
sinaluvchi ham mashg‘ul bo‘lishi mumkin.
Sinaluvchilarga alohida ko‘rish yoki eshitish ta’sirlovchilari, jismlar
tasviri, so‘zlar, jumlalar namoyish etiladi; ular qabul etilib, o‘zaro solishtirilib,
hosil bo‘lgan tasavvurlar haqida ma’lumot berilishi kerak. Bunda sinaluvchilar
o‘z javoblarida tashqi ob’ektlarni tasvirlovchi atamalarni qo‘llamay, bu
ob’ektlar sababli yuzaga kelgan o‘z his-tuyg‘ulari va ularning sifatlari haqida
so‘z yuritishlari kerak.
Hozirgi zamon psixologiyasining yangi yo‘nalishi – psixosintezning
asoschisi – italiyalik shifokor-faylasuf Roberto Assadjioli fikricha,
ongimizning bosh rejissyori oliy «Men» bo‘lib, uning qo‘l ostidagi aktyorlar
esa – bu «Men»imizning ajralgan qismlari. Inson o‘zining ichki olamini
ko‘zdan kechirishi, unga quloq tutishi bilan ikkilamchi, uchlamchi, to‘rtlamchi
va boshqa «Men»larning xushqad yoki unchalik bo‘lmagan jo‘rovozi
mavjudligi ma’lum bo‘ladi. Bilish va yangi nazariy istiqbollarni kashf etish
metodi sifatida o‘zini kuzatish asosiy o‘rin egallaydi.
Psixo-fizik metodlar
Jismoniy va ruhiy hodisa deb nomlangan psychophysics o'rtasidagi
munosabatlar o'rganish bilan shug'ullanadi psixologiya filiali. Shu ma'noda,
muddatli psixo-jismoniy usullari urinishlar vazn his, yorqinligi, hajmi, va
boshqa shunga o'xshash o'zgaruvchilar sifatida ma'lum psixologik tajribalar
ilmiy o'lchovlar uchun jismoniy qurilmalar foydalanish ashyodan barcha
usullarini ulanishi mumkin. va hokazo uyqu oralig'ida yoki xotira kabi boshqa
murakkab psixologik hodisalar, shuningdek, psixo-jismoniy usullarini
foydalanish o'rganib mumkin.
Nemis fiziolog va fizik Fechner (1801-1887) tomonidan ishlab chiqilgan
uch klassik psixofizik usullari, haligacha psixofizika otasi. Ular:
(I) usullari yoki cheklashlarni minimal o'zgarishlar usuli.
(II) doimiy rag'batlantirishning yoki to'g'ri va noto'g'ri javoblar usuli.
(III) O'rtacha yoki o’rtacha xato usuli.
Bu usullar, birinchi navbatda, mutlaq arafasida va arafasida o'rtasidagi
farqni o'lchash uchun ishlatiladi. Va mutlaq, pol va pol farqlar statistik
tushunchalar va ham deyarli bir xil tarzda o'lchanadi. Mutlaq, pol ishonchli
hissi ishlab chiqaradi jismoniy rag'bat, minimal qiymati sifatida belgilanishi
mumkin.
Mutlaq chegara Shunday qilib, biz, biz, nur yorqinligi, biz nima mumkin
emas va shuning uchun ko'rish mumkin olmaydi kishilardan hidlarni hidi
mumkin olmaydi o'sha eshitasiz tovushlarni ajratib turadi.
O'zlari esa farq mavzu orqali idrok qilinishi mumkin, ikki
rag'batlantirishning o'rtasida qiymati eng kam farq sifatida belgilangan bo'lishi
mumkin. Bir kishi uning qo'lini qo'yish uchun ma'lum bir og'irlik kechirmoqda
qachon umumiy birinchi ajratib bo'lmaydigan bo'lib, masalan, eng kam vazn,
pol farq, unga ilova qilinadi. Keling, endi yuqorida aytib o'tilgan uch psixofizik
usullarini qisqacha fikr berish chiqaylik.
Minimal o'zgarishlar yoki cheklashlar usuli usuli.
Bu usul mutlaq ostonasini va chegara (порог) farqini aniqlash uchun
foydalanish mumkin. quyidagicha tartibi tasvirlangan:
1. An shaxs his duchor bo'ladi. Misol uchun, u bir ob'ekt (80 sm, masalan),
ma'lum bir masofada yotgan yoki yo'q ko'rishni ega yoki yo'qligini so'rang
mumkin.
Psixologiyaning asosiy metodi bo‘lib tajriba hisoblanadi. Tajriba metodi
tadqiq etilayotgan hodisalar, ijtimoiy yoki psixologik jarayonlar, qarashlar,
qonuniyatlar, yangi bilimlarga erishishdagi xossalari o‘rtasida mavjud bo‘lgan
sababiy-oqibat aloqalari haqida aniqroq ma’lumotga ega bo‘lish maqsadida
qo‘llaniladi. Kuzatishdan farqli ravishda tajribada tasviriy ma’lumotdan
tashqari, aloqalar, munosabatlar, jarayonlar haqida tushuncha beriladi.
Tajriba o‘rganilayotgan hodisaning xususiyatlari o‘rtasida mavjud
aloqalar to‘g‘risidagi nazariy tasavvurlarga asoslangan farazni isbotlash uchun
tekshirish metodi sifatida shakllangan va mavjuddir. Metodologik rejaga ko‘ra,
tadqiqot ob’ektini tahlil qilish birinchi bosqich bo‘lib, ikkinchi bosqich –
o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi aloqalarning xususiyati yoki yo‘nalishi, mavjudligi
haqidagi farazlarning shakllanishi, uchinchi bosqich – o‘zgaruvchilarni
mustaqil va mustaqil bo‘lmagan turlariga ajratish hisoblanadi. Tajribadagi
o‘zgaruvchilarni ajratish – ob’ektni dastlabki nazariy tahlil qilish natijasi.
Tadqiqotchining ta’siri yo‘naltirilganlari nazoratdagilar va mustaqil
o‘zgaruvchilar deb ataladi. SHundan so‘ng tajribaning metodik qismi
boshlanadi. Tadqiqotning maqsadi aniqlanib, dasturi tayyorlangandan so‘ng
esa ikki guruh – tajriba va nazorat guruhlari tuziladi.
Nizom bo‘yicha tajribaga qo‘yiladigan muhim talablardan psixologlar
quyidagilarni sanab o‘tadilar: tadqiqot farazlariga ko‘ra aniq yo‘nalganlik;
tadqiqot ob’ektini yuqori darajada bilish va to‘liq ta’riflash; tajriba
muolajalarini olib borishni qat’iy nazorat qilish, ularning aniqligini ta’minlash;
qayta ishlab chiqish, takrorlash imkoniyati; ijtimoiy ob’ektga mos keluvchi
metodlar, kuzatish va o‘lchash vositalarining mavjudligi.
Keyingi yillarda psixologik tashhislash metodlari, test sinovlari keng
ko‘lamda olib borilmoqda.
Psixologiyaning ob’ektiv metodlariga, shuningdek, psixologik
tashhislash, aniq shaxs, odamlar guruhi, u yoki bu psixik vazifaning holatlari,
xususiyatlarini baholash yoki aniqlash maqsadida qo‘llaniladigan test sinovlari
ham kiradi.
Test deb, bir xil shaklda tuzilgan, qisqa, vaqt bo‘yicha chegaralangan,
miqdoriy kattalik bilan ifodalangan individual tafovutlarni o‘rnatish uchun
mo‘ljallangan psixologik tashhislash sinoviga aytiladi. Testlar yordamida
odamlarni o‘zaro bir-biri bilan solishtirgan holda o‘rganish, ular psixologiyasi
va hulq-atvoriga baho berish mumkin. Test sinaluvchining o‘zini tutishini
belgilovchi qat’iy qoida bo‘yicha sinaluvchilar bajarishi zarur bo‘lgan vazifalar
to‘rlamidan iborat. Testlarning bajarilishi javoblarning to‘g‘riligi mezoni
bo‘yicha baholanadi. To‘g‘ri bajarilgan vazifalar uchun ballar belgilab
qo‘yilgan. Testning rag‘bat materiali barcha sinaluvchilar tomonidan bir xilda
qabul qilinishi kerak.
Testlarga berilgan javoblarni ishlab chiqishning ma’nosi shundan iboratki,
olingan ma’lumotlar kalit yordamida baholashning ma’lum ko‘rsatkichlari,
masalan, shaxsning xususiyatlari bilan solishtiriladi. Aniqlashning so‘nggi
natijalari test ko‘rsatkichlarida o‘z ifodasini topadi. Ularning tashhislashdagi
ahamiyati, odatda, ko‘p sonli sinaluvchilarda statistik hisoblash yo‘li bilan
olingan ko‘rsatkichlar bilan qiyoslash orqali aniqlanadi.
Testlar bir necha mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Maqsadga ko‘ra, tanlash,
ajratish, tasniflash teslariga bo‘linadi. Mazmuniga ko‘ra,: a) umumiy
qobiliyatlar uchun (intellektual va kreativ);
b) maxsus qobiliyatlar: shaxs
testlari, yutuqlarga erishish testlari, mezonli-yo‘naltirilgan testlarga ajratiladi.
SHakliga ko‘ra testlar individual va guruhli bo‘lib, quyidagi turlarga bo‘linadi:
- verbal va noverbal (taqdim etilgan vazifalarning shakliga ko‘ra);
- blankli testlar («qalam va qog‘ozli») – sinaluvchiga taqdim etilish
shakliga ko‘ra;
- asbobli testlar (maxsus asboblar yordamida);
- kompyuter testlari.
Texnika usullari nuqtai nazaridan testlar to‘rt turga bo‘linadi: 1) ob’ektiv,
ko‘pchilik hollarda asbobli, psixofiziologik sinovlar, masalan, emotsional
holatni belgilab beruvchi teri-galvanik refleksini o‘lchash; 2) so‘rov
metodikalari yoki sub’ektiv testlar, masalan, G. Ayzenk va R. Kettelning
umumshaxsiy testlari; 3) «qalam va qog‘ozli» testlar, masalan, diqqatni
tashhislash uchun – matndagi ma’lum harflarni o‘chirish yoki labirintdan eng
yaqin chiqish yo‘lini chizish va boshqalar;
4) sinaluvchilar hulq-atvori
ifodalanishini baholashga asoslangan testlar, masalan, shaxsning guruh
tomonidan baholanishi metodikasi (SHGB).
Psixologiyada testlar bilish jarayonlari, hissiy-irodaviy soha, shaxsning
psixologik xossalari, shaxslararo munosabatlarni tadqiq etish uchun
qo‘llaniladi. Masalan, Ayzenkning verbal matni aqliy qobiliyatlarni
baholashga, Teylor testi esa xavotirlanish darajasini aniqlashga mo‘ljallangan.
Klinik metod eksperimental va differensial usullari odatda xatti umumiy
faktlarni o'rganish uchun ishlatiladigan bo'lsa, klinik usul individual
xususiyatlarini o'rganish uchun qaratilgan. klinik sozlama yoki jismoniy va
ruhiy kasalliklar maslahat va davolash uchun kelgan odamlar parvarishlash va
davolash tufayli atrof-muhit. Shu ma'noda, klinik usullari muammo yoki
favqulodda xulq tub sabablarini tergov va taklif va tegishli shart-sharoit va
imkon muolajalar ta'minlash vazifa bilan engish barcha usullarini eslatadi:
Yaxshi klinik usuli tushunchasi sifatida ta'riflash mumkin klinik
psixologiya juda tushunchasi, mavjud: Klinik psixologiya san'at va texnologiya
yechimlari shaxsiyati tuzatish muammolar bo'ladi. Bu ta'rifga tahlili bizga
tabiat va klinik usuli davolash haqida quyidagi xususiyatlarga ba'zi farq yordam
mumkin;
(I) klinik usul xususan holda tegishli.
(II) shaxs ba'zi muammolar bor.
(III) tashxis qo'yish va davolash ikkalasi usullari Ushbu muammolarni hal
qo'llaniladi.
(IV) klinik yondashuv barcha har bir bemorga nisbatan qo'llanila olmaydi,
degan ma'noni anglatadi, bir san'at, shuningdek, ilm-fan va texnologiya, deb,
va u sog'lom va insoniyat yaxshiroq yaratish zavq oladi.
Shunday qilib, psixologik tashxis tadqiqot va ruhiy muammolar davolash
yoki individual kasallik bu usulning asosiy elementlari.
Testlar juda xilma-xil bo‘ladi. Quyida bulardan ba’zilari keltirilgan:
1. Yutuqlarga erishish testlari – sinaluvchining aniq bilim, malaka va
ko‘nikmalarga ega bo‘lish darajasini aniqlash imkonini beradigan psixologik
tashhislash metodikalardan biri.
2. Idrok testlari – individning aqliy imkoniyatlarini aniqlovchi psixologik
tashhislash metodikasi.
3. Ijodkorlik testlari – insonning ijodkorlik qobiliyatlarini o‘rganish va
baholash metodikalarining jamlanmasi.
4. Shaxsni bilish testlari – individ shaxsining turli tomonlariga baho berish
imkonini yaratuvchi psixologik tashhislash metodikasi.
5. Loyihalash testlari – psixologik izohlashga, ya’ni, sub’ekt tomonidan
xususiy xossalari va holatlarining ustun bo‘lgan ehtiyojlar, mazmunlar va
qadriyatlar ta’sirida ongli va ongsiz ravishda tashqi ob’ektlarga ko‘chirilishiga
asoslangan shaxsni yaxlit o‘rganish uchun qo‘llaniladigan metodikalar
jamlanmasi.
YUqorida keltirilgan testlar turlarining aniq qo‘llanilishi haqidagi
ma’lumotlarga A.X. Yugayning «Oбщая психология: лабораторнoпрактические занятия» (Tashkent, 2007) o‘quv qo‘llanmasi yordamida ega
bo‘lish mumkin.
6. Suhbat metodi o‘rganilayotgan muammoni qo‘shimcha ravishda yoritib
berish uchun yordamchi vosita bo‘lib hisoblanadi. Suhbat – bu nutq muloqoti
orqali psixologik axborotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bevosita yo‘l bilan ega
bo‘lishni ko‘zda tutuvchi metod. Suhbat sinaluvchi, uning harakatlari mayllari
va motivlari, psixik holatlari va boshqalar haqida ma’lumot olishning asosiy
usuli bo‘lib xizmat qiladi.
7. Psixologik intervyu – insonning shaxsiy sifatlari, tasavvurlari, motivlari
va boshqalarni o‘rganishga yo‘naltirilgan intervyu. Psixologik metod sifatida
intervyu o‘tkazilishi uchun katta kuch va vaqt talab qilgani hisobiga, asosan,
individual tadqiqot ishida, ya’ni, shifoxona amaliyotida, maslahat berishda,
shaxsiy psixologik korreksiya jarayonida qo‘llaniladi. Bu metodning afzalligi
shundaki, etarlicha tayyorgarlikka ega bo‘lgan psixolog yordamida so‘z
iboralari, mimika, holat, tovush sifati, tashqi ko‘rinish, harakatlarning o‘ziga
xosligi, faollik darajasi, hissiy reaksiya va boshqa muloqotning barcha omillari
kabi manbalardan inson haqida katta hajmli axborot olish mumkin.
8. Anketa – oldindan tuzilgan savollar tizimiga javoblar olish uchun
so‘rovnoma varag‘idan iborat verbal kommunikatsiya asosida birlamchi
ijtimoiy-psixologik axborot olishda qo‘llaniladigan metodik vosita.
9. Sotsiometriya –
o‘zaro munosabatlar va psixologik
kelishuvchanlikning tuzilishini aniqlash maqsadida guruhdagi shaxslararo
munosabatlarni psixologik tadqiq etish metodi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, metodni samarali qo‘llash uning
validligi (oldindan belgilab qo‘yilgani bo‘yicha baholash uchun mos kelishi)
va ishonchliligiga (takroriy va qayta tadqiq etishda bir xil natijalar olish
imkonini beruvchi) bog‘liqdir.
Ishonchlilik va validlik – bular psixologik tashhisning sifati va yuqori
samaradorligini aniqlash mumkin bo‘lgan mezonlar.
ADABIYOTLAR RO‟YXATI
1. Mirziyoev Sh. Milliy taraqqiyot yo„limizni qat‟iyat bilan davom ettirib,
yangibosqichga ko„taramiz (1-jild). – T.: O„zbekiston. NMIU, 2017. 592 b.
2. Mirziyoev Sh. M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta‟minlash yurttaraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.- Toshkent.:
O„zbekiston. 2017.- 48 b.
3. Mirziyoev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O„zbekiston davlatini
birgalikdabarpo etamiz. - Toshkent.: O„zbekiston. NMIU. 2016. - 56 b.
4. O„zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O„zbekiston, 2016. - 76
b.
5. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF4947-son
Farmoni. O„zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo„yicha
Harakatlar strategiyasi to„g„risida. (O„zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to„plami). – T.:2017.
6. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarni ma‟naviyaxloqiy va
jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta‟lim-tarbiya berish tizimini sifat
jihatdan yangi bosqichga ko„tarish choratadbirlari to„g„risida”gi 2018 yil 14
avgustdagi PQ-3907 qarori.
7. Xodjayev B.X. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. Darslik – T.:
SANO-STANDART, 2017.
8. Ro‟ziyeva D.I., Tolipov O‟.Q. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik
mahorat.
– T.: INNOVATSIYA-ZIYO, 2019.
9. Xodjayev B.X., Choriyev A., Saliyeva Z.T. Pedagogik tadqiqotlar
metodologiyasi. Darslik. – T.: IQTISODIYOT DUNYOSI, 2018.
10. Mutalipova M.J., Xodjayev B.X. Qiyosiy pedagogika. Darslik. – T.:
TDPU,2015.
11. Yuzlikaeva E., Madyarova S., Yanbarisova E., Morxova I. Teoriya i
praktikaobщey pedagogiki. Uchebnik. – T.: TGPU, 2014.
12. Kaldыbekova A.S. Jalpы pedagogika teoriyasы jәne praktikasы. I.
Pedagogikateoriyasы. – T.: TDPU, 2013.
13.
YuzlikayevaE.,
AxmedovaM.,
QurbonovaG.,
Sh.Tashmetova.Umumiypedagogika.Darslik. – T.: TDPU, 2012.
14. Pedagogika. // M.Toxtaxodjaevaningumumiytahririostida.
Darslik.
–T.:O`zbekistonFaylasuflariMilliyjamiyati, 2010.
15.Slastenin V.A., Isaev I.F., Shiyanov Ye.N. Obщaya pedagogika. – M.:
VLADOS, 2003.
16. Podlasыy I.P. Pedagogika. Novыy kurs: Uchebnik dlya stud. ped.
vuzov: V 2kn. – M.: Gumanit. izd. sentr VLADOS, 2006.
17. Hoshimov K., Nishonova S., Inomova M., Hasanov R. Pedagogika tarixi.
– T.:O„qituvchi, 1996.
18. Hashimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. – T.: O`zbekiston Milliy
kutubxonasi nashriyoti, 2005.
19. Xalikov A.A. Pedagogik mahorat. Darslik. – Toshkent, Iqtisod moliya,
2012. 20.Yakusheva S.D. Osnovы pedagogicheskogo masterstva. Uchebnik.
– Moskva.:Akademiya, 2012.
21. OmonovN.T., MadyarovaS.A.
Pedagogiktexnologiyalarvapedagogikmahorat. –T.: Iqtisod–moliya, 2009.
22. Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. –
T.:“Fanvatexnologiyalar” nashriyoti, 2006.
23. Alex Moore. Teaching and Learning: Pedagogy, Curriculum and Culture.
USA,2012 Routledge.8
24. Neil Selwyn. Education and Technology: Key Issues and Debates. Australia,
2011 Continuum.
25. Heather Fry, Steve Ketteridge, Stephanie Marshall. A Handbook for Teaching
and Learning in Higher Education. USA, 2009 Routledge.
26. Xasanboev J, To‟rakulov X., Xaydarov M., Hasanboeva O. Pedagogika fanidan
izohli lug‟at. – T.: Fan va texnologiya, 2008.
27. Kaldibekova A.S. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyotidan laboratoriya
mashg‟ulotlari. – T.: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2013.
28. Niyozov G‟., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg‟ulotlari. – T.:
NOSHIR, 2011.
29. Nishonova S. Komil inson tarbiyasi. – T.: Istiqlol, 2003.
30. Ma‟naviyatyulduzlari (MarkaziyOsiyolikmashhursiymolar, allomalar, adiblar).
- T.: A.QodiriynomidagiXalqmerosinashriyoti, 1999.
31. Kagan,S. Sooperative learning. 2nd ed. San Clemente, CA:Kagan Publishing,
1994. 29. Hartlej I. Stratedies from Programmed Instrukctionanal Technologj.London, 2006, 179 r.
32. Heckhausen H. Motivation und Handeln. Berlin: Springer, 2011 – 244 p.
33. Pedagogicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. – M.: Bolshaya Rossiyskaya
ensiklopediya, 2002.
34. Pedagogika: Bolshaya sovremennaya ensiklopediya / Sost. Ye.S.Rapasevich.–
Minsk: «Sovremennoe slovo», 2005.
35. Chernyavskaya A.P. Pedagogicheskoe masterstvo: Ucheb.posobie.- Yaroslavl,
YaGPU, 1997.
Elektron ta`lim resurslari
1. www.childpsy.ru
2. www.edu.uz
3. www.flogiston.ru
4. www.pedagog.uz
5. www.psychology.uz
6. www. psychology.net.ru
7. www.psycatalog.ru
8. www. psychology.net..ru
9. www.tdpu.uz
10. www. Ziyonet.uz
11. tdpu-INTRANET. Ped