T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2683 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1649 PSİKOLOJİ Yazarlar Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR (Ünite 1) Dr.Öğr.Üyesi Selin KESEBİR (Ünite 2) Doç.Dr. Fuat BALCI, Doç.Dr. Ayşe KARSON (Ünite 3) Prof.Dr. Gökhan MALKOÇ (Ünite 4) Dr. Pelin KESEBİR (Ünite 5) Doç.Dr. Mahmut BAYAZIT (Ünite 6) Doç.Dr. Serdar KARABATI (Ünite 7) Doç.Dr. Lemi BARUH, Dr. Hakan TUNÇEL (Ünite 8) Editör Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Öğr.Gör.Dr. Zekiye Rende Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dil Yazım Danışmanı Emine Koyuncu Grafikerler Aysun Şavlı Hilal Özcan Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi Kitap Hazırlama Grubu PSİKOLOJİ E-ISBN 978-975-06-2368-4 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Nisan 2018 2829-0-0-0-2009-V01 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................. ix Psikolojinin Doğası........................................................................ 2 PSİKOLOJİNİN TANIMI............................................................................................ Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji ................................................................................... Bilimin Amaçları .................................................................................................... PSİKOLOJİ BİLİMİNİN KÖKENLERİ VE TARİHÇESİ........................................ Antik Yunan Filozofları ve Avrupalı Düşünürler ..................................................... Psikolojinin Tarihindeki Akımlar .............................................................................. Yapısalcılık............................................................................................................... Gestalt Psikolojisi.................................................................................................... Psikanaliz.................................................................................................................. İşlevselcilik............................................................................................................... Davranışçılık............................................................................................................ Modern Psikoloji .......................................................................................................... PSİKOLOJİDE YAKLAŞIMLAR................................................................................. Biyolojik Yaklaşım......................................................................................................... Nörobilimsel Yaklaşım.................................................................................................. Evrimsel Yaklaşım......................................................................................................... Psikodinamik Yaklaşım................................................................................................ Davranışsal Yaklaşım.................................................................................................... İnsancıl Yaklaşım .......................................................................................................... Bilişsel Yaklaşım............................................................................................................ Sosyokültürel Yaklaşım................................................................................................. Eklektisizm..................................................................................................................... PSİKOLOJİNİN ÇALIŞMA KONULARI VE DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ.... Psikolojinin Alt Dalları................................................................................................. Biyolojik Psikoloji................................................................................................... Bilişsel Psikoloji....................................................................................................... Gelişimsel Psikoloji................................................................................................. Kişilik Psikolojisi..................................................................................................... Klinik Psikoloji........................................................................................................ Eğitim Psikolojisi..................................................................................................... Sosyal Psikoloji........................................................................................................ Kültürel Psikoloji..................................................................................................... Endüstri ve Örgüt Psikolojisi................................................................................. Nöropsikoloji........................................................................................................... Kantitatif Psikoloji/Psikometri.............................................................................. Psikolojinin Uygulamalı Alt Dalları..................................................................... PSİKOLOGLAR NE İŞ YAPAR?................................................................................. PSİKOLOJİDE ÖNEMLİ SORUNLAR VE TARTIŞMALAR ................................ 1. Sorun: Doğa - Çevre Tartışması (Nature vs. Nurture Controversy) ................. 2. Sorun: Davranışların Sebepleri Bilinçli mi Bilinçdışı mıdır?.............................. 3. Sorun: Bireysel Farklılıklar - Evrensel Kurallar..................................................... Özet................................................................................................................................. Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... Yaşamın İçinden............................................................................................................ Okuma Parçası............................................................................................................... 3 4 6 7 8 8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 12 12 12 12 13 13 13 14 15 15 15 16 16 16 16 16 17 17 17 17 17 18 20 20 20 20 22 23 24 25 1. ÜNİTE iv İçindekiler Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 2. ÜNİTE Psikolojide Araştırma Yöntemleri................................................. 28 BİLİMSEL YÖNTEM................................................................................................... Psikoloji Biliminin Özellikleri..................................................................................... Psikoloji Bilimi Tüm İnsanları İlgilendiren Sorularla İlgilenir ve Bu Bilgileri Tüm İnsanlığın Ortak Birikimi Addeder.............................................. Psikoloji Bilimi Gözlemlerle Sınanabilir ve Yanlışlanabilir Önermelerden Oluşur............................................................................................ Psikoloji Bilimi Kendi Hatalarını Düzeltecek Bir Mekanizma Üzerine Kurulmuştur............................................................................................................ Psikoloji Bilimi Birikerek İlerler............................................................................ BİLİMSEL SÜREÇ: BİLİMSEL İLKELERİN SOMUTLAŞMIŞ HÂLİ................... SÖZDEBİLİM................................................................................................................ Sözdebilimi Nasıl Tanırız?............................................................................................ Sözdebilim Sıklıkla Bilimsel Tınılı Terimler Kullanarak Bir Bilimsellik Kisvesi Yaratır...................................................................................... Sözdebilim Test Edilip Doğruluğu Sınanamayacak Önermelerde Bulunur..................................................................................................................... Sözdebilim Bilimsel Süreçten Kopuktur.............................................................. Bir Sözdebilim Örneği: Astroloji................................................................................. KAVRAM VE İŞLEMSEL TANIM............................................................................. Kavramları Ölçmenin Faydası Nedir?........................................................................ İşlemsel Tanım .............................................................................................................. Kavramsal Geçerlilik............................................................................................... Ölçümsel Güvenilirlik............................................................................................ Duyarsız İşlemsel Tanımlar................................................................................... Kirlenmiş İşlemsel Tanımlar.................................................................................. KORELASYON.............................................................................................................. Korelasyon Neden-Sonuç İlişkisi Göstermez............................................................ DENEYSEL YÖNTEM................................................................................................. Deneyin Anatomisi....................................................................................................... Deneysel Çalışmalarda Geçerlilik............................................................................... İç Geçerlilik.............................................................................................................. Dış Geçerlilik........................................................................................................... Neden Korelasyonel Çalışmalar?.......................................................................... PSİKOLOJİK ARAŞTIRMALARDA ETİK............................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Yaşamın İçinden ........................................................................................................... Okuma Parçası .............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 3. ÜNİTE 25 26 27 29 29 29 30 30 30 31 33 33 33 33 34 34 36 37 37 38 38 40 40 41 42 44 45 46 47 47 47 48 50 51 52 53 54 54 55 Beyin ve Davranış.......................................................................... 56 SİNİR SİSTEMİNİN ANA BÖLÜMLERİ.................................................................. Merkezî Sinir Sistemi.................................................................................................... Çevresel Sinir Sistemi................................................................................................... SİNİR SİSTEMİNİN HÜCRESEL ÖZELLİKLERİ................................................... 57 57 58 59 İçindekiler Sinir Hücresi.................................................................................................................. Sinir Sisteminin Diğer Hücreleri ................................................................................ Sinir Hücrelerinde Uyarının Oluşması, İletilmesi ve Aktarılması ................... Sinir Hücresinde Uyarı Nasıl Oluşur?.................................................................. Bir Hücrede Aksiyon Potansiyeli ile Taşınan Elektriksel Sinyal Diğer Hücrelere Nasıl İletilir? ............................................................................... Sinir Hücreleri Arasında Haberleşme.................................................................. SİNİR SİSTEMİNİN KİMYASAL ÖZELLİKLERİ................................................... Nörotransmiterler ve Reseptörleri.............................................................................. Nörotransmiter-Reseptör Etkileşimi Hedef Hücrede Neyi Değiştirir? ...................................................................................................... Nörotransmiter Tipleri................................................................................................. Glutamat ve GABA................................................................................................. Asetilkolin................................................................................................................ Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin ................................................................. SİNİR SİSTEMİNİN YAPISAL VE İŞLEVSEL ÖZELLİKLERİ.............................. Çevresel Sistemle Ön Beyin Arasında Geçişlerin Sağlandığı ve Refleks Merkezlerinin Bulunduğu Temel Yapılar; Omurilik ve Beyin Sapı....................................................................................................................... Omurilik (Medulla Spinalis).................................................................................. Beyin Sapı................................................................................................................. Vücut Dengesinin Korunmasında Çevresel Sistemlerle Etkileşen Merkezî Ön Beyin Bölgesi; Hipotalamus................................................................... Hipotalamus ile İlişkili Çevresel Sistemler.......................................................... Kendisine Ulaşan Sinyalleri İşleyerek Beyin Kabuğuna Aktaran Yapı; Talamus................................................................................................................. Duygular ve Hafıza ile İlgili Sinirsel Devrelerin Oluşturduğu Limbik Sistem; Amigdala ve Hipokampusun Özgün Rolleri.................................. Hipokampus............................................................................................................. Amigdala.................................................................................................................. Hareketlerin Düzenlenişine Katılan Beyin Kabuğu Dışındaki Yapılar; Serebellum ve Bazal Gangliyonlar................................................................ Beyincik (Serebellum)............................................................................................ Bazal Gangliyonlar.................................................................................................. Sinir Sisteminin Bilinçli İşlevlerine Aracılık Eden En Üst Düzey Bütünleştirme Bölgesi: Beyin Kabuğu (Korteks)...................................................... Frontal Lobda Motor, Ön Motor ve Ön İlişkilendirme Korteksi Bulunur..................................................................................................... Pariyetal, Oksipital ve Temporal Loblarda Duysal ve İlişkilendirme Alanları Bulunur ........................................................................... Beyin Kabuğunun Sağ ve Sol İki Tarafı Farklı Fonksiyonlarda Uzmanlaşmıştır....................................................................................................... Özet................................................................................................................................. Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... Yaşamın İçinden............................................................................................................ Okuma Parçası............................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 59 61 62 62 64 64 66 66 67 67 67 68 68 69 70 70 72 73 74 77 77 78 79 79 80 81 82 84 85 86 90 91 92 92 93 94 94 v vi İçindekiler 4. ÜNİTE Bilişsel Psikoloji ............................................................................ 96 5. ÜNİTE Sosyal Psikoloji.............................................................................. 132 BİLİŞSEL PSİKOLOJİNİN DOĞASI.......................................................................... Bilişsel Psikolojinin Kısa Tarihi................................................................................... ALGI............................................................................................................................... Görme............................................................................................................................. Renk Görme............................................................................................................. Derinlik Algısı......................................................................................................... Algısal Organizasyon.............................................................................................. İşitme.............................................................................................................................. İşitme algısı.............................................................................................................. Koku Algısı..................................................................................................................... Tat Algısı......................................................................................................................... Dokunma........................................................................................................................ DİKKAT......................................................................................................................... Seçici Dikkat.................................................................................................................. İşitsel Dikkat ........................................................................................................... Görsel Dikkat........................................................................................................... Bölünmüş Dikkat.......................................................................................................... BELLEK.......................................................................................................................... Belleğin Yapısı................................................................................................................ Hatırlama ve Unutma................................................................................................... ZİHİNSEL TEMSİL...................................................................................................... DÜŞÜNME, AKIL YÜRÜTME VE PROBLEM ÇÖZME....................................... KARAR VERME .......................................................................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Yaşamın İçinden ........................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. SOSYAL PSİKOLOJİYE GİRİŞ.................................................................................... Sosyal Psikolojinin Kısa Tarihi.................................................................................... Sosyal Psikolojinin İki Temel İlkesi............................................................................ İnsanlar Ne İster?........................................................................................................... SOSYAL BİLİŞ............................................................................................................... Kişi Algısı....................................................................................................................... Şemalar........................................................................................................................... Davranışlara Sebep Atfetme ....................................................................................... SOSYAL ETKİ................................................................................................................ İtaat.................................................................................................................................. Grup Etkisi..................................................................................................................... Sosyal Kolaylaştırma............................................................................................... Sosyal Kaytarma...................................................................................................... Grup Kutuplaşması................................................................................................. Kitlelerin Bilgeliği................................................................................................... SOSYAL İLİŞKİLER...................................................................................................... Saldırganlık ve Şiddet................................................................................................... İşbirliği ve Yardım ........................................................................................................ Yardım Davranışı.................................................................................................... 97 99 100 103 105 107 108 110 110 111 112 112 113 113 114 115 115 116 116 118 119 121 123 125 127 128 128 129 130 133 133 134 134 135 136 137 138 139 141 143 143 144 144 145 146 146 147 147 Önsöz Gruplararası İlişkiler..................................................................................................... Önyargı........................................................................................................................... Özet................................................................................................................................. Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... Yaşamın İçinden............................................................................................................ Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 149 149 151 153 154 155 155 155 Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası...... .............. 156 ÇALIŞMA PSİKOLOJİSİ ALANININ TANIMI VE KISA TARİHÇESİ .............. Çalışma Psikolojisi Alanının Tarihçesi ...................................................................... Bilimsel Yönetim Akımı......................................................................................... İnsan İlişkileri Akımı.............................................................................................. II. Dünya Savaşı ve Sonrası.................................................................................... DEĞİŞEN DÜNYADA DEĞİŞEN ÇALIŞMA HAYATI.......................................... TÜRKİYE’DE ÇALIŞMA HAYATI VE İSTATİSTİKLERİ ..................................... İNSAN KAYNAKLARI (İK) POLİTİKALARI VE ÇALIŞANLARIN TUTUM VE DAVRANIŞLARI................................................................................... Çalışanların Tutum ve Davranışları............................................................................ ÇALIŞAN - İŞVEREN İLİŞKİSİNE FARKLI BAKIŞ AÇILARI VE ALTERNATİF YAKLAŞIMLAR ................................................................................. Sendikal Örgütlerin Varlık Nedenleri ve Fonksiyonları.......................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Yaşamın İçinden ........................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 157 158 159 162 163 164 165 6. ÜNİTE 168 172 176 178 181 182 183 184 184 184 Örgütsel Davranışa Giriş............................................. .................. 188 ÖRGÜTSEL DAVRANIŞ NEDİR?............................................................................. Yöneticilerin Görevleri................................................................................................. Değişen Dünyada Örgütsel Davranış......................................................................... ALGILAR VE KARAR VERME.................................................................................. Karar Verme................................................................................................................... DAVRANIŞLARI BELİRLEYEN KİŞİSEL ÖZELLİKLER...................................... Kişilik Nedir?................................................................................................................. Değerler.......................................................................................................................... MOTİVASYON KURAMLARI................................................................................... Gereksinimlere Odaklanan Motivasyon Kuramları................................................. Sürece Odaklanan Motivasyon Kuramları................................................................. LİDERLİK...................................................................................................................... Klasik Liderlik Kuramları............................................................................................ Davranış Olarak Liderlik.............................................................................................. Durumun Gerektirdiği Liderlik.................................................................................. Dönüştürücü Liderlik................................................................................................... ÖRGÜT KÜLTÜRÜ..................................................................................................... Hofstede Kültür Boyutları............................................................................................ Deal ve Kennedy Örgüt Kültürü Sınıflandırması..................................................... Charles Handy Sınıflandırması................................................................................... Trompenaars Yaklaşımı................................................................................................ vii 189 190 191 192 193 194 195 196 198 198 200 202 202 202 203 203 204 205 207 208 208 7. ÜNİTE viii İçindekiler Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Yaşamın İçinden ........................................................................................................... Okuma Parçası .............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 8. ÜNİTE 210 212 213 213 214 214 215 Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi....................................................................................... 216 PAZARLAMA İLETİŞİMİ İLE İLGİLİ ANAHTAR KAVRAMLAR..................... TÜKETİCİ DAVRANIŞINA GENEL BİR BAKIŞ.................................................... Tüketici Karar Verme Süreci........................................................................................ 1. Basamak: Problem Teşhisi................................................................................. 2. Basamak: Bilgi Arayışı........................................................................................ 3. Basamak: Alternatifleri Değerlendirme ve Bütünleştirme............................ 4. Basamak: Satın Alma Kararı.............................................................................. 5. Basamak: Satın Alma Sonrası Değerlendirme................................................ TÜKETİCİNİN KARAR VERME SÜRECİNİ ETKİLEYEN PSİKOLOJİK VE BİLİŞSEL UNSURLAR.......................................................................................... Güdüleme....................................................................................................................... Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı............................................................ Freud’un Psikanaliz Yaklaşımı............................................................................... Dichter’in Motivasyon Araştırmaları................................................................... Algılama......................................................................................................................... Bernays’ın Halkla İlişkilerde Psikolojiden Faydalanması.................................. Tutumlar......................................................................................................................... Tüketici Tutumlarının Yapısı................................................................................. Tutumların İşlevleri................................................................................................ Tutumların Bileşenleri............................................................................................ Tutumların Davranışlara Etkisi............................................................................. İKNA EDİCİ İLETİŞİM VE TUTUMLARIN ETKİLENMESİ.............................. Tutumların Değiştirilebilmesi ya da Pekiştirilebilmesi İçin Gereken Şartlar.............................................................................................................................. Tutumların Değiştirilebilmesi ile İlgili Modeller ve Stratejiler............................... Düşünülmüş Eylem Kuramı ve Planlanmış Davranış Kuramı.......................... Sosyal Yargı Kuramı................................................................................................ Detaylandırma Olasılığı (Detaylı Ayrıntılandırma Olasılığı) Kuramı............. Denge Kuramı.......................................................................................................... Bilişsel Çelişki (Uyumsuzluk) Kuramı ................................................................ Pasif Öğrenme Kuramı........................................................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Yaşamın İçinden ........................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 217 219 219 220 220 220 221 221 221 221 222 223 223 224 224 225 225 226 227 228 230 230 231 231 232 233 235 236 237 238 240 241 242 242 244 Önsöz Önsöz Kendini ve başkalarını anlamaya çalışmak insanın doğasının bir parçasıdır. Psikoloji insan davra-nış ve zihinsel süreçlerini çalışmakta uzmanlaşmış bir bilim dalıdır. İnsanı ilgilendiren her soru psi-kolojinin çalışma alanına girer. Dolayısı ile bir psikoloji kitabında yer alabilecek üniteler için sayısız seçenek vardır. Biz bu kitabı hazırlarken, işletme, ekonomi ve iletişim öğrencilerinin ihtiyaçlarını göz önünde bulundurduk. İlk bölümde temel bir bilgi tabanı sağlamak amacıyla, psikolojinin tanımı ve yöntemini anlattıktan sonra sinir sistemi ve davranış, bilişsel psikoloji ve sosyal psikoloji ünite-lerine yer verdik. Son üç ünitede ise psikolojinin uygulamalı alanlarına yer verdik. Çalışma Psikolo-jisi ve Endüstriyel İlişkiler ünitesinde çeşitli psikoloji kuram ve araştırma sonuçlarının çalışan tutum ve davranışı ile çalışan- işveren ilişkilerini anlamadaki rolü anlatılıyor. Takip eden Örgütsel Davranı-şa Giriş ünitesinde ise daha genel anlamda bir kurum ve örgütte gözlemlenebilen hem bireysel hem de grup davranışları ile ilgili kuram ve çalışmalara yer veriliyor. Son ünitemizde ise özellikle bilişsel psikoloji ve sosyal psikoloji kuram ve araştırmalarının pazarlama iletişimi ve tüketici davranışlarını anlamadaki örneklerine yer veriliyor. Ünitelerin her biri kendi alanında uzman araştırmacılar tarafından yazılmıştır. Her ünitede ilgili konuda tarihsel gelişim özetlendikten sonra, temel kuramlar tanıtılmış ve aynı zamanda da en modern araştırmalardan örnekler verilmiştir. Yazarlarımız bu kitabın uzaktan eğitim yoluyla eğitim alan öğ-renciler tarafından okunacağını göz önünde bulundurarak mümkün olduğunca basit bir dille ve bol ör-nekle ünitelerini yazdılar. Kitapta yer alan konular hakkında daha detaylı bilgi almak isterseniz ünite-lerde önerilen Internet siteleri, kitaplar ve akademik makalelerden faydalanabilirsiniz. Kitabın hazırlamasında emeği geçen tüm yazar arkadaşlarıma ve Anadolu Üniversitesi’nde bize yardımcı olan görevlilere teşekkür ederim. Editör Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR ix 1 PSİKOLOJİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Psikoloji bilimini tanımlayabilecek, Bilimsel yöntemin özelliklerini açıklayabilecek, Psikoloji biliminin tarihsel gelişimini özetleyebilecek, İnsan davranışını anlamada psikologlar tarafından kullanılmış çeşitli yaklaşımları tanımlayabilecek, Psikolojinin alt dallarını birbirinden ayırt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Psikoloji • Davranış • Zihinsel süreçler • Bilim • Perspektif/Yaklaşım • Psikolojinin Alt Dalları İçindekiler Psikoloji Psikolojinin Doğası • PSİKOLOJİNİN TANIMI • PSİKOLOJİ BİLİMİNİN KÖKENLERİ VE TARİHÇESİ • PSİKOLOJİDE YAKLAŞIMLAR • PSİKOLOJİNİN ÇALIŞMA KONULARI VE DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ • PSİKOLOGLAR NE İŞ YAPAR? • PSİKOLOJİDE ÖNEMLİ SORUNLAR VE TARTIŞMALAR Psikolojinin Doğası PSİKOLOJİNİN TANIMI Bir gün yolda giderken bir kişinin (Ahmet) başka bir kişiye (Hasan) sinirlice yaklaşıp birdenbire ona vurmaya başladığını gördüğünüzü düşünelim. Büyük bir ihtimalle, bu davranışa bir anlam vermeye, sebebini anlamaya çalışacaksınız. Acaba şahit olduğunuz bu davranışın sebebi ne olabilir? Olası bazı açıklamalar; • Ahmet sinirli bir kişiliğe sahiptir, • Hasan bu davranışı hak edecek bir şey yapmıştır, • Bu olaya bu iki kişinin dışında bir üçüncü kişi veya üçüncü kişilerin davranışları veya sözleri yol açmıştır, • Bu olay tamamen bir yanlış anlamanın sonucunda meydana gelmiş olabilir. Bu olaya Ahmet’in sinirli/saldırgan kişiliğinin sebep verdiğini varsayalım. Peki sizce Ahmet neden saldırgan bir kişiliğe sahiptir? Ahmet’in anne - babası da saldırgandır ve bu özellikler genler yoluyla ona geçmiştir. Ahmet’in hormonsal dengesizlikleri vardır. Ahmet büyürken anne-babasından şiddet görmüştür. Ahmet’in anti-sosyal kişilik bozukluğu vardır. Diğer olasılıklara bakarsak daha önce Hasan Ahmet’e büyük bir haksızlık yapmış olabilir. Her ikisinin ortak arkadaşları olan üçüncü bir kişi Hasan’ın Ahmet hakkında kötü bir söz söylediğini söylemiş olabilir. Ahmet Hasan’ı bir başkasına benzetmiş olabilir. Veya biz aslında şakalaşan iki arkadaşı görmüş ve yanlışlıkla onların birbirlerine vurduklarını düşünmüş olabiliriz. Bu örnekten çıkarımınızın, bir davranışın tek bir açıklaması olmayabileceği, hatta birden fazla açıklamanın aynı anda doğru olabileceği olmalıdır (Eysenck, 2004). Psikoloji, davranışları ve zihinsel süreçleri inceleyen bir bilim dalıdır. Yukarıdaki örnekte gördüğümüz gibi, davranışların birden fazla sebebi olabilir. Ayrıca davranış ‘birisine vurmak’ gibi gözlemlenebilen bir işlem/olgu olabileceği gibi ‘sinirli olmak’ gibi gözle görülmeyen ancak dolaylı olarak gözlemlenebilen ve davranışlara yansımaları ile ölçülebilen olgular da olabilir. Psikologlar sadece konuşmak veya hareket etmek gibi gözle görülebilir davranışları değil duygu, algı, rüyalar, motivasyon, tutum gibi soyut ama dolaylı olarak ölçülebilen davranışları da anlamaya çalışırlar. Davranışlar ve zihinsel süreçler sadece göz kırpmak kadar basit veya en zor matematik problemlerini çözmek kadar karmaşık olabilir. Dolayısıyla insanların yaptıkları, düşündükleri, hissettikleri ve hatta bedensel fonksiyonlarını sürdürmelerini sağlayan biyolojik aktiviteler bile psikoloji biliminin çalışma alanı içine girmektedir. Psikoloji Yunanca’da “Ruh” anlamına gelen Psiko (Psyche) ve “Bilim” anlamına gelen Loji (Logos) terimlerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. http://www. biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/ psikoloji/nedir.htm Davranışlar kişinin yaptığı ve gözlemlenebilen hareketlerdir. Zihinsel süreçler düşünme, hatırlama, hissetme gibi içsel olgulara işaret eder. Ancak davranışlara olan yansımaları ile dolaylı olarak ölçülebilirler. Bilim belli bir konuyu bilme isteğinden yola çıkan, belli bir amaca yönelen bir bilgi edinme ve yöntemli araştırma sürecidir. 4 Psikoloji İnsan davranışlarını sadece psikologlar anlamaya çalışmaz. Günlük hayatta da hepimiz başkalarının (ve hatta kendimizin) neyi neden, nasıl yaptığını, duygular, düşünceler ve davranışlar arasındaki ilişkileri anlamaya çalışırız. Filozoflar, sanatçılar, edebiyatçılar tarih boyunca psikologların sorduğu sorulara benzer sorular sormuşlardır. Ancak psikoloji bir bilimdir ve bu soruların cevaplarını aramada sistematik, objektif ve ampirik verilere dayalı bilimsel yöntemler kullanır. Böylece öznel, sezgisel veya rastgele değil nesnel, doğrulanabilir ve genellenebilir cevaplar üretir. Ampirik/Görgül: Duyularla algılanabilen, deneyime dayalı. Örneğin bir kişinin zeka seviyesini ölçmek için kullanılacak ampirik veri, kişinin çeşitli zeka testlerinde aldığı puanlar olabilir. 1 Aşağıdaki ifadelerin doğru (D) mu, yanlış (Y) mı olduğunu belirtiniz. 1. İnsanlar beyinlerinin sadece %10’unu kullanmaktadırlar. 2. Psikoterapi’nin etkili olması için danışanların çocukluktaki problemlerine inip onları çözmesi gerekir. 3. En etkin öğretme yöntemi cezalandırmaktır. 4. Sokakta başınıza bir kaza gelse etrafınızda ne kadar çok kişi varsa birinin size yardım etme ihtimali o kadar yüksektir. 5. Dahilerin çoğu aynı zamanda delidir. 6. Yeni öğrenilmiş bir davranışın sürekliliğini garantilemek için en iyi yöntem, kişiyi o davranışı yerine getirdiği her sefer ödüllendirmektir. 7. Hafızamız bir video kamera gibi yaşadıklarımızı kayıt eder. 8. İnsanların olaylar hakkındaki tutumlarını bilerek, nasıl davranacaklarını tahmin edebiliriz. 9. Kendine güvenen insanlar her işi başarırlar. 10. İnsanlar yaşlandıkça hayattan aldıkları zevk azalır. Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji Bildiğiniz herhangi bir şeyi düşünün. Mesela Türkiye’nin başkenti Ankara’dır. Kedilerin 4 ayağı vardır. Terliyken su içmek hasta eder. Kargalar siyahtır. Peki şimdi bu bildiklerinizi neden bildiğinizi düşünün... Bazı bilgiler bize öğretilir. Bazılarını konunun uzmanlarından duyarız, ya da Internet’ten okuruz. Bazılarını sezgilerimizle biliriz, bazılarını kendimiz deneyimlediğimiz için, bazıları ise nesiller boyu “biline geldiği” için doğrudur. Peki bu bildiklerimiz “kesin” doğrular mıdır? Mesela sadece bir bilim dalında uzman olan kişinin, günlük olayları da “doğru” bildiğini mi varsaymalıyız? Nesiller boyu gelen bilgiler, sosyal, ekonomik veya teknolojik değişikliklerden etkilenmiş ve değişmiş olamaz mı? Mesela, hava kirliliği yüzünden bazı bölgelerde kargalar artık “siyah” olmayabilir. Peki ya gözlerimizle gördüğümüz her şeye inanmalı mıyız? Mesela Şekil 1.1’e bakın. Sizce hangi çizgi daha uzun? Bir çok kişi (b) çizgisinin daha uzun olduğunu söyler (çünkü öyle görür). Elinize bir cetvel alıp ölçün, göreceksiniz ki iki çizgi de aslında aynı uzunluktadır. Sonuç olarak, bütün bu yukarıda sayılan yöntemler, bilgiye ulaşmak için sıklıkla kullandığımız yöntemlerdir. Soru sormak, bilgiye ulaşmaya çalışmak insanın doğasında var olan bir meraktır. Ancak bu yöntemlerle ulaşılan bilgilerin her zaman geçerli ve doğru olduklarını söylemek mümkün değildir. Bilim de bilgiye ulaşma yöntemlerinden biridir. Bilim’in sözlük anlamı “Evrenin veya olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgi”dir (Türk Dil Ku- 5 1. Ünite - Psikolojinin Doğası rumu Web sitesi, http://www.tdk.gov.tr). Aslında bilimsel yöntemin ne olduğunu daha iyi anlamak için, temel özelliklerini bilmek gerekir. Bilimsel yöntem: • Ampirik • Sistematik • Nesnel • Sınanabilir/yanlışlanabilir • Genellenebilir ve • Geçici’dir. Şekil 1.1 Müller-Lyer yanılsaması (a) (b) Müller-Lyer yanılsaması ve başka yanılsamalar hakkında bilgi edinmek isterseniz Tübitak tarafından hazırlanmış bu sayfaya göz atabilirsiniz. Bilimsel yöntem ampirik bilgi sağlar. Sorulara cevap ararken, sezgiler veya sağduyu değil, duyularla algılanabilen, deneyime dayalı veriler toplanır. Sonra bu veriler analiz edilerek sonuçlara ulaşılır. Örneğin kişilerin kendilerinden farklı mı yoksa benzer kişilik yapısında eşlerle mi daha mutlu olduğunu anlamak için, çiftlerin belirli kişilik özellikleri ölçülür ve kişisel mutluluk değerleri ile ilişkisine bakılır. Bu şekilde direk veya dolaylı şekilde ölçülebilen her kavram aslında bize ampirik veri sağlamaktadır. Bilimsel yöntem sistematiktir. Bilimsel metodun uygulanmasında önceden belirlenmiş, rasyonel ve sistematik bir işlemler dizisi izlenir. Bu diziye genel olarak “araştırma” denir. Psikolojide kullanılan araştırma yöntemleri hakkında detaylı bilgiyi 2. Ünitede öğreneceksiniz. Bilimsel yöntem nesneldir. Araştırmacı kendi kişisel tercih veya yargılarından yola çıkarak değil, objektif bir şekilde ölçtüğü verilerin analizi ile sonuçlara ulaşır. Nesnelliği garanti etmek için araştırmacılar makalelerinde kavramları nasıl tanımlayıp ölçtüklerini çok açık bir şekilde anlatırlar. Böylece bu çalışmayı tekrarlamak isteyen bir başka araştırmacı, aynı tanım ve ölçüm yöntemlerini kullanarak aynı sonuçların doğruluğunu test edebilir. Bilimsel yöntem sınanabilir, yanlışlanabilir. Var olan yöntemlerle ampirik veri toplanamayan ve test edilemeyen sorular bilimsel sorular değildir. Örneğin “ölümden sonra hayat var mıdır?” sorusu, günümüzdeki teknik imkânlarla veri toplanarak sınanabilecek bir soru değildir. Ancak örneğin yaş gruplarına göre kişilerin ölümden sonra hayatın var olduğuna inancının değişip değişmediği amprik ve sınanabilir bir sorudur. Ayrıca araştırmacı bir çalışma sonunda verdiği cevapların her zaman için yanlışlanabileceğini kabul eder. Bu yanlışlanabilme, değişik gruplar, değişik metotlar kullanarak yapılan çalışmalar sonunda olacağı gibi, ölçülen olayın değişmesi sebebiyle de olabilir. Dolayısıyla bilimsel yöntemle elde edilen sonuçlar her zaman için geçicidir ve yeni bilgiler ışığında sürekli kendi hatalarını düzeltir. “Hayatın anlamı nedir?” Sorusu bilimsel olarak test edilebilecek bir soru mudur? Cevabınızı açıklayınız. Son olarak bilimsel yöntemle varılan bilgiler genelleştirilebilir. Bilimsel yöntem tek bir bireyi değil, bireyleri anlamaya çalışır. Örneğin hafıza sistemlerini araş- 2 6 Psikoloji tıran bir çalışmanın sonuçları, o çalışmaya katılan bireylerin hafızaları ile sınırlı kalmamalıdır. Amaç genel olarak, herhangi bir hafıza sorunu olmayan kişilerin hafıza sistemlerini anlamaktır. Ancak bireysel yöntemle elde edilen bulguların her Bilimsel yöntemlerle yapılmış bir bireye de aynı şekilde uygun olacağı düşünülemez. Ölçülen her kavram ve olgu çeşitli araştırmaların sonuçları için (bu kişilerin boyu gibi fiziksel bir özellik, veya kaygı durumları gibi soyut bir bir araya getirilerek psikolojik durum olabilir) kişisel farklılıklar olacaktır. Bilim ancak bu kişisel farklılıklardan olguları açıklayan kuramlar oluşturulur. yola çıkarak kavramları ve aralarındaki ilişkileri anlamaya çalışır. Sonuç olarak, bilimsel yöntem, bir konu veya olay hakkında güvenilir ve genelleştirilebilir veri tabanı oluşturacak bilgiler üretmeye yarayan bir yöntemdir. Eleştirel düşünce: Sürekli Bilimsel yöntem eleştirel bir düşünce tarzı gerektirir. Eleştirel düşünce, verileri soru sorma, akıl yürütme, olduğu gibi kabul etmek yerine, dünyayı anlamada aktif bir rol edinilmesini esas analiz ve değerlendirme gibi zihinsel süreçlerden oluşan bir alır. Sosyal bilimciler, bu yöntemi insan davranışı ve sosyal olguları anlamak, açıkdüşünme biçimidir. lamak ve sosyal problemleri çözmek için kullanırlar (Cozby, 2009). Hipotez: İncelenmekte olan olaylar arasındaki ilişkileri ve bu olayların nedenlerini geçici olarak açıklayan fikirler, yargılar veya tahminlerdir. Hipotezler yapılan çalışmalarla ya doğrulanır ya çürütülür. Kuram / Teori: Bir olguyu veya olgular arasındaki ilişkiyi sistematik bir biçimde açıklayan genel bilgi ve açıklama düzenidir. Kuramlar, çeşitli çalışmalarda test edilen birbirleriyle ilişkili hipotezlerin desteklenmesi ile oluşturulur. Olguları açıklamakta ve yordamakta (tahmin etmekte) kullanılırlar. Ayrıca her yeni çalışmada test edilen hipotezler de gene var olan kuramlardan yola çıkarak oluşturulur. Bilimsel yöntem, kuramların sürekli test edilip desteklenerek kuvvetlenmesini, ya da var olan olguları da kapsayacak şekilde güncellenmesini veya çürütülmesini gerektirir. Doğal bilimler: Fizik, kimya, biyoloji gibi doğa olaylarını çalışan bilim dalları. Sosyal bilimler: Psikoloji, sosyoloji, ekonomi gibi insan davranışlarını ve sosyal toplulukları çalışan bilim dalları. Bu iki ana bilim dalının sadece çalıştıkları konuların içerikleri farklıdır, her ikisinin de yaklaşımları bilimseldir, benzer metotlar kullanırlar. Bilimin Amaçları Bilimin dört temel amacı vardır; Betimleme (tanımlama), yordama (tahmin etme), açıklama, ve değiştirme. Betimleme en basit amaçtır; olguların ve olayların sadece tarif edilmesini gerektirir. İkinci hedef yordamadır. Olguların birbirleriyle olan sistematik ilişkilerini belirledikten sonra, meydana gelişleri hakkında tahmin yürütebilmeyi mümkün kılar. Üçüncü hedef açıklamadır, ve bir olgunun meydana gelmesinin sebeplerini belirlemeyi amaçlar. Son hedef ise değiştirmedir, ve olguların oluşmasını kontrol etme ve değiştirme anlamına gelir (Passer & Smith, 2011). Psikologlar yaptıkları bilimsel araştırmalar ile insanların davranış ve zihinsel süreçlerini betimlemeye, yordamaya (tahmin etmeye) ve açıklamaya çalışırlar. Hatta bu bilimsel çalışmaların sonunda elde edilen bilgiler kişilerin ve sosyal grupların sorunlarını gidermede, problemli gördükleri davranışlardan kurtulmalarına yardım etmekte, yeni davranışlar edinmelerini sağlamakta, kısaca daha iyi bir hayat yaşamalarını sağlamada da kullanılmaktadır. Sosyal Medyanın insan ilişkilerine etkisi üzerine yapılmış bir psikoloji araştırmasını okumak isterseniz şu adrese bakabilirsiniz: https://www.psychologytoday.com/intl/blog/finding-lovethe-scientific-take/201812/social-media-and-relationships Bilimin 4 temel amacı vardır: Betimleme (tanımlama), yordama (tahmin etme), açıklama ve değiştirme. Örneğin Facebook veya Twitter gibi sosyal medya’nın insan davranışlarını nasıl etkilediğini araştırırken çeşitli amaçlarımız olabilir. Sosyal medyanın kullanım alanlarını, hangi demografik özelliklere sahip kişilerin ne sıklıkta, hangi boyutlarıyla sosyal medyayı kullandığını tanımlayan bir araştırma betimsel bir araştırmadır. Bir başka çalışma sosyal medya kullanımı ile kişilerin psikolojik durumları, örneğin depresyon seviyeleri veya mutluluk düzeyleri arasındaki ilişkiye bakabilir. Böylece sosyal medya kullanımlarına göre kişilerin mutluluk dereceleri tahmin 7 1. Ünite - Psikolojinin Doğası edilebilir. Yine bir başka çalışma sosyal medyanın yüz yüze iletişime tercih edilmesinin sebeplerini araştırabilir. Son olarak, önceki araştırmaların sonuçlarına göre, sosyal medyanın daha sağlıklı bir şekilde kullanılmasını amaçlayan bazı müdahale programları geliştirilip, örneğin okullarda uygulanabilir. PSİKOLOJİ BİLİMİNİN KÖKENLERİ VE TARİHÇESİ Psikolojinin bilimsel bir disiplin olarak kurulması 19. yüzyılın başlarında insan davranışının laboratuvarlarda çalışılmaya başlaması ile olmuştur. Fakat insan doğasıyla ilgili düşünceler psikoloji biliminden çok daha eskidir. Modern psikolojinin kökenleri Antik Yunan filozoflarına kadar uzanmaktadır. Aşağıda psikoloji bilimine etkisi olmuş düşünürlerin çalışmaları özetlendikten sonra, bilimsel psikolojinin tarihindeki önemli düşünce okulları tanıtılmaktadır. Şekil 1.2 Modern psikolojinin tarihçisi M.Ö. 5000 Kafatas›nda kemikleri k›rmak yöntemiyle şeytani ruhlardan ar›nd›rma yap›l›rd›. M.Ö. 430 Hipokrat kişili¤in dört mizac› oldu¤unu savundu. Kaynak: Feldman (2010, s. 16-17) den adapte edilmiştir. 1879 Wilhelm Wundt Almanya Leipzig’ de ilk psikoloji laboratuvar›n› kurdu. 1900 Sigmund Freud psikodinamik bak›ş aç›s›n› geliştirdi. 1915 Zeka testleri önem kazand›. 1924 John B. Watson, Davran›şç›l›k adl› kitab›n› yay›mlad›. Psikolojinin Kökenleri M.Ö. 400-300 Plato ve Aristo benlik, ruh, gerçe¤in do¤as› gibi konular üzerinde düşünmüşlerdir. 1920 Gestalt Psikolojisi etkin oldu. 1895 ‹şlevselci model kuruldu. 1637 Dekart Beyin ve zihnin birbirinden ayr› ancak etkileşimde olduklar›n› iddia etti. 1951 Carl Rogers ‹nsanc›l bak›ş aç›s›n› güçlendirecek olan Dan›şan Odakl› Terapi kitab›n› yay›mlad›. ‹lk Psikologlar 1954 Abraham Maslow Kendini gerçekleştirme kavram›n› öne sürdü¤ü Motivasyon ve Kişilik kitab›n› yay›mlad›. 1969 IQ’nun genetik temelleriyle ilgili tart›şmalar yap›ld›. 1932 Jean Piaget Çocuklar›n Ahlaki Gelişimi kitab›n› yay›mlad›. 1904 Ivan Pavlov Ö¤renmenin prensilerini a盤a ç›kartan sindirimle ilgili araşt›rmas› sayesinde Nobel Ödülü’nü kazand›. 1890 William James Psikolojinin Prensipleri adl› kitab›n› yay›mlad›. 1979 Elizabeth Loftus Sahte an›lar ve görgü şahidi ifadeleriyle ilgili öncü çal›şmalar yapt›. 1985 Bilişsel perspektife verilen önem artt›. 2002 Daniel Kahneman Karar ve tercih süreçleri çal›şmalar› ile Nobel Ekonomi Ödülünü ald›. Modern Psikoloji 1953 B.F. Skinner Davran›şsal bak›şaç›s›n› savunan Bilim ve ‹nsan Davran›şlar› kitab›n› yay›mlad›. 1957 Leon Festinger Sosyal psikolojide çok etkili olan Bilişsel Çelişki kitab›n› yay›mlad›. 1974 Stanley Milgram Ünlü Otoriteye ‹taat kitab›n› yay›mlad›. 1981 David Hubel ve Torsten Wiesel Beyindeki görme hücreleriyle ilgili çal›şmalar›ndan dolay› Nobel Ödülü’nü ald›lar. 1990 Çok kültürlülük ve çeşitlilikle ilgili çal›şmalara verilen önem artt›. 8 Psikoloji Antik Yunan Filozofları ve Avrupalı Düşünürler Sokrates, Plato ve Aristo gibi filozoflar zihnin, ruhun, vücudun ve insan deneyiminin doğası üzerine görüşler geliştirmiş, psikoloji bilimi için çok kritik olan bazı soruları ilk defa sorgulamışlardır (Atkinson ve ark., 2008). Bu sorulardan bazılarına hâlâ tam bir cevap verilememektedir ve psikologlar hâlen bu soruları irdelemektedirler. Bunlardan en önemlilerinden birisi “İnsanların bilişsel yetenekleri ve bilgileri doğuştan mı gelir, yoksa sonradan mı edinilir?” sorusudur. Plato bazı bilgilerin doğuştan geldiğini savunmaktadır. Örneğin her kültürde çocuklar seslerden kelime ve cümleler oluşturulabileceğini anlayıp özel bir eğitim almadan ana dillerini öğrenebilmektedir. Bu durumda Plato çocukların dil ile ilgili bir bilgiyle doğduklarını savunur. Öte yandan, Aristo’ya göre doğduğunda insan beyni “tabula rasa” yani boş bir levhadır ve sonradan yaşanan deneyimlerle şekillenir. Aristo’nun bakış açısından dil öğrenimi, çocuğun deneyimleri çerçevesinde gelişmektedir. Günümüzde bilgilerin ya da yeteneklerin tamamen doğuştan geldiğine ya da tamamen deneyimle oluştuğuna pek ihtimal verilmemektedir. Ancak “İnsanların bilişsel yetenekleri ve bilgileri doğuştan mı gelir, yoksa sonradan mı edinilir?” sorusu günümüzde psikologların tartışmaya devam ettiği ve cevaplarken Yunan filozoflarının bakış açılarından da faydalandığı bir sorudur. Psikolojinin temelini oluşturan sorularla ilgilenen filozoflardan bir diğeri de 17. yüzyılda yaşamış olan Fransız düşünür René Descartes’tır. Descartes’a göre beyin ve zihin birbirinden farklıdır. Beyin somut maddeden oluşmaktadır, zihin ise ruhani bir varlıktır. Beyin ve zihinin birbirlerinden ayrı ancak etkileşimde oldukları fikrine dualizm (ikicilik) denmektedir. Descartes’tan sonra beyin ve zihin hakkında düşünülmeye devam edildi. Franz Joseph Gall frenoloji (kafatası bilimi) adlı bir teori ortaya attı. Frenolojiye göre beynin farklı kısımları farklı görevler üstlenmektedir. Frenoloji kafatasının üzerindeki girinti ve çıkıntılardan bir kişinin özellik ve yeteneklerini anlamanın mümkün olduğunu iddia etmektedir. Bu teori bugünkü bilişsel psikolojinin temelini oluşturur. Ancak frenolojinin modern psikolojide bir geçerliliği kalmamıştır. 3 Ünlü bir psikolog olan Ebbinghaus 1908 yılında Psikoloji bilimini tanımlarken “psikolojinin uzun bir geçmişi ama kısa bir tarihi vardır” demiştir. Bu deyişi açıklayınız. Psikolojinin Tarihindeki Akımlar İnsan doğası ile ilgili sorulara cevap ararken bilimsel yöntemlerin kullanılması 19. yüzyılda başlamıştır. Bu dönemde psikolojide çeşitli düşünce okulları etkili olmuştur. Resim 1.1 Wilhelm Wundt (1832-1920) Kaynak: http:// www.quintpub. com/display_detail. php3?psku=B2923 Yapısalcılık 19. yüzyılın ortasında Almanya’da fizyoloji eğitimi alan bilim insanları psikolojiyi çok etkilediler. Helmholtz’un kurbağalarla yaptığı deney bu etkilerden biridir. Helmholtz, dışarıdan gelen bir dürtünün beyinde algılanmasının hemen olmadığını, belli bir vakit aldığını gösterdi (Bernstein ve ark., 2006). Fakat psikolojinin bir bilim olarak kurulması Wilhelm Wundt’un çalışmaları ile olmuştur. 1879’da Leipzig Üniversitesi’nde ilk psikoloji laboratuvarını açan Wundt, 1. Ünite - Psikolojinin Doğası bilimsel psikolojinin kurucusu sayılmaktadır. Wundt’a göre psikoloji “bilinç” kavramına odaklanmalıdır. Bilinç, bir insanın tüm öznel deneyimlerini içerir. Wundt öznel deneyimlere odaklanırken içgözlem metodunu benimsemiştir. İçgözlem, bir kişinin kendi öznel deneyimlerine bakışı anlamına gelmektedir. Wundt bilinci anlamaya çalışırken bir bütünü parçalarına ayırarak incelemek gerektiğini savunmuştur. Bu yaklaşım Wundt’un öğrencisi olan Edward Titchener tarafından bilincin yapısını tanımlamaya çalıştıklarından ötürü “yapısalcılık” olarak adlandırılmıştır (Bernstein ve ark., 2006). Wundt ile aynı zaman diliminde Hermann von Helmholtz ve Gustav Fechner gibi diğer Alman psikologlar da görme ve diğer algılar üzerinde önemli çalışmalar yapmaktalardı. Gestalt Psikolojisi Wundt ile aynı dönemde önemli çalışmalar yapan başka bir Alman psikolog da Hermann Ebbinghaus’tur. Ebbinghaus’a göre bilinç kadar incelenmesi gereken bir diğer konu da öğrenme ve hafıza gibi zihinResim 1.2 sel süreçlerdir. Ebbinghaus’un çalışmaları, İtalyan ressam bugün bile hafıza hakkında bildiklerimizin Arcimboldo’unun bu resmi Gestalt’ın temelini oluşturmaktadır (Schacter, Gilbert, “bütün, parçaların & Wegner, 2008). toplamından 1912’de Max Wertheimer, Kurt Koffka, fazladır” prensibine Wolfgang Köhler gibi diğer Alman psikoörnek olarak gösterilmektedir. loglar Wundt’un insan deneyimlerini ve biResimin bütünü lincini parçalara bölerek inceleme fikrine bir insan yüzünü karşı çıkmışlardır. Almancada bütün anlagöstermesine rağmen, tek tek mına gelen Gestalt kelimesi bu psikologların bakıldığında oluşturduğu akımın ismi olmuştur. Gestalt meyvelerden akımına göre, bir deneyimin bütünü onun oluşmaktadır. parçalarının toplamıyla aynı değildir. Bilinci anlamanın yolu, parçaları değil, tüm deneyiKaynak: http://dontpanic-marci.blogspot.com/2010/11/ mi bir bütün olarak çalışmaktan geçmektegestalt-psychology.html dir (Bernstein ve ark., 2006). Psikanaliz Wundt Almanya’da bilinci araştırırken Sigmund Freud da Avusturya’da bilinçaltını araştırmaktaydı. Freud, bir tıp doktoru olarak tüm davranışların ve akılsal süreçlerin sinir sisteminde fiziksel bir temele dayandığına inanmıştı. Fakat 1800’lerin sonlarında, birkaç hastasının etkisiyle fikrini değiştirdi. Bu hastaların ortak özelliği, hastalık semptomları göstermelerine karşın, hastalıklarının hiçbir fiziksel sebebinin olmamasıydı. Hipnoz gibi metotlarla bu hastalarla görüşen Freud, onların hastalıklarının sebeplerinin fiziksel olmadığını, bilinçlerinden attıkları problemlerin hastalıkları doğurduğunu ileri sürdü (Feldman, 2010). Psikolojinin bir bilim dalı olarak gelişmesindeki önemli kişiler ve olaylar hakkındaki bilgilere http://www.learner.org/discoveringpsychology/history/history_nonflash.html adresinden daha detaylı olarak ulaşabilirsiniz. 9 10 Psikoloji Freud bu görüşmelerden sonra, tüm davranışların ve hatta ciddi zihinsel sorunların bile sebebinin tek olduğuna kanaat getirdi. Ona göre, sebep, bilinçaltımızdaki çatışmalardı. Freud elli yıla yakın süren çalışmalarını ve fikirlerini psikanaliz adı altında topladı. Psikanaliz, hem bir kişilik teorisi, hem bir akıl hastalıkları teorisi, hem de bir seri tedavi yöntemini içermektedir (Bernstein ve ark., 2006). Freud’un teorisi geniş laboratuvar çalışmaları üzerine değil, sınırlı sayıda vaka çalışması üzerine kurulmuştur. Dolayısıyla günümüzde tamamen bilimsel ve geçerli kabul edilmemektedir. Fakat, Freud yenilikleriyle psikolojideki birçok teoriye temel oluşturmuştur. İşlevselcilik William James ve G. Stanley Hall Amerika’daki ilk psikoloji laboratuvarlarını kurmuşlar ve psikolojiye yön vermişlerdir. James hem Wundt’un hem de yapısalcıların yaklaşımlarını reddetmiştir. James’e göre bilinci kendi başına çalışamayacak parçalara bölmenin bir anlamı yoktur. Bunun yerine, Darwin’in evrim teorisine paralel olarak James algıların, hafızanın, ya da diğer akılsal süreçlerin insanların ortamlarına adapte olmalarını nasıl kolaylaştırdığına odaklanmıştır. Bu akıma “işlevselcilik” denmektedir ve bu akım bilincin insanların karar verme ve problem çözme gibi becerilerinde nasıl rol oynadığını anlamaya yönelmiştir. Davranışçılık Davranışçılık 1920-1960 arasında psikoloji bilimini domine etmiş önemli bir akımdır. Bu akım Darwin’in fikirlerine dayanır. 1900’lerden sonra Darwin’in evrim teorisi, psikologları, insanları anlamak için hayvanları incelemeye yöneltti. Eğer insanlar ve hayvanlar benzer şekillerde evrimleştiyse o zaman insan davranışlarını anlamak için hayvanları çalışmak uygun bir yol olabilirdi. Bu dönemde psikologlar, hayvanları gözlemleyerek öğrenme, hafıza, problem çözme ve başka akılsal süreçlerle ilgili birçok bilgi edindi (Feldman, 2010). Aynı dönem içinde, John B. Watson, psikolojinin en önemli bilgi kaynağının gözlemlenebilen davranışlar olduğunu iddia etti. Watson’a göre, ne bilince ne de bilinçaltına odaklanmak anlamlıydı. Önemli olan, gözlemlenebilen davranışlara odaklanmaktı. Watson, en önemli sürecin öğrenme olduğunu, ve hem hayvanların hem de insanların öğrenme sonucunda çevrelerine uyum sağlayabildiklerini öne sürmüştür. B. F. Skinner da şartlanmayı çalışarak davranışçı akımın bir başka öncüsü olmuştur. Resim 1.3 B.F. Skinner “Skinner kutusu” denen yandakine benzer mekanizmalarla hayvanların öğrenme davranışlarını incelemiştir. Bu kutunun içine konan fare, öğrenmesi gereken davranışı yaptığında (örn. belli bir pedala basmak gibi) otomatik olarak yem verilerek ödüllendirilmektedir. Bu ödüllenme sonucunda fare bu davranışı öğrenir. Kaynak: http://www.simplypsychology.org/ operant-conditioning.html 11 1. Ünite - Psikolojinin Doğası Modern Psikoloji 1960’larda bilgisayar teknolojisinin gelişmesi ile beyindeki süreçlerin yeni teknolojilerle izlenmesi mümkün olmuştur. Bu da davranışsal akımın etkisini azaltmıştır. Bu akımın yerini bilişsel psikoloji almıştır. Bugün, özellikle teknolojik yenilikler sayesinde insanın zihinsel süreçlerini bilimsel tarafsızlıkla çalışmak mümkün hâle gelmiştir. Sonuç olarak ana akım psikoloji hem davranışları hem de zihinsel süreçleri araştıran bir bilim dalı hâline gelmiştir. Psikolojinin başlangıcı Avrupa’da olsa da çalışmaların ilerlemesi ve hızlanması 19. yüzyıl sonlarında ve 20. yüzyıl başlarında Amerika’ya göç eden bilimciler sayesinde Amerika’da olmuştur. Günümüzde hâlen psikologların çoğu Amerika’dadır (Feldman, 2010), ancak psikoloji hızla evrenselleşmektedir (Kassin, 2006). Bugün psikoloji bilimi ile uğraşan kadın ve azınlık gruplara ait bilim insanlarının sayısı şimdiye kadar tarihin en üst noktasındandır. Aynı şekilde dünyanın her köşesinde psikoloji ile uğraşan bilim insanları vardır. Bilim insanları arasında görülen bu çeşitlilik psikoloji alanında yeni yaklaşımların doğmasına yardımcı olmuştur. Modern psikolojide, bir önceki bölümde anlatılmış olan yapısalcılık veya işlevselcilik gibi düşünce okulları ortadan kaybolmuş, yerini biyolojik, davranışsal, bilişsel gibi çeşitli yaklaşımlara bırakmıştır (Bernstein ve ark., 2006). Aşağıda modern psikolojinin önemli yaklaşımları özetlenmiştir. Psikolojinin bir bilim olarak gelişmesinde rol alan isimlerin büyük çoğunluğu beyaz, erkek ve Kuzey Amerika veya Avrupalı bilim insanlarıdır. Sizce bu durumun psikolojin çalışma alanları ve kuramları üzerinde bir etkisi olmuş mudur? Açıklayınız. PSİKOLOJİDE YAKLAŞIMLAR 4 Psikolojide yaklaşımlar bir davranışın veya zihinsel sürecin ele alınış şeklini etkiler. Her bir yaklaşım bireylerin neden belirli bir biçimde davrandıklarına ilişkin farklı açıklamalar getirir. Çeşitli yaklaşımlar bir araya geldiğinde bir bütün olarak insanı anlamamıza katkıda bulunurlar. Resim 1.4’e bakın. Ne görüyorsunuz? Resmin neresine odaklandığınıza göre yaşlı veya genç bir kadın profili görüyor olmanız lazım. Hangisini ilk önce gördüyseniz, bakışınızı değiştirin, diğer yüzün de farkına varacaksınız. (Genç kadının kulağı ve kolyesi aynı zamanda yaşlı kadının sol gözü ve ağzıdır.) Yani ne gördüğümüz, nasıl baktığımıza bağlıdır. Psikolojide de bu şekilde aynı davranışı değişik bakış açılarından çalışan yaklaşımlar (perspektif) vardır. Bu yaklaşımlar, sadece sorulan soruları değil, veri toplama yöntemlerini de etkiler. Mesela “salResim 1.4 dırganlık” konusunu örnek alalım. Biyolojik Yaşlı kadın - Genç yaklaşım beyin ve sinir sisteminin saldırgankadın yanılsaması lığa etkisini incelerken, davranışsal yaklaşım çevreden gelen ödül ve cezalandırmaların saldırganlığı arttırıp arttırmadığını sorgular. Sosyokültürel yaklaşımdan bir araştırmacının temel ilgisi ise kültürün saldırganlık üzerindeki etkisi, veya saldırganlık davranışının çeşitli kültürlerde nasıl değiştiği olabilir. Bu sorulara cevap ararken biyolojik yaklaşım beyin görüntüleme yöntemleri veya hormon ölçümleri kullanırken davranışsal yaklaşıma göre bir araştırmada sadece görünen davranışlar veri olarak kullanılabilir. 12 Psikoloji Biyolojik Yaklaşım Biyolojik yaklaşım, zihinsel süreçler ve davranışların büyük oranda biyolojik süreçlerle belirlendiğini varsayar. Bu yaklaşım, genetik faktörler, hormonlar ve beyin gibi biyolojik öğelerin psikolojik süreçleri etkilemesi üzerine kuruludur. Bu akım dâhilindeki çalışmalar, fiziksel değişimleri inceleyerek bunların psikolojik olgularla bağlantılarını kurmaya çalışır. Nörobilimsel Yaklaşım Nörobilim, insan davranışlarının açıklamalarını beyin, sinir sistemi ve biyolojik faktörlerde arar. Özellikle gelişmiş teknolojiler sayesinde beynin işleyişinin incelenebilir hâle gelmesiyle psikolojide nörobilimsel yaklaşımın yeri genişlemektedir. Biyolojik ve evrimsel perspektiflere yakın duran bu yaklaşımın en belirgin odağı, davranışların nörolojik temellerini araştırmak üzerinedir. Evrimsel Yaklaşım Psikolojiye evrimsel yaklaşım, Charles Darwin’in evrim teorisi üzerine kuruludur. Buna göre, insan ve hayvanların günümüzde sergilediği davranışlar, doğal seleksiyonun bir sonucudur. Dolayısıyla kişilerarası ilişkilerin dinamikleri, eş seçimi, yardım etme gibi olumlu davranışlar gibi birçok davranışın insanlar tarafından gösterilmesi evrimsel süreç boyunca yaşananların bir sonucu olarak açıklanabilir. Psikodinamik Yaklaşım Freud’un psikanalizine dayanan bu yaklaşım, insanların kendi içlerindeki bilinçdışı psikolojik çatışmaları üzerine yoğunlaşır. Freud’a göre, içsel mücadelelerin çoğu insanların doğal ihtiyaçlarının peşinden gitme isteğiyle toplumsal kurallar arasındaki çatışmadan kaynaklanmaktadır. İnsan davranışları da kişilerin kontrolü altında olmayan bu içsel çatışmaların bir sonucu olarak gerçekleşmektedir. Davranışsal Yaklaşım Davranışsal yaklaşım, tamamen insanların gözlenebilir hareket ve davranışlarına ve bunların nasıl öğrenildiğine yoğunlaşır. Watson ve Skinner’ın perspektifine dayanan bu yaklaşım, psikolojinin insan zihni içinde geçen ve gözlemlenemeyen süreçlere değil, objektif olarak gözlenebilen davranışlara odaklanmasını savunur. Bu yaklaşımın önemli bir yönü, davranışların insanların doğuştan getirdikleri özellik ve yapılarından doğmaktan ziyade çevre etkisiyle sonradan öğrenildiğini vurgulaması ve bu nedenle öğrenme süreçlerinin nasıl gerçekleştiğini incelemesidir. İnsancıl Yaklaşım Biyolojik, bilişsel ve davranışsal yaklaşımlardan farklı olarak, insancıl yaklaşım çerçevesinde insan davranışları biyolojik etkenler, zihinsel süreçler ve çevreden öğrenilenlerin değil, her insanın kendine has dünyayı algılayış şekliyle ilişkilendirilir. Bu perspektifin temelleri, Rogers ve Maslow’un çalışmalarına dayanmaktadır. Bu perspektife göre, insanlar hayatlarının ve davranışlarının kontrolünü ellerinde tutar; herkes kendini geliştirmek ve potansiyeline erişmek amacıyla hareket etmektedir. Tüm insanlar birbirlerinden farklı olduğundan, bir kişinin davranışları ancak o kişinin deneyimleri ve özellikleri üzerinden anlamlandırılabilir. 13 1. Ünite - Psikolojinin Doğası Bilişsel Yaklaşım Bilişsel yaklaşım, yalnızca gözlemlenebilir davranışlara odaklanan davranışsal yaklaşımın tam aksine, insanların zihinlerinde olup biten ve direk olarak gözlemlenemeyen süreçlerle ilgilenir. Bu yaklaşım, bilginin algılanış ve işleniş süreçlerinin davranışlara olan etkisine yoğunlaşır. Bu süreçlerin çoğu otomatik olarak ve bilinçdışında gerçekleşmektedir. Bu yaklaşım doğrultusunda insanlar dünyayı algılayışları bakımından bir bilgisayara benzetilebilir. Dışarıdan gelen bilgiler bilişsel süreçten geçmek üzere algılanan girdiler; davranışlarsa bu girdilerin işlenmesi sonucu ortaya çıkan çıktılar olarak görülmektedir. Sosyokültürel Yaklaşım Sosyokültürel yaklaşım, sosyal ve kültürel etkilerin insan davranışlarına olan önemli etkisine yoğunlaşır. Bu yaklaşıma göre, insan davranışlarını açıklarken sosyal ve kültürel çevrenin etkisini değerlendirmek büyük önem taşımaktadır. Bu perspektif, genetik ve biyolojik faktörlerin yanı sıra, sosyokültürel etkenlerin insanların tutum ve davranışlarının oluşmasında etkili olduğu düşüncesine dayanır. Farklı kültürlerde davranışların farklı anlamları olabildiğinden, kişilerin davranışları incelenirken geldikleri kültürün hesaba katılması ve psikolojik araştırmaların kültüre hassasiyet göstermesi gerektiği görüşü, bu yaklaşımın temel taşlarını oluşturur. Eklektisizm Psikologlar çalışmalarını yalnızca tek bir yaklaşımla sınırlandırmak zorunda değildir. Günümüzde psikologlar, önceki bölümde açıklandığı gibi, insanların düşünce ve davranışlarını birçok farklı yaklaşımdan incelemekte ve açıklamaya çalışmaktadır. Eklektisizm, insan davranışlarını açıklarken birçok yaklaşımı harmanlamak anlamına gelir. Örneğin bir kişinin agresif davranışları açıklanmaya çalışılırken hem ailede öğrenilmiş davranışlara, hem de kişinin yetiştiği kültürdeki cinsiyet rollerine eğilerek, davranışsal ve sosyokültürel yaklaşımlar bir arada kullanılabilir. Eklektisizm sayesinde farklı bakış açıları birleştirilerek daha kapsamlı ve gelişmiş kuramlar üretilip araştırmalar gerçekleştirilebilmektedir. Tablo 1.1 Altı Ana Yaklaşımın Karşılaştırılması İnsan doğasının algılanması PSİKODİNAMİK BİYOLOJİK İçsel güçler ve çelişkiler tarafından kontrol edilen insan Bir hayvan olarak Çevresine tepki insan veren insan Bilinçaltındaki dürtüler, çelişkiler ve savunma meDavranışları kanizmaları; erken oluşturan çocukluk döneminde ana sebepler yaşanan deneyimler ve çözülmemiş çelişkiler Araştırma metotları Kişilik süreçlerinin klinik ortamda gözlenmesi, bazı laboratuvar araştırmaları DAVRANIŞSAL İNSANCIL Kendini gerçekleştirmeyi amaçlayan bağımsız kimse BİLİŞSEL SOSYOKÜLTÜREL Düşünen insan Bir topluluğun/ kültürün içindeki sosyal varlık Genetik ve çevresel faktörler, beyindeki süreçler ve biyokimyasal süreçler Geçmişteki öğrenme deneyimleri ve uyarıcılar ile şu an ki çevrede olan davranışlar Hür irade, seçim ve kendini gerçekleştirmeye doğru olan içten gelen güdü; kişisel varoluşun anlamını arayış Düşünceler, beklentiler, planlama, algı, dikkat ve hafıza süreçleri Normlar, sosyal etkileşimler, grup süreçleri gibi kişinin kültüründe ve çevresinde olan sosyal güçler Beyin-davranış ilişkisinin çalışılması, hormonların ve biyokimyasal faktörlerin davranıştaki etkisi, davranış genetiği araştırmaları Öğrenme süreçlerinin uyarıcı ve tepkilere odaklanılarak laboratuvar ve gerçek dünya ortamlarında çalışılması Hayattaki anlam, değer ve amaçların çalışılması, benlik kavramı ve düşünce, duygu ve davranışlardaki etkisinin çalışılması Bilişsel süreçlerin genellikle çok kontrollü laboratuvar koşullarında çalışılması Farklı kültürlerdeki insanların davranışsal ve zihinsel süreçlerinin çalışılması, insanların sosyal uyarıcılara olan tepkilerinin çalışan deneyler Kaynak: Passer & Smith, 2011, s. 6’dan adapte edilmiştir 14 Psikoloji PSİKOLOJİNİN ÇALIŞMA KONULARI VE DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ Psikologların çalışma konuları çok çeşitlidir; sinir sistemi, duyular ve algılar, öğrenme ve hafıza, zeka, dil, düşünce, gelişim, kişilik, sosyal topluluklar içinde normal davranışlar, psikolojik hastalıklar ve tedavi yöntemleri sıklıkla çalışılan başlıklardır. Bu kitapta bu konuların birkaçını tanıyacağız ve ayrıca psikolojinin uygulama alanları hakkında bilgi edineceğiz. Aslında insanı çalışan bir çok bilim dalının özünde, insan davranışını anlama çabası vardır. Dolayısıyla psikoloji bilimi, insan davranışını çeşitli yönlerden çalışan biyoloji, tıp, sosyoloji ve ekonomi, gibi bir çok temel ve sosyal bilim dalıyla yakından ilişkilidir (Baymur, 1994). Örneğin sosyoloji ile psikoloji birbirinden beslenen ve birçok kesişme alanı olan bilim dallarıdır. Sosyoloji, veya toplum bilim, toplumsal yapıyı inceler. Toplumu oluşturan bireyler ise psikolojinin araştırma konusudur. Bireyler ve toplum birbirinden bağımsız parçalar olmadığından, toplumsal yapının ve bireylerin incelenmesinde bu iki bilim dalı birbirlerinin bakış açısı ve araştırmalarını çalışmalarına entegre etmektedirler. Özellikle bireylerin toplum içindeki davranışlarını inceleyen sosyal psikoloji, sosyoloji ve psikolojinin kesişimiyle oluşan bir alt daldır. İnsan bedeni ve sinir sisteminin insanın davranışlarına olan etkisi hem tıpçıların, hem de psikologların ortak konusudur. Zaten zihinsel hastalıkları tedavi etmede bir tıp uzmanı olan psikiyatristler ile klinik psikologlar birlikte çalışabilmektedirler. Ayrıca nöropsikologların ve bilişsel psikologların çalışmaları yaşlanma ve beyindeki hasarların insanların algılarını ve zihinsel yeteneklerini nasıl etkilediğini göstermektedir. Doktorlar da bu bulgulara göre hastalara tavsiyeler vermektedirler. Ekonomistler çeşitli insan davranışlarını ekonomik bağlamlarda anlamaya çalışırlar. Mesela sıklıkla çalıştıkları “karar verme süreçleri” sosyal ve bilişsel psikoloji alanlarındaki bir çok çalışma ve teoriden faydalanmaktadır. Öyle ki, 2002 yılında Daniel Kahneman adındaki psikolog, ekonomi alanında Nobel ödülü kazanmıştır. Psikoloji araştırmalarının temelinde istatistik bilimi vardır. Yukarıda bahsedildiği gibi psikologlar hipotezlerini test etmek ve kuramlar oluşturmak için insanlardan ampirik veri toplarlar. Bu verilerin analizi ve yorumlanması için çeşitli istatistiksel yöntemler kullanılır. Aynı zamanda insan davranışının karmaşıklığını çözme gerekliliği, çeşitli istatistiksel analizlerin kurgulanmasına da fırsat vermiştir. Dolayısıyla psikoloji, matematik ve istatistik ile de yakın ilişki içindedir. 15 1. Ünite - Psikolojinin Doğası Şekil 1.3 T›p Sa¤l›k ve hastal›klar›n sebeplerini ve tedavilerini inceleyen bilim dal› Bilgisayar Bilimi Bilgi ve hesaplaman›n kurumsal temellerini ve uygulamalar›n› inceleyen bilim dal›d›r Biyoloji Canl›lar› inceleyen bilim dal›d›r Psikoloji Davran›şlar› ve zihinsel süreçleri inceleyen bilim dal›d›r Mühendislik Bilimsel ilkelerin makineler, yap›lar ve sistemler tasarlamaya uygulanmas› Psikoloji bir çok başka bilim dalı ile ilişkilidir (Passer & Smith, 2011, s 4) Antropoloji Kültürleri, evrimi ve insan çeşitlili¤ini inceleyen bilim dal›d›r Ekonomi Mal ve hizmetlerin üretim, da¤›t›m ve tüketimlerini inceleyen bilim dal›d›r Sosyoloji ‹nsan topluluklar›n› ve etkileşimlerini inceleyen bilim dal›d›r Psikolojinin Alt Dalları Psikologlar, insan zihni ve davranışlarının birçok yanına odaklanabilirler. Bu farklı odaklar, psikolojinin alt dallarını oluşturmaktadır. Aşağıda psikolojinin çeşitli alt dallarına ve bu alt dalların belli başlı ilgi alanlarına kısaca değineceğiz. Biyolojik Psikoloji Biyolojik psikoloji, ya da diğer bir adıyla fizyolojik psikoloji, bedendeki fizyolojik süreçler, hormonal sistemler ve beynin işleyişini, davranışlar ve zihinsel süreçleri açıklamakta kullanan alt daldır. Özellikle genetik faktörlerin kişilik ve davranışlarımızla olan bağlantısı, organlarımızın stresle başa çıkmadaki rolü gibi konular, biyolojik psikologların ilgi alanına girer. Biyolojik psikologlar bu konular üzerinde çalışırken, ileri teknoloji ürünü tarama cihazları gibi cihazlar kullanarak insan beynini inceler; beyin aktiviteleri ile zihinsel süreçler arasında bağlantılar kurmaya çalışırlar. Bilişsel Psikoloji Bilişsel psikologlar, algılama, öğrenme, hafıza, zekâ, bilinç gibi zihinsel süreçler ve yetilerle ilgilenirler. Bu alanda çalışan psikologların yoğunlaştıkları ilginç konulardan biri de insanların çevrelerindeki bilgileri algılarken birtakım yanılsamalar yaşamalarıdır. Örneğin, illüzyon içeren resimlere baktığımızda (Şekil 1.1 veya resim 1.4 gibi), her seferinde aynı resme bakıyor olmamıza rağmen aynı görüntüyü algılamayabiliyoruz. Bu da beynimizin algılama esnasında uyaranları nasıl zihinsel olarak değiştirebildiğine işaret eder. Bilişsel psikologlar, gözle görülemeyen zihinsel süreçleri, gözlemlenebilen tepki ve davranışlar üzerinden anlamaya çalışırlar. Örneğin, bir kişinin kendisine yöneltilen bir soruyu duymasıyla yanıt vermesi arasında gerçekleşen ve direk olarak gözlemlenemeyen bilişsel süreçler, bilişsel psikologların araştırma konularına dâhildir. 16 Psikoloji Gelişimsel Psikoloji Gelişim psikologları insanların zihinsel süreç ve davranışlarının hayat boyu nasıl değiştiğini incelerler. Doğumdan ileri yaşlara kadar insanların zihinsel yetilerinin hangi sebeplerle ne şekilde değiştiğini ve bu değişimlerin nasıl sonuçlara yol açtığını anlamaya çalışırlar. Bu alandaki çalışmalar, bağlanma, çocuk bakımı, ergenlik dönemindeki değişimlerden, ileri yaşlarda hafızadaki değişimler ve yaşlı bakımına kadar geniş bir konu skalasını kapsar ve bu çalışmalardan edinilen sonuçlar birçok alandaki uygulamalarda kullanılabilir. Gelişim psikologları özellikle çocukluk dönemi ve bu dönemdeki deneyimlerin kişinin erişkin hayatına etkileri ile ilgilenirler. Örneğin, bebeklik döneminde anne ile çocuk arasındaki bağlanmanın, çocuğun erişkin olduktan sonraki ilişkilerine nasıl yansıdığı gibi konularda sorular sorar ve araştırmalar yaparlar. Kişilik Psikolojisi Kişilik psikolojisi, bireyleri birbirinden ayıran kişilik özellikleri üzerine yoğunlaşır. Kişilik psikologları, insanların karakter özelliklerini anlayabilmek için çeşitli kişilik testleri geliştirirler. Bu testler, her bir bireyin dışa dönüklük, yeniliğe açıklık, duygusallık gibi birçok kişilik özelliğine ne düzeyde sahip olduğunun anlaşılmasını sağlar. Bu sayede, bu kişilik özelliklerinin başkalarına ön yargıyla yaklaşma, stresle baş edebilme, depresyon riski gibi pek çok konuyla ilişkisini incelerler. Kişilerarası farklılıklara yoğunlaşan psikologlar, zekâ üzerine de çalışmalar yapmaktadır. Klinik Psikoloji Klinik psikologlar, zihinsel hastalıkların nedenleri ve tedavileri üzerine araştırmalar yaparlar ve hastalara sorunlarının üstesinden gelmelerinde yardımcı olurlar. Depresyondan şizofreniye kadar birçok sorun ve hastalığın genetik ve çevresel faktörlerle ilişkisinin araştırılması, en etkili tedavi yöntemlerinin geliştirilmesinde kullanılmaktadır. Eğitim Psikolojisi Eğitim psikolojisi, psikolojinin öğretme ve öğrenme süreçleri üzerine yoğunlaşan alt dalıdır. Eğitim psikologları, özellikle öğretim tekniklerinin geliştirilmesi, okul terk oranlarının düşürülmesi, öğreninim en etkili şekilde gerçekleşmesi gibi önemli uygulamaları olan konular üzerinde çalışırlar. Ayrıca IQ ölçümü, öğrencilerdeki öğrenim güçlüklerinin tespit edilmesi ve öğrencilerin okuldaki memnuniyetlerinin artırılmasıyla ilgili çalışmalar yaparlar. Sosyal Psikoloji Sosyal psikoloji, insanların birbirlerini nasıl etkilediklerini, birbirleriyle olan ilişkileri ve grup içindeki davranışlarını inceler. Sosyal psikologların ilgilendiği konular grupların insanların tutum ve davranışlarına etkisinden, önyargı, kişiler arası ilişkiler ve iknaya kadar uzanır. Örneğin ikna üzerine çalışan sosyal psikologlar, sigarayı bırakma gibi konularda insanlar üzerinde en etkili olacak mesajlar ve kampanya şekilleri üzerine araştırmalar yapabilirler. Gruplar arası ilişkilerle ilgilenen sosyal psikologlar ise insanların aidiyet hissettikleri milliyet, cinsiyet gibi grupların davranışlarını ve başkalarına yaklaşımlarını nasıl etkilediğini araştırabilirler. 17 1. Ünite - Psikolojinin Doğası Kültürel Psikoloji Kültürel psikoloji, kültürün insanları nasıl şekillendirdiğini ve düşünce ve davranışlarına nasıl yansıdığını ele alır. Farklı kültürlerdeki yaşayış şekilleri, normlar ve gelenekler, insanların psikolojik süreçleri yaşayışını farklılaştırmakta ve davranışlarına yansımaktadır. Kültürel psikolojinin ortaya çıkışıyla kültür ve psikoloji ilişkisi önemsenmeye başlanmış, Amerika ve Avrupa kültürlerinden farklı kültürlerde yetişen insanların psikolojik olguları üzerine çalışılmaya başlanmıştır. Endüstri ve Örgüt Psikolojisi Endüstri ve örgüt psikologları insanları iş ortamında inceler. Liderlik, verim, performans, işten alınan tatmin, motivasyon, ekip çalışması gibi konularda araştırmalar yürütürler. İşyerleri, endüstri ve örgüt psikologlarının çalışmalarından performans ve verimi artırma, çalışanlarına etkili eğitimler verme ve çalışan memnuniyetini artırma gibi birçok alanda yararlanmaktadırlar. Çalışma Psikolojisi alt dalını ünite 6’da, Örgütsel Davranış alt dalını ise ünite 7’de örnek olarak okuyacaksınız. Nöropsikoloji Nöropsikoloji, beyin ve davranış ilişkisine yoğunlaşarak, beynin ve genel olarak sinir sisteminin insan davranışında rolünü araştırır. Çeşitli kaza ya da hastalıkları sonucu beyinlerinin belirli kısımları hasar gören bireyler üzerine çalışan nöropsikologlar, rehabilitasyon programlarının oluşturulması ve uygulanması ile de ilgilenirler. Kantitatif Psikoloji/Psikometri Kantitatif psikoloji, ölçümleme, araştırma dizaynı ve istatistiksel analiz gibi konulara yoğunlaşır. İnsan özelliklerinin ölçülebilmesi için çeşitli metotların geliştirilmesi, psikolojik süreçlerin matematiksel olarak modellenmesi, veri analizi gibi konular, kantitatif psikologların ilgi alanına girer. Kantitatif psikologlar yeni ve etkin araştırma metotları geliştirilmesi üzerine de çalışırlar. Psikolojinin Uygulamalı Alt Dalları Psikolojinin uygulamalı alt dalları arasında psikolojik danışmanlık, adalet, sağlık gibi alanlar sayılabilir. Psikolojik danışmanlık, klinik psikolojiye yakın bir alan olup, insanlarla terapi çerçevesinde ilgilenmeyi kapsar. Adalet alanında çalışan psikologlar, adli süreçlerin psikolojik yönüyle ilgilenir. Bu alanda çalışan psikologlar özellikle suç davranışları, suçlu psikolojisi ve suç araştırmaları üzerine yoğunlaşır. Hükümlü ve cezaevi çalışanlarının psikolojilerine yoğunlaşır, dava süreçleri üzerine çalışabilirler. Sağlık psikologları ise toplum sağlığını desteklemek ve sağlıksız davranışların azaltılmasını sağlamak üzerine çalışır. Zararlı madde kullanımının azaltılmasından, düzenli sağlık kontrollerinin artırılması ve kanser, kalp krizi gibi sağlık riskleriyle mücadeleye kadar, toplum sağlığıyla ilgili çeşitli konular sağlık psikologlarının ilgi alanındadır. Psikolojinin alt dalları ile çeşitli yaklaşımları nasıl ilişkilendirebilirsiniz? Örnek vererek açıklayın. 5 18 Psikoloji Türk Psikologlar Derneği web sitesine bu linkten ulaşabilirsiniz. http://www.psikolog.org.tr PSİKOLOGLAR NE İŞ YAPAR? Psikoloji üzerine lisans derecesi alan psikologlar, psikolojinin alt dallarından birinde yüksek lisanslarını tamamlayarak, bu alanda uzmanlaşabilirler. Psikoloji, birçok alt dalı olan bir alan olduğundan, psikologlar danışmanlıktan eğitime ve insan kaynaklarına kadar pek çok farklı iş alanında çalışabilmektedirler. Yukarıda, psikolojiyi, insan davranışını anlamaya çalışan diğer alanlardan ayıran özelliğinin bilimsel bir yaklaşım kullanması olduğunu belirmiştik. Bir bilim dalı olarak psikolojinin iki temel amacı vardır. İnsanın davranışını açıklayan, genel kabul edilebilir bir bilgi tabanı oluşturmak; ve ulaşılan bu bilgileri günlük hayata uygulamak, pratik sorunları çözmede kullanmak. Bu şekilde psikoloji aslında temel (basic) bir bilim ve uygulamalı (applied) bir bilim olarak ikiye ayrılabilir. Amacı temel bilim yaparak sadece oluşan bilgi tabanına katkıda bulunmak olan bilim insanları daha çok akademik ortamlarda veya çeşitli araştırma merkezlerinde çalışırlar. Yukarıda bahsedilen değişik yaklaşımları kullanarak (biyolojik, bilişsel, sosyo-kültürel gibi) insan davranışlarının sebeplerini, sonuçlarını ve ilişkilerini açıklayan kuramlar oluşturmayı amaçlarlar. Örneğin insanların renkleri nasıl algıladığı, nasıl öğrendikleri veya tutumlarını nasıl değiştirdikleri daha çok temel bilim sorularıdır. Uygulamalı alanlarda çalışan psikologlar ise bu bilgi tabanından ve var olan kuramlardan yola çıkarak günlük hayattaki pratik sorunlara çözümler bulmayı amaçlar. Psikolojinin uygulamaları günümüzde özellikle sağlık, trafik, eğitim, iş, hukuk, politika, mühendislik, ve spor gibi alanlarda yapılmaktadır. Örneğin, insanların renk algısı bilgisinin trafik işaretlerinin tasarımında kullanılması, öğrenme şekillerine göre ders programlarının düzenlenmesi, veya tutumların nasıl değiştiği bilgisinden yola çıkarak reklamlar yapılması psikolojinin uygulamalarına örnek olabilir. Dolayısıyla uygulamalı alanlarda çalışan psikologlar, gene akademik ortamlarda veya çeşitli araştırma merkezlerinde çalışabileceği gibi işyerleri, okullar, hastaneler, medya gibi ortamlarda da görev alabilirler. Aslında iki alanı birbirinden tamamen ayırmak doğru değildir. Araştırma yapan psikologlar bu iki alandan birisine odaklanıp çalışmalarını o alanda yürütebileceği gibi, iki alanda ortak çalışmalar da yapabilirler. Sadece uygulamacı olarak çalışan kişiler ise araştırma yapmadan, var olan kuramları ve araştırma sonuçlarını kullanarak da psikoloji bilgi tabanından faydalanabilirler. Mesela işyerlerinde eğitim programı hazırlamak ve uygulamak ile görevli bir insan kaynakları yöneticisi, endüstriyel psikologlar veya bilişsel psikologlar tarafından geliştirilmiş öğrenme kuramlarından faydalanabilir. 19 1. Ünite - Psikolojinin Doğası Psikolojinin lisans program olarak rağbet görmesinin önemli nedenlerinden biri olarak psikologların birçok farklı ve ilginç alanda ve iyi kazanç sağlayabilen işlerde çalışabilmesi sayılabilir. Psikoloji dersleri ayrıca tıp, hukuk, işletme gibi farklı alanlarda eğitimlerine devam etmek isteyen öğrenciler için de iyi bir temel sağlamaktadır. Çalışma Alanı Örnek Faaliyetler Üniversiteler Öğretim ve araştırma, çoğunlukla farklı disiplinlerden araştırmacılarla işbirliği içindedirler Ruh sağlığı merkezleri (hastaneler, klinikler, danışmanlık merkezleri) Çocuklar ve yetişkinler için ölçümleme ve tedavi; ruh sağlığı konularında danışmanlık Tablo 1.2 Psikologların Tipik Çalışma Alanları ve Faaliyetleri Kaynak: Bernstein ve ark., 2006, s. 9’dan adapte edilmiştir Çalışan adaylarına test uygulanması; çalışan memnuniyetinin ölçülmesi; çatışmaları tespit etme ve çözme; liderlik becerilerini geliştirme; stress yönetimi ve diğer çalışan gelişim proİşyerleri, devlet kurumları ve organizasyonlar gramları sunmak; üretkenliği maksimize edecek ve kazaları önleyecek ekipman tasarımını sağlamak; çalışanların eğitim ihtiyaçlarını belirleme ve uygun eğitim programları geliştirme Okullar (özel eğitim okulları da dahil) Zihinsel becerileri ve diğer özellikleri ölçümlemek; problemli çocukları tespit etmek; ailelerle görüşmek; akademik performansı artıracak programlar tasarlamak ve uygulamak Sivil Toplum Örgütleri Bilimsel çalışmalardan da faydalanarak toplumdaki sorunları belirlemek; bu sorunlar ve çözümleri hakkında araştırmalar yapmak; araştırma fonlarını yönetmek; sosyal politikalar alanında kanun yapıcılara destek vermek Diğer Özel kurumlarda araştırma yapmak; adli konularda danışmanlık; cezaevindeki mahkumlara eğitim vermek; sosyal hizmetler; yaşam kalitesini yükseltecek programlar hazırlamak ve uygulamak Türkiye’de 2011 akademik yılı itibarıyla 66 üniversitede Psikoloji bölümü vardır ve toplam 13.000 psikoloji bölümü mezunu vardır. Mezunların % 61’i psikoloji ile ilgili bir alanda çalışmaktadır. (Sümer, Mısırlısoy, & Helvacı, 2011). Şekil 1.4 Di¤er, psikoloji d›fl›nda %13 Di¤er psikoloji %11 Klinik %18 Psikolojik Dan›flmanl›k %13 Endüstri-Örgüt %8 Özel E¤itim %22 Geliflim %7 Biliflsel %3 Adli %3 Sosyal %2 Amerika’da Psikoloji derecesi alıp ilginç işlerde çalışan kişilerin anlattıklarını okumak isterseniz, http://www.apa.org/science/resources/careers/index.aspx adresine göz atabilirsiniz. 2011 yılı istatistiklerine göre Türkiye’de lisans derecesinden sonra öğrencilerin çalışma alanları (Sümer, Mısırlısoy, & Helvacı, 2011). 20 Psikoloji PSİKOLOJİDE ÖNEMLİ SORUNLAR VE TARTIŞMALAR Tarihçe bölümünde de belirtildiği gibi Antik Yunan filozoflarından beri insan davranışını anlamaya çalışanların tartışmakta olduğu bazı kritik sorunlar vardır. Geleneksel olarak bilim insanları, bağlı bulundukları yaklaşımlar ışığında bu tartışmalarda iki kampa bölünmüşlerdir. Bugün gelinen noktada psikologlar bu tartışmaların tek bir cevabı olmadığı, aslında tartışmalarda savunulan her iki görüşün de önemli olduğunu ve insanların davranış ve zihin süreçlerini anlamada faydalı olacağı konusunda hemfikirdirler. Dolayısıyla insan davranışını anlatan bu görüşler aslında birbirilerine rakip olarak değil, bir düzlemin iki ucu olarak değerlendirilir. Araştırmacıların yaklaşımları bu düzlemin üzerinde herhangi bir yere düşebilir; yani her bir yaklaşım, özünde, her iki uçtaki görüşten de bir miktar barındırabileceği gibi, bir tarafa daha yakın olabilir (Lilienfeld, Lynni Namy & Woolf, 2010; Feldman, 2010). Aşağıda psikologların üzerinde tartıştığı 3 sorun özetlenmektedir: 1. Sorun: Doğa - Çevre Tartışması (Nature vs. Nurture Controversy) Kişilerin davranışlarının ne kadarı kalıtsal ve yapısal etkenlerden (doğa), ne kadarı ise çevresel etkenlerden (çevre) kaynaklanmaktadır? Doğacılar kalıtımın rolünü vurgularken, çevreciler aile içi tutumlar, çocuk yetiştirme uygulamaları, sosyoekonomik statü vb. gibi sosyal-kültürel ve sosyolojik etkenlerin belirleyici olduğunu savunmaktadır. Araştırmacıların bu tartışmanın hangi tarafında yer aldığı biraz da hangi yaklaşıma daha yakın olduklarına bağlıdır. Mesela nörobilim yaklaşımına yakın çalışan gelişim psikologları gelişimde kalıtımın rolü üzerinde dururken, davranış yaklaşımına yakın çalışan gelişim psikologları için aile veya okul gibi çevresel etkenler daha açıklayıcı olabilir (Lilienfeld ve ark., 2010). 2. Sorun: Davranışların Sebepleri Bilinçli mi Bilinçdışı mıdır? İkinci önemli tartışma davranışların sebeplerinin bilinçli mi bilinçdışı mı olduğudur. Herhangi bir davranışın ne kadarını kişinin farkında olduğu, ne kadarını ise bilinçaltı süreçler belirler? Mesela psikodinamik yaklaşımı benimseyen klinik psikologlar, zihinsel hastalıkların kökeninde bilinçaltı sebepler arar. Bilişsel yaklaşımı belirleyen klinik psikologlar ise kişilerin kalıplaşmış düşünce sistemlerinin zihinsel hastalıklara olan etkisini araştırmaktadır. Günümüzde çok önem kazanmakta olan sosyal-bilişsel yaklaşım, kişilerin herhangi bir anda maruz kaldıkları çok miktarda uyaranla ancak hem otomatikleşmiş, bilinçaltı süreçlerle hem de aynı zamanda daha fazla dikkat ve çaba gerektiren bilinçli süreçlerle ortak bir şekilde baş edebildiğini öngörmektedir (Bargh & Williams, 2006). 3. Sorun: Bireysel Farklılıklar - Evrensel Kurallar Üçüncü bir tartışma, kişilerin davranışlarının ne kadarının kendilerine has, özel vasıflarından dolayı, ne kadarının ise içlerinde yaşadıkları toplum ve kültürün sonucu olduğu üzerinedir. Hatta bu tartışmanın bir ucundaki evrimsel psikologlar, davranışın tamamen kişinin “insan türü”ne ait olmasından dolayı gerçekleştiğini 1. Ünite - Psikolojinin Doğası ve dolayısı ile evrensel olduğunu savunmaktadırlar. Özellikle nörobilim yaklaşımını benimsemiş araştırmacılar için evrensel kurallar geçerlidir. Onlar mesela beynin işleyişini araştırırken, kişinin hangi kültürden geldiği ile ilgilenmezler. Zaten onlara göre bu kişisel fark temel mekanizmalarda bir fark da yaratmaz. Buna karşılık insancıl yaklaşımı benimseyen kişilik psikologları bireyleri diğerlerinden farklı kılan özellikleri belirlemek üzerine çalışmalar yapmaktadırlar (Feldman, 2010). Bu üç temel tartışma günümüzde hâlâ süregelmektedir. Bu kitapta okuyacağınız ünitelerde değişik araştırmacıların bu tartışmaların hangi tarafında yer alarak çalışmalarını yaptıklarını görebileceksiniz. 21 22 Psikoloji Özet ? 2 3 Psikoloji bilimini tanımlamak. Psikoloji insan davranışını ve zihinsel süreçlerini inceleyen bir bilim dalıdır. Ölçülebilen her davranış ve motivasyon, düşünme, anlama gibi içsel olgular psikoloji biliminin çalışma konusudur. İnsanı anlamaya çalışmak sadece psikologlara özgü bir çaba değildir. Ancak psikoloji bir bilim dalıdır. İnsan davranışını anlamaya çalışırken fizik, biyoloji gibi doğa bilimleri tarafından da kullanılan bilimsel yöntemleri kullanır. Psikolojiyi bu dallardan ayırt eden kullandığı yöntem değil, çalıştığı konudur; doğa bilimleri doğa olaylarını incelerken, sosyal bilimler insanı ve sosyal toplulukları inceler. Ancak doğa bilimleri de sosyal bilimler de ampirik verilere dayalı sistematik araştırmalar yaparak nesnel, doğrulanabilir ve genellenebilir sonuçlara ulaşmaya çalışır. Bilimsel yöntemin özelliklerini açıklamak. Bilimsel yöntem asıl olarak bir soru sorma ve bilgiye ulaşma yöntemidir. Ancak bilimsel yöntemin önceden belirlenmiş, sistematik bir yapısı vardır. Sezgiyle veya kalıplaşmış bilgilerle göre değil, deneyimlerle ölçülebilen, ampirik verilere dayalıdır. Bilim insanlarının bu verilere yaklaşımı nesneldir; kendi subjektif beklenti veya yargılarını göz önünde bulundurmazlar. Ampirik veri toplanarak test edilemeyen sorular bilimin konusu değildir. Bilimsel yöntemle ulaşılan sonuçlar, her zaman tekrar sınanabilir, ve yeni bulgular eşliğinde yanlışlanabilir. Dolayısıyla bilimsel bilgi geçicidir. Son olarak bilimsel yöntem genellenebilir bilgilere ulaşır. Bir bilim dalı olarak psikoloji bireysel açıklamalar yapmaz, çoğunlukları anlamaya çalışır. Sosyal bilimlerde bu yöntemle elde edilen bilgiler birleşerek insan davranışını veya sosyal olguları anlatan kuramlar hâline gelir. Psikoloji biliminin tarihsel gelişimini özetlemek. İnsan doğasıyla ilgili sorular antik Yunan filozoflarına kadar uzanmaktadır. Ancak bir bilim dalı olarak psikolojinin başlangıcı 19. yüzyılın başlarına denk gelmektedir. Psikolojinin tarihçesinde çeşitli düşünce okulları etkili olmuştur. Bu düşünce okullarının başında yapısalcılık, işlevselcilik ve davranışçılık gelmektedir. Yapısalcılık bir olguyu anlamak için öncelikle yapısını yani onu meydana getiren parçaları anlamak gerektiğini; işlevselcilik ise bu olguların görevlerini ve insan davranışındaki rollerini anlamak gerektiğini öne sürmüştür. Davranışçılık ise insanı anlamak için sadece görülebilen davranışlara odaklanmıştır. Ancak günümüzde, özellikle gelişen teknolojilerin de sayesinde, görünen davranışlar kadar bilinç, düşünme gibi zihinsel süreçlerde bilimsel olarak çalışılabilmektedir. Modern psikolojide, bu düşünce okulları yerlerini çeşitli yaklaşımlara (perspektif) bırakmıştır. 4 5 İnsan davranışını anlamada psikologlar tarafından kullanılmış çeşitli yaklaşımları tanımlamak. Psikolojide yaklaşımlar bir davranışın veya zihinsel sürecin ele alınış şeklini etkiler. Her bir yaklaşım bireylerin neden belirli bir biçimde davrandıklarına ilişkin farklı açıklamalar getirir. Yaklaşımlar sorulan sorular kadar, kullanılan metotları da etkiler. Günümüzde sıklıkla kullanılmakta olan yaklaşımlar; biyolojik yaklaşım, nörobilimsel yaklaşım, evrimsel yaklaşım, psikodinamik yaklaşım, davranışsal yaklaşım, bilişsel yaklaşım, insancıl yaklaşım, ve sosyokültürel yaklaşımdır. Örneğin evrimsel yaklaşım, davranışı insan türünün evrimsel gelişimi ile açıklamaktayken bilişsel yaklaşım davranışı insan beynindeki süreçlerin sonuçları olarak ele alır. İnsan davranışı gibi karmaşık bir olgu birkaç yaklaşımın bir araya gelmesi ile daha iyi anlaşılır. Birkaç yaklaşımın harmanlanarak kullanılmasına eklektisizim denir. Psikolojinin alt dallarını birbirinden ayırt etmek. Psikologlar insan zihni ve davranışlarının değişik yanlarına odaklanabilirler. Bu farklı odaklar psikolojinin alt dallarını oluşturmaktadır. Değişik alt dallarda uzmanlaşmış kişiler yukarıda sayılmış olan değişik yaklaşımlara sahip olabilirler. Örneğin hem zihinsel hastalıkların nedenleri ve tedavileri üzerine çalışan klinik psikologlar, hem de beyin hasarlarının insan davranışına etkisini araştıran nöropsikologlar nörolojik bir yaklaşıma sahip olabilirler. Aynı zamanda kimi klinik psikologlar sadece bilişsel veya psikodinamik bir yaklaşımla da araştırma yapıyor olabilirler. Psikolojinin alt dalları ayrıca temel bilim veya uygulamalı alt dallar olarak da gruplanabilir. Temel bilim dallarının amacı daha çok insan davranışını açıklayan, genel kabul edilebilir bir bilgi tabanı oluşturmaktır. Uygulamalı dalların amacı ise temel bilimin oluşturmuş olduğu bilgi tabanını bireylerin ve toplulukların sorunlarını çözmektir. 1. Ünite - Psikolojinin Doğası 23 Kendimizi Sınayalım 1. Psikoloji’nin tanımı için aşağıdakilerden hangisi en uygundur? a. Psikoloji insanın görünen davranışlarını inceler b. Psikoloji insanın zihinsel süreçlerini inceler c. Psikoloji insanın tüm ölçülebilen davranışlarını ve zihinsel süreçlerini inceler d. Psikoloji insanın duygularını inceler e. Psikoloji insanın düşüncelerini inceler 2. Aşağıdakilerden hangisi bilimin “açıklama” amacına uygun bir ifadedir? a. İnsanlar daha çok kişilikleri kendilerine benzeyen kişiler ile evlenirler. b. Akademik başarı öğrencilerin kendilerine güvenlerini etkiler. c. Freud’a göre kişiliği oluşturan üç unsur vardır; id, ego, superego. d. Fiziksel sağlık ile zihinsel sağlık birbiri ile ilişkilidir. e. Hafızamız bir video kamera gibi yaşadıklarımızı kayıt eder. 3. Aşağıdakilerden hangisi bilimin özelliklerinden değildir? a. b. c. d. e. Sistematik olmak Yanlış olmak Nesnel olmak Ampirik olmak Genellenebilir olmak 4. Aşağıdaki bilim insanlarından hangisinin çalışmaları ile psikoloji bir bilim olarak tanımlanmaya başlanmıştır? a. Freud b. Wertheimer c. Wundt d. James e. Watson 5. Aşağıdakilerden hangisi psikolojinin tarihindeki önemli akımlardan biri değildir? a. Eklektisizm b. Davranışçılık c. Yapısalcılık d. Gestalt e. İşlevselcilik 6. İnsanın dünyayı algılayışını bir bilgisayara benzeten ve sadece gözlemlenebilen davranışları değil, zihinsel süreçleri de çalışan psikoloji yaklaşımı aşağıdakilerden hangisidir? a. Biyolojik yaklaşım b. Davranışsal yaklaşım c. Evrimsel yaklaşım d. Psikodinamik yaklaşım e. Bilişsel yaklaşım 7. Psikodinamik yaklaşım aşağıdakilerden hangisine göre insan davranışını anlamaya çalışır? a. Doğal seleksiyona b. Beynin kimyasına c. Bilinçaltı süreçler d. Kültür e. Öğrenilen davranışlar 8. Aşağıda sıralanmış psikolojinin hangi alt dalı “iş ortamında insan davranışı, performans ve verimi artırma, çalışan memnuniyeti, liderlik, motivasyon” gibi konularla ilgilidir? a. Gelişim psikolojisi b. Klinik psikoloji c. Nöropsikoloji d. Psikometri e. Endüstri ve Örgütsel Psikoloji 9. Klinik psikologlar ile psikiyatristlerin farkı nedir? a. Klinik psikologlar zihinsel hastalıklarla, psikiyatristler bedensel hastalıklarla ilgilenirler. b. Klinik psikologlar normal insan davranışları ile, psikiyatristler normal olmayan insan davranışları ile ilgilenirler. c. Klinik psikologlar terapi yaparlar, psikiyatristler terapi yapamazlar. d. Psikiyatristler tıp doktorudur ve tedavilerinde ilaç verebilirler; klinik psikologlar ilaç veremezler. e. Klinik psikologlar ile psikiyatristler arasında bir fark yoktur, aynı işi yaparlar. 10. Aşağıdaki ifadelerden hangisi psikolojideki yaklaşımların bilimdeki rolünü tanımlamada doğrudur? a. Psikolojik yaklaşımların uygulamalı bilimde hiçbir değeri yoktur. b. Psikolojik yaklaşımlar birbirleriyle çelişen bilgiler verir. c. Psikolojik yaklaşımları bilimsel olarak test etmek imkansızdır. d. Psikolojik yaklaşımlar birbirini tamamlar. e. Psikolojik yaklaşımlar özneldir. 24 Psikoloji Yaşamın İçinden Görmeden gören beynin sırrı Eşref Armağan, çok özel bir Türk ressamdır. Eserleri hem Türkiye çapında, hem de yurt dışında çeşitli sergilerde yer almıştır. resmetmesi istendi. Sonuçlara inanamayan Kennedy, aynı cisimlerin başka açılardan da çizimlerini istedi. Sonuç yine başarılıydı. Kennedy ağlamaya başladı. Eröncel, yaşananları şöyle aktarıyor: “Ağlayınca inanamadım. Bize, ‘Yıllarca dünyanın bir yerinde böyle biri yaşadığını söyledim, ama inanmadılar’ dedi. Sonuçları istedik, gizlilik gerekçesiyle paylaşmadılar. Geçenlerde, bir bilgiye ulaştıklarını, Armağan’ın gören insanlar gibi, beynin aynı noktasını kullandığını kanıtladıklarını söyledi. Beyin fotoğraflarını da gönderdi.” Sonuçlara göre, Armağan’ın beyni, körlerin de görsel hafızaya sahip olabileceğini kanıtlayabilir. Çünkü, diğer görme engellilerin aksine, Armağan’ın beyninin görsel hafıza bölümü gören birininki gibi çalışıyor. Kaynak: http://www.esrefarmagan.com/index-tr.html İngiliz bilim dergisi New Scientist, doğuştan kör ressam Eşref Armağan’a üç sayfa ayırdı. Dergi, Armağan’ın beyninin nasıl çalıştığını araştırdı... Eşref Armağan, doğuştan kör. Hiç okula gitmedi, körler alfabesini bile 30’undan sonra öğrendi. 6 yaşında, boş bulduğu kâğıtlara, dokunduğu nesneleri çizmeye başladı. İlk tablosunu 14’ünde yaptı. Görenleri hayrete düşüren sayısız çalışması var. Yine de tabloları satmayan, yokluk içinde yaşamaya çalışan Armağan, İngiliz bilim dergisi New Scientist’in dikkatini çekti. Armağan’a “Görmeden görmek” başlığıyla üç sayfa ayıran dergi, resim kabiliyeti ve beyninin nasıl çalıştığının yanıtını aradı. Harvard Üniversitesi Nöroloji Bölümü profesörlerince geçen yıl beyin yapısı incelenen Armağan’ın, beynini gören insanlar gibi kullandığı belirtildi. Armağan’ın yetenekleri şöyle anlatıldı: Çok büyük soru “Resimleri soyut da değil. Canlı, parlak, gerçek kelebekler, yüzler, göller, dağlar, evler çiziyor. Bunu nasıl başarıyor, hem de bugüne kadar onlardan birini bile gerçekten görmeden? Eğer, Armağan, gören biri gibi çizebiliyorsa, çok büyük soru geliyor akla: Beyin, akıldaki görüntüleri sadece o görüntüler göründüğü zaman değil, görünmediğinde nasıl kuruyor?” Harvard Üniversitesi’nden Prof. Dr. John. M. Kennedy, Armağan’la ilgili ilk sonuçları, Türkiye’de yaşayan ABD’li İngilizce öğretmen John Eröncel’le de paylaştı. 10 yıl önce Armağan’la tesadüfen tanışan Eröncel, gelişmeleri Milliyet’e anlattı. Amacının Armağan’ı dünyaya tanıtmak olduğunu belirten Eröncel, körler üzerinde araştırma yapan Kennedy ile irtibata geçti. Kennedy’nin davetlisi olarak geçen yıl ABD’ye giden Armağan’ın, Harvard Üniversitesi’nde MR’ı çekildi. Çeşitli nesneleri New scientist dergisinde çıkan makaleyi okumak isterseniz: http://www.newscientist.com/article/mg185248 41.700-senses-special-the-art-of-seeing-without-sight. html 1. Ünite - Psikolojinin Doğası Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yaşlıyım ama mutluyum Amerika’da yapılan uzun süreli bir çalışma, kişilerin yaşlandıkça daha mutlu ve duygusal açıdan daha dengeli bir hale geldiğini öne sürüyor. Stanford Üniversitesi’nden psikoloji profesörü Laura Carstensen, insanların ilerleyen yaşla beraber duygusal açıdan daha dengeli ve sorundan çok çözümlere odaklanan, üretken bir yaşam tarzına doğru kaydıklarını ortaya koyuyor. Carstensen ve ekibi, 1993 ve 2003 yılları arasında 18 ila 94 yaşları arasındaki 180 kişiyi takip etmişler. İlerleyen yıllarla birlikte ölenlerin yerine yeni kişiler de eklenmiş. Her beş yılın sonundaki bir haftalık süre içinde tüm deneylere taşıdıkları çağrı cihazları vasıtasıyla sorular gönderilerek, nerede olurlarsa olsunlar cevaplamaları istenmiş. Sorularsa, kişinin herhangi bir zaman içinde ne derece mutlu, hoşnut ve huzurlu olduğunu anlamaya yönelik olarak tasarlanmışlar. Daha önceki bazı çalışmaların da benzer bir korelasyonu ortaya koymasına karşın Carstensen’in Amerikan Psikoloji Birliği’nin çıkarmakta olduğu ‘Psychology and Aging’ dergisinin son sayısında yayınlanan çalışması, belirli bir grup uzun süreli olarak ilk defa izlendiği için oldukça önemli. Araştırmacılar yaşla beraber gelen mutlulukta, kişinin zamanla ekonomik açıdan daha refah bir düzeye erişmesinin de payı olup olmadığını göz önüne almayı ihmal etmemişler. Carstensen bulgularının bunu desteklemediğini veya kişinin nerede ve ne zaman doğduğunun da bir önemi olmadığını söylüyor: “İnsanlar yaşlılıkla beraber basitçe daha mutlu bir hale geliyorlar. Daha dengeli bir duyarlılığa sahip oluyor ve duygusal problemlerle oldukça başarılı bir şekilde başa çıkabiliyorlar. Kişilerin olaylara karşı olumsuz yaklaşımlarında, daha genç oldukları döneme göre belirgin bir azalma dikkati çekiyor.” Gençler ve ergenler, iş yaşamları ile ilişkilerinde düş kırıklığı, endişe ve hüsranı oldukça yoğun bir şekilde tecrübe ederken, yaşlılar hayatın getirdiği başarı ve fiyaskolar karşısında daha dengeli ve barışıklar. Diğer bir ifadeyle, stres içinde oldukları durumlar çok daha az. Çalışmaya göre insanlar yaşlandıkça ölüm hakkındaki farkındalıkları artıyor. Mutluluk verici bir anın tecrübe edilmesi genellikle yaşamın ne derece kırılgan ve sonlu olduğu düşüncesini de beraberinde getiriyor. Kendisi de 56 yaşında ve eskiye oranla daha mutlu olduğunu belirten Carstensen’e göre bu durum oldukça sağlıklı bir duygusal yapının işareti. 1. c Kaynak: http://www.ntvmsnbc.com/id/25146670/ Makalenin orjinalini okumak isterseniz: http://www.ps y.vanderbilt.edu/postdocs/gregoryrsl/cv/assets/llc11pa.pdf 25 Yanıtınız yanlış ise “Psikolojinin Tanımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Bilimin Amaçları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “Psikoloji Biliminin Kökenleri ve Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Psikoloji Biliminin Kökenleri ve Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Psikolojide Yaklaşımlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Psikolojide Yaklaşımlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Psikolojinin Alt Dalları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Psikolojinin Alt Dalları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Psikolojide Yaklaşımlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 26 Psikoloji Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Doğru bildiğimiz yanlışlar...Yukarıdaki ifadelerin hepsi yanlıştır. Psikologlar tarafından ampirik veri toplayarak yapılmış çalışmalar yukarıdaki ifadelerin çoğunlukla yanlış olduğunu göstermiştir. İnsan davranışlarını daha iyi öğrendikçe, bu inanışların neden yanlış olduğunu daha iyi anlayacaksınız. Sıra Sizde 2 Bu soru bilimsel olarak test edilebilecek bir soru değildir. Bilimsel olarak test edilebilecek soruların objektif, sınanabilir ve genellenebilir sorular olması gerekir. Bu soru kişilerin değerlerini sorgulamaktadır. Mesela “Değişik yaş gruplarındaki kişilere göre hayatı değerli kılan unsurlar nelerdir?” sorusu ise ampirik olarak test edilebilir bir sorudur. Örneğin 10-20; 21-30; 31-40; 4150 ve 51 ve üstü yaş gruplarından 100’er kişiye kendilerine göre hayatlarını anlamlı kılan unsurlar nelerdir diye sorulup, verdikleri cevaplar birleştirilebilir. Bu sorunu cevabı, örneğin ergenler için arkadaşlıklar veya akademik başarı, yetişkinler için ise iş hayatı, maddi imkanlar veya romantik ilişkiler olabilir. Böylece değişik yaş gruplarına göre hayatın anlamını yordayan unsurlar belirlenmiş olabilir. Benzer şekilde, bilimsel olarak test edilebilecek bir başka soru ise, “hayatını anlamlı bulmanın kişilerin mutlulukları ile ilişkili olup olmadığı” olabilir. Sıra Sizde 3 Bu deyiş psikolojinin konularının çok uzun senelerdir, özellikle filozoflar tarafından sorulmakta olan sorular olmasına rağmen, bu konuları anlamada bilimsel yöntemlerin kullanılmasının ancak 1900’lardan sonra başlanmış olmasına işaret etmektedir. Bilimsel yöntem kişinin davranışlarını ve zihinsel süreçlerini anlamada ampirik verilere dayanmaktadır. Aynen fizik veya biyoloji gibi doğa bilimlerinde olduğu gibi, bir bilim dalı olarak psikoloji de sistematik, objektif, nesnel, yanlışlanabilir ve genellenebilir işlemler kullanarak insan davranışlarını anlamaya çalışır. İnsan davranışının bilimsel yöntemlerle çalışılması Wilhelm Wundt ve John Watson gibi bilim insanlarının laboratuvar çalışmaları ile başlamıştır. Dolayısıyla bir bilim dalı olarak psikolojinin tarihi ancak 19. yüzyılın ortalarına kadar uzanmaktadır. Ancak sorulan sorular açısından psikolojinin geçmişi insanlığın ilk günlerine kadar uzanmaktadır. Sıra Sizde 4 Psikolojinin bir bilim dalı olarak gelişmesinde rol alan isimlerin çoğunun beyaz, ve erkek olması, gelişmiş ülkelerde yaşıyor olması ve hatta orta-yüksek sosyoekonomik sınıflardan geliyor olması, onların sordukları soruların sınırlı olmasına sebep vermiştir. Her ne kadar bir bilimsel araştırmaya başlamanın pek çok ihtimali olsa da bilim insanları kaçınılmaz olarak kendi çevrelerinde gördükleri olayları anlamaya, sorunları çözmeye çalışırlar. Dolayısıyla özellikle psikolojinin ilk dönemlerinde çalışılan konular örneğin düşük sosyogruplardan olan kişilerin veya değişik etnik grupların günlük hayatından uzak konular olmuştur. Bu sorunun önemli bir başka parçası da bu ilk çalışmalarda ampirik verilerin de genellikle benzer şekilde, bilim insanları ile aynı kültürler yaşamakta olan ve üniversiteye devam etmekte olan beyaz ve erkek öğrencilerden toplanmış olmasıdır. Sonuç olarak bu verilerden elde edilen bulgular doğrultusunda oluşturulan kuramlar, değişik grupların davranışlarını anlatmakta yeterli olmayabilir. Ancak son birkaç on yıldır özellikle sosyo-kültürel yaklaşımın da etkisi ile, çok çeşitli kültürlerde, çeşitli demografik özellikleri olan kişilerden veriler toplanarak var olan psikoloji kuramları test edilmekte ve gerek görüldüğü şekilde değiştirilmektedir. Ayrıca 2000’li yıllara gelindiğinde artık psikoloji biliminde erkek, beyaz ve kuzey Amerikalı bilim insanlarının egemenliğinden bahsetmek mümkün değildir; psikoloji uluslararası bir bilim dalı hâline gelmiştir. Sıra Sizde 5 Psikolojinin değişik alt dallarında uzmanlaşmış kişiler yukarıda sayılmış olan değişik yaklaşımlara sahip olabilirler. Örneğin hem zihinsel hastalıkların nedenleri ve tedavileri üzerine çalışan klinik psikologlar, hem de beyin hasarlarının insan davranışına etkisini araştıran nöropsikologlar nörolojik bir yaklaşıma sahip olabilirler. Aynı zamanda kimi klinik psikologlar sadece bilişsel veya psikodinamik bir yaklaşımla da araştırma yapıyor olabilirler. İkinci bir örnek olarak gelişim psikologları bilişsel veya sosyo-kültürel yaklaşıma sahip olabilirler. Ancak bazı uzmanlık alanları çoğunlukla bir yaklaşımı tercih ediyor olabilirler. Mesela nöropsikologlar genellikle nörolojik yaklaşıma sahiptirler. Bir davranışı anlamak için değişik uzmanlık alanlarındaki veya aynı uzmanlık alanından değişik yaklaşımları kullanan araştırmacılar bir arada çalışabilirler. 1. Ünite - Psikolojinin Doğası Yararlanılan Kaynaklar Atkinson, R.C., Atkinson, R. Smith, E. E., Bem, D. J., Hoeksama S. N. (2008). Psikolojiye giriş (Çev. Yavuz Alogan). Arkadaş Yayınları. Baymur, F. (1994). Genel psikoloji. (11. Baskı), İstanbul: İnkilap Kitapevi. Bargh, J., & Williams, E (2006). The automaticity of social life. Current Directions in Psychological Science, 15, 1-4. Bernstein, D. A., Penner, L.A., Clarke-Stewart, A., & Roy, E. J. (2006). Psychology (7. basım.) Boston: Houghton Mifflin Company. Cozby, C. P. (2009). Methods in behavioral research (10. Baskı). Boston: Mc Graw Hill. Eysenck, M. W. (2004). Fundamentals of psychology. Psychology Press. Feldman, R. S. (2010): Understanding psychology, (10. Baskı). Boston: Mc Graw Hill. Lilienfeld, S.., Lynn, A. J., Namy, L. L., & Woolf, N. J. (2010). Psychology: A framework for everyday thinking. Boston:Pearson. Rathus, S. A. (2012). Psychology, CA: Wadsworth. Schacter, D., Gilbert, D., & Wegner, D., ( 2008). Psychology. New York: Worth Publishers. Sümer, N., Mısırlısoy, M., & Helvacı, E., (2011). Employability of psychology graduates in Europe: An online survey in Turkey. 12. Avrupa Psikoloji Kongresinde sunulmuş araştırma. Istanbul. 27 2 PSİKOLOJİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sözdebilimi ve bilimden ayrıldığı yönlerini açıklayabilecek, İşlemsel tanımı ve iyi bir işlemsel tanımın özelliklerini anlatabilecek, Korelasyonu ve nedensellik ilişkisi göstermemesinin sebeplerini açıklayabilecek, Deneyin tanımını ve önemini ifade edebilecek, İyi tasarlanmış bir deneyin özelliklerini listeleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Bilimsel Süreç Sözdebilim İşlemsel Tanım Kavramsal Geçerlilik Ölçümsel Güvenilirlik • • • • Korelasyon Deney İç Geçerlilik Dış Geçerlilik İçindekiler Psikoloji Psikolojide Araştırma Yöntemleri • • • • • • • BİLİMSEL YÖNTEM BİLİMSEL SÜREÇ SÖZDEBİLİM KAVRAM VE İŞLEMSEL TANIM KORELASYON DENEYSEL YÖNTEM PSİKOLOJİK ARAŞTIRMALARDA ETİK Psikolojide Araştırma Yöntemleri BİLİMSEL YÖNTEM Bir düşünün eğer her sorunuzun cevabını alabilecek olsaydınız hangi soruları sorardınız? En çok neleri merak ediyorsunuz? Elbette, cevabını merak ettiğimiz pek bir şey, bir yerlerde çok soru bizler için cevapsız kalacaktır. Öte yandan insanlık cevaplaması imkânsız Muhteşem keşfedilmeyi bekliyor. - Carl gibi gözüken pek çok soruya yanıtlar bulabilmiştir: Güneşin merkezinde sıcaklık Sagan kaç derece? Yerkürenin en merkezinde ne var? Gökyüzündeki yıldızlar bize ne uzaklıkta? Niçin güneş sistemimizdeki gezegenler yuvarlak da patates gibi biçimsiz değil? Niçin dünyanın kimi yerleri çölken kimi yerleri uçsuz bucaksız yağmur ormanlarıyla kaplı? Hücrelerimizin içinde neler oluyor? Beynimiz nasıl çalışıyor? Bu ve bunun gibi cevaplanması imkânsızca zor gözüken yüz binlerce soruyu cevaplamaya çalışırken en güvenilir kılavuz bilimsel yöntemdir. Bilimsel yöntem sorduğumuz sorulara gitgide daha geçerli cevaplar bulmamızda bize yardımcı olur. İlk ünitede bilimin ne olduğunu ana hatlarıyla gördük. Bu ünitede psikolojik araştırma metodlarının temelini oluşturan bilimsel yöntemi daha yakından ele alacağız ve psikolojinin kullandığı araştırma yöntemlerini gözden geçireceğiz. Aynı zamanda bilimsel sürecin işleyişini de göreceğiz. Psikolojik araştırma yöntemlerini ve bilimsel sürecin işleyişini iyice anlamak bir yandan bilim insanlarının nasıl çalıştığı hakkında bize bir fikir verirken bir yandan da bize sunulan bilgileri daha bilinçli değerlendirmemize yardımcı olacakdır. Psikoloji Biliminin Özellikleri İlk ünitede de gördüğümüz gibi insanlar ve evren hakkında pek çok kaynaktan bilgi ediniriz. Ama bu kaynaklar içinde bilim özel bir önem taşır. Bilimi diğer sorgulama ve bilme biçimlerinden ayıran özellikleri kısaca görmüştük. Şimdi bu özellikleri psikoloji bilimi özelinde daha ayrıntılı ele alalım. Psikoloji Bilimi Tüm İnsanları İlgilendiren Sorularla İlgilenir ve Bu Bilgileri Tüm İnsanlığın Ortak Birikimi Addeder Etrafımızdaki insanlar hakkında pek çok şeyi merak ederiz. Kendi kendimize sorarız: “Acaba niye bana öyle dedi?”, “acaba o benim için ne hissediyor?”, “acaba onu en çok ne mutlu eder?” Bu soruları cevaplamaya çalışırken bilimsel yöntemlerin faydasını görebiliriz ama bu gibi şahsi sorularımız psikoloji biliminin kapsamına girmez. Neden? Çünkü psikoloji bilimi daha genel ve tüm insanları ya da belli insan gruplarını ilgilendiren sorulara cevap arar. Bu bilimin genellenebilirlik özelliğinden kaynaklanır. 30 Psikoloji Tüm insanlığı ilgilendiren sorularla ilgilenen bilim tüm insanlığın hizmetine adanmıştır. Örneğin, şirketler kendi ürünlerini nasıl daha fazla satabileceklerini görmek için pazar araştırması yaparlar. Bu araştırmalarda anket ve deney gibi bilimsel yöntemlerden yararlanılır ama elde edilen bilgiler tüm insanlıkla paylaşılmaz ve şirket çıkarlarına hizmet eder. Psikoloji bilimi ise bütün insanlığı ilgilendiren bilgiler edinmeyi amaçlar. Bilim tüm insanlığa mal olmuş bir uğraş olduğu için bilimsel bilgiler açıkça paylaşılır. Paylaşılmayan bilgi bilimin bir parçası olamaz. Psikoloji Bilimi Gözlemlerle Sınanabilir ve Yanlışlanabilir Önermelerden Oluşur İlk ünitede de gördüğümüz gibi bilim bağımsızca doğrulanabilecek ampirik gözlemlere dayanır. Bilimin temelinde otoritelerin görüşleri, yaygın inançlar, şahsi sezgiler değil, herkes tarafından nesnel olarak tasdik edilebilecek gözlemler yatar. Bu sebepten dolayı bilim gözlem ve akıl yürütme yoluyla tüm insanların üzerinde uzlaşabileceği önermelerden oluşur. Bugün Freud’un psikanalitik kuramları bilimsel kabul edilmemektedir çünkü önermeler gözlemlerle doğrulanamamıştır. Takdir edersiniz ki ancak herkes tarafından gözlemlenebilen bilgiler üzerinde mutabakata varılabilir. Bu, bilim insanlarının her zaman görüş birliği içinde olduğu anlamına gelmez. Bir konu henüz tam anlaşılmamışsa o konu hakkında farklı teoriler üretilir ve bilim insanları bu teoriler arasında hangisinin daha geçerli olduğunu bulmak için deney ve gözlemler yapar. En nihayetinde hangi teorinin gerçeğe daha yakın olduğuna karar verecek olan ampirik gözlemlerdir. Uzun vadede bir teoriyi destekleyen gözlemler biriktikçe o konuda bilimsel bir görüş birliği oluşmaya başlar. Psikoloji Bilimi Kendi Hatalarını Düzeltecek Bir Mekanizma Üzerine Kurulmuştur Bilimin diğer bilme biçimlerinden ayrılan bir özelliği kendi hatalarını düzeltecek bir mekanizma üzerine kurulmuş olmasıdır. Bilimsel bilgilere güvenmemizin sebebi budur. Hayatta bazen dediğim dedikçi, Nuh deyip peygamber demeyen insanlarla karşılaşırız. Böyle kişiler bir kere bir şeye inanmışlarsa tersine ikna olmaları imkânsızdır, ortaya koyacağınız hiçbir argüman fikirlerini değiştiremez. Bilimin işte bunun tam zıttı bir tavrı benimsemiştir. Bilim insanları ortadaki kanıtlara ve argümanlara bakarak fikirlerini değiştirirler. Yeni gözlemler, yeni teoriler ortaya çıktıkça eskileri gözden geçirilir ve kimi önermeler elenir. Bu bilimin zayıflığı değil aksine gücüdür. Bilime güvenmemizin sebebi asla değişmeyecek bilgileri şaşmaz bir kesinlikle göstermesi değil, eleştiriye, kendini gözden geçirmeye, eksiklerini tamamlamaya daima açık bir faaliyet olmasıdır. Zamanında kabul görmüş inanışlar bilimsel bir mercekten geçirilmiş olmasa bugün hâlâ dünyanın evrenin merkezinde olduğunu ya da kafatası şeklinden bir insanın karakterini tahlil edebileceğimizi sanmaya devam ediyor olabilirdik. Psikoloji Bilimi Birikerek İlerler Newton, ‘Eğer daha ilerisini görebildiysem bunun sebebi devlerin omuzları üzerinde durmamdır,’ demiştir. Newton bu sözüyle kendinden önce gelen bilim insanlarının kendi bilimsel faaliyetlerine katkısından bahsetmektedir. Her yeni nesil araştırmacı bilimsel yolculuğuna geçmişten süzülüp gelmiş bilgi birikimini özümseyerek başlar. Bilgi üretimi bu birikimin üzerine inşa edilir. Bu süreç uzun vadede bilginin 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri sistematik biçimde birikimine yol açar. Elbette, kimi zaman daha önceki nesillerin bulgu ve teorileri reddedilebilir. Ama yine de her nesil önceki nesillerin ürettiği yöntem ve bilgileri kendine çıkış noktası alır. Böyle olmasaydı da her nesil bilimsel çalışmalara sıfırdan başlamak zorunda kalsaydı bugün evreni, hayatı, ve insanları anlayışımız çok ama çok daha sınırlı olurdu. Buna karşılık, eğer bilimsel bilgilerin nesilden nesile aktarımında kimi kesintiler olmuş olmasaydı bugün bilim daha ileri bir noktada olabilirdi. Örneğin milattan önce 3. yüzyılda kurulan İskenderiye Kütüphanesi’nde on binlerce el yazması eser vardı. Kütüphane devrin tüm bilgi birikimini bünyesinde toplama amacı gütmekteydi. Bu sebeple yurt dışına gönderilen memurlar bu ülkelerde buldukları kitapları satın alıp getirirlerdi ve Mısır’a giren her kitabın bir nüshası çıkarılıp sahibine verilir, kitabın aslı kütüphanede kalırdı. Böylece, bir dönemin bilim ve kültür hazinesi bu kütüphanede toplanmıştı. Eğer bu kütüphane yakılmasaydı ve böylece içindeki bilgileri kaybetmeseydik insanlık bugün bilimsel açıdan çok daha ileri bir noktada olabilirdi. Bilimsel bilgi geçmişten günümüze pek çok bilim insanının merak, yaratıcılık, azim ve emeklerinin vücut bulmuş hâlidir. Bu emekler sonraki nesillerin üzerine basıp yükseleceği bir basamak olur. Psikoloji pek çok bilim dalından daha genç olmasına rağmen o da gelişimini her bilim dalı gibi önceki nesillerin çalışmalarına borçludur. Bilim felsefesi ve metodolojisi ilginizi uyandırıyorsa Bilim, Felsefe ve Metodoloji adlı kitap size hitap edebilir. ( Şadi Can Saruhan,Ata Özdemirci, Beta Yayınevi, 2011) Bilim gözlem ve akıl yürütmeye dayanır. Dolayısıyla bilimsellik mantıksal hataları keskin bir farkındalıkla seçebilmeyi gerektirir. Zihninizi mantık hatalarına karşı keskinleştirmek için Alev Alatlı tarafından hazırlanmış olan Safsata Kılavuzu kitabını http://safsatakilavuzu.com adresinden okuyabilirsiniz. BİLİMSEL SÜREÇ: BİLİMSEL İLKELERİN SOMUTLAŞMIŞ HÂLİ Fizik, coğrafya, psikoloji gibi farklı bilim dallarının hepsi için geçerli olan temel bilimsel ilkeleri gördük. Ancak bu ilkelerin bir anlam taşıması için bilimin pratiğinde somutlaşmaları gerekir. Bu ilkelerin hayattaki karşılığını görmek için şimdi bilimsel sürecin işleyişini gözden geçireceğiz. Bilimin tüm insanlıkla paylaşılmak amacıyla edinilen bilgilerden oluştuğunu söylemiştik. Bir araştırmacı ne kadar önemli bir bulguya ulaşmış olursa olsun, başkalarıyla paylaşılmadıkça bu bulgunun bir değeri yoktur. Bu paylaşım günümüzde bilimsel dergiler yoluyla olmaktadır. Bilim insanları elde ettikleri bulguları paylaşıma sunmak için makaleler yazıp bu makaleleri dergilerde yayımlatmak için uğraşırlar. Geçmişte dergiler matbaada basılıp kütüphanelere dağıtılıyordu. Günümüzde bu dergilere İnternet üzerinden de ulaşılabilmektedir. Önümüzdeki yıllarda dağıtımın tamamen İnternet üzerine kayması mümkündür. Şimdiden bu eğilim kendini göstermekte, kimi bilimsel dergiler sadece İnternet üzerinde yayımlanmaktadır. Bilimin ilkeleri araştırmacılarca yazılan makalelerin temel formatını da belirler. Bilimin birikerek ilerlemesi prensibi uyarınca, araştırmacılar çalışmalarında konu hakkındaki ilgili diğer çalışmalara atıfta bulunur. Bu atıflar makalenin incelediği konuyu önceki bilimsel çalışmalarla ilişkilendirir ve atıfta bulunulan metot ve bulgular üzerinden yeni yordam, bulgu ve sentezlere varmayı amaçlar. 31 32 Psikoloji Bilimsel bir makale yazarken dikkat edilen önemli bir husus izlenilen metodu açıkça ortaya koymaktır. Nedir bu özeni gerekli kılan? Araştırmacılar makalelerinde araştırmanın detaylarını ince ayrıntılarıyla ortaya koyarlar ki başkaları bu testleri tekrarlamak isterse ellerinde yeteri kadar bilgi olsun. Metodun açıkça yazılması varılan çıkarımların geçerliliğinin değerlendirilmesini de mümkün kılar. Bu netlik bilimsel önermelerin herkesçe test edilebilir olması ilkesinin bir sonucudur. Bilimsel makalelere ulaşmak için http://scholar.google.com adresindeki arama motorunu kullanabilirsiniz. Araştırmacılar bir makale yazdıktan sonra çoğunlukla o makaleyi meslektaşlarına yollayıp onlardan makaleyi eleştirmelerini rica ederler. Bu şekilde makalenin hatalı, eksik ya da anlaşılmaz olması riskini azaltmaya çalışırlar. Meslektaşlardan fikir alınıp gerekli düzeltmeler yapıldıktan sonra araştırmacılar makalelerini yayımlatmak amacıyla bilimsel bir dergiye yollarlar. Gerçek anlamda bilimsel bir dergide makaleler konunun uzmanı diğer bilim insanlarınca gözden geçirilir. Bu kişilere hakem adı verilir. Örneğin, bir psikolog yazdığı makaleyi hakemli bir psikoloji dergisine yolladığında o makale daha önce benzer konularda çalışmalar yapmış başka araştırmacılara yollanır ve araştırmacılardan o makale için hakemlik yapmaları istenir. Hakemler makaleyi okur ve problemli buldukları yönlerini yazılı olarak bildirirler. Hakemler sadece makalenin problemlerini belirtmez, çoğunlukla makale yazarına makalenin bilimsel değerini arttıracak yapıcı önerilerde de bulunurlar. Çoğu dergi en az iki hakemin görüşüne başvururken kimi dergilerde bu sayı dörde kadar çıkabilir. Eğer hakemler makalenin birtakım düzeltmelerle derginin standartlarını yakalayabileceğini düşünürlerse makale yazar(lar)ına makaleyi düzeltip tekrar dergiye yollamak için şans verilir. Eğer hakemler makaleyi derginin bilimsel standartları açısından yetersiz görürlerse reddeder. Dolayısıyla hakemli bir dergide makale yayımlamak kolay değildir. Hakem değerlendirmesi süreci makalenin uzman kişilerce incelenip eleştirilBilimde, bilim insanlarının sıkça ‘Biliyor musunuz, bu iyi mesini sağlar. Bu şekilde makale daha yüksek bir kaliteye ulaşır. Bütün dergiler bir argüman; benim fikrim hakemli değildir ama güvenilen ve bilim insanlarının önem verdiği dergilerin sanırım yanlış’ dediğini duyarsınız. Sonra fikirlerini hepsi hakemli dergilerdir. Bunun sebebi açıktır: Hakemli bir dergide basılmak değiştirirler ve eski fikirlerini için bir makalenin konu hakkında uzman diğer araştırmacıların onayını alması, bir daha dile getirmezler. Bunu gerçekten yaparlar. dolayısıyla yüksek bir standart tutturmuş olması gerekir. Bunun olması gerektiği kadar Dergi ve kitaplarda araştırmalarını yayımlamanın dışında bilim insanları konsık yapmazlar, çünkü onlar da nihayetinde insandır feranslar düzenleyerek alanlarındaki yenilikleri birbirleriyle paylaşırlar. Bu konve değişmek zordur. Fakat bilimde her gün olur bu tür bir feranslarda en yeni bulgular diğer araştırmacılara sunulur ve fikir alışverişinde bulunulur. şey. - Carl Sagan Kısaca, bilimsel sürecin işleyişinde bilimin temel ilkelerini görebiliriz. Edinilen bilgilerin paylaşılıp yayılması için makaleler yazılır. Bu makalelerde konu hakkında daha önce üretilmiş bilgilere atıfta bulunulur ve varılan sonuçlara hangi adımlar izlenerek ulaşıldığı açıkça belirtilir ki sonuçların geçerliliği değerlendirilebilsin ve isteyenler testleri tekrar edebilsin. Bilim üretme sürecinin her aşamasında araştırmacıların yoğun bir şekilde birbirlerinin fikirlerine başvurması ve eleştirilerden yararlanması ile fikirler zenginleşir ve hata yapma oranı azalır. 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri 33 SÖZDEBİLİM Gördüğümüz gibi bilimsel çalışma belli standartları gerektirir. Bilime olan güvenimiz bundan ileri gelir. Sözdebilim, bilimin gerektirdiği standartları taşımadığı ve bilimsel araştırmalarla desteklenmediği halde bilim kılıfı altında bize sunulan bilgi ve pratiklerdir. Sözdebilim, toplumda bilime duyulan saygı ve güvenin kimi kişi ve gruplarca, çoğunlukla maddi çıkar sağlamak amacıyla kötüye kullanılmasıdır. Kim ileri sürmüş olursa olsun test edip sınamadan iddiaların doğru olup olmadığını bilmek mümkün değildir. Kimi zaman bilim insanları tarafından öne sürülen iddialar teste tabi tutulduktan sonra bilimsel bir değerleri olmadığı anlaşılabilir. Örneğin 19. yüzyılın sonunda kimi bilim insanları kafatası şeklinden insan karakterinin saptanabildiğini iddia ettiler. Frenoloji adı verilen bu iddialar test edildiğinde geçerlilikleri olmadığı görüldü. Ancak günümüzde hâlâ frenolojiye inanan kişiler vardır. Demek ki bilim kapsamında öne sürülen bir iddia reddedildikten sonra sözdebilime dönüşebilir. Öyleyse sözdebilimin bilimden farkı öne sürdüğü iddialar değil bu iddiaları öne sürerken bilimsel ilke ve süreçleri izlememesidir. Örneğin, biri kafa masajı terapisinin psikolojik sıkıntılara iyi geldiğini iddia edebilir. Bir başkası havuç-kereviz-maydanoz diyetiyle karaciğer kanserinin önünün kesilebileceğini öne sürer. Bu iddiaların geçerli olma ihtimali vardır. Ancak bu iddialar sağlam yöntemlerle test edilip onaylanmadıkları hâlde bizetartışmasız doğrular olarak sunuluyorlarsa şüpheyle yaklaşmamız gerekir. Eğitim ve uzmanlığımız olmayan konularda neyin bilim neyin sözdebilim olduğunu ayırt etmek kolay değildir. Yine de sözdebilimin belli başlı özelliklerini bilmek dayanaksız bilgileri bilimden ayırt etmede bize yardımcı olur. Sözdebilimi Nasıl Tanırız? Sözdebilim Sıklıkla Bilimsel Tınılı Terimler Kullanarak Bir Bilimsellik Kisvesi Yaratır Kitapçılarda “Kuantum Düşünce Tekniği”, “Çekim Yasası ile Başarı ve Zenginlik”, “Kozmik Bilim ve Bilinçle Yaşam Enerjisi”, “Zengin Olma Bilimi” gibi isimlere sahip kitaplarla karşılaşabilirsiniz. Bu başlıklar kuantum, çekim yasası, enerji gibi bilimsel kavramları kullandıkları için bilimsel bir temele dayandıkları izlenimini yaratabilirler. Oysa incelendiğinde bu kitapların fizikle hiçbir ilgisi olmayan kişilerce yazıldığı ve kuantum ya da enerji gibi konularda yüzeysel, yanlış veya uydurma bilgiler içerdikleri görülür. Dolayısıyla bu kitapların bilimsel bir temeli ve değeri yoktur. Bilimsel terimler bir göz boyama aracıdır. Sözdebilim Test Edilip Doğruluğu Sınanamayacak Önermelerde Bulunur Sözdebilimin önermeleri çoğu zaman muğlak, dolayısıyla her durumda onaylanacak önermelerdir. Örneğin, sözdebilimsel bir kitapta “çekim yasası” adı altında öne sürülen bir fikre göre insanlar istedikleri şeyleri kendilerine çekerler. Bu iddiaya göre bir şeyi yeteri kadar isterseniz o şey gerçekleşecektir. Peki bu iddiayı çürütmek mümkün müdür? Diyelim ki bir şeyi çok istediniz ama o şey gerçekleşmedi. İddia çürütülmüş olur mu? Hayır, çünkü siz bir şeyi ne kadar çok istemiş olursanız olun, “yasa” size “yeteri kadar isteseydiniz olurdu” cevabını verecektir. Demek ki bu iddia çürütülebilecek bir iddia değildir. Bir iddianın çürütülemeyecek olması elbette o iddianın doğruluğunu göstermez. Sözdebilim, bilimin gerektirdiği standartları taşımadığı ve bilimsel araştırmalarla desteklenmediği hâlde bilim kılıfı altında bize sunulan bilgi ve pratiklerdir. 34 Psikoloji Sözdebilim Bilimsel Süreçten Kopuktur Bilimsel süreçte bilgilerin hakemli dergilerde yayımlanmasının önemini sebepleriyle gördük. Sözdebilim bilimsel dergilerde kendine bir yer bulamaz ya da bilimsel dergilerde yayımlanan çalışmalar sözdebilimin iddialarını çürütür. Bilimsel süreçten kopuk oldukları için sözdebilimsel iddialar bilimsel metod kullanan çalışmalara dayanmaz. Onun yerine sıklıkla anekdotlara başvurulur. Örneğin, yukarda bahsi geçen “çekim yasası”nı anlatan kitap bir şeyi çok isteyip o şeye kavuşan kişilerin hikâyelerini anlatır. Peki bu anekdotlar kanıt sayılmaz mı? Hayır, anekdot kanıt sayılmaz. Anekdot kanıt sayılmaz çünkü bir ya da birkaç örnekten genellemeye varmak mümkün değildir. Tek bir örneğin her zaman istisna olması ihtimali vardır. Örneğin, ortalama bir Türk erkeğinin boyu nedir bilmek istiyorsak bir basketbolcunun boyuna bakmak bizi yanıltır. Genellenebilir sonuçlara varmak için daha geniş insan gruplarını incelememiz gerekir. Bunun da ötesinde sözdebilim anekdotlarını rastgele değil iddialarını doğrulamak üzere seçer. Örneğin, “çekim yasası”ndan bahseden bir kitapta “çekim yasası”nı yanlışlayan bir anekdot bulmak mümkün değildir. Dolayısıyla anekdotlar kanıt değeri taşımaz. 1 Sigaranın sağlığa zararlı olduğunu gösteren bulgulardan söz ettiğinizde bir arkadaşınız size “Hüseyin Amcam on üç yaşından beri sigara içer. Şimdi yetmiş yaşında, senden benden daha sağlıklı. Hepimizi gömer valla” diye karşı çıktı. Bu örneğe dayanarak bahsettiğiniz bulguların doğru olamayacağını iddia etti. Arkadaşınızın argümanını geçersiz kılan nedir? Arkadaşınıza ne cevap verirdiniz? Sözdebilim çoğunlukla ticari bir amaç güder. Öne sürülen iddialar kitap satmak, bir hizmeti pazarlamak, müşteri çekmek için bir araç olabilir. Oysa bilimsel çalışmalar insanlığın faydasını amaç edindiği için kâr amacı güdülmez. Temel değer gerçeğe daha yakın bilgiler elde etmektir. Bilimsel yöntem bilmek bize sunulan bilgilere daha şüpheci şekilde yaklaşmamıza yardımcı olur. Bu dayanaksız bilgilere kanarak maddi ve manevi zarara uğrama ihtimalimizi azaltır. Sözdebilimi bilimden ayırmanın bir yolu bulguların hakemli bilimsel dergilerde yayımlanıp yayımlanmadığına bakmaktır. Bir diğer yöntem iddiaları ortaya atanların profesyonel kimliğini gözden geçirmektir. Herhangi bir bilimsel ünvanı bulunmayan, bilimsel bir formasyon sürecinden geçmemiş, bilimsel kurumlarla ilişiği olmayan kişiler bilimsel iddialarda bulunuyorsa bu iddialara şüpheyle yaklaşmakta fayda vardır. Bilimin bugün geldiği noktada her alanda uzmanlaşmak ciddi bir zaman ve emek gerektirir. Dolayısıyla kendi alanında uzman olan bir bilim insanının uzmanlığı dışında bir alandaki görüşleri konusunda da dikkatli olmalıyız. Örneğin bir kimyager alanında ne kadar ileri gitmiş olursa olsun, bu onun sosyolojik görüşlerinin haklılığını göstermez. Bir Sözdebilim Örneği: Astroloji Şimdi sözdebilimin yukarda saydığımız özelliklerini bir örnek üzerinde inceleyelim. Ele alacağımız örnek astroloji olacak. Astroloji güneş sistemindeki gezegenlerin hareketlerinden insanların karakterleri ve kaderiyle ilgili çıkarımlar yapar. Sözdebilimin ilk özelliği bilimsel kavramları kullanarak bir bilimsellik kisvesi yaratmasıydı. Astroloji astronominin ilgi alanına giren gökcisimsel hareketlerden yola çıkar, dolayısıyla kullandığı terminoloji astrolojiyle kesişir. Örneğin, bir astroloji sitesinde “Terazi burcunda yer alan Venüs, Kova burcunda geri gitmekte olan 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri Neptün ile üçgen açı yapıyor” şeklinde bir ifade okuyabilirsiniz. Bu tür ifadeler astrolojiye bilimsel bir tını verir. Gökcisimlerinin hareketleriyle ilgili bu gözlemler doğru bile olsa, bu hareketlerin insan hayatını şekillendirdiği iddiası bu gözlemlerin doğruluğundan bağımsızdır. Sözdebilimin ikinci özelliği sınanamayacak ya da yanlışlanamayacak tahminlerde bulunmasıdır. Bu özelliği pek çok astrolojik tahminde görmek mümkündür. Bir burç sitesinden alınmış aşağıdaki örneği inceleyelim: Sevgili Koçlar, şefkat, dostluk, yardımseverlik, ilgi dolu tavırlarınızı, iş çevreniz başta olmak üzere sevdiğiniz herkese göstermenizi sağlayan Ay gezegeninin Balık burcu seyri altında güne devam etmektesiniz. Dost diye bildiğiniz insanların size kötülük yapabileceğini aklınıza bile getirmezsiniz. Fakat bir gün karşınızdaki kişinin yanlışını yakaladığınızda tabii ki en acımasız şekilde cezalandırırsınız. Bu yüzden sizi sinirli biri olarak görürler. Bu örnekte Koç burçlarına bir yandan şefkat, dostluk, yardımseverlik gibi tavırlar yakıştırılırken bir yandan da bu burç insanının sinirli olabileceği ve en acımasız davranışları gösterebileceği söylenmektedir. Yani normal koşullarda birbiriyle bağdaşmayan acımasızlık ve şefkat gibi iki özellik aynı anda aynı kişiyi tasvir etmekte kullanılmaktadır. Koç burcu insanlarının şevkatli ve yardımsever davranacakları iddia edilseydi bu insanların sinirli ve acımasız davranışlarını gözlemlediğimizde bu tahminin tutmadığını söyleyebilirdik. Aynı şekilde acımasız ve sinirli davranacakları iddia edilseydi, dostane ve şefkatli davranışları tahminleri yanlışlardı. Ama en acımasızdan en şefkatlisine kadar her türlü davranış yukarıdaki tahmini doğrulayacak niteliktedir. Böyle muğlak bir tahmini yanlışlamak zordur, dolayısıyla tahmin her şekilde doğru gözükecektir. Şimdi bir de günlük fal örneği gözden geçirelim: Baskı altında kaldığınız zaman doğru bildiğiniz konularda bile hatalar yapabiliyorsunuz. Bugün değişen koşullara ayak uydurmakta zorlanabilirsiniz. Çevrenizi sınamadan hiçbir şekilde düşüncelerinizi ortaya koymamalısınız. Baskı altında hatalar yapmak ve değişen koşullara ayak uydurmakta zaman zaman zorlanmak hemen herkes için geçerli durumlardır. Dolayısıyla bu fal her zaman doğrulanacak tahminlerde bulunmakta elimize onu yanlışlama imkânı vermemektedir. Aynı zamanda tahmin bu burç insanını bir başka burç insanından ayıracak herhangi bir bilgi içermemektedir. Bu iki örnekte gördüğümüz gibi sözdebilim muğlak ve reddedilmesi güç iddialarda bulunma eğilimindedir. Sözdebilimin üçüncü özelliği bilimsel süreçten kopuk olmasıdır. Sözdebilimsel iddialar bilimsel süreçten geçmemiştir, yahut geçmişlerse bilimsel olarak çürütülmüşlerdir. Astroloji örneğinde ikinci durum söz konusudur. Astrolojik tahminlerin gerçeklik değeri taşıyıp taşımadığını görmek üzere pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar astrolojik tahminlerin rastgele tahminlerden fazla bir değer taşımadığını göstermiştir. Peki ama astrolojinin doğruluğunu nasıl test edebiliriz? Diyelim ki bir bilimsel komisyon kuruldu, sizi de komisyona üye atadılar. Göreviniz astrolojik tahminlerin geçerliliğini test etmek. Astrolojinin geçerli olup olmadığını nasıl test edebilirsiniz? Devam etmeden bir durup düşünün. Astrolojiyi bilimsel olarak test etmek için yapılması gereken astrolojinin tahminleriyle gerçekte olanları ya da astrolojinin tahminleriyle rastgele tahminleri kıyaslamaktır. Eğer astrolojik tahminler gerçeklerle uyuşmuyorsa veya astrolojik tahmin- 35 36 Psikoloji lerin gerçekte olanlarla uyuşma ihtimali rastgele tahminlerinkinden fazla değilse astrolojik tahminlerin bir değer taşımadığını söyleyebiliriz. Aşağıda astrolojiyi test etmek için başvurabileceğimiz yollardan sadece birkaç tanesini görebilirsiniz: • Yöntem 1: Standart psikolojik ölçeklerle insanların kişilik yapıları ölçülür. Kişilik yapıları ile burçlar arasında düzenli bir ilişki olup olmadığı incelenir. Eğer aynı burçtan insanlar benzer ve astrologlarca öngörülen kişilik özelliklerine sahipse burçların kişilikle bir ilgisi olduğu fikri desteklenmiş olur. Eğer böyle düzenli bir ilişki gözlenmezse burçların kişilik yapısıyla ilgisi olmadığı ihtimali güç kazanır. • Yöntem 2: Bir günün sonunda o günün astrolojik falları farklı burçlardan insanlara verilir. Fallar verilirken her bir falın hangi burca ait olduğu bilgisi silinir. Kişilerden yaşadıkları günü en iyi tasvir eden falı seçmeleri istenir. Eğer kova burcu insanları kova burcu falını, terazi burcu insanları terazi burcu falını diğer burçların fallarından daha yüksek oranlarda seçerse falların bir geçerliliği olduğu çıkarımını yapabiliriz. Ama kişilerin burçlarıyla seçtikleri fallar arasında bir ilişki gözlemlenmezse o zaman gündelik falların bir gerçeklik değeri olmadığı iddiası desteklenmiş olur. • Yöntem 3: Evlenme ve boşanma istatistikleri incelenir. Boşanan çiftlerle evli kalan çiftler arasında karşılaştırma yapılır. Astrologların daha uyumlu olduğunu iddia ettiği çiftlerin (örneğin Terazi kadını ile Yengeç erkeği) daha uyumsuz olduğu iddia edilen çiftlere kıyasla daha düşük oranlarda boşanıp boşanmamış oldukları incelenir. Eğer iyi anlaşacağı iddia edilen çiftlerin boşanma oranı kötü anlaşacağı iddia edilen çiftlerden farklı değilse astrolojik iddiaların geçerli olmadığı tezi güçlenir. • Yöntem 4: Her bir denek için astrologlar tarafından doğdukları yer, yıl, gün ve saate göre bir horoskop hazırlanır. Astrologlardan bu horoskopları inceleyerek horoskopun sahibi hakkında bir rapor yazmaları istenir. Deneklere astrologlar tarafından hazırlanmış üç farklı rapor verilir ve bu üç rapor arasından kendilerini en iyi anlatanı seçmeleri istenir. Bu üç rapordan biri deneklerin kendi horoskopları için hazırlanmış olan rapor, diğer ikisi başka denekler için çıkartılmış raporlardır. Eğer bu astrolojik raporların bir geçerliliği varsa denekler kendileri için çıkartılmış olan raporu diğer denekler için hazırlanmış olanlardan daha yüksek oranlarda seçmelidir. Ama eğer bir geçerlilikleri yoksa her bir raporu seçme ihtimalleri eşit olmalıdır. Gördüğümüz gibi astrolojik bilgilerin güvenilir ve geçerli olup olmadığını test etmenin pek çok yöntemi vardır. Bu ve benzer yöntemlerle yapılan çalışmalar astrolojik tahminlerin bir geçerliliği olmadığını göstermiştir. Örneğin, dördüncü yöntemi kullanan bir çalışmada 83 denekten 28’i (%33.7) kendi horoskoplarına bakılarak hazırlanmış olan raporu seçerken diğer denekler başkaları için hazırlanmış raporları seçmiştir. Bu oran raporlar arasında rastgele bir seçim yapıldığında elde edeceğimiz orana (1/3) çok yakındır. Bu çalışmaların sonuçları bize astrolojinin bir bilim değil sözdebilim olduğunu ve astrolojik bilgilere güvenmemizin akıllıca olmadığını söyler. KAVRAM VE İŞLEMSEL TANIM Sözdebilimin aksine psikoloji insanların iç dünyaları ve davranışlarına dair iddiaları bilimsel testlere tabi tutar. Astrolojiyi incelerken bu gibi testler sayesinde astrolojinin bilimsel bir değer taşıyıp taşımadığını gösterebileceğimizi gördük. Şimdi biraz daha ayrıntılı biçimde bilimsel testleri nasıl tasarlayabiliriz gözden geçireceğiz. 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri Gündelik deneyimlerimizin parçası olan pek çok olgu psikolojinin ilgi alanına girer. Hafıza, yaratıcılık, kişilik, önyargı, zekâ, liderlik, empati, maddiyatçılık, mutluluk, kadercilik, nezaket, özgüven, dikkat, korku, ahlâk, ve sevgi psikolojinin incelediği kavramlardan yalnızca birkaçıdır. Dikkat ederseniz bu kavramların ortak özelliği mutlak bir fiziksel tanımları olmayan soyut kavramlar olmalarıdır. Örneğin, zekayı cetvelle ölçemeyiz, mutluluğu terazide tartamayız. Zekâ, mutluluk, nezaket karşımıza pek çok farklı surette çıkar, tek bir mutlak tanımları yoktur. Peki o zaman nasıl ölçeceğiz bu soyut kavramları? Bu soyut kavramları ölçmek istiyorsak yaratıcı yöntemler geliştirmemiz gerekir. İşte bu bir psikoloji araştırmasında aşılması gereken ilk engeldir. Ama soyut kavramları nasıl ölçeriz sorusunu cevaplamadan durup şöyle bir soru sorabiliriz. Madem bu kavramları hacim ölçer gibi rahatlıkla ölçemiyoruz, ölçmesek olmaz mı? Soyut kavramları ölçmek için çabalamamıza gerek var mı? Kavramları Ölçmenin Faydası Nedir? Eğer kavramları sayılara dönüştürebilirsek onları daha yüksek bir hassasiyetle tasvir edebiliriz. Şöyle bir örnek düşünelim: Bir insanı genç, orta yaşlı, yaşlı gibi sıfatlarla tanımlayabiliriz. Bu sıfatlar bize bahsedilen insan hakkında genel bir fikir verir. Ama o insanın yaşını sayısal olarak bilirsek elimizdeki bilgi çok daha netleşir. Üstelik bu sayıyı başka bilgilerle ilişkilendirerek yeni bilgilere varma imkânımız olur. Örneğin bir çocuğun yaşını biliyorsak okulda kaçıncı sınıfa gittiğini, bir büyüğümüzün yaşını biliyorsak 2. Dünya Savaşı sırasında hayatta olup olmadığını kestirebiliriz. Sayılar hem bize daha kesin bilgiler verir hem de başka kavramlarla ilişki kurmamızı kolaylaştırır. Sayısallaştırma aynı zamanda bize elimizdeki bilgileri kıyaslama imkânı verir. Yukarıdaki örnekten devam edersek “orta yaşlı” olarak tanımladığımız iki farklı kişiden hangisinin daha genç olduğunu bilemeyiz ama eğer yaşlarını öğrenirsek bu karşılaştırmayı yapabiliriz. Bu sayede sadece tek tek bireyleri değil grupları da kıyaslayabiliriz. Çünkü sayısallaştırma bireyler hakkındaki bilgileri birleştirip daha genel bilgilere varmamıza imkân tanır. Örneğin, bir tiyatro oyununa gittiğimizi varsayalım. Etrafımıza bakındığımızda seyircilerin çoğunlukla gençlerden oluştuğunu gözlemleyebiliriz. Ama eğer bütün seyircilerin yaşlarını bilseydik seyircilerin ortalama yaşının 25.4 olduğunu bulabilirdik. Bu da bize tiyatro oyununun o seanstaki izleyici kitlesini bir başka seanstaki izleyici kitlesiyle ya da bir başka oyunun izleyicileriyle karşılaştırma imkânı sağlar. Demek ki ilgilendiğimiz kavramları sayılara dökmek bize pek çok yeni bilgiye ulaşma şansı tanıyacaktır. İşlemsel Tanım İlgilendiğimiz kavramları sayılara dönüştürmek neden araştırmanın ilk ve hayati bir aşamasıdır gördük. Kavramları sayılara dökerek hem daha net bir bilgiye erişiriz hem de bu bilgiyi başka bilgilerle ilişkilendirme gücü kazanırız. Ölçümlediğimiz değerler üzerinden ortalama almak gibi işlemler yaparak grupları kıyaslayabiliriz. Bu psikoloji bilimi açısından çok önemlidir çünkü bu işlemler olmadan merak ettiğimiz pek çok soruyu cevaplayamazdık. Diyelim ki kadınlarla erkekler arasında yaratıcılık yönünden bir fark var mı bilmek istiyoruz. O zaman kadınların ve erkeklerin yaratıcılıklarını sayılara dönüştürür, iki grubun da ortalamasını alır ve istatistiksel yöntemlerin yardımıyla bu ortalamaları kıyaslayarak bir sonuca ulaşabiliriz. 37 38 Psikoloji İşlemsel tanım bir kavramın alacağı değerleri sayıya dönüştürmemizi sağlar. Bir kavramın alabileceği değerleri sayılara dönüştürmeye yarayan tanıma işlemsel tanım denir. İşlemsel tanım sayesinde bir kavramı bir rakama çevirebiliriz. Tablo 1’de psikolojinin ilgilendiği bazı kavramlar için örnek işlemsel tanımlar sıralanmıştır. Diyelim ki bir araştırmacı uykusuzlukla hafıza performansı arasındaki ilişkiyi inceliyor. Bu araştırmacı her şeyden önce uykusuzluğu ve hafıza performansını işlemsel olarak tanımlamak zorundadır. Bir başka deyişle araştırmacı bu kavramları ne şekilde ölçeceğine karar vermelidir. Bir kavram pek çok farklı şekilde ölçülebilir. Örneğin uykusuzluğu ölçmek için kişilere 1’den 9’a uzanan bir skalada kendilerini ne kadar uykulu hissettikleri sorulabilir. Bir diğer yöntem kişilere son 48 saat içinde toplam kaç saat uyumuş oldukları sormaktır. En son uykudan uyanıldığından beri geçen süre de bir başka işlemsel tanım seçeneğidir. Demek ki bir kavram bir değil birden fazla şekillerde işlemsel tanıma dönüştürülebilir. Eğer bir kavram birden çok şekilde ölçülebiliyorsa hangi ölçümü seçmek daha doğrudur? Hangi işlemsel tanımı kullanacağımıza nasıl karar veririz? Tablo 2.1 İşlemsel tanım örnekleri 2 KAVRAM İŞLEMSEL TANIM ÖRNEĞİ Nezaket Gün içinde “lütfen” ve “teşekkür ederim” deme sayısı Hafıza Kelimelerden oluşan bir liste okunduğunda akılda kalan kelime sayısı Mutluluk “Hayatımdan memnunum”, “Hayatımda değiştirmek istediğim bir şey yok” gibi sorulardan oluşan bir ölçekten alınan puan Uykusuzluk En son uykudan uyanıldığından beri geçen zaman Yaratıcılık “Bir tuğla hangi farklı amaçlar için kullanılabilir” sorusuna belli bir süre içinde verilen cevapların sayısı ve kalitesi Maddiyatçılık “Pahalı bir ev ve arabaya sahip olan insanlara imreniyorum” gibi sorulardan oluşan bir ölçekten alınan puan İnsanların kişilik özellikleri ile sosyal çevrelerinin genişliği arasındaki ilişkiyi ölçmek istediğinizi varsayalım. Sosyal çevrenin genişliğini hangi farklı şekillerde belirleyebilirsiniz? Bu kavramı ölçmek için iki farklı işlemsel tanım sıralayın. Kavramsal Geçerlilik Bir araştırmacı olarak hedefimiz elbette ölçmek istediğimiz kavramı yüksek bir hassasiyet ve doğrulukla ölçen bir işlemsel tanım seçmektir. İşlemsel tanımımızın ölçmek istediğimiz kavramı doğru ölçebilme derecesine kavramsal geçerlilik (conceptual validity) denir. Yüksek kavramsal geçerliliği olan bir işlemsel tanım ilgilenilen kavramın farklı değerlerini hassasiyet ve kesinlikle ölçer. Bir işlemsel tanımın yüksek kavramsal geçerlilik taşıması için ne gibi özelliklere sahip olması gerekir ve kavramsal geçerliliğe gölge düşüren problemler nelerdir şimdi görelim. Ölçümsel Güvenilirlik Bir ölçeğin yüksek kavramsal geçerlilik (reliability) taşıması için öncelikle güvenilir olması gerekir. Güvenilir bir ölçek aynı koşullar altındaki her ölçümde aynı sonucu verir. Bunun için ölçek rastlantıya bağlı ölçüm hatalarından arınmış olmalıdır. Örneğin, bir tartı bir kütleyi her ölçtüğünde aynı sayısal değeri veriyorsa o tartıya güvenebiliriz. Ama her ölçümde farklı sonuç alıyorsak o tartıya güvenemeyeceğimiz açıktır. Psikolojide de güvenilir bir ölçek benzer koşullarda benzer değerleri veren bir ölçektir. Şimdi ölçümsel güvenilirliğin farklı türlerini görelim: 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri 1. Test-yeniden test güvenilirliği. Bir testi belli aralıklarla bir kişiye yeniden uyguladığımızda ne kadar benzer sonuçlar alıyorsak testin test-yeniden test güvenilirliği o kadar yüksektir. Mesela bir zekâ testi bir öğrenciye bir ay arayla iki kere uygulandığında alınan sonuçların birbirine çok yakın olması beklenir. İki farklı ölçümde bambaşka değerler alıyorsak sonuçların doğruluğuna güvenemeyiz. Tabii psikolojik kavramların değeri zaman içinde değişebilir. Örneğin tutum ya da bilgilerimiz hayatımız boyunca aynı kalmaz. Hatta zekâ gibi daha sabit olduğu varsayılan bir özelliğin bile zaman içinde değişebileceği gösterilmiştir. O zaman test-yeniden test güvenilirliği ölçülen kavramın sabit kaldığını varsaydığımız süreler içinde yakın ölçümler alınmasını öngörür. 2. Gözlemciler arası güvenilirlik. Uzunluk ölçmek için cetvel son derece güvenilir bir ölçektir çünkü ölçümler kişiden kişiye değişmez. Buna karşılık karış iyi bir ölçek değildir çünkü karış uzunluğu kişiden kişiye değişir. Eğer ölçümler kişiden kişiye farklılık göstermiyorsa ölçeğin yüksek bir gözlemciler arası güvenilirliğe sahip olduğunu söyleyebiliriz. Kişilerin tanımadıkları biriyle konuşurken ne kadar heyecanlı olduğunu ölçmek istiyor olalım. Bunun için deneklerimizden tanımadıkları biriyle on dakika sohbet etmelerini isteyip bu sohbeti videoya kaydelim. İki gözlemciden bu videoları izleyip kişilerin ne kadar heyecanlı olduğunu puanlamalarını isteyebiliriz. Eğer bu iki gözlemcinin puanları birbirine yakınsa ölçümler yüksek bir gözlemciler arası güvenilirliğe sahiptir. Gözlemcilerin puanlamaları arasında bir paralellik yoksa gözlemciler arası güvenilirlik düşüktür ve bu ölçümlere güvenemeyiz. 3. İçsel güvenilirlik. Psikologlar ilgilendikleri kimi kavramları ölçmek için ölçekler hazırlarlar. Bu ölçeklerin güvenilir ölçümler vermesi için ölçeği oluşturan farklı sorular arasında paralellik olması gerekir. Öbür türlü her bir soru farklı bir telden çalacağı için ölçeğin bütünü belli bir kavramı tutarlı olarak ölçemez. Örneğin “yemek yemeyi ne kadar seviyorsunuz”, “turuncu rengini ne kadar seviyorsunuz”, ve “kelebekleri ne kadar seviyorsunuz” sorularından oluşan uydurma bir ölçek düşünelim. Bu sorular arasında bir tutarlılık olmadığı için kişilerin bu sorulara verdikleri cevaplar da birbirinden bağımsız olacaktır. Dolayısıyla böyle bir ölçeğin hangi kavramı ölçtüğü belirsizdir. Bir kavramı sayısallaştırmak istiyorsak ölçeğimizdeki soruların her biri bu kavramı ölçmelidir, o zaman sorulara verilen cevaplar arasında tutarlılık olur. Eğer bir ölçeğin farklı sorularına verilen cevaplar birbirine paralelse o ölçeğin yüksek içsel güvenilirliğe sahip olduğu söylenir. Şimdi ölçümsel güvenilirlik ile kavramsal geçerlilik arasındaki ilişkiyi düşünelim. Kavramsal geçerlilik ölçmek istediğimiz kavramı ne doğrulukla ölçebildiğimizle ilgilidir. Güvenilir olmayan bir ölçeğin kavramsal bir geçerliliği olabilir mi? Eğer ölçümümüz güvenilir değilse neyi ölçtüğümüz tam olarak belli değildir. Mesela bir termometre bozulduysa ve rastgele ölçümler veriyorsa bu ölçümlerin karşılık düştüğü bir kavram yoktur. Aynı şekilde yukarda örneğini verdiğimiz içsel güvenilirliği olmayan üç sorulu ölçek de belirli bir kavramı ölçmez. Eğer ortada net olarak ölçülmüş bir kavram yoksa bu kavramı doğru ölçülüp ölçülmediğinden söz etmenin anlamı olmaz. Demek ki kavramsal geçerliliğe ulaşmamız için öncelikle güvenilir bir ölçeğimiz olması gereklidir. Peki elimizde güvenilir bir ölçek olduğunu varsayalım. Örneğin saati on dakika ileri gösteren bir duvar saatimiz olsun. Bu güvenilir bir ölçüm aletidir, hatalı bile 39 40 Psikoloji olsa günün aynı saatinde aynı ölçümü verecektir. Aynı şekilde iki kilo düşük gösteren bir tartı da güvenilir bir ölçektir çünkü aynı kütlede bir cismi her zaman aynı kiloda gösterecektir. Peki bu bozuk saat ve bozuk tartının bize verdiği ölçümlerin kavramsal geçerliliği var mıdır? Cevap hayırdır, çünkü bu saat ve tartı ölçmek istenen kavramları doğru olarak ölçmez, yani ölçümleri güvenilir olsa bile geçerli değildir. Demek ki bir ölçeğin güvenilir olması ölçülmesi istenen kavramı geçerli biçimde ölçtüğü anlamına gelmez. Güvenilir ölçümler kavramsal geçerliliğe ulaşmamız için gereklidir ama yeterli değildir. Güvenilir bir ölçek kavramsal geçerliliğin ilk şartıdır. Ama elimizde güvenilir bir ölçek olması bu ölçeğin ilgilendiğimiz kavramı ölçtüğü anlamına gelmez. Güvenilir ölçümler yüksek kavramsal geçerliliğe ulaşmamız için gereklidir ama yeterli değildir. Duyarsız İşlemsel Tanımlar Yüksek kavramsal geçerliliğe ulaşmamız için elimizdeki işlemsel tanımın güvenilir olmasının yanı sıra bize hassas ölçümler vermesi gerekir. Duyarsız bir ölçek ölçülen kavramın farklı düzeylerini birbirinden ayıramayan bir ölçektir. Örneğin bir araştırmacı kişilerin kendilerini ne kadar yalnız hissettiklerini ölçmek istesin. Araştırmacı bu kavramı “hayatta sizden daha yalnız hiç kimse olmadığını düşünüyor musunuz?” sorusuyla ölçmeye çalışırsa alacağı yanıtlar fazla bilgilendirici olmayacaktır. Çünkü herkes kendini zaman zaman yalnız hissedebilse de pek az kişi dünyada kendisinden yalnız hiç kimse olmadığını düşünür. Dolayısıyla bu soruya hemen hemen herkes “hayır” yanıtını verecek ve araştırmacı yalnızlık hissinin farklı düzeylerini birbirinden ayıramayacaktır. Araştırmacı duyarsız bir ölçek kullanmıştır. Ölçeklerde duyarlılık meselesini eğitim kurumlarında verilen sınavlar örneğinde de düşünebiliriz. Bir sınav farklı düzeyde bilgiye sahip öğrencileri birbirinden ayırabilmek için yüksek duyarlılıkta olmalıdır. Bir matematik testi çok basit olursa bütün öğrenciler yüksek notlar alır, konuyu iyi bilen ile kötü bilen öğrenciler birbirinden ayırt edilemez. Aynı şekilde test çok zor olursa hiçbir öğrenci iyi not alamaz, ve yine konuyu kimin öğrenip kimin öğrenmediği tam anlaşılmaz. O zaman ideal bir ölçek ölçtüğümüz kavramın farklı düzeyleri arasındaki farklılıkları ayrımlayabilen bir ölçektir. Duyarlı bir testte öğrencilerin notları geniş bir dağılım gösterir. Duyarsız bir testte ise skorlar dar bir alana kümelenmiş olur ve ölçülen kavramın farklı değerleri birbirine çok yakın sayısal değerlere dönüştürülür. Kirlenmiş İşlemsel Tanımlar Bir işlemsel tanımın geçerliliğine gölge düşürecek bir başka unsur da ölçülen dışında başka kavramları ölçmesidir. Aynı anda ilgilenilen kavramın dışında kavramları da ölçen bir işlemsel tanıma kirlenmiş işlemsel tanım denir. Böyle bir tanım kullanıyorsak bir kavramı ölçtüğümüzü sanırken daha başka bir kavramı ölçüyor olabiliriz. Diyelim ki ilgilendiğimiz kavram arkadaş sayısı olsun ve bu kavramı kişilerin Facebook’taki arkadaş sayılarına bakarak ölçmeye karar verelim. Bu işlemsel tanım kişilerin arkadaş sayısı hakkında bize bir fikir verse bile aynı zamanda ilgilenmediğimiz başka kavramları da ölçtüğü açıktır. Facebook’taki arkadaş sayısı bir insanın hayatta sahip olduğu arkadaş sayısının yanı sıra o kimsenin yaşı, bilgisayar kullanma yetisi, sosyal medyadaki etkinliği, ve arkadaşlarının Facebook’ta bulunma ihtimali gibi pek çok başka değişkene de bağlıdır. Demek ki Facebook’taki arkadaş sayısı bir insanın hayatındaki arkadaşlarını tespit etmek için ideal bir işlemsel ta- 41 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri nım değildir. Alternatif bir işlemsel tanım kişilerin son bir ay içinde sosyal amaçla yüz yüze görüşmüş olduğu insanların sayısıdır. Ama bu tanım da arkadaş sayısı dışında pek çok etkene bağlıdır. Örneğin kişinin bulunduğu yerde ne zamandan beri ikâmet ettiği, arkadaşlarının coğrafi dağılımı ve çalışma tempoları gibi etkenler kişinin son bir ayda görüştüğü arkadaş sayısını etkiler. Dolayısıyla arkadaş sayısını ölçmek isterken saydığımız bu gibi diğer değişkenleri de ölçeriz. Ölçümümüz başka değişkenlerle kirlenmiştir. Bir kavram pek çok farklı şekillerde işlemsel tanıma dönüştürülebileceği gibi bir işlemsel tanım birden fazla kavramı ölçebilir. Psikolojinin ilgilendiği kavramlar karmaşık ve çok yönlü olduğundan işlemsel tanımlar az ya da çok başka kavramlarla kirlenmiştir. Biz ne kadar en az kirlenmiş bir işlemsel tanım seçmeye çalışsak da seçtiğimiz tanımın aynı anda başka kavramları da ölçmesi çok muhtemeldir. Peki o zaman yapmamız gereken nedir? Bir çözüm araştırmalarımızda aynı kavramın bir değil birkaç farklı işlemsel tanımını kullanmaktır. Örneğin arkadaş sayısını ölçmek için Facebook’taki arkadaş sayısı, telefonda kayıtlı insan sayısı, kişinin son bir ayda sosyal amaçla görüştüğü insan sayısı, kişinin doğum gününü kutlayan insan sayısı gibi pek çok farklı ölçümler alabiliriz. Eğer bu ölçümler birbirine paralel rakamlar veriyorsa ve başka değişkenlerle (örneğin, yalnızlık hissi) benzer ilişkiler gösteriyorsa bulgularımıza güvenimiz artar. Bu sebepten dolayı psikoloji makalelerinde bir kavramın birden fazla işlemsel tanımla ölçülmesine dikkat edilir. Bu şekilde tek bir işlemsel tanımın içerdiği problemlerin sonuçlara gölge düşürmesi ihtimali azaltılır. Yalancılık kavramını ölçmek isteyelim. Bir seçenek kişilere ne sıklıkta yalan söylediklerini sormaktır. Yalancılık kavramını bu şekilde ölçersek işlemsel tanımımızı kirleten unsurlar neler olabilir? Bir diğer deyişle bu işlemsel tanımımızla yalancılık dışında başka neleri ölçüyor olabiliriz? KORELASYON Şimdiye kadar tek bir psikolojik kavramın nasıl ölçüleceğini gördük. Ama psikoloji tek tek kavramlardan ziyade kavramlar arasındaki ilişkilerle ilgilenir ve kavramlar arasındaki düzenli ilişkileri saptamaya çalışır. Örneğin psikolojik bir çalışmanın bulguları şu şekli alabilir: 1. Şiddet eğilimi gösteren insanların daha düşük zekâya sahip oldukları gözlenmiştir. 2. Özgüven eksikliği yaşayan insanların lüks tüketime daha çok yöneldiği saptanmıştır. İlk örnekte şiddet eğilimi ve zekâ ölçülmüş, daha sonra bunlar arasındaki ilişki ortaya konmuştur. İkinci örnekte özgüven ve lüks tüketim yönelimi ölçülmüş, sonra bu iki kavram ilişkilendirilmiştir. Tek başına özgüveni ölçmek ya da tek başına lüks tüketim yönelimini ölçmek bize fazla bir bilgi vermez. Daha ilginç olan bu kavramların birbiriyle nasıl bir ilişki içinde olduklarıdır. Demek ki kavramları ölçmek istememiz çoğu zaman onları başka kavramlarla ilişkilendirmek içindir. Bu şekilde ilginç sorulara cevaplar bulabiliriz: Bir çocuğun evindeki kitap sayısı ile çocuğun zekâsı arasındaki ilişki nedir? Şiddet içerikli yayınlar izlemenin saldırganlıkla ilişkisi nedir? Peki bu soruları cevaplamak için kavramları birbiriyle nasıl ilişkilendireceğiz? 3 42 Psikoloji İki kavram arasında düzenli bir ilişki var mı görmek için kullanılan en temel istatistiksel yöntem korelasyondur. Eğer değişkenlerden birinin aldığı değerler artarken diğeri de düzenli olarak artıyor ya da azalıyorsa bu iki değişken arasında bir korelasyon vardır. Bu korelasyonun değeri sayısal olarak belirlenebilir. Korelasyon katsayısı -1 ile 1 arasında bir sayıdır ve iki değişken arasındaki doğrusal ilişkinin kuvvetini gösterir. Eğer iki değişken arasında hiçbir doğrusal ilişki yoksa korelasyon katsayısı 0 değerini alır. Eğer değişkenlerden biri artarken diğeri de artıyorsa katsayı pozitif bir değer alır. Örneğin, boy ve kilo arasında yaklaşık 0.7 büyüklüğünde bir korelasyon vardır. Aynı şekilde gelir düzeyi ile eğitim seviyesi arasında da pozitif bir korelasyon gözlenir. Değişkenlerden biri artarken diğeri azalıyorsa katsayı negatiftir. Örneğin sigara tüketimi ile yaşam beklentisi arasında negatif bir korelasyon vardır. Sayının mutlak değeri arttıkça korelasyonun kuvveti artar (Şekil 2.1). Dolayısıyla aralarında -0.8 korelasyon gözlemlenen iki değişken arasındaki ilişki aralarında 0.5 korelasyon gözlemlenen iki değişken arasındaki ilişkiden daha kuvvetlidir. Şekil 2.1 İki değişkenin farklı dağılımları için elde edilen korelasyon katsayıları. Üçüncü sırada görüldüğü üzere dağılımlar son derece düzenli olsa bile ilişki doğrusal olmadığı sürece korelasyon katsayısı 0 çıkabilir. 1 0.8 0.4 1 1 1 0 0 0 0 0 -0.4 -0.8 -1 -1 -1 -1 0 0 0 Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Correlation_examples2. svg/1000px-Correlation_examples2.svg.png İki değişken arasındaki korelasyonun 0 olması her zaman aralarında bir ilişki olmadığı anlamına gelmez. İki değişken arasında kuvvetli ama doğrusal olmayan bir ilişki mevcut olabilir. Örneğin, iki değişken arasında parabolik bir ilişki varsa korelasyon katsayısı 0’a yakın çıkacaktır. Araştırmalar stres ve performans arasında böyle bir ilişki göstermiştir. Zor bir işi yerine getirmeye çalışırken eğer heyecan düzeyimiz çok düşük ya da çok yüksekse performansımız düşer. En yüksek performansa heyecan düzeyi bu iki uç arasındayken ulaşılır. Bir diğer deyişle zor işler için heyecan ve performans arasındaki ilişki baş aşağı çevrilmiş bir U harfine benzer. Bu iki değişken arasında bir ilişki vardır ama ilişki doğrusal değildir (heyecan arttıkça performans başarısı düzenli olarak düşmez ya da artmaz). Dolayısıyla kavramlar arasında bir ilişki olmasına rağmen bir korelasyon gözlemlenmez. Demek ki korelasyon kavramlar arasındaki doğrusal ilişkilere işaret eder. Korelasyon Neden-Sonuç İlişkisi Göstermez Korelasyonel bulgular hakkında ASLA unutmamamız gereken bir şey var: Korelasyon nedensellik göstermez. İki değişken arasında pozitif ya da negatif bir kore- 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri lasyon olması birinin diğerinin sebebi olduğu anlamına gelmez. Korelasyon bize sadece iki değişken arasında bir ilişki bulunduğunu söyler. Ama bu illa ki bir değişken diğerine sebep oluyor demek değildir. A ve B iki değişkenimiz olsun. Bu iki değişken arasında bir korelasyon varsa A ve B değişkenleri arasındaki ilişki şunlardan biri olabilir: • A değişkeni B’nin sebebidir. A değişkeni ile B değişkeni arasında bir korelasyon gözleniyorsa kimi zaman bunun sebebi gerçekten de A’nın B’ye sebep olmasıdır. Örneğin, sigara içmek (A) ile akciğer kanserine yakalanma riski (B) arasında pozitif bir korelasyon vardır. Deneysel yöntemlerle yapılan çalışmalar sigara içmenin gerçekten de akciğer kanseri riskini arttırdığını göstermiştir. Yani bu durumda korelasyonun sebebi A’nın B’ye sebep olmasıdır. Hatırlamamız gereken bunun korelasyonun olası açıklamalarından sadece biri olduğudur. Şimdi diğer ihtimalleri gözden geçirelim. • B değişkeni A’nın sebebidir. Diyelim ki korelasyonel araştırmalar sert ve otoriter ebeveynlere sahip çocukların daha asi davranışlarda bulunduğunu gösterdi. Bu durumda çocuklara sert davranmanın (A) çocukları asi davranışlara (B) yönelttiği düşünülebilir. Ama belki de nedensellik ters yöndedir. Asi davranışlarda bulunmaya meyilli çocukların ebeveynleri bu davranışların önüne geçmek için daha sert davranışlar benimsiyor olabilirler. Yani A değişkeni B davranışını doğuruyor varsaydığımız kimi durumlarda B davranışı A’ya sebep oluyor olabilir. • A ve B karşılıklı olarak birbirlerine sebep olmaktadırlar. Kimi zaman iki değişken birbirini aynı anda etkileyebilir. Örneğin, depresif duygular hissetmekle (A) arkadaşlarla geçirilen zaman (B) arasında negatif bir korelasyon olduğunu varsayalım. Depresif duygular hissetmek kişilerin kendi kabuklarına çekilip arkadaşlarıyla daha az zaman geçirmelerine sebep olabilir. Aynı zamanda yalnız kalmak ve arkadaşlarla vakit geçirmemek depresif duyguları arttırabilir. Yani bu durumda çift taraflı bir nedensellik ilişkisi olasıdır. A değişkeni B’ye, B değişkeni A’ya sebep olmaktadır. • Hem A hem de B’ye sebep olan bir C değişkeni vardır. Kimi zaman A ile B arasında korelasyon gözlemlenmesine rağmen ne A değişkeni B’ye sebep olmaktadır ne de tam tersi. Bu gibi durumlarda üçüncü bir C değişkeni hem A’ya hem de B’ye sebep verebilir. Örneğin, bir insanın teninin yanıklığı ile vücudundaki sinek ısırığı sayısı arasında pozitif bir korelasyon gözlemlenmesi olasıdır. Yanık tenin sinek ısırığına sebep olması ya da sinek ısırığının yanık tene sebep vermesi çok makul açıklamalar değildir. Yanık tenle sinek ısırığı arasındaki bağlantının sebebi havalar sıcakken sinek sayısının artması ve aynı zamanda insanların daha çok yanmalarıdır. Yani bu durumda üçüncü bir değişken (hava sıcaklığı) hem sinek sayısının artmasına hem de yanık tene sebep vermektedir. Bu son örnekte olduğu gibi, kimi zaman korelasyondan nedensellik sonucu çıkaramayacağımızı görmek kolaydır, çünkü akla daha yatkın başka açıklamalar vardır. Ama kimi korelasyonlar bize makul gelen önermeleri destekler. İşte o zaman korelasyonun nedensellik anlamına gelmediğini hatırlamak daha zordur. Örneğin, bir araştırma daha çok brokoli yiyen insanların daha az hasta olduğunu göstermiş olsun. Araştırma yenen brokoli miktarı ile hastalığa yakalanma ihtimali arasında negatif bir korelasyon göstermiştir. Brokoli yemenin hastalığa yakalanma riskini azaltması akla yakın bir çıkarım gibi durmaktadır. Dolayısıyla fazla düşünmeden bu çıkarımı kabullenebiliriz. Ama bu hatalı bir çıkarım olur. Brokoli yemenin has- 43 44 Psikoloji talık riskini azaltması mümkündür ama illa böyle olması gerekmez. Sağlıklarına daha fazla özen gösteren insanlar hem daha çok brokoli yiyor hem de hastalık riskini düşürecek diğer başka davranışlarda bulunuyor olabilirler. Brokoli yemenin dışında bu insanlar aynı zamanda bol hareket ediyor ve sağlıksız gıdalardan uzak durup bol bol meyve sebze yiyorlarsa bu insanların hasta olma riski daha düşük olacaktır. Bu durumda üçüncü bir değişken (sağlığa gösterilen özen) hem insanları brokoli yemeye sevk etmekte hem de hastalığa yakalanma riskini azaltmaktadır. Bu örnekten anlaşılacağı üzere korelasyonlar bize mantıklı gelen tezleri destekliyorsa nedensellik göstermediklerini gözden kaçırmamız daha kolaydır. Korelasyonun neden-sonuç ilişkisi göstermediğini gözden kaçırmak çok kolaydır. Gazetelerde ve televizyonda maalesef sıklıkla korelasyonel çalışmaları neden-sonuç ilişkisi olarak yorumlayan haberlere rastlıyoruz. Sizler bu üniteyi okuduktan sonra bu tarz haberlerdeki problemli çıkarımları anında yakalayabilmelisiniz. 4 Somonya Üniversitesi’nden araştırmacılar yeni boşanmış çiftlerle mülakat yaptılar. Bu mülakatlarda boşanmış çiftlerin %33’ü evlilikleri sırasında para nedeniyle ciddi kavgalar etmiş olduklarını belirttiler. Bir gazete haberi bu araştırmanın bulgularını “Para kavgası boşanmaya sebep” başlığıyla duyurdu. Haberde boşanma ihtimallerini düşürmek için evli çiftlere paralarını yönetmeyi öğrenmeleri önerildi.Araştırmanın bulgularından gerçekten de paranın boşanmaya sebep olduğu sonucuna varabilir miyiz? Bu gazete haberi niye problemlidir? DENEYSEL YÖNTEM Korelasyonel bulgulardan neden-sonuç ilişkisi çıkaramayacağımızı gördük. Neden-sonuç ilişkilerini bilmek bizim için önemlidir çünkü ancak nedenini bildiğimiz şeylerin sonuçlarını kontrol altına alabiliriz. Örneğin; sebze ve meyve yemenin kansere karşı koruyucu etkisi olduğunu bilirsek, daha çok meyve-sebze yemeye çalışabiliriz. Kendilerine kitap okunmasının okul öncesi çocukların kelime hazinesini geliştirdiğini bilirsek okul öncesi yaştaki çocuklarımıza kitap okur, o yaşlarda çocuğu olan tanıdıklarımıza çocuk kitabı hediye ederiz. Korelasyonel bulgulardan neden-sonuç ilişkisi çıkaramasak da elimizde neden-sonuç ilişkilerini tespit etmek için güçlü bir araç mevcuttur. Bu araç deneydir. Deney (experiment) psikolojinin en temel yöntemidir. Dolayısıyla deneyin mantığını kavramak psikolojik araştırmanın mantığını kavramaktır. Peki nedir deneyin mantığı? Deneyin mantığını önce gündelik bir örnekte görmeye çalısalım. Diyelim ki mercimek çorbasına rendelenmiş havuç eklemek çorbanın lezzetini arttırır mı bilmek istiyorsunuz. Sizce bu bilgiye ulaşmanın en iyi yolu nedir? Herhâlde aklınıza ilk gelen yanıt çorbayı havuç rendesiyle pişirip tadına bakmak olacaktır. Peki ama böyle yaparak havuç rendeli çorbanın lezzetini neyle kıyaslayacaksınız? Daha önce pişirmiş olduğunuz mercimek çorbalarının hatırınızda kalan tadıyla cevabını verebilirsiniz. Ama ya hafızanız sizi yanıltırsa? Ya o an çok aç olduğunuz için yaptığınız çorba size çok lezzetli gelirse? Hafızanız size yanıltmasa bile daha önce pişirdiğiniz çorbalar ile şimdi pişirdiğiniz havuç rendeli çorba arasında havuç rendesinden başka farklar olması olasıdır. Örneğin; şimdi pişirdiğiniz farklı bir tür mercimek olabilir, bu sefer çorbaya kimyon eklemeyi unutmuş, mercimeğin suya oranını arttırmış ya da çorbayı kısık ateşte daha uzun süre kaynatmış olabilirsiniz. Eğer pişirdiğiniz çorba size daha lezzetli gelirse lezzetin sırrı havuç rendesi değil bu farklılıklardan herhangi biri olabilir. 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri Demek ki bir sürü değişkeni aynı anda değiştirdiğiniz zaman etkinin kaynağını belirleyemezsiniz. Peki o zaman daha kesin bir sonuca ulaşmak için ne yapmanız lazımdı? Çözüm aynı anda iki ayrı tencerede mercimek çorbası pişirip havuç rendesi dışında her şeyi sabit tutmaktır. Ancak o zaman lezzet farkının havuç rendesinden kaynaklandığı sonucuna varabiliriz. İşte deneyin mantığı budur: A değişkeni (havuç rendesi) dışında her şeyi sabit tuttuğumuzda B değişkeninde (çorbanın lezzeti) bir fark gözlemliyorsak o farkın A’dan başka bir açıklaması olamaz. Dolayısıyla güvenle A değişkeni B’nin sebebidir diyebiliriz. Deneyin bu mantığı sabittir ve bilim ve mühendisliğin her alanında deney kullanılır. Örneğin, bir botanik bilimci bir gübrenin etkisini tespit etmek için aynı tohumlardan gelen bitkileri aynı toprağa aynı anda dikip onları aynı iklim koşulları içinde muhafaza eder. Sadece bir grup bitkiye gübre verip bir diğer gruba vermezse o gübrenin o bitkinin gelişimine etkisini saptayabilir. Deneysel yöntemde önemli olan mantıktır, deneyin nerde, kime, neye yapıldığı fark etmez. Bu mantık bizim gündelik hayatta sonuçlar çıkarmak için kullandığımız mantığın daha rafine edilmiş bir hâlidir. Şimdi bilimsel bir deneyin özelliklerini daha ayrıntılı biçimde görelim. Deneyin Anatomisi Her deney temel olarak aynı anatomiye sahiptir. Deneyde en az bir değişkenin bir başka değişken üzerindeki etkisi incelenir. Örneğin, demin gördüğümüz örnekte havuç rendesinin çorbanın lezzetine etkisini inceledik. Deneyde etkisini incelediğimiz değişkene bağımsız değişken denir. Örneğimizde havuç rendesi bağımsız değişkendi. Bağımsız değişkene bağlı olarak değişmesi beklenen değişkene bağımlı değişken denir. Örneğimizde bağımlı değişken çorbanın lezzetiydi. Bağımsız değişkeni sebep, bağımlı değişkeni sonuç olarak düşünebiliriz. Şimdi bir başka örnek üzerinden deneyin diğer yapıtaşlarını inceleyelim. Cevap aradığımız soru çalışırken müzik dinlemenin öğrenilen bilgi miktarına etkisi olsun. Bu örnekte bağımsız değişken müzik dinlemek, bağımlı değişken öğrenmedir. Diyelim ki korelasyonel araştırmalar çalışırken müzik dinleyen insanların derslerinde daha başarılı olduğunu göstermiş olsun. Biliyoruz ki bu korelasyonel bulgulardan çalışırken müzik dinlemenin öğrenmeyi arttırdığı sonucunu çıkaramayız. Bu korelasyonun başka açıklamaları olabilir. Örneğin, belki çalışırken müzik dinleyen insanlar daha uzun süre ders çalışıyordur. Belki de öğrenme yetisi daha yüksek insanlar çalışırken müzik dinlemeye daha eğilimlidir. Müzik dinlemek öğrenmeyi yavaşlatsa bile, eğer müzik dinleyerek daha uzun süre çalışılıyorsa ya da daha çabuk öğrenen insanlar aynı zamanda müziğe daha düşkün insanlarsa iki değişken arasında pozitif bir korelasyon gözlemlenebilir. Çalışırken müzik dinlemek ve öğrenme arasında gerçekten bir neden-sonuç ilişkisi var mı görmek istiyorsak bir deney yapmak zorundayız. Gelin bu deneyi birlikte tasarlayalım. Yapmamız gereken müzik dinleyerek çalışan bir grup insanı müzik dinlemeden çalışan bir grup insanla kıyaslamaktır. Bu iki grup arasındaki tek fark çalışırken müzik dinlemek olmalıdır ki iki grubun öğrenme miktarında bir fark gözlemlersek bunun dinlenen müzikten başka bir açıklaması olamasın. Şöyle bir yöntem izleyebiliriz: Denekleri laboratuvara getirip onlara bir metin veririz. Deneklere bu metindeki bilgileri öğrenmeleri gerektiğini, yarım saat sonra metinde anlatılan konudan bir sınava gireceklerini söyleriz. Deneklerin yarısı istedikleri bir müziği dinleyerek 45 46 Psikoloji metin üzerinde çalışırken diğer yarısı sessiz bir ortamda çalışır. İki grup denek de 30 dakika boyunca verilen metin üzerinde çalıştıktan sonra her iki gruba da metinle ilgili sorular içeren bir test verilir. Bu testten alınan skor bağımlı değişkenimiz olan öğrenme kavramının işlemsel tanımını teşkil eder. Etkisini incelediğimiz bağımsız değişkene maruz kalan gruba deneysel grup adı verilir. Tasarladığımız bu deneyde müzik dinleyen grup deneysel gruptur. Deneysel gruba uygulanan farklı muameleye deneysel manipülasyon denir. Örneğimizdeki deneysel manipülasyon gruba müzik dinletmektir. Deneysel manipülasyonumuzu uyguladığımız deneysel grupla kıyaslayacağımız gruba kontrol grubu denir. Kontrol grubu ile deneysel grup arasındaki tek fark deneysel manipülasyon olmalıdır. Yoksa iki grubun öğrenme miktarı arasında gözlemleyeceğimiz fark manipüle ettiğimiz bağımsız değişkenden (yani müzik dinlemekten) değil diğer farklılıklardan kaynaklanabilir. Örneğin, iki gruba öğrenmeleri için farklı metinler verildiğini ya da metin üzerinde çalışmak için bir gruba diğerinden daha uzun süre tanındığını düşünelim. Bu durumlarda iki grup arasında bir öğrenme farkı bulursak bunun müzik dinlemekten başka açıklamaları olabilir, yani elde ettiğimiz sonuçlardan müziğin öğrenmedeki rolüne dair bir çıkarım yapamayız. Dolayısıyla deney ve kontrol grubu deneysel manipülasyon dışında her konuda tamamen aynı muameleyi görmelidir. Bir diğer dikkat etmemiz gereken unsur da deney ve kontrol grubumuzdaki deneklerin birbirine denk özelliklere sahip olmasıdır. Örneğin, bir gruptaki denekler ortalamada diğerlerinden daha zeki ya da metindeki konu hakkında daha bilgiliyse bu durum iki grubun öğrenme düzeyi arasında bir fark yaratabilir. O zaman iki grup arasında gözlemleyeceğimiz öğrenme farkının müzik dinlemekten kaynaklandığına emin olamayız. Peki iki grubun birbirine denk olmasını nasıl sağlarız? Bunun için psikologlar rastgele tahsis (random assignment) adı verilen yöntemi kullanırlar. Bu yöntemde denekler deneysel gruba veya kontrol grubuna rastgele tahsis edilir. Örneğin, bir deneğin hangi gruba dahil olacağı yazı tura atarak belirlenirse ortalamada bir grubun diğer gruptan farklı olması için bir sebep olmaz. Bu yöntemle gruplar arasında sistematik farklar olmasının önüne geçilmeye çalışılır. Bu verdiğimiz örnekte tek bir deneysel grubumuz olsa da bir çalışmada deneysel grup sayısı birden fazla olabilir. Örneğin, spor yapmanın hafızaya etkilerini incelemek istediğimizi düşünelim. Tasarlayacağımız deneyde kontrol grubuna hiç spor yaptırmazken iki farklı deneysel grubun birinden günde yarım saat, diğerinden günde bir saat spor yapmalarını isteyebiliriz. Böylece bağımsız değişkenin farklı değerlerinde (spor yapma süresi) bağımlı değişkenimizi (hafıza) ölçerek ilgilendiğimiz ilişki hakkında daha derinlemesine bilgi ediniriz. Kimi zaman da bir değil birden fazla bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkileriyle ilgilenebiliriz. Deneysel Çalışmalarda Geçerlilik Deneysel çalışmalarda geçerlilik, iç geçerlilik ve dış geçerlilik diye iki başlıkta incelenebilir. İç geçerlilik deneyden çıkarılan neden-sonuç ilişkisine ne kadar güvenebileceğimizin bir ölçüsüdür. Dış geçerlilik ise deney sonuçlarını araştırma dışındaki insan, grup ve ortamlara ne ölçüde genelleyebileceğimize dairdir. Şimdi bu iki tür geçerliliği inceleyelim. 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri İç Geçerlilik İç geçerlilik bir deneyin sonuçlarını manipüle ettiğimiz bağımsız değişkene güvenle bağlayabilme derecemizdir. Bir başka deyişle bir deneyin yüksek iç geçerliliğe sahip olması için bağımsız değişkenle bağımlı değişken arasında nedensel bir bağ olduğunu güvenle söyleyebilmemiz gerekir. Bunun için bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisini açıklayabilecek bağımsız değişken dışında bir etken olmaması gerektiğini gördük. Ancak tüm diğer alternatif açıklamaları bertaraf edebilirsek kurduğumuz nedensellik ilişkisine güvenebiliriz. Deneyde bağımsız değişkenle birlikte değişim gösteren değişkenler manipülasyonumuzu kirletir. Bu gibi değişkenlere kirletici değişken (contounding variable) adı verilir. Kirletici değişken örneklerini mercimek çorbası örneğimizde gördük. Eğer havuç rendesi miktarı değişirken aynı zamanda tenceredeki su veya baharat miktarı da değişirse bunlar birer kirletici değişkendir. Bu kirletici değişkenler lezzet farkının havuç rendesinden kaynaklandığı çıkarımını yapmamıza engel olur. Daha genel olarak deneysel grup ve kontrol grubu arasında bağımsız değişkenden başka değeri farklılık gösteren bir değişken varsa bu kirletici bir değişkendir. Bir ilacın iyileştirici etkisi var mı tespit etmek için tasarlanan bir deney düşünelim. Deneysel gruba hapımızı verip de kontrol grubuna hiçbir şey vermezsek iki grup arasında ilacın vücuttaki kimyasal etkisi dışında bir başka fark daha olur. İlaç verilen grup psikolojik olarak iyileşme beklentisi içine girecektir. Bu durumda bu psikolojik beklenti bir kirletici değişken olur. Bu kirletici değişkeni bertaraf etmek için bu tür araştırmalarda kontrol grubuna plasebo adı verilen sahte bir hap verilir. Dış Geçerlilik Deneyimiz yüksek iç geçerliliğe sahipse elde ettiğimiz neden-sonuç ilişkisinin doğruluğuna güvenebiliriz. Ancak bu deneyimizin sonuçlarını deney haricindeki insan ve durumlara genelleyebiliriz anlamına gelmez. Dış geçerlilik elde edilen sonuçları başka kişi, yer ve zamanlara genelleyebilme derecemizdir. Deneklerimiz genelleme yapmak istediğimiz grubu ne kadar temsil ediyorsa yapacağımız genelleme o kadar geçerli olacaktır. Örneğin, deneyimize sadece üniversite öğrencileri katıldıysa sonuçlarımızın daha ileri yaşlardaki insanlara genellenip genellenemeyeceği bir soru işaretidir. Bir kültürde elde edilen sonuçların bir diğer kültürde gözlemlenip gözlenmeyeceği de dış geçerlilikle ilgili bir sorudur. Peki bir deney için dış geçerlilik mi daha elzemdir, iç geçerlilik mi? Eğer deneysel bir çalışmanın iç geçerliliği yoksa bağımlı değişkendeki farkı yaratanın bağımsız değişken olup olmadığı belli değildir. Dolayısıyla deneyin sonuçlarının genelleştirilip genelleştirilemeyeceğini tartışmanın bir anlamı yoktur çünkü deneyin net bir sonucu yoktur. Demek ki deneysel bir çalışmayı ciddiye alabilmemiz için yüksek iç geçerliliğe sahip olması önkoşuldur. Bu koşul sağlanıyorsa sonuçları başka insan ve ortamlara genelleyip genelleyemeyeceğimiz sorusunu sorarız. Neden Korelasyonel Çalışmalar? Gördüğümüz gibi deney neden-sonuç ilişkileri kurabilmek için elimizdeki en iyi araçtır. Bu sebepten dolayı psikologlar mümkün olduğunca deneysel yöntemi kullanmayı tercih ederler. Herhangi bir değişkenin manipüle edilmediği, değişkenlere müdahale edilmeden mevcut ilişkilerin gözlemlendiği çalışmalara korelasyonel çalışmalar denir. Bu çalışmalara korelasyonel çalışma denmesinin sebebi verdikle- 47 48 Psikoloji ri sonuçların korelasyonel yapıda olması, yani neden-sonuç bilgisi vermemesidir. Peki psikologlar neden her zaman deneysel yöntemi kullanmazlar da kimi zaman korelasyonel çalışmalar yaparlar? Şimdi bu sebepleri görelim. Kimi zaman ilgilendiğimiz kavramları deneysel olarak manipüle edebilmemiz imkânsızdır. Örneğin, gelir dağılımındaki eşitsizliğin bir toplumun fertleri arasındaki ilişkileri nasıl etkilediğini araştıran bir psikoloğun gelir dağılımını manipüle edebilmesi imkânsızdır. Boşanmanın çocuklar üzerindeki etkilerini inceleyen bir psikolog evli ve çocuklu çiftleri rastgele ikiye ayırıp bir kısmının boşanmasını sağlayamaz. Araştırmalar mecburen kendiliğinden gelişen boşanmalarla sınırlı kalacaktır. Ayrıca deneysel manipülasyon mümkün olsa bile bunun gibi bazı durumlarda ahlaki olarak kabul edilemez. Örneğin, elektrik şoku vermenin çocukların öğrenmesi üzerine etkisini ölçmek için çocuklara elektrik şoku vermek elbette ahlaki olarak kabul edilebilir bir yöntem değildir. Kimi zaman da psikologlar neden-sonuç ilişkileri ile değil var olanı tasvir etmekle ilgilenirler. Örneğin, kişilik yapısıyla politik yönelimler arasındaki ilişkileri ya da cinsiyet ile mesleki yönelim arasındaki ilgiyi inceleyen bir psikolog korelasyonel çalışmalarla var olan ilişkileri betimler. Psikologların ilgilendikleri bazı sorular uzun zaman dilimleri içinde kendiliğinden gelişen süreçlerle ilgilidir. Bu gibi süreçleri incelemek için deneysel yöntem uygun olmayabilir. Örneğin, bir yakınımızın yasını tutma süreci ne gibi evreler izler ya da çocukların dil gelişimi nasıl ilerler gibi sorulara deneysel olmayan yöntemlerle cevap alınabilir. Bu gibi çalışmalarda genellikle tek bir sefer değil zaman içinde tekrarlanan ölçümler yapmak gerekir. Aynı kişilere zaman içinde tekrar tekrar ölçüm yapılan çalışmalara boylamasına çalışma denir. Boylamasına çalışmalarda aynı kişiler belli bir zaman dilimi içinde tekrar ölçümlenirken enlemesine çalışmalarda aynı zaman dilimi içinde farklı gruplara ölçüm yapılır. Örneğin bir araştırmacı evliliklerin nasıl ve neden boşanma ile sonuçlandığı ile ilgileniyor olsun. Bu araştırmacı 300 yeni evli çift belirleyip her yıl bu çiftlere anket uygulayabilir. On beş yıl sonra istatistiksel olarak bu çiftlerden bir kısmı boşanmış olacaktır. Araştırmacı boşanmış çiftlerin ankete yanıtları ile boşanmamış çiftlerin yanıtlarını karşılaştırarak hangi duygu, düşünce ve davranış biçimlerinin bir evliliğin sürdürülmesiyle ilgili olduğunu görebilir. Kısaca, deneysel yöntem neden-sonuç ilişkisi kurmamıza imkân sağlaması açısından ideal olsa da neden-sonuç ilişkisi kuramayan (yani korelasyonel) çalışmaların da psikolojide önemli yeri vardır. Bunun nedeni deneysel çalışmaların her zaman mümkün veya arzu edilir olmamasıdır. 5 Soğuk algınlığına yakalandığınız düşünelim. Bir arkadaşınız elma kabuğu kaynatıp içmenizi önerdi, sizin de aklınız yattı ve iki gün boyunca elma kabuğu kaynatıp içtiniz. Üçüncü günde de iyileştiniz. Buradan kaynatılmış elma kabuğunun sizi iyileştirdiği sonucunu çıkarabilir miyiz? PSİKOLOJİK ARAŞTIRMALARDA ETİK Psikologların çalışmalarında kimi zaman etik sorular baş gösterir. Bu sorulara yanıt ararken bir başvuru kaynağı olmak amacıyla Türk Psikologlar Derneği 2004 yılında bir etik yönetmelik kabul etti. Bu yönetmelik araştırma sırasında izlenmesi gereken ilkeleri de içeriyordu. Araştırmalarda izlenmesi gereken temel ilkelerden bazıları şunlardır: 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri • Araştırmalara katılım gönüllüdür. Araştırma öncesi olası katılımcılara araştırma hakkında bilgi verilip araştırmaya dahil olmak istediklerine dair onaylarının alınması gerekir. • Katılımcılar araştırmadan istedikleri zaman çıkabilirler. • Kişilerden edinilen bilgilerin gizliliğinin korunması gerekir. • Katılımcılara daima nezaket ve saygıyla davranılır. • Katılımcılara araştırmanın sonunda araştırma hakkında bilgi edinme olanağı verilir. Türk Psikologlar Derneği’nin 2004 yılında kabul ettiği etik yönetmeliğe şu adresten ulaşabilirsiniz: http://www.psikolog.org.tr/Belgeler/tpd-yonetmelikler/turkpsikologlar-dernegi-etik-yonetmeligi 49 50 Psikoloji Özet 1 2 Sözdebilimi ve bilimden ayrıldığı yönlerini açıklayamak. Sözdebilim bilimsel bir temeli olmadığı hâlde bilim kılıfı altında bize sunulan bilgi ve pratiklere denir. Sözdebilim bilimsel terimler kullanarak bir bilimsellik kisvesi yaratır ama bu kullanımlar hatalı, yersiz ve dayanaksızdır. Sözdebilimsel iddialar çoğunlukla yanlışlanamayacak muğlaklıktadır ve bilimsel bir kimliği olmayan kişilerce savunulur. En önemlisi, sözdebilimsel iddialar bilimsel süreçten kopuktur: İddialar bilimsel olarak ya test edilmemişlerdir ya da edildilerse reddedilmişlerdir. Sözdebilim çoğunlukla maddi çıkar sağlamak amacıyla bilimin toplum içindeki saygınlık ve meşruiyetini istismar eder. Sözdebilimi bilimden ayırt edebilmek bizi dayanaksız bilgilerin izinde maddi ve manevi zarara uğramaktan koruyacaktır. İşlemsel tanımı ve iyi bir işlemsel tanımın özelliklerini anlatmak. İşlemsel tanım ilgilenilen kavramı bir sayıya dönüştürmeye yarayan tanımdır. Bir kavramı işlemsel olarak tanımlamak demek o kavramı ne şekilde ölçeceğimize karar vermek demektir. Kavramımızı yüksek kesinlik ve hassasiyetle ölçebilen işlemsel tanımların yüksek kavramsal geçerliliği olduğunu söyleriz. Yüksek kavramsal geçerlilik taşıması için işlemsel tanımımızla edindiğimiz ölçümün öncelikle güvenilir olması, yani aynı koşullarda aynı sonuçları vermesi gerekir. Güvenilir olmanın dışında ölçümler duyarlı olmalı, yani değişkenin farklı değerleri arasındaki ince ayrımları yapabilmelidir. Son olarak iyi bir işlemsel tanım ölçülmek istenen kavramı ölçmeli, diğer başka kavramları ölçmemelidir. Psikolojinin ilgilendiği kavramlar çok yönlü ve çok katmanlı olduğu için işlemsel tanımlar çoğunlukla ilgilenilmeyen başka kavramları da ölçer. Bundan dolayı ideal olan bir kavramı birden fazla işlemsel tanımla ölçmektir. Eğer farklı işlemsel tanımlar benzer ölçümlere ulaşıyor ve diğer kavramlarla benzer ilişkiler sergiliyorsa sonuçlarımıza olan güvenimiz artar. 3 4 5 Korelasyonu ve nedensellik ilişkisi göstermemesinin sebeplerini açıklamak. Korelasyon iki değişken arasında doğrusal ilişkinin bir ölçüsüdür. Değişkenlerden birinin aldığı değerler artarken diğerininkiler de düzenli olarak artıyorsa korelasyon pozitif; birinin değerleri artarken diğerininkiler düzenli olarak azalıyorsa korelasyon negatiftir. İki değişken arasında bir korelasyon olması değişkenlerden birinin diğerinin sebebi olduğu anlamına gelmez. Korelasyon bize sadece veriler arasındaki sayısal ilişkiyi gösterir, nedensellik ilişkisi hakkında bir bilgi vermez. İki değişken arasında korelasyon gözleniyorsa iki değişkenden biri diğerinin sebebi olabileceği gibi kimi zaman da üçüncü bir değişken her iki değişkene de sebep olur. Deneyin tanımını ve önemini ifade etmek. Deney etkisini ölçmek istediğimiz değişken dışında her şeyi sabit tutarak bu değişkenin bir başka değişken üzerinde ne fark yarattığını tespit etmemize imkân sağlayan araştırma yöntemidir. Deneyin önemi bize neden-sonuç ilişkisi göstermesinden kaynaklanır. Deney dışında hiçbir yöntem bize kesin bir nedensellik bilgisi veremez. İyi tasarlanmış bir deneyin özelliklerini listelemek. İyi tasarlanmış bir deney yüksek iç geçerliliğe sahip olmalıdır. İç geçerlilik bağımlı değişkende gözlenen farkı bağımsız değişkene bağlayabilme derecemizdir. Bir diğer deyişle, yüksek iç geçerliliğe sahip bir deney bağımsız değişkenle bağımlı değişken arasındaki neden-sonuç ilişkisini başka açıklamalara açık kapı bırakmayacak şekilde gösterir. Yüksek iç geçerlilik elde edebilmek için bir deneyde deneysel grupla kontrol grubu birbirine denk olmalı ve deneysel manipülasyon haricinde iki grup tamamen aynı muameleyi görmelidir. O zaman bağımlı değişkende gözlenen değişikliği bağımsız değişkenle açıklamaktan başka seçeneğimiz kalmaz. 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri 51 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi bilimin bir ilkesi değildir? a. Eleştiriye açık olma b. Herkes tarafından tasdik edilebilecek gözlem ve akıl yürütmelere dayanma c. Uzmanlar arasında süregiden karşılıklı görüş alışverişi d. Bilgi ve bulguların şaşmazlığına sarsılmaz güven e. Edinilen bulguların paylaşılması 6. Aşağıdaki korelasyon katsayılarından hangisi değişkenler arasında daha kuvvetli bir doğrusal ilişkinin varlığına işaret eder? a. 0.77 b. 0.55 c. 0.23 d. -0.01 e. -0.82 2. Sözdebilim hakkında aşağıda belirtilenlerden hangisi doğrudur? a. Sözdebilim çoğunlukla bilimsel bir kimlikleri bulunmayan kişilerce ortaya sürülür. b. Sözdebilimin iddiaları bilimsel süreçten geçip onaylanmamıştır. c. Sözdebilim çoğunlukla bir ürün ya da hizmet satma amacındadır. d. Sözdebilim çoğu zaman yanlışlanamayacak kadar muğlak iddialarda bulunur. e. Yukarıdakilerin hepsi 7. Neden-sonuç ilişkisi kurabilmek için hangi araştırma yöntemi izlenmelidir? a. anket b. deney c. korelasyonel çalışma d. enlemesine çalışma e. gözlem 3. Bir araştırmacı kafeinin konsantrasyon üzerine etkisini inceliyor. Bunun için kontrol grubuna kafeinsiz kahve içirilirken, deneysel grup kafeinli kahve içiyor. Bu çalışmada konsantrasyon nedir? a. bağımlı değişken b. bağımsız değişken c. deneysel manipülasyon d. işlemsel tanım e. kontrol grubu 4. Bir işlemsel tanım aşağıdaki hangi özelliklere aynı anda sahip olamaz? a. güvenilir ve geçerli b. güvenilir ve geçersiz c. güvenilir değil ve geçerli d. güvenilir değil ve geçersiz e. b ve c 5. Aşağıdakilerden hangisi bilimsel sürecin bir parçası değildir? a. Araştırmada izlenen metotların makalelerde açık ve net şekilde belirtilmesi b. Bilim insanlarının yeni bulgu ve gözlemler ışığında yeni fikirler benimseyip eski fikirlerini reddetmeleri c. Hakemli dergilere gönderilen makalelerin o alanda uzman kişilerce değerlendirilmesi d. Tanınmış ve güvenilen bilim insanlarının hakemli değerlendirme sürecinden muaf tutulması e. Bilim insanlarının birbirleriyle sürekli fikir alışverişinde bulunması 8. Deney grubuyla kontrol grubunu kıyasladığımız basit bir deneyde iki grup aşağıdakilerden hangisi haricinde her bakımdan birbirine denk olmalıdır. a. deneysel manipülasyon b. bağımlı değişken c. rastgele tahsis d. işlemsel tanım e. iç geçerlilik 9. Aşağıdakilerden hangisi psikolojik araştırmalarda izlenmesi benimsenen etik prensiplerden değildir? a. katılımcıların zarar görme ihtimalinin minimuma indirgenmesi b. katılımın gönüllü olması c. katılımcıların mahremiyetine saygı gösterilmesi d. katılımcılara nezaket ve saygıyla davranılması e. deneye başlamadan katılımcılara test edilen fikrin açıklanması 10. Bir deneyde deneysel gruba etkisi incelenen ilacın hapı verilirken, kontrol grubuna içinde aktif bir farmakolojik madde olmayan plasebo hapı verilmektedir. Araştırmacı kontrol grubuna hiç ilaç vermemektense plasebo hapı vermekle aşağıdakilerden hangisini arttırmayı amaçlamaktadır? a. dış geçerlilik b. iç geçerlilik c. kavramsal geçerlilik d. ölçümsel güvenilirlik e. ölçümsel duyarlılık 52 Psikoloji Yaşamın İçinden (DİKKAT) Bu yıl Temmuz ayında 5 cuma, 5 cumartesi, 5 pazar bulunuyor. Bu 823 yılda bir olan bir durum. Buna “una borsa di soldi”, yani bereket deniyor. Bu bilgiyi paylaşan herkese dört gün içinde para yağıyormuş, Feng Shui teorisine göre... deneyelim bakalım ya tutarsa:))) BOL ŞANS YA TUTARSA Sözdebilimsel İddialara Şüpheci Yaklaşabilmek Facebook’ta veya bir başka sosyal medya ortamında yukarıdaki mesajı gördüğünüzü düşünelim. Mesajı paylaşır mıydınız? Bu mesaj kulağa bilimsel gelen birtakım iddialarda bulunmaktadır. Ama dikkatli incelersek ciddiye alınacak bir yönü olmadığı açıktır. Nedir buradaki problemler? - İlk olarak, Temmuz ayında 5 Cuma, 5 Cumartesi, 5 Pazar olması 823 yılda değil 5-6 yılda bir rastlanan bir durumdur. Temmuz ayı 31 gün çektiği için her yıl haftanın 7 gününden üç tanesi 5 kere yaşanacaktır. Bu günlerin Cuma, Cumartesi ve Pazar olmasında herhangi bir olağanüstülük yoktur. 2011 yılında böyle bir durum yaşanmıştır, 2016 yılında, ve daha sonra 2022 yılında yine yaşanacaktır. Demek ki 823 sayısı tamamen uydurmadır. - Bu durum sadece Temmuz değil, 31 gün çeken diğer altı ay için de geçerlidir. Temmuz’un bir ayrıcalığı yoktur. - “Una borsa di soldi” İtalyanca para çantası anlamına gelmektedir. Feng shui ise Çin kökenli bir pratiktir. Çin kökenli bir pratik niçin İtalyanca terimler kullanır anlaşılmaz. - Sosyal medyada bilgi paylaşmak hangi fiziksel veya psikolojik mekanizmalarla kişiye para yağmasına yol açabilir kestirmek mümkün değildir. Aynı şekilde Temmuz ayında günlerin dağılımıyla bolluk ve bereketin nasıl bir nedensellik ilişkisi içinde olabileceği de bir muammadır. Bu mesaj Facebook’ta binlerce kişi tarafından paylaşılmış bir mesajdır. İnsanlar ümit vaat eden bu mesajları “ne kaybederim, ya tutarsa” diyerek paylaşsa da, mesajın tutması için hiçbir sebep yoktur. Kişiye dört gün içinde para yağsa bile bunun sebebi mesajı paylaşmaktır diyemeyiz (korelasyon nedensellik göstermez). Bu paylaşımla kaybedilen sadece vakittir ama düşünülmeden kabul edilen başka iddialar çok daha pahalıya mal olabilir. Kaynak: Benzeri asılsız bilgi ve hurafeleri çürüttüldüğü kısa yazılar okumak için http://yalansavar.org sitesini takip edebilirsiniz. 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri 53 Okuma Parçası Bir psikoloji araştırması hangi basamaklardan geçer? Bu ünitede genel olarak bilimsel yöntemi ve psikoloji biliminin kullandığı araştırma metotlarının temel özelliklerini öğrendik. Peki, psikologlar bilimsel yöntemi kullanarak bir araştırma yaparken ne gibi basamakları izlerler? Akademik bir araştırmanın süreçleri aşağıdaki şekilde özetlenmektedir. Araflt›rma Fikri • Araflt›rma fikrinin belirlenmesi • Literatür araflt›rmas› • Fikrin soruya dönüflmesi • Sorunun test edilebilir hipotez haline dönüflmesi Araflt›rma Deseni Verilerin Toplanmas› Verilerin Analizi Çal›flman›n makale haline getirilmesi ve bas›lmas› • Uygulama için etik kurullardan izin al›nmas› • Kat›l›mc›lar›n seçilmesi • Verilerin toplanmas› • Gerekiyorsa verilerin bilgisayara girilmesi • Araflt›rma deseninin seçilmesi (korelasyon, deney gibi) • De¤iflkenlerin belirlenmesi • De¤iflkenlerin ifllemsel tan›mlar›n›n belirlenmesi • Prosedürün belirlenmesi • Kat›l›mc›lar›n belirlenmesi • Çal›flman›n APA (Amerikan • Psikoloji Derne¤i) format›na uygun olarak makale halinde yaz›lmas› • Çal›flman›n konferanslarda sunulmas› • Makalenin bas›lmak amac›yla • Verilerin temizlenmesi hakemli dergilere gönderilmesi • Verilerin kodlanmas› • Hakemlerden gelen geri • Analizlerin yap›lmas› bildirimlere göre gerekli • Analizlerin yorumu düzeltmelerin yap›lmas› Şekil 2. 2 Bir psikoloji araştırmasının basamakları Araştırmacı öncelikle yapacağı araştırmanın konusunu belirler. Araştırma konusu bilim insanının kendi deneyimlerinden veya başkaları ile ilgili gözlemlerinden ortaya çıkacağı gibi, var olan kuramları test etmek veya literatürde yer alan araştırmaların bulgularından yola çıkarak yeni sorular sormak şeklinde de ortaya çıkabilir. Araştırma fikri çok geneldir; araştırmacı üzerinde çalışacağı konuyu belirledikten sonra uzun bir sürece girer. Bu süreçteki amacı araştırmak istediği konuyu ampirik veri toplayarak test edilebilecek bir soru (hipotez) haline getirmektir. Bir fikrin hipoteze dönüşmesinde var olan kuramlardan ve benzer konularda yapılmış çalışmalardan faydalanılır. Ünite 1’de de anlatıldığı gibi, hipotez en az iki kavram (değişken) ve bu kavramların ilişkisini yordayan, test edilebilir bir yargıdan oluşur. Kavramlar belirlendikten sonra, yukarıda anlatıldığı gibi her kavramın işlemsel tanımı yapılır. Aynı zamanda araştırmanın deseni belirlenir. Desen araştırmanın verilerinin nasıl toplanacağının bir planıdır. Örneğin korelasyonel bir çalışma veya deney yapılabilir. Daha sonra bu desenin belirlediği adımlardan yola çıkarak ve hazırlanmış ölçme aletleri kullanılarak, katılımcılardan ilgili veriler toplanır ve analiz edilir. Verilerin analizinde genellikle özel istatistik programlarından yararlanılır. Analizlerin sonucuna göre araştırmanın hipotezi ya desteklenir, ya da çürütülür. Son adım, bu araştırmanın bulgularının literatürde var olan diğer çalışmalar ve ilgili kuramlar ışığında yorumlanması ve daha sonra bir makale haline getirilmesidir. Burada ana hatlarıyla anlatılan araştırma metodları ve istatistiki analiz, psikoloji eğitiminin önemli bir kısmını teşkil eder. Eğer daha detaylı bilgi edinmek isterseniz, http://psychology.about.com/od/researchmethods/a/stepsof-scientific-method.htm adresine bakabilirsiniz. 54 Psikoloji Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d 2. e 3. a 4. c 5. d 6. e 7. b 8. a 9. e 10. b Yanıtınız yanlış ise, “Bilimsel Yöntem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Sözdebilim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Deneysel Yöntem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Kavram ve İşlemsel Tanım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Bilimsel Süreç” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Korelasyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Deneysel Yöntem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Deneysel Yöntem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Psikolojik Araştırmalarda Etik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Deneysel Yöntem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Bu argümanı sorunlu kılan tek bir anekdottan çok geniş kapsamlı bir çıkarıma gitmesidir. Sigaranın sağlığa zararını gösteren çalışmalar yüz binlerce insandan toplanan verilere dayanmaktadır. Tek bir vaka yüz binlerce insandan toplanmış veriyi çürütmez. Elbette ki sigara herkeste aynı etkiyi yaratmaz ve kimi insanlar sigaradan diğerlerine kıyasla daha fazla zarar görür. Ama araştırmalar göstermiştir ki sigara içmek ortalamada pek çok sağlık probleminin çıkma ihtimalini arttırır. Ayrıca arkadaşınızın Hüseyin Amcası sigara içmeseydi belki şimdikinden bile daha sağlıklı bir insan olacaktı, bunu bilemeyiz. Sıra Sizde 2 Sosyal çevrenin genişliği işlemsel olarak pek çok farklı şekilde tanımlanabilir. Aşağıda bu olası işlemsel tanımlardan birkaçı sıralıdır: • Kişinin telefonunda kayıtlı numara sayısı • Kişinin Facebook’taki “arkadaş” sayısı • Kişinin e-posta adres defterinde kayıtlı kişi sayısı • Kişinin doğum gününü telefonla, mesajla, İnternet üzerinden ya da yüz yüze kutlayan kişi sayısı Elbette bu tanımların hiçbiri mükemmel değildir ve her birinin problemli yönleri vardır. Sıra Sizde 3 Yalan söylemek toplumda hoş karşılanmayan ve bireylerde istenmeyen bir özelliktir. Dolayısıyla toplumsal açıdan kabul edilir bir görüntü çizme ve olumlu bir intiba bırakma arzuları kişilerin “ne sıklıkta yalan söylüyorsunuz” sorusuna verdikleri cevabı kirletebilir. Sıra Sizde 4 Gazete haberi problemlidir çünkü korelasyonel bulgulardan neden-sonuç ilişkisi çıkarmıştır. Boşanmış çiftlerin para konusunda kavga etmeleri boşanmalarının sebebi bu anlaşmazlıktır anlamına gelmez. Para konusunda kavga eden çiftler daha yüksek oranlarda boşanıyor olsa bile bunun alternatif açıklamalar olabilir. Örneğin, geçim sıkıntısı hem çiftlerin boşanma ihtimalini arttırıp hem de para konusunda daha sık kavga etmelerine yol açabilir. Farklı karakterlerde çiftler ya da birbirlerine sevgi ve saygı duymayan çiftler sırf para konusunda değil her konuda daha fazla kavga ediyor olabilirler. Bu çiftlerin boşanma sebebi geçimsizlik, uyumsuzluk, sev- 2. Ünite - Psikolojide Araştırma Yöntemleri 55 Yararlanılan Kaynaklar gisizlik ve saygısızlık olabilir. Bu durumda para konusundaki kavgalar bu problemlerin bir sonucudur. Ama bunun ötesinde bu araştırma sonuçları bize para konusunda kavga eden çiftlerin para konusunda kavga etmeyen çiftlerden daha yüksek oranda boşandığına dair bir bilgi vermemektedir. Belki boşanmamış çiftlerin de tamı tamına aynı oranı, yani %33’u para konusunda şiddetli kavgalar etmektedir. Hatta belki bu oran %40’tır. Elimizde bir ölçüm olmadan bunu bilemeyiz. Bütün bu sebeplerden dolayı bu korelasyonel bulgulardan para konusunda kavga etmenin boşanmaya yol açtığı çıkarımını yapmak mümkün değildir. Bu iddia geçerli olabilir ama elimizdeki veriler bu geçerliliği gösterebilecek nitelikte değildir. Sıra Sizde 5 Elma kabuğunu kaynatıp içtikten sonra üçüncü gün iyileşmemiz bize bu tedavi yönteminin etkinliği konusunda hiçbir şey söylemez. Kaynatılmış elma kabuğu suyunu içmesek belki yine aynı sürede iyileşecektik, hatta kim bilir belki daha bile çabuk iyileşecektik. Elimizde karşılaştırma yapacak bir veri olmadığı için kaynatılmış elma kabuğunun etkisini bilemeyiz. Bu etkiyi saptayabilmek ancak bir deneyle mümkündür. Mokk, D.G. (2001). Psychological Research: The Ideas Behind the Methods. New York: W.W.Norton&Company. Pelham, B.W.&Blanton, H. (2006). Conducting Research in Psychology: Measuring the Weight of Smoke (3rd Edition). New York: Whadsworth Publishing. Shadish, W.R., Cook, T.D.,&Campbell, d.t. (2002). Experimental and Quasi-Experimental Designs for Generalized Causal Inference Boston: HoughtonMifflin. 3 PSİKOLOJİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sinir sistemini sınıflandırabilecek, Sinir hücrelerinin yapısını ve sinirsel iletiyi açıklayabilecek, Sinir sisteminin kimyasal bilşenlerini listeleyebilecek, Sinir sistemindeki önemli yapıları listeleyebilecek, bu yapılar ve işlevleri arasındaki ilişkiyi kurabilecek, Beyin kabulunun yapılanmasını ve işlevlerini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Sinir Hücresi Sinirsel İleti Sinaps Nörotransmiter Periferik (Çevresel) Sinir Sistemi Duysal ve Motor İşlevler • • • • • Hormon Sistemi Otonom Sinir Sistemi Limbik Sistem Beyin Kabuğu Ön Beyin, Orta Beyin, Alt Beyin İçindekiler Psikoloji Beyin ve Davranış • SİNİR SİSTEMİNİN ANA BÖLÜMLERİ • SİNİR SİSTEMİNİN HÜCRESEL ÖZELLİKLERİ • SİNİR SİSTEMİNİN KİMYASAL ÖZELLİKLERİ • SİNİR SİSTEMİNİN YAPISAL VE İŞLEVSEL ÖZELLİKLERİ Beyin ve Davranış SİNİR SİSTEMİNİN ANA BÖLÜMLERİ Sinir sistemi, merkezî sinir sistemi (MSS) ve çevresel (periferik) sinir sistemi (PSS) olmak üzere iki ana bölüme ayrılır (Şekil 3.1). Beyin ve omurilik merkezî sinir sistemini oluşturur. Beyin ve omurilik dışında kalan bölümler periferik sinir sistemi olarak adlandırılır. Merkezî sinir sistemi kafatası ve omurganın oluşturduğu kemik yapı tarafından korunur. Şekil 3.1 Sinir sistemini oluşturan merkezî sinir sistemi ve periferik sinir sistemi. Merkezî sinir sistemi beyin ve omurilikten oluşur. Sinir sisteminin kafatası ve omurların dışında kalan bölümü periferik (çevresel) sinir sistemi olarak adlandırılır. Kaynak: (sol şekil) Brooker, R., Widmaier, E.P., Graham, L.E., & Stiling, P. D. (2011) Biology, 2nd Edition, McGraw-Hill Companies, New York. Merkezî Sinir Sistemi Merkezî sinir sisteminin dış yüzeyi üç zar tarafından çevrelenmiştir. Ayrıca, beynin içinde, ventriküller olarak bilinen boşluklar bulunur. Beynin dış yüzeyini saran ilk iki zar arasındaki alanlar, beynin içindeki boşluklar ve bu boşlukların omurilikteki devamı olan merkezî kanal beyin omurilik sıvısı (BOS) ile doludur. BOS, 58 Psikoloji merkezî sinir sistemi için, fiziksel ve kimyasal bir tampon işlevi görür. BOS’ un fiziksel tampon özelliği sayesinde, merkezî sinir sistemi içte ve dışta bulunan bu sıvı bir yatağın içinde darbelere karşı korunmuş durumdadır. Eğer BOS olmasaydı, beynimiz kafa çarpmaları ve hatta ani kafa hareketleri sonucunda dahi zarar görebilirdi. Kan ile BOS arasındaki madde geçişi, hücreler ve moleküllerden oluşan bir bariyer tarafından sıkı bir şekilde kontrol edilir. Bu bariyere kan beyin bariyeri denir. Psikiyatrik ilaçlar gibi merkezî sinir sistemine etki etmesi gereken ilaçlar, kan beyin bariyerini aşabilen moleküllerdir. Sonuç olarak, merkezî sinir sistemi fiziksel ve kimyasal olarak koruma altındadır. Merkezî sinir sistemimizin bu kadar iyi korunuyor olması, bu sistemin yaşamımız için olan önemini yansıtmaktadır. Merkezî sinir sistemi üç ana bölüme ayrılabilir: (1) omurilik, (2) beyin sapı (3) ön-beyin. Beyincik (serebellum) beyin sapının arkasında bulunur (Şekil 3.2). Omurilik ve beyin sapı; çevresel sinirlerin merkezî sinir sistemine giriş veya çıkış yaptığı ve refleks yanıtların oluşması için duysal ve motor sinyaller arasında bağlantıların kurulduğu bölgelerdir. Ön beyin bölgeleri içinde yer alan beyin yapıları ise hipotalamus, talamus, bazal gangliyonlar, amigdala, hipokampus ve beyin kabuğu (korteks) dur. Bunların içinde hipotalamus ve talamus beyin sapının üzerinde ve orta hatta yerleşmiş durumdadır. Diğerleri ise beyin yarım küreleri içinde yer alır. Beyin yarımkürelerinin en dışında bulunan beyin kabuğu, insanda en gelişmiş olan beyin bölgesidir. Beyin kabuğu bilinçli işlevlere aracılık eder, girinti ve çıkıntılarla oldukça geniş bir yüzey alanına sahiptir. Derin girintilerle, frontal, oksipital, pariyetal ve temporal lob olmak üzere dört loba bölünmüştür. Sağ ve sol beyin yarım küreleri sinir lifi demetlerinden oluşan bir yapı ile birbirine bağlanmıştır. Bu yapıya korpus kallosum denir. Şekil 3.2 Merkezî sinir sistemi beyin ve omurilikten oluşur. Omurilikten sonra gelen arka beyin (pons ve medulla oblongata) orta beyin ile birlikte beyin sapını oluşturur. Talamus ve hipotalamus beyin sapının üzerinde bulunur. Kaynak: https://insananatomisi.wordpress.com/2017/01/16/merkezi-sinir-sistemi-bolumleri/ Çevresel Sinir Sistemi Çevresel sinir sisteminin birincil görevi, merkezî sinir sistemi ile vücudun diğer bölümleri (deri, iskelet kasları, iç organlar) arasında iki yönlü bağlantıyı sağlamaktır. Çevresel yapılardan merkezî sinir sistemine duysal bilgiyi taşıyan sinirlere duysal (afferent-getirici) sinirler, merkezî sinir sisteminden çevresel yapılara iletiyi sağlayan sinirlere ise motor (efferent-götürücü) sinirler denir. Afferent (duysal) 3. Ünite - Beyin ve Davranış ve efferent (motor) sinirlerin merkezî sinir sistemine giriş ya da çıkışları, omurilik ya da beyin sapı düzeyinde gerçekleşir. Yukarıda belirtildiği gibi omurilik ile bağlantılı olan çevresel sinirler spinal sinir adını alırlar. Beyin sapı seviyesindeki sinirlere ise kafa sinirleri (kafa çiftleri) adı verilir. Duysal sinyaller, deri, kas, eklemler gibi vücudun dışındaki yapılardan kaynaklanabildiği gibi göz, kulak, burun gibi duyu organlarından ya da damarlar ve iç organlardan kaynaklanabilir. Duysal sinirlere kaynağını belirtmek amacıyla farklı isimler verilmiştir. Organlara (damarlar dâhil) ait sinirlere visseral duysal sinirler; vücudun dışındaki yapılarından kaynaklananlara ise somatik duysal sinirler denir. Duyu organlarından kaynaklanan sinirler ise taşıdığı duyuya göre isimlendirilir (Örn. işitme siniri, görme siniri, koku siniri). Koku ve görme duyusu ile ilgili sinyalleri taşıyan sinirler merkezî sinir sistemine omurilik ya da beyin sapı düzeyinde giriş yapmaz ve çevresel sinir sistemi içinde yer almazlar. Merkezî sinir sistemi içinde olduğu kabul edilen bu sinirlere bu bölümde yer verilmesinin nedeni duysal sinyalleri taşıyan sinirler olmalarıdır. Merkezî sinir sisteminden çevre yapılara sinyal taşıyan motor sinirler de iki ana kola ayrılır. İskelet kaslarına sinyal taşıyan sinirlere somatik motor sinirler denir. Organlara sinyal taşıyan sinirlere ise otonom sinirler denir. Otonom sinirler kendi içinde, sempatik ve parasempatik olmak üzere, yine iki ana dala ayrılır. Özet olarak, çevresel sinir sisteminin afferent bölümü iç ve dış ortama ait duysal bilgiyi merkezî sinir sistemine aktarırken efferent bölümü merkezî sinir sisteminden kaynaklanan uyarıları yanıt organlarına aktarır. Merkezî sinir sisteminin rolü, bu iki yönlü ileti arasında bütünleştirmeyi sağlamaktır. Duysal-motor bütünleştirme, omurilikten kortekse kadar merkezî sinir sisteminin farklı düzeylerinde gerçekleşir. Yukarıda, sinir sistemine ait genel bir sınıflama yapılmıştır. Yapı ve işlev ilişkisine geçmeden önce, sinir sistemine ait hücresel ve moleküler özellikler anlatılacaktır. SİNİR SİSTEMİNİN HÜCRESEL ÖZELLİKLERİ Sinir Hücresi Sinir sisteminde haberleşmeyi sağlayan temel hücresel bileşen, sinir hücresidir Nöron: Sinir hücresi (Şekil 3.3). Sadece beyinde 100 milyardan fazla sinir hücresi olduğu düşünülmektedir. Sinir hücrelerini diğer hücrelerden ayıran en önemli özellik elektrokimyasal sinyal iletimini gerçekleştirebilmesidir. Bu bölümde, elektrokimyasal sinyallerin bir nöronda oluşup diğer nöronlara nasıl iletildiğini öğreneceğiz. Sinir hücrelerinde soma (Yunanca gövde) adı verilen hücre gövdesi bulunur. Hücre gövdesinde diğer hücreler gibi hücre çekirdeği, sitoplazma (hücre içindeki saydam ve homojen dolgu kitlesi) ve organeller (küçük organlar) vardır. Sinir hücreleri diğer hücrelerden farklı olarak, dendrit ve akson olarak adlandırılan 2 farklı uzantı tipine sahiptir (Şekil 3.3). Dendritler, diğer sinir hücrelerinden sinyalleri alırken, aksonlar oluşan sinyallerin diğer hücrelere aktarımını sağlar. İletinin aktarıldığı hücreler başka bir nöron ya da nöron dışı hücreler (örneğin kas ya da bez hücresi) olabilir. Dendritler genellikle ağaç dallarını andıran şekilde çok sayıda dallanmalara sahiptir. Dendrit adının türetildiği déndron kelimesi Yunanca “ağaç” anlamına gelmektedir. Dendritlerin aksine, sinir hücresi gövdesinden sadece bir akson ayrılır, sonra dallanır. Aksonların uç bölümlerine akson sonlanması adı verilir. Akson sonlanmaları düğme şeklinde genişleme gösterdikleri için uç düğmeleri olarak da adlandırılabilirler. Sinir hücreleri, kimyasal haberci mole- 59 60 Psikoloji küllerini bu uç düğmelerinden hedef hücreleri (örneğin diğer sinir hücrelerini) etkileyecek şekilde dışarı salgılar. Şekil 3.3 Sinir hücresinin şematik görünümü. Her hücrede olduğu gibi sinir hücrelerinin gövdesi, genetik bilgiyi taşıyan nükleer DNA’nın bulunduğu hücre çekirdeğini kapsar. Sinir hücresi diğer hücreler tarafından iletilen kimyasal sinyalleri bir ağacın dallarına benzeyen dentrit uzantıları yoluyla alır. Bu sinyaller uyaran nitelikte ise ve alınan toplam uyarı seviyesi belirli bir eşik düzeye ulaşırsa, aksonun başladığı noktada (akson başlangıcı) aksiyon potansiyeli oluşur. Aksiyon potansiyeli akson uçlarına ulaştığında bu bölgelerden sinaptik aralığa nörotransmiter molekülleri salınır. Kaynak: Myers, D. G. (2011). Aksonların uzunlukları mikrometreden metreye kadar farklılık gösterebilir. Kaslarımızı kontrol eden sinirler, vücudumuzun en uzun sinir liflerine (aksanlara) örnek oluştururlar. Bazı aksonlar miyelin adı verilen yağ içeriği yüksek bir kılıfla sarılmıştır. Bu tip aksonlara miyelinli lifler denir. Miyelin kılıf sinir sisteminin destek hücreleri tarafından oluşturulur. Miyelinli liflerde, akson boyunca miyelinli alanların arasında kalan, ranvier boğumları olarak adlandırılan bölgeler bulunur. Sinir hücresinde oluşan sinyaller miyelinli akson boyunca ranvier boğumlarında yeniden oluşarak “sıçrayıcı” karakterde ilerler. Bu şekilde ilerleme iletiyi hızlandırır. Aksonlar, sinyali ileten kablolar olarak düşünülürse miyelin kılıf, kabloyu çevreleyen yalıtım malzemesine benzetilebilir. Sinir lifinde ileti hızını arttıran diğer bir özellik sinir lifinin çapıdır. Çap büyüdükçe ileti hızı artar. Organizmada, kasları uyaran sinirler gibi iletinin hızlı olduğu sinir lifleri miyelinli ve büyük çaplıdır. Halbuki, ağrı duyusunu taşıyan lifler daha küçük çaplı miyelinsiz liflerdir. Sinir sisteminde farklı tipte sinir hücreleri bulunmaktadır. Şekil 3.3’te görülen sinir hücresi sadece bir tür sinir hücresine örnek oluşturmaktadır. Yapısal açıdan unipolar (tek kutuplu), bipolar (iki kutuplu), sahte unipolar ve multipolar (çok kutuplu) ve aksonsuz nöronlar şeklinde sınıflandırılırlar. Şekil 3.4’te sinir sisteminin farklı bölgelerinde bulunan nöron tiplerine şematik örnekler verilmiştir. Hücresel farklılıklar, sinir hücrelerinin fonksiyonları ile yakından ilişkilidir ve nöronun yapısal özelliklerinin hücre fonksiyonlarına uyumlu bir şekilde biçimlendiği görülmektedir. 61 3. Ünite - Beyin ve Davranış Şekil 3.4 Sinir hücresi türleri: Multipolar, bipolar, unipolar ve aksonsuz nöronlar. Kaynak: http://www.interactive-biology.com/3247/the-neuron-external-structure-and-classification/ Sinir Sisteminin Diğer Hücreleri Merkezî sinir sisteminde, nöronlar dışında hücreler de bulunur (Şekil 3.5). Tümüne birden nöroglia adı verilen bu hücrelerin sayısı sinir hücrelerinin sayısından onlarca kat fazladır. Bu hücrelerden bazıları merkezî sinir sistemindeki aksonların miyelin kılıfını oluşturarak sinirsel iletinin kalitesini ve hızını arttırırken (oligodendroglialar), diğerleri merkezî sinir sisteminde bağışıklık yanıtlarına aracılık ederler (mikroglialar). Oligodendrogliaların etkilendiği bir bozukluk olan multiple skleroz (MS) hastalığında motor ve duysal işlevlerin yanı sıra bilişsel ve duygusal işlevlerde de bozulma ortaya çıkabilmektedir. Bunun nedeni miyelin kaybı sonucu sinirsel iletinin aksamasıdır. Bir başka hücre tipini oluşturan astrositler, sinir hücrelerinin gereksinim duyduğu iyon ve molekül dengesinin sağlanması, sinir hücreleri arasında yeni bağlantıların oluşmasının düzenlenmesi ve kandan beyne madde geçişinin kontrolü gibi daha geniş etkinliğe sahip hücrelerdir. Sinir sisteminde bulunan diğer bir hücre tipi ise epandim hücreleridir. Bu hücreler beyin omurilik sıvısının yapımından sorumludur. Merkezî sinir sistemi dışındaki aksonların miyelin kılıfı başka bir hücre tipi olan Schwann hücreleri tarafından yapılır. 62 Psikoloji Şekil 3.5 Nöroglia tipleri: Oligodentrosit, mikroglia, astrosit, ve ependimal hücre. Kaynak: http://www.biyolojidefteri.com/index.php/glia-hucreleri Sinir Hücrelerinde Uyarının Oluşması, İletilmesi ve Aktarılması Sinir Hücresinde Uyarı Nasıl Oluşur? Sinir hücreleri uyarılabilen ve uyarıyı iletebilen hücrelerdir. Sinir hücrelerinin bu özellikleri elektriksel ve iyonik yoğunluk dinamiklerine bağlı olarak gözlenir. Dinlenim durumundayken hücre zarının iç ve dış yüzeyi arasında, hücre içi her zaman negatif olacak şekilde, yaklaşık 70 mVolt’luk (miliVolt=1/1000 volt) bir potansiyel farkı vardır. Buna zar dinlenim potansiyeli denir. Bu durumun nedeni, eksi yüklü moleküllerin hücre içi yoğunluklarının hücre dışına göre daha yüksek olmasıdır. Hücre içi ve dışı arasındaki yük dağılımındaki farklılığın dışında iyonların dağılımı da farklıdır (Şekil 3.6). Şekil 3.6 İyonlar hücre içi ve hücre dışı sıvıda farklı yoğunlukta bulunurlar. Dinlenim durumunda pozitif iyonlar olan sodyum (1 pozitif yüklü, Na+) hücre dışında, potasyum (1 pozitif yüklü, K+) ise hücre içinde daha fazladır. Negatif iyon olan klor (1 negatif yüklü, Cl-) da hücre dışında fazladır. Dinlenim durumunda hücre içi hücre dışına göre daha negatif yüklüdür. Hücre içindeki negatif yüklü molekülleri başlıca (şekilde A ile temsil edilen) proteinler oluşturur ve proteinler hücre dışına çıkamazlar. İyonlar ise hücre zarından sadece kanallar aracılığıyla geçebilmektedir. Cl-: Klor, Na+: Sodyum, K+: Potasyum, A: negatif yüklü hücre zarından geçemeyen proteinler. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Membrane_ potential 63 3. Ünite - Beyin ve Davranış İyonların hücre zarının iki tarafı arasında hareketi iyon kanalları aracılığıyla gerçekleşir. Hücrenin uyarılması ile birlikte, hücre zarında açılan kanallar pozitif yüklü parçacıkların (iyon) hücre içine girmesini sağlar. Bu iyon hareketi zar potansiyelinde değişime neden olur; dinlenim zar potansiyeli azalır (potansiyel farkı 0’a yaklaşır). Bu yanıta depolarizasyon denir. Hücre zarındaki potansiyel farkının tekrar dinlenim durumuna geri dönmesine ise repolarizasyon adı verilir. Bazen bu potansiyel farkı dinlenme durumuna göre daha da artabilir (hiperpolarizasyon). Hücre zarındaki potansiyel değişimleri hücreye yerleştirilen bir elektrot yardımıyla kaydedilebilir ve elde edilen kayıtlarda dinlenim zar potansiyeli olan değerden 0’a doğru yükselen çizgiler depolarizasyonu; dinlenim zar potansiyeline doğru alçalan çizgiler repolarizasyonu gösterir (Şekil 3.7). Bir sinir hücresinde oluşan uyarının diğer hücreye aktarılması için, oluşan elektriksel sinyalin sinir hücresinin aksonu boyunca ilerlemesi gerekir. Halbuki, uyarılma sonucu sinir hücresinin belirli bir bölgesinde oluşan depolarizasyon dalgası hücre zarı boyunca ilerlerken azalarak söner. Bu elektriksel sinyallerin uzun mesafelerde eksilmeden ilerlemesi için aksiyon (hareket) potansiyeli adını verdiğimiz daha büyük iyon hareketinin yol açtığı elektriksel yanıtın oluşması gerekir. Aksiyon potansiyeli, sinir hücresinin belirli bir eşik seviyenin üzerinde uyarılması durumunda ortaya çıkan ve anlık olarak hücre zarının iç tarafının dışına göre 0’dan büyük (pozitif) bir değer aldığı özel bir depolarizasyon şeklidir. Aksiyon potansiyeli bir kez oluştuğunda akson ucuna kadar eksilmeden ulaşır. Aksiyon potansiyelleri “ya hep ya hiç” yasasına göre varlık gösterirler. Yani aksiyon potansiyelini oluşturmak için yeterli bir uyaran şiddeti daha da artarsa aksiyon potansiyeli dalgasının büyüklüğü değişmez. Bu elektrik anahtarını açmaya benzer; düğmeye ne kadar hızlı veya sert basarsanız basın, elde ettiğiniz ışığın düzeyi aynıdır. Aksiyon potansiyelini oluşturan aksonun başlangıç noktasında bulunan ve belirli bir derecede depolarizasyon oluştuğunda açılan sodyuma geçirgen iyon kanallarıdır. Aksiyon potansiyelinin ilerleme hızı, ranvier boğumlarında oluşarak sıçrayıcı karakterde ilerlediği için miyelinli liflerde daha yüksektir. Şekil 3.7’de aksiyon potansiyeli sırasında elektriksel değişiklikler ve altında yatan iyon hareketleri şematik olarak özetlenmiştir. Şekil 3.7 Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Action_potential Aksiyon potansiyelinin ortaya çıkışı: Zar potansiyeli uyarılma eşiğine ulaştığında, sodyum (Na+) kanalları açılır, yoğunluk farkı ve pozitif yükü nedeniyle sodyum hücre içine akın eder ve aksiyon potansiyeli oluşur. Aksiyon potansiyelinin çıkan koluna depolarizasyon fazı ya da yükselen faz; inen koluna da repolarizasyon fazı ya da alçalan faz denir. Depolarizasyon fazı zirve noktasına ulaşmadan önce potasyum (K+) kanalları açılır ve potasyum bu noktada gözlenen hem yoğunluk farkı hem de pozitif yükü nedeniyle hücre dışına çıkar. Bu sırada sodyum kanalları kapanır (tepe noktası) ve artık sodyum hücre içine giremez. Fakat potasyum hücreyi terk etmeye devam ettiği için repolarizasyon ortaya çıkar. Zar potansiyeli dinlenim potansiyeline ulaştığında potasyum kanalları kapanmaya başlar ve bu süreçteki gecikmeye bağlı olarak hiperpolarizasyon ortaya çıkabilir. 64 Psikoloji Aksiyon potansiyelinin altında yatan iyonik dinamiklerin animasyonları için http:// psych. hanover.edu/javatest/neuroanim/neurons/ActPot.html ve http://www.blackwellpublishing. com/matthews/channel.html adreslerini ziyaret edebilirsiniz. Miyelinsiz ve miyelinli liflerde aksiyon potansiyeli iletiminin animasyonu için http://www. blackwellpublishing.com/matthews/actionp.html adresini ziyaret edebilirsiniz. Her bir nöron hem uyarıcı hem de baskılayıcı sinyaller alabilir. Eğer toplam uyarıcı sinyaller baskılayıcı sinyallerden fazla ise nöronun aksiyon potansiyeli oluşturma olasılığı artar. Bir Hücrede Aksiyon Potansiyeli ile Taşınan Elektriksel Sinyal Diğer Hücrelere Nasıl İletilir? Aksonların uç bölgelerinde (uç düğmeleri) zarla çevrili kesecikler içinde nörotransmiter dediğimiz kimyasal haberci moleküller bulunur. Hücrenin bu molekülleri dışarıya salgılaması için hücre içine kalsiyum (Ca2+) girişi gereklidir. Sinir hücresinde oluşan aksiyon potansiyeli akson ucuna kadar ulaştığında kalsiyum kanalları açılır ve aksonun ucundan hücre içine kalsiyum girişi olur. Hücre içine giren kalsiyum akson ucundaki keseciklerin hücre zarıyla birleşip içindeki kimyasal haberci molekülleri dışarı salmasına yol açar. Böylece, sinir aksonu boyunca aksiyon potansiyeli şeklinde elektriksel olarak iletilen sinyal, diğer hücreye kimyasal olarak aktarılmış olur. Bu nedenle sinir hücreleri arasındaki haberleşmeyi elektrokimyasal olarak tanımlıyoruz. Sinir Hücreleri Arasında Haberleşme Sinir hücreleri arasında iletiyi sağlayan özelleşmiş bağlantı bölgelerine sinaps (kavşak) denir. Sinir hücreleri arasındaki kimyasal haberleşme sinapsta gerçekleşir. Sinapsın yapısına daha yakından bakacak olursak sinyali ileten hücrenin sinyali alan hücre ile yakınlaştığı özelleşmiş bölgeler olduğunu görürüz. İki sinir hücresinin birbirine yakınlaştığı zarların arasında dar bir aralık bulunur. Bu aralığa sinaptik aralık denir. Sinaptik aralıktan önceki sinaps öncesi zar olarak adlandırılan hücre zarı bölümü, iletici nörona aittir. Kimyasal habercinin (nörotransmiter) salgılandığı yer burasıdır. Sinaptik aralıktan sonraki alıcı nörona ait hücre zarı bölümüne sinaps sonrası zar denir. Nörotransmiter ile etkileşime giren moleküller (reseptörler) genellikle sinaps sonrası zarda bulunur (Şekil 3.8). Sinaptik bağlantılar bir sinir hücresinin akson sonu ile diğer sinir hücresinin a) dendriti, b) hücre gövdesi ya da c) aksonu arasında olabilir. Sinir hücreleri arasında sinaptik bölgelerde oluşan haberleşme çoğunlukla nörotransmiterler aracılığıyla gerçekleşir fakat tek haberleşme biçimi bu değildir. Kimyasal sinapsların dışında, diğer bir nöronlar arası bağlantı şekli, elektriksel sinapslardır. Elektriksel bağlantı bölgelerinde iyon geçişine izin veren kanallar karşılıklı dururlar. Elektriksel bağlantılarda nörotransmiter salgısı yoktur; bunun yerine, hücreler arası iyon geçişleri olur. Elektriksel bağlantılardaki ileti kimyasal sinapslardaki iletiye göre çok daha hızlıdır. Bir sinir hücresi üzerinde, binlerle ifade edilebilecek sinaptik bağlantı mevcuttur. Kurulan sinaptik bağlantılardan farklı nörotransmiterler salgılanır. Sinir hücresi kendine ulaşan sinyallerin bir anlamda matematiksel toplamına göre uyarılır ya da baskılanır. Buna kendi yaşantımızdan örnek verebiliriz: Bir konuda karar 65 3. Ünite - Beyin ve Davranış vermemiz gerektiğinde çok sayıda kişiden farklı fikirler bize ulaşır ve etki güçleri farklı olan bu fikirleri değerlendirmeye alır ve bir sonuca ulaşırız. Bizler de başkalarının (hatta fikir aldığımız kişilerin de) kararlarını etkileriz. Benzer şekilde tek bir sinir hücresi, aksonal dallanmalar aracılığıyla çok sayıda sinir hücresi ile sinaptik bağlantılar kurar. Böylece, sinir sisteminin trilyonlarla ifade edilebilen sinaps sayısı ile oldukça karmaşık bir haberleşme ağı oluşur. Şekil 3.8 Sinaptik iletinin şematik gösterimi. Sadeleştirme amacıyla tek bir sinaptik bağlantı örneği verilmiştir. Gerçekte bir hücrenin üzerinde çok sayıda sinaptik bağlantı bulunmaktadır. Akson uçlarındaki kesecikler nörotransmiter moleküllerini içermektedir. Aksiyon potansiyeli akson sonlanmasına ulaştığında, kesecikler hücre zarına doğru harekete geçer ve nihayet zar ile bütünleşip açılarak içerdikleri molekülleri sinaptik aralığa boşaltırlar. Sinaptik aralıktaki moleküller sinaps sonrası zara bağlı reseptörlerle etkileşime girerek, bu alıcı hücrenin fonksiyonunu etkilerler. Sinaptik ileti birçok yol ile sonlandırılabilir. Bunlardan biri nörotransmiterin sinaptik aralıktan sinaps öncesi hücreye geri alınmasıdır. Bu moleküller tekrar kesecikler içinde depolanarak bir sonraki aksiyon potansiyeli akson sonuna ulaştığında yine sinaptik boşluğa salınır. Kaynak: Myers, D. G. (2011). üzerinde bulunan taş›y›c› Sinaps yapısı ve sinaptik ileti ile ilgili daha fazla bilgi için https://www.youtube. com/watch?v=UyOW2hPwVNU adresindeki videoyu seyredebilirsiniz. Bir sinir hücresinde uyarının oluşması, iletimi ve diğer hücreye aktarımı sürecini 2 sinir hücresi örneğinde sıralı şekilde özetleyelim; 66 Psikoloji 1. Birinci sinir hücresine farklı kaynaklardan gelen uyarıların toplamı eşik seviyenin üzerinde bir depolarizasyon oluşturur ve hücrede aksiyon potansiyeli gelişir. 2. Aksiyon potansiyeli akson boyunca ilerler ve akson ucuna ulaşır. 3. Kalsiyum kanalları açılır ve kalsiyum hücre içine girer. 4. Nörotransmiter sinaptik aralığa salınır. 5. Nörotransmiter, ikinci hücredeki reseptörüne (sinaps sonrası zar bölgesinde bulunur) bağlanır. 6. İkinci hücrede reseptörün bağlantılı olduğu hücresel yanıtlar oluşur. Bütün duyularımızın, duygularımızın, zihnimizin ve hareketlerimizin altında yatan süreçler, nöronların oluşturduğu karmaşık ağlarda gerçekleşen bu elektrokimyasal dinamiklere dayanmaktadır. 1 Bir toksinin sinirsel iletiyi engellediği biliniyor. Sizce bu madde sinirsel iletiyi hangi aşamalarda etkileyebilir? SİNİR SİSTEMİNİN KİMYASAL ÖZELLİKLERİ Nörotransmiterler ve Reseptörleri Akson uçlarından salınan kimyasal haberci moleküllere nörotransmiter adı verildiğini belirtmiştik. Bu moleküller, yukarıda da ifade edildiği gibi, salınıncaya kadar akson sonlanmalarında kesecikler içinde dururlar. Nörotransmiterler, sinaps öncesi zardan sinaptik aralığa salınır ve reseptör adını verdiğimiz nörotransmitere özgü alıcı moleküller ile etkileşime girer. Nörotransmiterin reseptörüne bağlanması- bir anahtarın kilidi açması gibi- reseptörün bağlantılı olduğu hücre içi mekanizmaları başlatarak hedef hücrenin işleyişini etkiler. Salınan nörotransmiterin reseptörü alıcı sinir hücresinde olabildiği gibi, salgıyı yapan sinir hücresinde de bulunabilir. Böyle bir durumda sinaptik aralıkta bulunan nörotranstransmiter, salındığı hücre üzerinde bulunan reseptörünü etkileyerek kendi salınımını artırabilir ya da azaltabilir. Bu tür ayarlayıcı reseptörleri bir termostatın kontrol ünitesi olarak düşünebiliriz; sıcaklık belirli bir seviyenin üstüne çıktığında sıcaklık artışı durdurulabilir. Benzer şekilde sinaps aralığındaki nörotransmiter seviyesi belirli bir seviyeye ulaştığında, sinaps öncesi reseptörleri uyararak daha fazla nörotransmiter salınmasını engelleyebilir. Sinir sistemi, nöral işleyişin optimal düzeyde gerçekleşmesi için bu tür düzenleyici mekanizmalara bir çok seviyede sahiptir. Sinir sisteminde farklı moleküler yapıda nörotransmiterler vardır. Ayrıca, tek bir nörotransmiter için birden fazla reseptör çeşidi bulunmaktadır. Tek bir nörotransmitere ait farklı reseptör tiplerine, ilgili nörotransmiterin reseptör alt-tipleri denir. Örneğin, dopamin adı verilen nörotransmiterin en az beş farklı reseptör bulunur. Nörotransmitere verilen yanıtın ne olacağını hedef hücrede bulunan reseptör alt-tipleri belirler. Bazı durumlarda iki farklı reseptör alt-tipi, birbirine zıt etki gösterebilir ve buna bağlı olarak aynı nörotransmiterin iki farklı hücrede iki farklı yanıtı oluşabilir. Örneğin, dopamin molekülleri D1 reseptörüne bağlandığında sinaps sonrası hücre uyarılırken, D2 reseptörüne bağlandığında sinaps sonrası hücre baskılanır. Hem nörotransmiter hem de reseptör tiplerindeki çeşitlilik, sinir sistemindeki kimyasal iletimin anlaşılması ve kontrol edilmesini zorlaştıran kompleks özelliğini ortaya koymaktadır. Sinaptik düzeyde haberleşme gerçekleştikten sonra iletişimin kesilmesi de önemlidir. İletinin sonlandırılması için, nörotransmiter sinaptik aralıktan farklı 3. Ünite - Beyin ve Davranış yollarla uzaklaştırılır: 1- Nörotransmiter, enzimler tarafından parçalanabilir; 2Salgılandığı hücreye tekrar geri alınabilir. Bu geri alıma reuptake denir; 3- Nörotransmiter bağlandığı reseptörüyle birlikte sinaps sonrası hücre içine alınabilir; ya da 4- Sinaptik aralığın dışına sızarak astrositler tarafından tutularak parçalanabilir. Nörotransmiter-Reseptör Etkileşimi Hedef Hücrede Neyi Değiştirir? Etki, reseptörün bağlı bulunduğu hücre içi öğelerle ilişkilidir. Bu etkileri, oluş hızlarına göre sıralayacak olursak: (1) Hedef hücrenin zarında bulunan iyon kanallarının açılmasına ya da kapanmasına yol açabilir. Böylece, hücrenin zar potansiyeli değişir; yani, depolarize ya da hiperpolarize olabilir (milisaniyeler içinde). (2) Hedef hücrede bulunan enzimlerin etkinliği değiştirebilir (dakika-saatler içinde). (3) Yeni proteinlerin yapımını arttırabilir ya da baskılayabilir (günler-haftalar içinde). Bir reseptörün etkinliğini başlatan moleküllere o reseptörün agonistleri denir. Her bir reseptöre özgü nörotransmiter, o reseptörün doğal agonistidir. Reseptörler doğal agonistleri dışındaki moleküller tarafından da uyarılabilir (örn ilaçlar, toksinler). Agonistlerin aksine, reseptörün nörotransmiteri tarafından uyarılmasını engelleyen moleküllere antagonist maddeler denir. İlaçlar ve toksinler aynı zamanda antagonist maddeler olarak da etki gösterebilirler. Burada dikkat edilmesi gereken detay reseptör antagonistlerinin ek bir etkiye sahip olmadığı, sadece nörotransmiterin varlığında onun etkisini engellediğidir. Agonist ve antagonist terimleri sıklıkla sinir sistemini etkileyen ilaçlar için kullanılmaktadır. Nörotransmiter Tipleri Nörotransmiterler kimyasal yapılarına göre farklı gruplara ayrılırlar. Glutamat ve GABA Beyinde temel uyarıcı nörotransmiter glutamat, temel baskılayıcı nörotransmiter ise GABA’dır. Beyinde yaygın olarak bulunan her iki nörotransmiter de amino asit yapısındadır (amino asitler proteinlerin temel yapı taşlarıdır). Glutamat öğrenme ve hafızanın oluşması için gerekli bir nörotransmiterdir. Glutamatın bu rolü nöronlar arasındaki bağlantıları güçlendirmesine dayandırılmaktadır (Newpher & Ehrens, 2008). Fakat glutamatın aşırı salgılanması nöronlar açısından toksik etki gösterir ve hücre ölümüne yol açabilir. Bu nedenle aşırı glutamat salgısına yol açan durumlarda (örn. beyin damarlarında tıkanma ya da beyin zedelenmesi gibi) glutamat aktivitesini bir glutamat antagonisti ile baskılamak beyinde oluşabilecek hasarı azaltabilmektedir (Çolak ve ark, 2003). Glutamatın aksine GABA, merkezî sinir sisteminin temel baskılayıcı nörotransmiteridir. GABA reseptörlerinin uyarılması, hiperpolarizasyona neden olarak bu reseptörün bulunduğu hücrelerin aksiyon potansiyeli oluşturma olasılıklarını düşürür. Alkolün etkisi büyük oranda GABA reseptörleri üstündeki etkisine bağlıdır. Benzer şekilde, klinikte endişe azaltıcı ilaçların önemli bir bölümü de GABA iletimini arttırmak yoluyla etki göstermektedir. Glutamat ile GABA aktivitesi arasındaki denge, merkezî sinir sistemimizin sağlıklı işleyişi için büyük bir öneme sahiptir. Örneğin, GABA reseptörlerini baskılamak epileptik nöbetlere (sara nöbetleri) neden olabilir. Bu nedenle epilepsinin bazı tiplerinde GABA/glutamat dengesinin glutamat lehine bozulduğu düşünülmektedir. 67 68 Psikoloji Asetilkolin Asetilkolin, ilk keşfedilen nörotransmiterdir. Sinir sisteminin bir çok bölgesinden salınır. Merkezî sinir sisteminde bazı nöronlar, iskelet kasını uyaran motor nöronlar, otonom sinir sisteminin parasempatik nöronları asetilkolin salgılar. Asetilkolin reseptörlerinin alt-tipleri organlara göre farklılık gösterir. Örneğin, iskelet kası üzerinde bulunan asetilkolin reseptörleri ile kalp kasındaki reseptörler farklı tiptedir. Dolayısıyla merkezî sinir sistemine geçmeyen ve asetilkolinin iskelet kasını uyarmasını engelleyen antagonist maddeler kalp hızını etkilemez. Merkezî sinir sisteminde, asetilkolin hareket ve bellek için önemli olan sinirsel devrelerin işleyişi için gereklidir. Asetilkolinin etkisini engelleyen ve merkezî sinir sistemine geçebilen kimyasallar hafıza oluşumunu engeller. Alzheimer hastalığında, beyinde hafıza ile ilgili alanlar olan beyin kabuğu ve hipokampusa asetilkolin sağlayan nöronların eksildiği gözlenmiştir. Asetilkolin sinaptik aralıkta bulunan bir enzim tarafından parçalanır. Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin Dopamin, serotonin, adrenalin (epinefrin) ve noradrenalin (norepinefrin) amin yapısında norotransmiterlerdir. Beyin sapında bulunan nöronlar tarafından salgılanırlar. Ayrıca, -serotonin hariç- böbrek üstü bezinden kana da salgılanırlar. Otonom sinir sisteminin sempatik sinirlerinden sadece norepinefrin salgılanır. Amin yapısındaki bu nörotransmiterler merkezî sinir sisteminde yaygın etkilere sahiptir. Uyku-uyanıklık durumu, duygu-durumun belirlenmesi, ödül sistemi, dikkat ve öğrenme süreçleri için gereklidirler. Bu nörotransmiterlerden serotonin özellikle duygu-durum, iştah ve uykuyu düzenleyen bir nörotransmiterdir. Örneğin, depresyonun düşük serotonin etkinliğine bağlı olduğu varsayılır. Bu nedenle, serotonin etkinliğini arttıran ilaçlar (örneğin seçici serotonin geri alımını engelleyen ilaçlar) depresyon tedavisinde kullanılır. Düşük serotonin seviyesinin aynı zamanda saldırganlık davranışında artışa ve dürtü kontrolünde azalmaya neden olduğu kabul edilmektedir. İntihar eden bireylerin beyinlerinde serotonin ürünleri düşük bulunmuş ve bu bireylerin depresyon semptomlarının yanı sıra kendine yönelik saldırganlık gösterdiği bildirilmiştir (Bach-Mizrachi ve ark, 2006; Oquendo & Mann, 2000). Yine birçok psikiyatrik bozukluğun dopamin sistemindeki bozukluktan kaynaklandığı düşünülmektedir. Örneğin, belirli beyin bölgelerinde dopamin aktivitesindeki artışın şizofreni ile ilişkili olduğu kabul edilmektedir. Bu görüşü destekler nitelikte, dopamin seviyesini arttıran bazı ilaçların kullanımı şizofreni benzeri durumlara sebep olabilmektedir. Dopamin beynin ödül sistemi ile ilgili sinirsel devrelerde de etkin bir nörotransmiterdir; yemek ve seks gibi doğal ödüller tüketildiğinde veya bu ödülleri çağrıştıran uyaranların varlığında dopamin aktivitesi artar. Kokain ve amfetamin gibi kimyasalların bağımlılık oluşturmasının altında, bu maddelerin dopamin seviyesini arttırarak beynimizin ödül devresini aktive etmesinin (daha doğrusu rehin almasının) yattığı bilinmektedir. Norepinefrinin ise merkezî sinir sisteminde öğrenme, uyanıklık ve dikkatin sağlanmasında önemli rolü vardır. Gün içinde sık sık kontrolsüz uykuya dalma ile karakterize bir hastalık olan narkolepside kullanılan bazı ilaçlar norepinefrin reseptörlerini uyararak etki gösterir. Son olarak sinir sisteminin işleyişini etkileyen kimyasal moleküllerin yukarıdaki klasik nörotransmiterlerle sınırlı olmadığını belirtmek gerekir. Burada belirtilmeyen, diğer amino asit ve amin yapısında norotransmiterler mevcuttur. Ayrıca, peptit ve gaz yapısında bulunan haberciler de sinir sistemimizin işleyişini belirler. 69 3. Ünite - Beyin ve Davranış Nörotransmiter Fonksiyon Olgu Glutamat Beyindeki temel uyarıcı nörotransmiterdir. Aktarılan bütün bilgiler glutamat aktivitesine bağlıdır. Bellek Aşırı glutamat aktivitesi sara benzeri nöbetlere ve nöron hasarına yol açabilir. GABA (gamma aminobutyric acid) Beyindeki temel baskılayıcı nörotransmiterdir. Uyku, sakinleşme (sedasyon) GABA etkinliğini arttıran ilaçlar sakinleştirici etki gösterir ve uykuya eğilim oluşturur. Asetilkolin Kasların hareketi, öğrenme ve bellek, organların otonom kontrolü Alzheimer hastalığında asetilkolin sağlayan nöronların eksildiği gözlenmiştir. Dopamin Hareket, öğrenme, ödül, motivasyon Parkinson hastalığında dopamin sağlayan nöronların eksildiği gözlenmiştir. Şizofrenide ise dopamin aktivitesinde artış gözlenir. (Her iki klinik tabloda dopamin farklı nöron topluluklarından kaynaklanır) Serotonin Duygu-durum, iştah, uyku, dürtüsellik Serotonin seviyesindeki düşüş depresyon ve saldırganlık ile ilişkilendirilmiştir. Uyanıklık ve dikkat Depresyon, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, narkolepsi gibi merkezî sinir sistemini ilgilendiren farklı bozuklukların tedavisinde norepinefrin etkinliğini arttıran ilaçlar kullanılır. Norepinefrin Tablo 3.1 Aşağıdaki tabloda bazı nörotransmiterler ve kanıtlanmış işlevleri yer almaktadır. SİNİR SİSTEMİNİN YAPISAL VE İŞLEVSEL ÖZELLİKLERİ Sinir sistemini oluşturan yapılar belirli işlevleri gerçekleştirmek üzere birbiriyle bağlantılı çalışmaktadır. Bu nedenle yapı işlev ilişkisini işlerken anatomik yerleşimden çok temel işlevler dikkate alınacaktır. Şekil 3.9’da belirli beyin bölgeleri görülmektedir. Şekil 3.9 Beyin yapıları ve yerleşimlerine genel bir bakış. Sağ tarafta beyin orta hattan kesilmiştir ve orta hat yapıları görülmektedir (sırasıyla omuriliğin üstünde beyin sapı ve beyin sapının üzerinde hipotalamus ve talamus görülmektedir. Şekilde bazal gangliyonlar gösterilmemiştir. Kaynak: Myers, D. G. (2011) 70 Psikoloji Çevresel Sistemle Ön Beyin Arasında Geçişlerin Sağlandığı ve Refleks Merkezlerinin Bulunduğu Temel Yapılar; Omurilik ve Beyin Sapı Omurilik (Medulla Spinalis) Omuriliğin iç yapısını görmek amacıyla enine bir kesi yapılırsa merkezî kanalın etrafında, sinir hücrelerinin gövdelerinden oluşan ve gri cevher adı verilen bir alan dikkati çeker. Gri cevher dışında yer alan sinir uzantılarından oluşan bölgeye beyaz cevher denir. Beyaz cevherde beynin farklı bölgelerinden omuriliğe inen (inici) ve omurilikten beynin farklı bölgelerine çıkan (çıkıcı) motor ve duysal yollar vardır. Bu yolları oluşturan aksonların önemli bir bölümü miyelinli olduğu için gri cevherin çevresi beyaz görünüme sahiptir. Gri cevherin öne ve arkaya doğru yönelim gösteren çıkıntılarına sırasıyla ön ve arka boynuzlar adı verilir. Ön boynuzda, iskelet kaslarına giden somatik motor nöronlar bulunur. Motor sinir uzantıları omuriliği ön boynuzdan terk eder ve spinal sinirler içinde ilerleyerek iskelet kaslarına ulaşır. Spinal sinirler içinde motor sinir lifleriyle birlikte (fakat ters yönde) seyreden duysal lifler ise omuriliğe arka kök hizasından giriş yaparak gri maddedeki ara nöronlarla (ya da direkt olarak ön boynuzdaki motor nöronlarla) bağlantı kurar (Şekil 3.10). Omuriliğin önemli işlevlerinden biri, duysal ve motor sinyalleri ileten sinirler için geçiş yolu oluşturmasıdır. Omuriliğe ait ara-nöronlar geçiş yollarındaki ara durakları oluşturur. Örneğin, duysal lifler taşıdıkları sinyalleri, omurilikte bağlantı kurdukları ara nöronlar aracılığıyla merkezî sinir sisteminin üst bölgelerine iletirler. Ara-nöronların işlevi bununla sınırlı değildir. Bu hücrelerin kendi aralarında kurdukları sinirsel ağlar sayesinde bazı-otonom ya da somatik-refleksler veya hareket kalıpları omurilik seviyesinde bütünleştirilir. Hayvanlar üzerinde gerçekleştirilen çalışmalar, omuriliğin üst beyin merkezleri ile bağlantısı kesildiğinde, şok devresi atlatıldıktan sonra; kas refleksleri, ağrılı uyarana yanıt olarak uyarılan uzvu geri çekme, yürüme ve kaşınma gibi davranış kalıplarının gerçekleştirilebildiğini göstermektedir. Yürüme örneğinde olduğu gibi hareketlerin bir bölümü ön-arka ve karşı taraf uzuvlarının kullanılmasını gerektirmektedir ki bu bize, omurilikte, farklı düzeylerde ve çapraz bağlantılardan oluşan kompleks hareket devrelerinin varlığını gösterir. Yukarıda çevresel sinir sistemini açıklarken, merkezî sinir sisteminin duysal girdiler ve motor çıktılar arasındaki bütünleştirmeyi sağladığını ve bütünleştirme işlevinin omurilikten kortekse kadar merkezî sinir sisteminin farklı düzeylerinde gerçekleştiğini belirtmiştik. Omurilik refleksleri, merkezî sinir sisteminin bütünleştirici rolünün en alt basamaktaki örneklerini oluşturmaktadır. Bu nedenle, omurilik reflekslerine aracılık eden sinirsel devrelerinin anlaşılması, merkezî sinir sisteminin daha üst basamaklarındaki nöronlar arası etkileşimlerin anlaşılması için temel niteliğindedir. Bir uyarana verilen motor yanıtlar için gerekli olan devre elemanları en sade şekilde refleks yayı ile ifade edilir. Refleks yayını oluşturan ögeler: duysal reseptör, afferent (duysal) nöron, refleks merkezi, efferent (motor) nöron ve yanıt organından oluşmaktadır. Refleksin işlem merkezi, duysal ve motor sistem arasında sinaptik bağlantıların kurulduğu bölgedir ve merkezî sinir sisteminde bulunur. Refleksler, duyuyu taşıyan sinir sistemi bölümüne ya da organa göre (örn. somatik, otonom, işitme refleksleri); o refleks için gerekli olan bağlantıların kurulduğu merkezî sinir sistemi bölgesine göre (örn. omurilik, beyin sapı refleksleri); duysal nöronla motor nöron arasındaki bağlantıların sayısına göre (örn. tek sinapslı, çok 71 3. Ünite - Beyin ve Davranış sinapslı refleksler) göre adlandırılabilir. Refleksler istemsiz motor yanıtlardır; bu yönüyle bilinçli gerçekleştirdiğimiz hareketlerden ayrılırlar. Diğer taraftan, istemli hareketlerimizin refleks bileşenleri vardır ya da tersinden istemsiz gerçekleşen refleks yanıtlar istemli şekilde baskılanabilir. Örneğin, bilinçli olarak başlattığımız yürüme davranışının ve okuma sırasındaki göz hareketlerinin büyük bir bölümü sırasıyla omurilikte ve beyin sapında bütünleştirilen refleks mekanizmalarla devam eder ya da yüksek bir sese karşı başlangıçta verdiğimiz istemsiz ürkme yanıtı tekrarlayan uyarılarda istemli bir şekilde engellenebilir. Duysal reseptörler nörotransmiter reseptörlerinden farklıdır. Nörotransmiter reseptörleri hücre zarında ya da hücre içinde bulunan moleküllerdir. Duysal reseptörler ise ya bir hücrenin kendisi ya da duysal nöronun uzantısının özelleşmiş bir bölümüdür. Dokunma, ağrı, sıcaklık gibi somatik duyulara aracılık eden reseptörler somatik duysal nöronun özelleşmiş bir bölümüdür. Gözde, kulakta ya da tat tomurcuklarında sırasıyla ışık, ses dalgası ya da kimyasal uyaranlarla uyarılan reseptörler ise özelleşmiş hücrelerdir. Şekil 3.10’da omurilik reflekslerine örnekler verilmiştir. Bunlardan tek sinapslı refleks örneği, kasın gerilmeye karşı kasılma yanıtı şeklinde ortaya çıkan kas gerim refleksidir. Daha karmaşık olan geri çekme refleksi ise uyarılan bölgenin ya da vücudun ağrılı uyarandan uzaklaştırılma yanıtıdır ve çok sinapslı reflekse örnektir. Şekil 3.10 Patella (A), geri çekme (B) ve çapraz geri çekme (C) reflekslerinde refleks yayının bileşenlerini oluşturan reseptör (1), afferent sinir (2), omurilikteki refleks merkezî (3), efferent sinir (4) ve yanıt organını/organlarını (5) görmektesiniz. Patella refleksinde duysal ve motor nöron arasında sadece bir bağlantı vardır ve gerilen kasta kasılma yanıtı oluşur (A). Geri çekme ve çapraz geri çekme reflekslerinde ise duysal nöronlar motor nöronlardan önce ara nöronlar ile bağlantılar kurar; sonuçta bazı kaslar kasılırken karşıt kaslar gevşer (B ve C). Bu örneklerde de görüldüğü üzere, nöronlar fonksiyonel ağlar kurarak tepkilerimizin biyolojik donanımını oluştururlar. Daha sonra değineceğimiz daha karmaşık davranışlar ve zihinsel süreçler (örn algılama, bellek, karar verme vs.) sinir sistemimizin üst seviyelerinde yer alan çok daha kapsamlı sinirsel ağlar ve ağ grupları tarafından düzenlenir. Kaynak: http://humanphysiology.academy/Neurosciences%202015/Chapter%202/P.2.2%20Spinal%20 Reflexes.html 72 Psikoloji Bir refleks yayı örneğinin animasyonu için http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/ science/aqa_pre_2011/human/thenervoussystemrev3.shtml adresini ziyaret edebilirsiniz. Beyin Sapı Arka ve orta beyinden oluşan beyin sapı; omurilik, serebellum ve ön beyin bölgeleri arasında geçişlerin ve kritik bağlantıların oluştuğu beyin bölgesidir. Beyin sapı omuriliğin devamı gibidir ve birbiriyle bağlantılı gri madde kümelerinden oluşmuştur. Omuriliktekine benzer şekilde, beyin sapı düzeyinde de kafa sinirleri olarak adlandırılan 12 çift afferent (somatik veya visseral) ve efferent (somatik veya otonom) sinyalleri taşıyan sinirler mevcuttur. Beyin sapında farklı nörotransmiterleri (asetilkolin, dopamin, serotonin ve norepinefrin) salgılayan özelleşmiş çekirdekler vardır. Bu çekirdeklerden kaynaklanan lifler, üst beyin bölgelerine, serebellum (beyincik) ve omuriliğe giderek bu bölgelerin işlevlerini kontrol eder (Şekil 3.11). Örneğin, serotonin salgılayan çekirdekten kaynaklanarak omuriliğe ulaşan lifler ağrı kontrolüne katılır; üst beyin bölgelerine ulaşan lifler ise uykunun gerçekleşmesine aracılık eder. Asetilkolin, norepinefrin ve dopamin salgılayan çekirdeklerden kaynaklanan lifler üst beyin bölgelerine ulaşarak uyanıklık, motivasyon ve dikkati arttıran sinyaller gönderir. Beyin sapından kaynaklanarak beyin kabuğuna direkt ya da indirekt uyarıcı sinyaller gönderen bu çekirdeklerin oluşturduğu yapıya retiküler aktive edici sistem (RAS) adı verilir. Eğer retiküler aktive edici sistemin üst beyin bölgeleri ile bağlantısı kesilirse bu uyarıcı sinyaller kesildiğinden organizma kalıcı komaya girer. Tablo 3.2 Beyin Sapının Temel İşlevleri 1- Solunum ve dolaşım fonksiyonlarının kontrolü 2- Göz hareketlerinin kontrolü 3- Görsel ya da işitsel reflekslerin bütünleştirilmesi 4- Yutma, öksürme, çiğneme, esneme, hapşırma, kusma, göz kırpma gibi- istemli ya da refleks hareketlerin- koordinasyonu 5- Uyku-uyanıklık ve dikkatin kontrolü 6- Ağrı kontrolü 7- Diğer merkezî sinir sistemi bölgeleriyle (korteks, serebellum, bazal gangliyonlar) olan bağlantıları sayesinde kasların gerginliği, vücut pozisyonu, denge ve hareketlerin kontrolü 73 3. Ünite - Beyin ve Davranış Şekil 3.11 Beyin sapından kaynak alan dopamin, serotonin ve norepinefrin yolakları. Kalın harfler ile belirtilmiş olan nöron kümeleri başlıkta belirtilen nörotransmiterlerin kaynağını oluşturur. Kaynak: http://what-when-how.com/neuroscience/behavioral-and-psychiatric-disorders-integrative-systems-part-2/ Vücut Dengesinin Korunmasında Çevresel Sistemlerle Etkileşen Merkezî Ön Beyin Bölgesi; Hipotalamus Talamusun altında bulunan hipotalamusun beyin sapı yapılarıyla yoğun etkileşimi bulunur. Hipotalamus aynı zamanda hormon salgılayan ana bez olan hipofiz bezi ile anatomik olarak bağlantılıdır. Hipotalamus, işlevsel açıdan özelleşmiş çok sayıda çekirdekten oluşmuştur. En iyi tanımlanan işlevleri arasında; otonom sinir sisteminin, hormon sisteminin, vücut ısısının, vücut sıvı dengesinin ve biyolojik (sirkadyen) saatin kontrolü sayılabilir. Bu yönüyle hipotalamus, beyin ile çevresel sistemler arasındaki bağlantıları kuran ve vücudun iç dengesinin korunması- 74 Psikoloji na katkı sağlayan merkezî bir beyin bölgesidir. Hipotalamusun, ayrıca davranış üzerinde etkileri vardır. Diğer beyin bölgeleriyle yaptıkları bağlantılar sayesinde; yeme, içme, cinsel davranışlar, korku ve öfke tepkileri gibi davranışların ifadesinde hipotalamus etkin bir role sahiptir. Örneğin, hipotalamusun belirli bir bölgesinin zarar görmesi ile bireyin yeme dürtüsü aşırı derecede artabilir ya da başka bir bölgesinin hasarı tam tersi etki gösterebilir. Hipotalamus ile İlişkili Çevresel Sistemler Bir salgı bezi tarafından kana salgılanan kimyasal haberci moleküllere hormon adı verilir. Hipotalamus-Hipofiz Sistemi Hipofiz bezi ön ve arka olmak üzere iki lobdan oluşmuş hormon salgılayan bir bezdir (Şekil 3.12). Hormonlar kana karıştıktan sonra hedef organları oluşturan hücrelerin yüzeyinde bulunan kendi reseptörlerine bağlanarak hücrelerin etkinliğini kontrol eder. Hücre gövdeleri hipotalamusta bulunan bir grup nöronun aksonları aşağı doğru uzanarak hipofiz bezinin arka lobunda son bulur. Hipotalamustaki bu nöronlar, oksitosin ve vazopressin adı verilen iki ayrı hormonu sentezler ve bu hormonları arka hipofizden kana salgılarlar. Dolayısıyla hipofiz bezinin hormonları gibi görünen bu moleküller aslında hipotalamus kaynaklıdır. Oksitosin hormonu, doğum sırasında uterus kasının ve memedeki süt kanallarının kasılmasından sorumludur. Vazopressin ise vücut sıvısını dengelemek üzere böbreklerden süzülen suyun kan dolaşımına geri kazanılmasını sağlar. Ayrıca damar kasıcı etkisi de vardır. Şekil 3.12 Hipotalamus-Hipofiz sistemi. Hipotalamus hipofiz bezine bir sapla bağlıdır. Hipofizin arka lobundan hipotalamus hormonları salgılanırken, ön lobundan hipofiz hormonları yine hipotalamusun kontrolü altında salgılanır. Kaynak: http://www.bilimvesaglik.com/sinir-sistemi/hipotalamus.html Ön hipofiz bezinden salgılanan ve hipofiz hormonları olarak adlandırılan 6 farklı hormon ise ön hipofiz lobunda bulunan hücreler tarafından sentezlenip kana verilir. Hipotalamus, bu hormonlarının salgısını kontrol eden moleküllerini, hipofiz bezini besleyen damarlara boşaltır. Ön hipofiz lobundan salgılanan ve salgıları hipotalamus tarafından kontrol edilen hormonlar büyüme, süt yapımı, tiroid hormonlarının salgısının kontrolü, cinsiyet hormonlarının salgılanması, eşey hücre yapımının kontrolü ve adrenal bez kabuğundan kortizol salgısının uyarılmasını sağlarlar. Hormonların etkilediği hedef organlar yine hormon salgılayan bezler olabilir. Böylece, üç farklı yapı (hipotalamus- hipofiz bezi- hedef bez) arasında kimyasal olarak bağlantılı bir haberleşme ağı kurulmuş olur. 75 3. Ünite - Beyin ve Davranış Hormonal eksenlerde salgı kontrolü iki yönlüdür: (1) Hipotalamustan kaynaklanan uyarıcı maddeler hipofiz bezindeki hormon salgısını uyarır. (2) Hipofiz bezinden salgılananlar da hedef bezin hormon salgısını uyarır. (3) Hedef bezden salgılanan hormon, kendisinin salgılanmasına yol açan hipotalamus ve hipofiz kaynaklı hormonların yapımını baskılar. Negatif geribildirim (negative feedback) olarak adlandırılan bu düzenleniş yoluyla kandaki hormon seviyeleri sabit bir aralıkta tutulur. Hipotalamus-hipofiz-böbrek üstü bezi ekseni (Şekil 3.13) sıklıkla kişinin stresle karşılaştığı durumlarda aktifleşir ve ilk sinyal üst beyin bölgeleriyle bağlantılı olan hipotalamustan başlar: (1) Hipotalamus, hipofizi besleyen damarlara ACTH salgısını uyaran molekülünü (CRH) salgılar, (2) hipofiz ön lobundan ACTH kana salgılanır, (3) kana karışan ACTH böbrek üstü bezinin kabuk bölgesindeki hücrelerin ACTH reseptörlerine bağlanır, (4) böbrek üstü bezinin kabuk hücrelerinden kortizol kana salgılanır. Böylece hipotalamus tarafından başlatılan sinyal sonucunda kandaki kortizol seviyesi artar. Hipotalamus, ayrıca otonom sinir sisteminin sempatik bölümünü de sinirsel bağlantılarla uyararak böbrek üstü bezinin çekirdeğinden adrenalin salgısına yol açar. Bu düzenlenişlerden birincisi hipotalamusa ait hormonal kontrolü ikincisi ise sinirsel kontrolü yansıtır. Strese yanıt olarak salgısı uyarılan kortizol ve adrenaline, her ikisi de kana karıştığı için stres hormonları denir. Şekil 3.13 Hipotalamushipofiz-böbrek üstü bezi stres tepkisi. Kaynak: https://www.shutterstock.com/image-vector/stress-response-brain-work-during-reaction-1058974697 Hipotalamus başka bir hormon olan melatoninin salgısını da kontrol eder. Melatonin, hipotalamusa yakın yerleşmiş olan pineal bezin hormonudur ve salgılanışı günlük ritim içinde gerçekleşir. Hipotalamusun biyolojik saati kontrol eden çekirdekleri, gözden gelen ışık bilgisi doğrultusunda, pineal bezin salgısı dahil, organların işleyişindeki günlük ritmi dış ortama uygun hâle getirir. Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı gibi hipotalamus hormon sisteminin işleyişini kontrol eder. Böylece, hipotalamus hem hipofiz bezinin (direkt etki) hem de hipofiz bezinin kontrol ettiği diğer bezlerin (indirekt etki) hormon salgısının kontrolüne katılır. Vücudumuzdaki hormonlar burada adı geçen hormonlarla sınırlı değildir. Ön hipofiz bezi haraplanmış bir kişinin stres karşısında hormon yanıtı sizce ne olur? 2 76 Psikoloji Otonom Sinir Sistemi Daha önce belirtildiği gibi otonom sinir sistemi çevresel sinir sisteminin bir bölümüdür. Hipotalamus otonom sinir sisteminin isleyişini etkileyen önemli beyin bölgelerinden biridir. Kalp kası, damar çeperinde bulunan düz kaslar, organlara ait düz kaslar ve salgı bezleri, kısaca organlar, sinir sisteminin istemsiz çalışan bir bölümü tarafından kontrol edilir. Bu sisteme otonom sinir sistemi denir. Otonom sinir sistemi kendi içinde sempatik ve parasempatik sistem olarak iki ana kola ayrılır. Genel kural olarak her bir hedef organ, işleyişleri açısından birbirine zıt etki gösteren hem sempatik hem de parasempatik sinirler tarafından uyarılır. Örneğin, kalbe giden parasempatik liflerin uyarısı kalp hızını yavaşlatırken, bu organa gelen sempatik liflerin uyarısı kalp hızını arttırır. Şekil 3.14’te sempatik ve parasempatik sistemin organların işlevleri üzerine etkileri özetlenmiştir. Sindirim sistemi faaliyetini arttırması ve metabolik etkileri nedeniyle anabolik (yapıcı) özelliği ön planda olan parasempatik sistem dinlenme durumunda aktiftir. Sempatik sistemin ise katabolik (yıkıcı) etkisi belirgindir. Sempatik sistemin uyarılmasında 3K kuralı (korku, kavga, kaçma) önerilmiştir. Korku, kavga ve kaçma organizmanın tehlike karşısında verdiği yanıtlardır; bu sırada sempatik sistemin etkinliği artar. Şekil 3.14 Çevresel sinir sisteminin bir alt yapısı olan otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik bölümlerden oluşur. Bu sistemler organlar üstünde birbirine zıt etki gösterir. Örneğin, sempatik sistem sindirim faaliyetlerini baskılarken, parasempatik sistem uyarır. Parasempatik sistemin liflerinden asetilkolin, sempatik sistemin liflerinden noradrenalin salgılanır. Otonom sinirlerin hücre gövdeleri otonom gangliyonlarda bulunur. Otonom sinir sistemi, çevresel sinir sisteminde yer alır, fakat merkezî sinir sisteminden gelen sinyaller tarafından kontrol edilir. Kaynak: http://www.vitalcaremedical.com/index.php?page=autonomic-nervous-system 77 3. Ünite - Beyin ve Davranış Her bir organ otonom sinir sistemi tarafından bölgesel olarak kontrol edilir. Örneğin, gözümüze fazla ışık geldiğinde, parasempatik lifler aracılığıyla göz bebekleri küçülür ya da kan basıncı kısmi olarak düştüğünde-damar düz kaslarını ve kalbi uyaran sempatik uyarı aracılığıyla- damarlar kasılır, kalbin kasılma gücü artar ve basınç normale döner. Verdiğimiz örneklerde ilgili organlar dışındakiler etkilenmemiştir. Bu otonom yanıtlar, beyin sapı ya da omurilik düzeyinde bütünleştirilir. Böbrek üstü bezinin çekirdeği de sempatik sisteme dahil edilebilir. Bu çekirdek uyarıldığında, hücreler-sempatik sisteme özgü olan kimyasal aracı moleküllerini tek bir organa değil kana salgılarlar ve kana karışan moleküller tüm organları (kalp, kaslara giden damarlar, göz, idrar kesesi, sindirim organları, pankreas vs.) birlikte uyarır. Böylece tüm organizma, sempatik sinir sisteminin etkisi altına girer. Bu yanıtların bütününe, kaç ya da savaş yanıtı adı verilir. Bu durumda ortaya çıkan kalp kasının kasılma gücünde ve iskelet kaslarına kan girdisinde artış, kan şekerinde yükselme ve solunum yollarında genişleme, sindirim faaliyetlerinde yavaşlama gibi yanıtlar organizmayı kaçma ve kavgaya hazırlar. Böbrek üstü bezinin çekirdeği merkezî sinir sisteminden kaynaklanan lifler tarafından uyarılır fakat bu olay, genellikle organizmanın tehlike olarak algıladığı bir durumla (stres) karşılaşıldığında gerçekleşir. Kan basıncı artmış ve kalp atışları hızlanmış, ağız kuruluğu olan, göz bebekleri büyümüş bir kişide sizce otonom sinir sisteminin hangi bölümü aktiftir? Kendisine Ulaşan Sinyalleri İşleyerek Beyin Kabuğuna Aktaran Yapı; Talamus Talamus- hipotalamus gibi- orta hatta bulunan çok çekirdekli bir beyin bölgesidir. Talamusun çekirdekleri duysal, motor, duygusal ve bilişsel işlevlerle ilgili beyin bölgelerinden gelen bilgiyi (1) işler, (2) bütünleştirir ve (3) beyin kabuğuna aktarırlar. Somatik ve özel duyulara ait sinyalleri taşıyan sinir lifleri talamusun belirli çekirdeklerine ulaşır ve beyin kabuğunun bu duyularla ilgili özelleşmiş bölgelerine gider. Örneğin, gözden gelen sinir lifleri talamusun görme ile ilgili çekirdeklerine ulaşır. Bu çekirdeklerdeki sinirlerin aksonları da beyin kabuğunda bulunan görme alanına ulaşır. Koku hariç tüm duyulara ait sinyaller, o duyu için özelleşmiş talamus çekirdeğine, oradan da beyin kabuğunun yine aynı duyu için özelleşmiş bir bölgesine iletilir. Diğer yandan, talamus ile beyin kabuğu arasındaki sinyal iletimi tek taraflı değildir; beyin kabuğunun ilgili alanlarından geriye (talamusa) sinyaller gelir. Başka bir ifadeyle talamus ve beyin kabuğu karşılıklı haberleşir. Bu karşılıklı haberleşme bize beyin kabuğunun da, kendisine gelen bilgi doğrultusunda talamusun etkinliğini kontrol ettiğini göstermektedir. Duygular ve Hafıza ile İlgili Sinirsel Devrelerin Oluşturduğu Limbik Sistem; Amigdala ve Hipokampusun Özgün Rolleri Limbik sistem beyin yarım kürelerinin iç yanında korpus kallosum ve hipokampusu çevreleyen beyin kabuğu, hipokampus, amigdala, hipotalamus ve bağlantılarından oluşan anatomik bir devredir (Şekil 3.15). Koku yolları da limbik sisteme dahil edilmektedir. Ayrıca, bazal gangliyonların ve talamusun bazı bölümleri limbik sistemle ilişkidir. Limbik sistem, duyguların oluşumu, motor ya da otonom sistem aracılığıyla dışa vurumu, ilişkili hafızaların biçimlenişi, güdülenme gibi beyin işlevlerinden sorumludur. Limbik sistem, limbik ilişkilendirme korteksi ile birlikte duygu ve bellek işlevlerinde özelleşmiştir. 3 78 Psikoloji Şekil 3.15 Limbik Sistem. Kaynak: (sol şekil) Myers, D. G. (2011). NY. (sağ şekil) http://homepage.smc.edu/wissmann_paul/physnet/anatomynet/anatomy/neurolink.html Limbik sistemde yer alan iki temel yapı beyin yarım kürelerinde bulunan hipokampus ve amigdaladır. Hipokampus Hipokampus adını yapısal benzerliğine bağlı olarak deniz atından (hippocampus) alan bir beyin bölgesidir. Hipokampusun en önemli işlevi belleğin pekiştirilmesi ya da kısa süreli belleğin uzun süreli belleğe dönüşümünün sağlanmasıdır. Hipokampus hasarı geçmişte kazanılmış bilgilerin hatırlanmasını ciddi ölçüde engellemediği halde yeni bilgilerin kalıcı hale gelmesini engeller. Hipokampusun aracılık ettiği bellek şekli, yaşanan olaylar ve gerçeklerle ilgili ifade edilebilen bellektir ki buna bildirimsel (dekleratif) bellek adı verilir. Hipokampusu, herhangi bir nedenle (örn, felç, operasyon) zedelenmiş olan bireyler, bu probleme neden olan olaydan sonra yeni dekleratif bellek biçimleri oluşturamazlar. Hipokampusun bellek için önemi sağlıklı yaşlanan bireyler ile yapılan görüntüleme çalışmaları ile de gözlenebilmektedir. Bu çalışmalarda bellek performansının hipokampusun hacmi ve etkinlik derecesi ile doğru orantılı olduğu gözlenmiştir (Golomb ve ark, 1996; Zimmerman ve ark, 2008). Hayvanlarda yapılan çalışmalar belleğin sadece geçici bir süre olarak hipokampusun sağlıklı işlevine dayandığını göstermektedir. Örneğin, acı veren bir deneyimi yaşadıktan sonra bir gün içinde hipokampusa zarar verilirse denekte bu deneyimin belleği silinir, fakat hipokampusa zarar verilmeden önce birkaç gün beklenir ise bu deneyimin belleği yok olmaz. Bu bulgu bellek süreçlerinin hipokampusa sadece kısa bir süre için gerek duyduğunu göstermektedir. 3. Ünite - Beyin ve Davranış Hipokampus ve Bellek: H.M. (hasta adının baş harfleri) 1950’lerden günümüze beyin fonksiyonu ve bellek arasındaki ilişkinin anlaşılması açısından çok önemli bir olgudur. Epilepsi (sara) hastası olan H.M.’nin nöbetlerini azaltmak üzere hipokampusu ve çevresindeki beyin kabuğu iki taraflı olarak çıkartılmış ve böylece H.M.’nin epilepsi nöbetleri kontrol altına alınabilmiştir. Fakat bu operasyon sonrasında H.M. yakın geçmişe ve ciddi derecede ileriye dönük bellek bozukluğu yaşamıştır. İleri dönük bellek bozukluğuna (anterograd amnezi) bağlı olarak yeni deneyimlerini uzun süreli belleğe kaydedememektedir. Önemli olarak bu problemler H.M.’nin IQ skorunda bir düşüş ya da bilgileri kısa süre içinde zihninde taratarak işlem yapmasını sağlayan işleyen belleğinde bir sorun olmadan gözlemlenmektedir. Hipokampusunu yitirdikten sonra bile H.M. seneler boyunca içinde bulunduğu senenin 1953 ve yaşının 27 olduğunu düşünmüş, aynı dergiyi daha önce okuduğunu hatırlamadığından tekrar tekrar okuyabilmiş, ve aynı hikâyeyi daha önce anlattığını hatırlayamadığından yineleyerek anlatabilmiştir. Kaydedilen bu problemler H.M.’nin deneyimlerini uzun süreli hafızasına kaydedememesinden kaynaklanmaktadır. Daha önce belirtildiği gibi H.M. işleyen belleğinde bir problem yaşamamış fakat dikkati dağıtıldığı anda belleğinde tuttuğu bilgiler silinmiştir. H.M. yeni motor becerileri öğrenebildiği hâlde bunları nasıl öğrendiğini hatırlayamamaktadır. Bu bulgular hipokampusun seçici olarak deklaratif belleğin oluşturulmasındaki rolünü vurgulayan ilk bulgulardır (Corkin, 1984; Milner, 1959). Amigdala Amigdala duygusal süreçlerle yakından ilişkili bir beyin bölgesidir. Koku, işitme ve görme duyuları belirgin olmak üzere, tüm duysal sistemden direkt ve dolaylı girdiler alır. Hipotalamus ile yaptığı bağlantılar aracılığıyla otonom sinir sisteminin fonksiyonlarını etkiler. Amigdalanın, koşullanmış korku yanıtlarının oluşması veya duygusal ifadelerin tanınması gibi duygusal içeriği olan davranışsal ve algısal süreçlerdeki rolü çok sayıda çalışma ile gösterilmiştir. Amigdalası hasarlanmış olan hayvanlar acı veren bir uyarana işaret eden sinyaller verildiğinde normal hayvanlardan daha az korku göstermektedir (LeDoux, 1992). Amigdalası zarar görmüş insanlar ise özellikle öfke ve korku ifadelerini veya bu duygulara işaret eden ses tonlarını tanıyamamaktadırlar (Young ve ark, 1995; Scott ve ark, 1997). Amigdalanın, aynı zamanda cinsel yönelimle ve ödül sistemi ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Maymunlar üzerinde gerçekleştirilen çalışmalarda çevresindeki alanla birlikte her iki amigdalanın cerrahi olarak çıkarılmasının sosyal ve duygusal davranış bozukluğuna yol açtığı gösterilmiştir. En belirgin belirtileri korkunun ortadan kalkması, her şeyi ağıza götürme eğilimi, abartılı merak ve cinsel davranışlarda aşırılık olan bu bozukluk, tanımlayan kişilerin adlarına gönderme yaparak Kluver-Bucy olarak adlandırılmıştır. Hareketlerin Düzenlenişine Katılan Beyin Kabuğu Dışındaki Yapılar; Serebellum ve Bazal Gangliyonlar Daha sonra da anlatılacağı gibi, istemli hareket için sinyaller motor korteksten kaynaklanır. Fakat bu yeterli değildir; hareketlerin amaca uygun ve düzgün şekilde gerçekleşmesi için bu yeterli değildir; bazal gangliyonlar ve beyincik, hareketin planlanma, başlatılma, takip ve düzeltilme aşamalarında, motor, ön-motor ve duysal korteks alanları ile etkileşim içinde çalışır (Şekil 3.16). Bu yapıların içinde 79 80 Psikoloji serebellum ve bazal gangliyonlar bu bölümde işlenecektir. Her ne kadar her iki beyin bölgesi hareketle ilişkiliyse de, çalışmalar, bu bölgelerinin aynı zamanda bilişsel ve motivasyonla ilişkili süreçlere katıldığını göstermektedir. Şekil 3.16 İskelet kas hareketi ile ilgili bölgelerin genel yapılanması. Bu bölgelerin her biri motor tepkilerin kontrolünde önemli ve farklı bir role sahiptir. Kaynak: Kandel ER, Schwartz JH, Jessell TM (2000). Beyincik (Serebellum) Beyincik beyin sapının arkasında yerleşmiş ve beyin sapıyla bağlanmıştır (Şekil 3.17). Beyinciğin dengenin sağlanması ve göz hareketlerinin kontrolünde önemli bir rolü vardır. Ayrıca, beyin kabuğu tarafından yapılması planlanan hareketle gerçekleştirilen hareket arasındaki hataları saptayıp hareketin hız, sınır ve kuvvet yönünden kontrolünü sağlar. Bu nedenle serebellumun etkilendiği hastalıklarda, hareket sırasında ortaya çıkan, denge bozukluğu, hareketlerde sınırı aşma, hareketleri yavaş ve düzensiz yapma ve titreme gibi belirtiler görülür. Alkolün denge bozucu etkisi serebellum üstündeki etkisinden kaynaklanır; alkol testlerinde şoförlerin düz çizgi üzerinde yürütülmeleri temelde serebellumlarının etki altında olup olmadığının bir testidir. Serebellum, özellikle bir saniyeden kısa sürelerin zamanlanmasında ve davranışa uyarlanmasında önemli bir yere sahiptir (Ivry ve ark, 2002). 81 3. Ünite - Beyin ve Davranış Şekil 3.17 Serebellumun yerleşimi. Kaynak: Myers, D. G. (2011). Serebellum, tekrarlayan hareketlerin öğrenilmesinde de etkin bir bölgedir. Örneğin, dans etmek, müzik aleti çalmak ve atletik aktiviteler sırasında ortaya koyduğumuz iyi öğrenilmiş birçok hareket serebellumdaki sinirsel ağlara dayanmaktadır (McCormick & Thompson, 1984). Bu nedenle serebellum hasarı yeni motor becerilerin öğrenilmesini zorlaştırır. Üç boyutlu beyin atlası için http://www.finr.net/educational-resources/finreducational-materials/ 3d-brain/ adresindeki “FINR Atlas of Brain Injury & Anatomy” bağlantısını kullanabilirisiniz. Bazal Gangliyonlar Bazal gangliyonlar- bazıları kendi içinde alt gruplara ayrılan- 4 ana yapıdan oluşmuştur: (1) Striatum, (2) pallidum, (3) subtalamus ve (4) substantia nigra. Striatum ve pallidum ön beyinde yer alırken subtalamus ve substatia nigra beyin sapının en üst kısmında yer alır. Bazal gangliyonların beyin kabuğu, talamus ve kendi aralarında kurdukları bağlantılarda kullanılan temel nörotransmiterler: glutamat, GABA, dopamin ve asetilkolindir. Dopamin beyin sapında bulunan substantia nigradan striatuma giden sinir liflerinden salgılanır ve hareketin kontrolü için önem taşır. Dopamin salgılayan hücrelerin hasarı, başka bir ifadeyle, striatumda dopamin eksikliği Parkinson hastalığına neden olur. Parkinson hastalığının en belirgin bulguları kaslarda sertlik, harekete başlamada güçlük ve serebellum bozukluklarından farklı olarak dinlenme durumunda ortaya çıkan titremedir. Parkinson hastalığında ilaç tedavisi olarak dopaminin sentezlendiği bir ön madde olan L-DOPA verilir. Bazal gangliyonların kesin işlevleri tam olarak bilinmemekle birlikte, hareketin planlanması ve programlanmasında beyin kabuğu faaliyetlerine yardımcı bir sistem olarak çalıştığı bilinmektedir. Hareketin zamansal, boyutsal ve motivasyonla ilişkili öğelerinin bütünleştirilmesinde etkin bir sistemdir. Bazal gangliyonlar ayrıca, ardı- 82 Psikoloji şık hareketlerin gerektiği motor becerilerin öğrenilmesi sürecinde rol oynar. Motor işlevlerin yanı sıra bazal gangliyonlar; planlama, dikkat, duygu-durum ve güdülenme gibi bilişsel ve duygusal süreçleri düzenleyen sinir ağlarının içinde yer alır. Bazal gangliyonların bir bölümü (iç bölüm) motivasyonla ilişkilidir ve limbik sistemin içinde kabul edilir. Bu bölgedeki nöronlar beyin sapında yerleşmiş dopamin salgılayan farklı bir nöron grubu tarafından kontrol edilir. Sinir Sisteminin Bilinçli İşlevlerine Aracılık Eden En Üst Düzey Bütünleştirme Bölgesi: Beyin Kabuğu (Korteks) Beyin kabuğu her iki beyin yarım küresini dıştan saran 2-3 mm kalınlığında bir örtü gibidir. Farklı tip sinir hücresi ve glia hücrelerinden oluşur. Beyin kabuğundaki sinir hücresi sayısının 25 milyar, sinaps sayısının ise yaklaşık olarak 300 trilyon olduğu düşünülmektedir. Beyin kabuğu, insanda oldukça kıvrımlı bir yapıya sahiptir. Kıvrımlar sayesinde beyin kabuğunun yüzey alanı genişler. Beyin kabuğu kıvrımlarını oluşturan girintilere sulkus, çıkıntılara ise girus adı verilir. Omuriliğin merkezî alanı gibi beyin kabuğunda sinir hücrelerinin gövdeleri bulunur. Bu nedenle özel boyalarla boyandıklarında gri görünürler. Mikroskobik olarak incelendiğinde beyin kabuğu yatay şekilde organize olmuş tabakalı bir yapıya sahiptir (Şekil 3.18). 6 tabakadan oluşan beyin kabuğu yapısına, evrimsel sürecin geç aşamalarını yansıtacak şekilde, yeni kabuk (neokorteks) adı verilir. Beyin kabuğunun yüzeysel tabakalarındaki lifler beyin kabuğu içindeki bağlantıları yaparlarken derin tabakalardan çıkan lifler talamus, striatum, beyin sapı gibi daha derin bölgelere gider. Beyin kabuğundan kaynaklanan efferent lifler dışında, beyin kabuğuna diğer beyin bölgelerinden gelen afferent lifler de mevcuttur. Bunların içinde talamustan gelenler önemli bir yer tutar. Yukarıda açıklanan yatay organizasyonun yanında, beyin kabuğu, dikey organizasyona da sahiptir. Tüm korteks dikey kolonlar şeklinde biçimlenmiş modüler bir yapıya sahiptir (Şekil 3.18). Her bir modül fonksiyon açısından bir ünite gibi davranır. Şekil 3.18 Beynin üst kılıfını oluşturan serebral korteksin altı tabakası. Kaynak: http://mikeclaffey.com/psyc2/notes-organization.html 83 3. Ünite - Beyin ve Davranış Beyin kabuğu derin sulkuslarla frontal, pariyetal, oksipital ve temporal olmak uzere 4 ana loba ayrılmıştır: (Şekil 3.19). Şekil 3.19 Beyin kabuğunu oluşturan girintilere sulkus, çıkıntılara ise girus denir. Beyin kabuğu derin sulkuslar ile 4 loba ayrılmıştır. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Occipital_lobe Bu loblarda, (1) duysal sinyallerin ulaştığı duysal alanlar, (2) istemli hareket sinyallerinin başlatıldığı motor alanlar, (3) motor, duysal ve limbik sinyalleri alarak işleyen asosiasyon (ilişkilendirme) alanları bulunur (Şekil 3.20). Korteksteki ilişkilendirme alanları, diğer korteks alanları ve korteks altı yapılardan kaynaklanan sinyalleri işler, tek ya da farklı duysal kaynaklardan gelen bilgiyi bütünleştirir, duysal sistemle motor yanıtlar arasında bağlantıları kurar. Karmaşık bilişsel işlevler, ilişkilendirme alanlarının etkinliği ve karşılıklı etkileşimi sonucu gerçekleşir. Bu nedenle algı, kavrama, düşünme, amaca yönelik eylem gibi işlevler ilişkilendirme alanlarının uygun çalışmasını gerektirir. Şekil 3.20 Birincil duysal ve motor alanlar ve ilişkilendirme alanları. Bilgi daha üst ilişkilendirme alanlarına çıktıkça işlenen bilginin daha karmaşık ve bütünleşik bir hal aldığı düşünülebilir. Kaynak: Kandel ER, Schwartz JH, Jessell TM 2000. 84 Psikoloji Frontal Lobda Motor, Ön Motor ve Ön İlişkilendirme Korteksi Bulunur Frontal lobun en arka girusu birincil motor kortekstir. Birincil motor alanlar, kaslara giden komutların çıkış bölgesidir (Şekil 3.20). Motor korteksten kaynaklanan uyarılar ya direkt olarak kasları uyaran motor nöronlara ya da beyin sapı ve ön beyinde bulunan hareketle ilgili çekirdeklere gider. Motor kortekste vücudun temsili bir haritası mevcuttur. Buna motor homunkulus (küçük insan) denir (Şekil 3.22). Motor homunkulus insana benzer fakat gerçek vücut ölçüleri ile orantılı değildir. Yüz ve eller gibi ince motor hareketlerin olduğu bölgeleri uyaran alanlar motor kortekste daha fazla yer işgal eder. Bunun nedeni bu bölgeleri uyaran motor sinirlerin sayısının daha fazla olmasıdır. Motor kortekste belirli bir nokta, elektrot yardımıyla uyarılırsa sanki istemli bir komut verilmiş gibi vücudun çaprazında o bölgeye denk gelen kas ya da kas grubunda kasılma yanıtı oluşur. Hareketin gerçekleştirilmesinde motor korteks tek başına görev yapmaz. Motor korteksin hemen önünde yer alan ön-motor alanlar, hareketin planlanması aşamasında aktif olan, istemli hareket kalıplarının oluşturulduğu korteks bölgeleridir. Bir kişiden belirli bir hareketi yapması istendiğinde ön-motor alanlardaki aktivite artışı, hareketle ilgili kaslara giden komutların verildiği motor korteksin aktivitesinden önce başlar. Ön (anterior) ilişkilendirme alanı frontal lobun en ön kısmında motor ve önmotor korteksin önünde yerleşmiştir. Bu bölgeye prefrontal korteks adı verilir. Prefrontal ilişkilendirme alanı; yargılama, uygun davranışsal yanıtların seçimi, geleceğe yönelik planlanma ve işleyen bellek gibi işlevlerde özelleşmiştir. Ön ilişkilendirme alanlarının işlevlerini yansıtan bilinen ilk tarihsel örnek 19. yüzyılda yasamış olan Phineas Gage adlı bir demir yolu isçisinin geçirdiği kaza ile ilgilidir. Şekil 3.21’ de görüldüğü gibi kafatasına saplanan demir bir çubuk, Gage’ in özellikle prefrontal korteksinde yaygın hasara ve bunun sonucunda da kişilik değişimi olarak açıklanabilecek davranışsal değişiklere neden olmuştur. Kazadan önce sosyal kurallara uyan, çalışkan ve uysal bir insan olan Gage, iyileşme dönemini atlattıktan sonra tamamen değişmiş, sorumsuz, işsiz, sosyal kuralları hiçe sayan bir insan haline gelmiştir. Arkadaşlarının onun için söyledikleri söz “ Gage artık Gage değil” olmuştur. Şekil 3.21 Geçirdiği kaza sonucu bir demir çubuk Phineas Gage’in prefrontal korteksinde hasara neden olmuştur. Sağdaki resimde Gage bu demir çubuk ile poz verirken resimlenmiştir. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Phineas_Gage 85 3. Ünite - Beyin ve Davranış Pariyetal, Oksipital ve Temporal Loblarda Duysal ve İlişkilendirme Alanları Bulunur Vücudun dış yüzeyinden gelen somatik, iç kulaktan gelen işitme, gözden gelen görme, dilden gelen tat duyularına ait sinyalleri taşıyan lifler önce talamustaki her bir duyu sistemi için özelleşmiş çekirdeklere ulaşır. Bu çekirdeklerden kalkan lifler de korteksteki ilgili duysal alanlara yayılırlar. Duysal alanlar içinde, görme korteksi oksipital lobda, işitme korteksi temporal lobda, somatik ve tat ile ilgili somatikduysal korteks ise pariyetal lobda yer alır (Şekil 3.20). Talamustan sonra kortekse ait ilk uğrak yeri olmaları nedeniyle bu alanlara sırasıyla birincil görme korteksi, birincil işitme korteksi ve birincil somatik-duysal korteks adı verilir. Birincil duysal korteks alanlarında almış oldukları duyuya ait reseptör dağılımını temsil eden duysal haritalar bulunur (benzer bir temsili haritanın motor kortekste olduğunu hatırlayınız); biraz daha anlaşılır olması açısından her bir duyu için açıklayabiliriz. Somatik duyularla ilgili vücut yüzeyindeki basınç, dokunma, ağrı, sıcak ve soğuk gibi uyaranlara özelleşmiş reseptörlerde oluşan elektriksel sinyaller aksiyon potansiyelleri şeklinde duysal-somatik sinir lifleriyle omurilik ya da beyin sapı düzeyinde merkezî sinir sistemine girer ve talamus üzerinden pariyetal lobun ön tarafında yerleşmiş olan birincil somatik-duysal kortekse ulaşır. Duysal sinyaller, bu yol boyunca reseptörlerin konumlarına uygun yerleşim planı korunarak kortekse kadar ulaşır. Böylece, somatik-duysal kortekste vücudun dış duvarı temsil edilmiş olur. Bu temsili harita motor korteksteki gibi vücudun bölümleriyle orantılı değildir. Parmak uçları, dudaklar ve yüz gibi dokunma duyusunun en hassas olduğu bölgeler (bu alanlarda hassasiyetin fazla olmasının nedeni daha çok reseptör bulunmasıdır) daha geniş alan kaplarken sırt bölgesi gibi duyarlılığı zayıf bölgelerin kortekste işgal ettiği alanlar çok daha küçüktür. Böylece, insan somatik-duysal korteksinde, insanı andıran fakat orantısız (aslında reseptör sayısıyla orantılı) hayalî bir resim oluşur (Şekil 3.22). Bu duysal temsile homunkulus denir. Somatik-duysal korteksin belirli bir bölgesi (örneğin sağ küçük parmak ucunda bir bölgenin temsil edildiği alan) bir elektrot ile uyarılırsa bu bölgeye uyan dokunma gibi somatik bir duyu algılanır. Aslında, parmak ucunda hissedilen yerde değil sadece bu bölgeden kaynaklanan sinyallerin kortekse ulaştığı yer uyarılmıştır ve uyaran hissedildiği gibi mekanik bir uyaran değil elektriksel bir uyarandır. Şekil 3.22 Motor ve somatikduysal korteks. Bu alanlarda vücudumuzun iskelet kasları ve somatik duyularla ilişkili değişik bölümlerinin gerçek boyutlarıyla değil hassasiyetleri ile orantılı olarak temsil edildikleri göze çarpmaktadır. Kaynak: Myers, D. G. (2011). 86 Psikoloji Benzer şekilde, ışık tarafından uyarılan gözün arka (retina) tabakasındaki reseptörlerin dağılım şekli korunarak birincil görme korteksinde retinaya ait temsili bir harita oluşur. Burada da görmenin en iyi olduğu (reseptörlerin en yoğun bulunduğu) retinanın merkezî bölümü birincil görme korteksinde çok daha geniş bir yer tutar. Peki birincil işitme korteksinde haritalanan sese ait özellik nedir? İç kulakta bulunan işitme reseptörleri ses frekanslarına duyarlılıklarına göre önden arkaya doğru sıralanmışlardır. İşitme korteksinde de bu plan korunmuş tur ve işitme korteksinde bir frekans haritası oluşur. Kortekste, birincil duysal alanların hemen dışında yer alan o duyu için özel ikincil duysal alanlar mevcuttur. Bu bölgelerde tek bir duyu sistemi ile ilgili fakat duyunun farklı özellikleri işlenir. Bu nedenle bu bölgeler, tek duyu ile ilgili ilişkilendirme alanları şeklinde adlandırılırlar. Örneğin, görme ile ilgili birincil görme korteksine ulaşan bilgi, görme ile ilgili ilişkilendirme alanlarına iletilir ve bu bölgelerde ışık şiddeti, renk bilgisi, biçimler gibi farklı özelliklere ayrılarak işlenir. Benzer şekilde, dokunulan bir cisimle ilgili olarak somatik alanlardan birincil somatik-duysal kortekse ulaşan bilgi ikincil somatik-duysal alanlarda, bu cismin doku, boyut ve şekil gibi özellikleriyle işlenir. Oksipital, temporal ve pariyetal lobların birleşim bölgesinde, duysal ve tek duyu ile ilişkili ilişkilendirme alanları dışında kalan çoklu-duysal ilişkilendirme alanı bulunur (arka ilişkilendirme alanı). Bu ismi almasının nedeni tüm duyulara ait birincil ve ikincil duysal alanlardan gelen bilgiyi bütünleştirmesi ve yorumlamasıdır. Bu bölge algı, içsel ve dışsal uyaranlara dikkatin yönlendirilmesi ve dil becerilerinde özelleşmiştir. Limbik ilişkilendirme alanı ise beyin yarım kürelerinin iç yüzeyinde temporal, frontal ve pariyetal loblara uyan bölgelerde yer alır. Limbik ilişkilendirme alanları, duysal, motor ve limbik sistem devreleri ile bağlantılıdır. 4 Birincil işitme korteksinde çift taraflı hasarın oluşması işitme duyusu nasıl etkiler? Beyin Kabuğunun Sağ ve Sol İki Tarafı Farklı Fonksiyonlarda Uzmanlaşmıştır Birçok duysal ve motor yolak beynimize girdiğinde veya beynimizden çıktığında geldiği tarafın tersine geçer. Buna bağlı olarak vücudumuzun sol tarafından kaynaklanan duysal veriler beynimizin sağ tarafına, sağ tarafından kaynaklanan duysal veriler ise beynimizin sol tarafına iletilir. Örneğin, sol elimiz ile dokunduğumuz yüzeyler öncelikle derimizdeki dokunma reseptörlerini uyarır, reseptörlerin uyarılması ile ortaya çıkan elektriksel sinyaller sinir hücreleri yoluyla önce omuriliğe gelir, karşı tarafa geçer ve yukarı doğru çıkarak sağ beyine iletilir. Aynı şekilde beynimiz vücudumuzu çapraz olarak kontrol eder; sol elimiz ile dokunduğumuz yüzeyden elimizi çekme emri sağ motor korteks tarafından verilir. Beynimiz ile vücudumuz arasındaki çapraz ilişki görme duyusu söz konusu olduğunda daha karmaşık bir hal alır. Bir gözümüzü kapattığımızda diğer gözümüz ile gördüklerimiz beynimizin iki tarafına da iletilir. Gözlerimizin sol alıcı alanına düşen görsel uyaranlar beynimizin sağ tarafına, sağ alıcı alanına düşen görsel uyaranlar ise sol tarafına yansır. Beynimiz ile vücudumuz arasındaki çapraz ilişki ile ilgili erken dönemlerdeki gözlemler, beyin cerrahları ve nörologlar tarafından yapılmıştır. Beyin ameliyatı öncesinde önemli fonksiyonların en az şekilde etkilenmesi için beynin motor korteksi uyarıldığında, uyarılan tarafın ters tarafında kas hareketi gözlenmiştir. Peki biz nasıl oluyor da beynimiz ve vücudumuz arasındaki çapraz bağlantıya ve değişik yarım kürelerin değişik fonksiyonlardaki uzmanlıklarına rağmen bir bü- 87 3. Ünite - Beyin ve Davranış tün olarak fonksiyon gösterebiliyoruz? Örneğin, sadece sol görsel alana düşen bir objenin (böylece sağ görsel bölgelere gönderilen) adını nasıl oluyor da dil konusunda uzmanlaşan taraf sol olmasına rağmen söyleyebiliyoruz? Bunun nedeni, beynimizin iki tarafının korpus kallosum diye adlandırılan yüz milyonlarca sinir lifleri yolu ile sürekli iletişim için de olmasıdır. Peki bir şekilde beynin iki tarafı arasındaki bağlantı kesilirse bu bütünlüğü yitirir miyiz? Bu soruya yanıt beyin ameliyatı geçirmiş epilepsi (sara) hastalarından gelmiştir. Sara nöbetleri beynin elektriksel aktivitesinin yüksek seviyede senkronize olmasına bağlı olarak ortaya çıkar. Cerrahlar tedaviye dirençli sara hastalarının nöbetlerini bu elektriksel aktivitenin beynin iki tarafına dağılımını engelleyerek hafifletebileceklerini düşünmüşlerdi. Bunun için uyguladıkları temel teknik ise iki yarım küreyi birbirine bağlayan korpus kallosumu kesmekti. Bu operasyon gerçekten de hastaların nöbetlerini hafifletmiş ve bu operasyon sonucunda ilk bakışta göze çarpan normal dışı bir davranış veya bir bilişsel bozukluk gözlenmemişti. Fakat, daha yakından incelendiğinde iki yarım küre arasında kaybolan iletişim bu yarım kürelerin değişik fonksiyonlar hakkında uzmanlıklarını ortaya koymuştur. Korpus kallosumun sağlam olması durumunda, biri gözün sağ diğeri sol görsel alanına düşen iki farklı obje gösterildiğinde, her iki objenin de ismini söyleyebilir veya ister sağ ister sol elimiz ile gördüğümüz iki objeyi de gösterebiliriz (Şekil 3.23). Çünkü beynimizin bir tarafına ulaşan veriler korpus kallosum yoluyla diğer tarafa iletilir, yani beynimizin her iki tarafı sürekli iletişim hâlindedir. Bu iletişim (korpus kallosum) kesildiğinde, kişi sadece sağ görsel alana giren, böylece beynin sol tarafına iletilen nesneyi adlandırabilmektedir. Aynı birey, sol görsel alana giren, böylece beynin sağ tarafına iletilen nesnenin ne olduğunu “bilememektedir”. Fakat sol görsel alana giren objeyi sol eli ile göstermesi istendiğinde, ismini söyleyemese dahi nesneyi diğer objeler arasından seçip gösterebilmektedir. Bunun nedeni dil işlevlerinin sol beyinde gelişmiş olmasıdır. Sağ beyin ise görülen nesneyi tanıdığı hâlde adlandıramamaktadır. Şekil 3.23 Bir ayrık beyin deneyinin şematik örneği. Denek gözün sol görsel alanına düşen (böylece sağ görsel kortekste işlenen) imgeyi sol eli ile diğer objeler arasından seçebilirken, bu objeyi adlandıramamaktadır. Fakat gözün sağ görsel alanına düşen imgeyi (böylece sol görsel kortekste işlenen) adlandırabilir. Kaynak: http://psycomedia.files.wordpress.com/2011/10/splitbrain.gif?w=300 Beynimizin sağ ve sol yarım kürelerinin farklı fonksiyonlar konusunda farklılaşmasına lateralizasyon denir. Beynimizin sol yarım küresi dil, matematik ve 88 Psikoloji analitik düşünme gibi işlevlerde uzmanlaşmışken; sağ yarım kürenin uzaysal ve mekânsal oryantasyon ve ilişkiler, yüzleri tanıma, görsel canlandırma ve müzik alanlarında daha baskın bir rolü vardır. Sağ ve sol beyin işlevlerinde farklılaşma, en fazla motor korteks ve dil ile ilgili ilişkilendirme alanlarında incelenmiştir. Fakat, diğer kortikal alanlarda hatta korteks altı yapılarda da işlevsel farklılaşmanın varlığına dair sonuçlar vardır. Beyin yarım kürelerindeki işlevsel farklılıklara bağlı olarak beynin sağ veya sol tarafı zarar gördüğünde farklı bozukluklar gözlenmektedir. Beyinde dil işlevlerinde sağ/sol farklılığı (lateralizasyon) belirgindir. Kortekste konuşma merkezî (Broca alanı) ve dil kavrama merkezî (Wernicke alanı) şeklinde dil ile ilgili iki alan bulunur (Şekil 3.24). Broca alanı, frontal lobda ön-motor korteksin alt kısmında yer alır. Bu bölge, sözcüklerin seslendirilmesi için motor kalıpların oluşturulduğu bölgedir; bu nedenle konuşma merkezî olarak adlandırılır. Wernicke alanı ise arka ilişkilendirme alanında bulunur. Bu bölge sözel (işitme) ya da görsel (okuma) ifadelerin anlamlandırıldığı ve yorumlandığı bölgedir. Dil becerileri % 95 oranında sol beyinde gelişmiştir. Beynin sol tarafı zarar gördüğünde etkilenen bölgeye bağlı olarak afazi olarak tanımlanan dil bozuklukları ortaya çıkar. Broca alanı etkilendiyse birey dili anlamasına rağmen konuşma yetisini kaybedebilir (Broca afazisi, Paul Broca, 1861); Wernicke alanı etkilendiyse bireyin konuştuğu dil akışkan olsa da anlam taşımaz ve kişi söyleneni anlayamaz (Wernicke afazisi, Wernicke, 1874). Bu iki bölgenin birbirleri ile ilişkisini yazılı bir metnin okunması bağlamında inceleyelim. Yazılı bir metnin oluşturduğu görsel uyaranlar öncelikle görsel kortekse gider ve orada görsel uyaran olarak işlenir. Bu bilgi daha sonra Wernicke alanına yakın bulunan angüler girusa gönderilir ve burada görsel imge işitsel forma çevrilir. İşitsel forma çevrilen bu bilgi daha sonra yukarıda bahsedilen Wernicke alanına gönderilir ve burada yorumlanır. Burada işlenen bilgi daha sonra sol yarım kürenin daha ön bölgesinde yer alan Broca alanına gönderilir. Broca alanı motor korteksi kontrol ederek yazılı metnin okunmasına aracılık eder. Siz bu cümleleri okurken beyninizin burada bahsi geçen bütün bölgeleri uyum içinde işlev görmektedir. Bu zincirin neresinde bir bozukluk olursa, o bölgenin bu zincirdeki rolüne göre dil bozukluğu gözlenir. Şekil 3.24 Broca ve Wernicke Alanları. Bir metnin okunması bu alanlara ek olarak görsel korteks, angular girus, ve motor korteks gibi alanlar arasında sağlıklı iletişimi gerektirmektedir. Kaynak: Myers, D. G. (2011). 89 3. Ünite - Beyin ve Davranış Arka pariyetal bölge hasarlarında neglect olarak isimlendirilen vücudun ya da çevrenin karşı tarafını yok sayma (farkında olmama) durumu ortaya çıkar ve lateralizasyon dikkati çeker. Beynin sağ arka pariyetal alanı zarar gördüğünde birey sol görsel alanda kalan uyaranları göz ardı edebilir. Örneğin, bu hastalar suratlarının sadece sağ tarafını tıraş edip sol tarafını tıraşsız bırakabilmektedir veya bir saat çizmeleri istendiğinde saatin sadece sağ tarafında kalan rakamları kağıda dökebilmektedirler (Şekil 3.25). Burada vurgulanması gereken karşı tarafı yok sayma durumunun sağ pariyetal korteks hasarlarında daha belirgin olduğudur. Bunun nedeni sağ pariyetal ilişkilendirme alanı beden ve çevrenin her iki tarafında dikkatin yöneltilmesinde aracılık ederken, sol pariyetal bölgenin dikkatin sadece sağ tarafa yöneltilmesinden sorumlu olmasıdır. Böylece, sol taraf hasarlarında sağlam kalan sağ taraf eksikliği kısmen kapatabilmektedir. Şekil 3.25 Sağ ve sol pariyetal lobun dikkat süreçleri bağlamında değişik etkinlik alanları. Altta gösterilen çizimler sağ pariyetal lobu hasar görmüş olan hastaların gördükleri bir resmi kopyaladıklarında resmin solunda kalan imgeleri büyük ölçüde göz ardı ettiklerini göstermektedir. Kaynak: (beyin) http://www.edupics.com/coloring-page-brain-top-view-i4300.html (alt şekil) http://plato.stanford.edu/entries/mental-imagery/representational-neglect.html Ayrık beyin hastalarının sol görsel alanına giren imgeleri adlandıramamalarının nedeni nedir? Yukarıda merkezî sinir sistemini oluşturan yapıları, omurilikten beyin kabuğuna kadar temel işlevleriyle birlikte ele aldık. Unutmamak gerekir ki bağımsız olarak anlatılan bu yapılar tek başlarına değil diğer beyin yapılarıyla kurdukları bağlantılarla işlevlerini yerine getirebilirler. Dolayısıyla merkezî sinir sistemini işlevsel açıdan değerlendirdiğimizde bireysel yapılardan çok bu yapıların birlikte oluşturduğu sistemler ya da sinirsel ağlardan bahsetmek daha doğrudur. 5 90 Psikoloji Özet 1 2 3 Sinir sistemini sınıflandırmak. Sinir sistemi iç ve dış ortama ait duysal bilgileri alan, işleyen ve bu işlem sonucu algı, duygu, düşünce ve davranış yanıtlarını üreten bir sistemdir. Sinir sistemi merkezî sinir sistemi ve çevresel sinir sistemi olarak ikiye ayrılır. Merkezî sistemden ayrılan çevresel sinir sistemi duysal ve motor sistem şeklinde ayrılır. Duysal bölüm somatik ya da visseral duyuyu merkezî sinir sistemine taşırken, motor sistem istemli kaslara giden somatik sistem ya da istemsiz çalışan kas, damar ve organlara giden otonom sistem şeklinde bölünür. Otonom sinir sisteminin sempatik ve parasempatik bölümleri organların işleyişi açısından birbirine zıt etki gösterir. Merkezî sinir sistemi omurilik, beyin sapı (arka ve orta beyin) ve ön beyinden oluşmuştur. Sinir hücrelerinin yapısını ve sinirsel iletiyi açıklamak. Sinir sisteminde haberleşmeyi sağlayan temel hücreler nöronlardır. Nöronların alıcı bölgelerini dentritler, iletici bölgelerini aksonlar oluşturur. Nöroglialar sinir sisteminin nöron dışı hücreleridir ve miyelin kılıfın oluşumu, nöronların işlevleri için gerekli ortamın düzenlenmesi gibi görevleri vardır. Nöronlar dinlenme döneminde iken hücrenin içi ile dışı arasında bulunan potansiyel farkına zar dinlenim potansiyeli denir. Nöronlar uyarıldıklarında zar potansiyeli daha pozitif bir değer alır (depolarizasyon), uyarı kesildiğinde dinlenim potansiyeli değerine geri döner (repolarizasyon). Zar potansiyelinin dinlenim durumundan daha negatif bir değere ulaşmasına hiperpolarizasyon denir. Aksiyon potansiyeli kısa bir süreliğine hücre içinin 0’ dan büyük bir değere ulaştığı özel bir depolarizasyon şeklidir. Bir kez oluştuğunda akson boyunca eksilmeden akson ucuna kadar ulaşır. Sinir sisteminin kimyasal bileşenlerini listelemek. Sinir hücreleri arasındaki özel bağlantı bölgelerine sinaps denir. Kimyasal sinapslarda ileti nörotransmiterler ile sağlanır. Nöron boyunca iletilen elektriksel sinyal diğer nörona kimyasal olarak aktarılır. Bu nedenle sinirsel iletişim elektrokimyasal özellik taşır. Nörotransmiterler kimyasal yapılarına göre sınıflandırılır. Glutamat merkezî sinir sisteminin temel uyarıcı nörotransmiteri; GABA ise temel baskılayıcı nörotransmiteridir. Asetilkolin merkezî ve çevresel sinir sisteminde yaygın bulunur. Amin yapısındaki nörotransmiterler (dopamin, serotonin, adrenalin, noradrenalin) uykuuyanıklık, dikkat, motivasyon ve duygu-durumun düzenlenmesi gibi yaygın etkilere sahiptir. 4 4 Sinir sistemindeki önemli yapıları listelemek, bu yapılar ve işlevleri arasındaki ilişkiyi kurmak. Omurilikte beyaz cevheri, yukarı çıkan duysal yollar ve aşağıya inen motor yollar oluşturur. Omuriliğin ortasında yer alan gri cevherde ise nöron gövdeleri ve sinirsel bağlantılar bulunur. Omurilik refleksleri duysal ve motor sistem arasında etkileşimin gerçekleştiği en alt basamağı yansıtır. Beyin sapı, beyin kabuğu dâhil ön beyin bölgelerinden, serebellum, omurilik ve çevresel duysal sistemlerden gelen sinyallerin bütünleştirildiği hayati bir beyin bölgesidir. Bu bölgeden kaynaklanan lifler yukarı ve aşağı yönelim göstererek omurilik ve ön beyin bölgelerinin işlevlerini etkiler. Serebellum hareketin ve dengenin kontrolünde ve motor öğrenmede yer alır. Hipotalamus, talamus, amigdala, hipokampus ve bazal gangliyonlar beyin kabuğunun altında yer alan ön beyin bölgeleridir. Hipotalamus öncelikle otonom sinir sistemi, hormonal sistemi kontrol ederek vücudun iç dengesinin korunmasına ve yaşamsal önem taşıyan davranışların oluşmasına katkıda bulunur. Talamus duysal sistemden, motor kontrole katılan bölgelerden (bazal gangliyonlar ve serebellum) ve beyin sapından gelen sinyalleri beyin kabuğuna iletir. Bazal gangliyonlar hareketin planlanması ve zamanlamasında beyin kabuğuna yardımcı bir grup yapıdır. Amigdala özellikle korku ile ilgili algısal, öğrenme ve motor yansıtma süreçlerinde etkindir. Hipokampus ise bildirimsel (dekleratif) belleğin oluşumuna katılır. Her iki yapı da limbik sistemin önemli yapılarıdır. Beyin kabuğunun yapılanmasını ve işlevlerini açıklamak. Beyin kabuğu insanda en gelişmiş beyin bölgesidir. İşlevsel olarak duysal, motor ve asosiasyon korteksi olarak ayrılır. Duysal sinyaller önce birincil duysal kortekse gelir sonra ikincil duysal kortekste ilgili duyu ile ilişkili özellikler işlenir. Bu sıralama motor kortekste tersinden işler. İkincil motor korteks hareketin planlanması aşamasında etkinken, birincil motor korteksten kas hareketine yol açacak sinyaller çıkar. Asosiasyon alanları ise duysal sistem, motor sistem ve limbik sistem etkileşiminin en üst seviyesini oluşturur. Sinir sistemi, özellikle de beyin kabuğu, işlevsel ve yapısal olarak tam anlamıyla simetrik değildir. Korpus kallosum iki beyin yarım küresi arasında bağlantılar kurarak bu işlevsel asimetrinin en etkin şekilde kullanımını sağlar. Beyin kabuğunun asosiasyon alanlarındaki hasarlar hasarın bölgesine göre afazi ve neglect gibi algısal ve bilişsel işlevlerde kayıplara yol açabilir. 3. Ünite - Beyin ve Davranış 91 Kendimizi Sınayalım 1. Otonom sinir sistemi ile ilgili hangi ifade yanlıştır? a. Otonom sinir sistemi çevresel sinir sisteminin bir bölümüdür. b. İstemli motor yanıtlar oluşturur. c. Organların işleyişini etkiler. d. Sempatik sistem ve parasempatik sistem zıt etkilere sahiptir. e. Hipotalamus otonom sinir sisteminin işleyişini kontrol eder. 2. Merkezî sinir sisteminin temel baskılayıcı nörotransmiteri hangisidir? a. Asetilkolin b. Glutamat c. Noradrenalin d. Dopamin e. GABA 3. Sinir hücresinin uyarılması ve ileti ile ilgili hangi ifade yanlıştır? a. Hücrenin uyarılması depolarizasyona yol açar. b. Aksiyon potansiyelinin oluşması için depolarizasyonun eşik seviyenin üzerinde olması gerekir. c. Aksiyon potansiyeli oluştuğunda büyüklüğünde değişiklik olmadan akson ucuna kadar ilerler. d. Miyelinli liflerde aksiyon potansiyelinin ilerleme hızı daha yavaştır. e. Hiperpolarizasyon durumunda hücre içi dinlenme durumuna göre daha negatiftir. 4. Dil kavrama merkezî beynin hangi bölgesinde gelişmiştir? a. Beyin kabuğunun sağ tarafında duysal kortekste b. Beyin kabuğunun sol tarafında motor kortekste c. Beyin kabuğunun sol tarafında arka asosiasyon korteksinde d. Beyin kabuğunun sağ tarafında ön asosiasyon korteksinde e. Beyin kabuğunun her iki tarafında limbik asosiasyon korteksinde 5. Aşağıdaki beyin bölgelerinden hangisi bildirimsel (dekleratif) belleğin oluşmasından birincil olarak sorumludur? a. Bazal gangliyonlar b. Serebellum c. Hipokampus d. Talamus e. Hipotalamus 6. Duysal ve motor sistemle ilişkili sinyalleri alarak beyin kabuğuna aktaran beyin bölgesi hangisidir? a. Hipotalamus b. Talamus c. Hipokampus d. Bazal gangliyonlar e. Serebellum 7. Amin yapılı (dopamin, serotonin, adrenalin, noradrenalin) nörotransmiterleri sentezleyen hücreler nerede yerleşmiştir? a. Beyin sapı b. Amigdala c. Omurilik d. Beyin kabuğu e. Bazal gangliyonlar 8. Omurilikte duysal girdilerin motor çıktılara neden olduğu bağlantılar aşağıdakilerden hangisine aracılık eder? a. Kas refleksleri b. Göz hareketleri c. Algı d. İstemli hareket e. Bellek 9. Nörotransmiterler bir nöronun hangi bölümünden salınır? a. Soma b. Akson ucu c. Dentrit d. Ranvier boğumu e. Miyelin kılıf 10. Aşağıdakilerden hangisi merkezî sinir sisteminin bir parçası değildir? a. Omurilik b. Arka beyin c. Orta beyin d. Ön beyin e. Spinal sinirler 92 Psikoloji Yaşamın İçinden Okuma Parçası 26.04.2012 | 12:15 Felçli hastalara umut... Felçli hastaları yürümesini sağlayacak bir robot... Bilim dünyası bunu da başardı. İsviçreli bilim insanlarının geliştirdiği robot hastaların düşüncelerini harekete dökmelerine fırsat tanıyor. BEYİN TARAMA/GÖRÜNTÜLEME TEKNİKLERİ Beynimizin işleyişi sırasında elektriksel, manyetik ve metabolik sinyaller ortaya çıkar. Bilişsel sinirbilimciler, değişik durumlarda, bu sinyalleri saptayarak ve kaydederek zihinsel ve davranışsal süreçlerimizin altında yatan sinirsel dinamikleri ve mekanizmaları anlamaya çalışmaktadır. Örneğin, elektroensefalografi (EEG) yöntemi ile milyarlarca nöronun elektriksel aktivitesini kafatasımızın değişik bölgelerine yerleştirilen elektrotlar yoluyla elektriksel dalgalar olarak kaydedebilmekteyiz. Elde edilen veriler epilepsi gibi nörolojik rahatsızlıkların tanısında kullanılabilmekle birlikte, bilişsel psikoloji alanını ilgilendiren birçok sürecin altında yatan sinirsel mekanizmaların anlaşılmasında da önem taşımaktadır. EEG aynı zamanda, beyin ölümünün tespit edilmesinde kullanılan bir yöntemdir. Beyinde oluşan elektriksel akımlara bağlı olarak ortaya çıkan manyetik alanları ölçen başka bir teknik ise manyetoensefalogramdır (MEG). Aktivite gösteren nöronlar çok miktarda şeker tüketirler. Beyin aktivitesi hakkında bilgi edinmek için, değişen seviyelerdeki sinirsel aktiviteye bağlı olarak değişen bu metabolik farklılıklar ölçülebilir. Bu farklılıkların saptanmasına dayanan tekniklerden bir tanesi, Pozitron Emisyon Tomografisidir (PET). Kişinin kan dolaşımına verilen az miktarda radyoaktif şeker, PET sırasında takip edilerek, örneğin okuma sırasında hangi beyin bölgesinin daha aktif olduğu tespit edilebilir. Fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) beynin işleyişine bağlı olarak değişen metabolik sinyalleri saptayan bir başka görüntüleme tekniğidir. Beynin bir bölgesi daha aktif olduğunda, o bölge tarafından kullanılan kan miktarı da artar, bu da beynin bu bölgesindeki oksijen miktarının artmasına neden olur. fMRI değişen oksijen seviyelerine bağlı olarak, değişik bilişsel işlevler sırasında beynin hangi bölgelerinin aktif olduğunu gösterebilmektedir. İnternet: fMRI yöntemini tanıtan animasyonlar için http://www.digizyme.com/develop/martinos/media_ 04/index.html adresini ziyaret edebilirsiniz. Uzaysal (spasyal) çözünürlük konusunda daha iyi olan fMRI ve PET tekniklerinin ortaya çıkardığı verilerin zamansal çözünürlüğü ise düşüktür. Başka bir ifadeyle, fMRI ve PET teknikleri etkinlik gösteren beyin bölgesini hassas bir şekilde tespit edebildiği halde tam olarak bu beyin bölgesinin etkinliği ile eş zamanlı tespit yapamamaktadır. Bunun tersi olarak EEG ve MEG’nin zamansal çözünürlüğü yüksekken uzaysal çözünürlüğü düşüktür. Son zamanlarda, hem uzaysal hem de zaman- Felçli hastaların yürümesine imkan tanıyacak bir robot... Teknoloji ve tıbbın sınırlarını zorlayan o haber, bu kez İsviçre’den geldi. Atılım niteliğindeki buluşun arkasındakiler, Federal Lausanne Politeknik Üniversitesi’nden Jose Milan ve ekibi. Geliştirdikleri robot felçli hastalar için umut ışığı oldu. Beyin dalgaları tarafından kontrol edilen robot zihinsel komutları bilgisayar yardımıyla harekete dönüştürüyor. İlk olarak Lausanne yakınlarında bir hastanede belden aşağısı felçli bir hasta üzerinde denendi. Hastanın başına üzerinde elektrotların bulunduğu bir başlık yerleştirildi. Hasta, beyin dalgalarından gelen zihinsel komutu odasındaki bir bilgisayara iletti. O komut da bir başka bilgisayara gönderildi. Zihinsel komut sayesinde o çalışmanın yapıldığı yerden 60 kilometre uzaklıktaki robot hareket ettirildi. Uzmanlar araştırmayı biraz daha geliştirmek niyetinde. İleriki aşamada amaç felçli hastaların omuriliklerine elektrotlar yerleştirmek ve böylece yardımsız yürümelerini sağlamak. Kaynak: https://www.cnnturk.com/saglik/yurume-robotuyla-tanisin http://tr.euronews.com/2012/04/26/bilim-insanlarindan- beyin-gucuyle-calisan-robot 3. Ünite - Beyin ve Davranış 93 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı sal çözünürlükten yararlanmak için birleşik sistemler (örn, fMRI-EEG) üzerinde çalışmalar sürmektedir. 17ms 17ms 1. b 2. e 3. d 4. c Korku ifade Mutluluk ifade eden gözler eden gözler Amigdala fMRI tekniği kullanılarak elde edilen bu görüntüde, korkuyu ifade eden göz beyazının deneklerin bilinçli olarak fark edemeyecekleri kısa bir süre boyunca sunulmasının dahi amigdalanın aktivitesini arttığı gözlenebilir. Bu bulgular bize amigdalanın bilincimize ulaşamayabilen bilgileri farklı yolaklar sayesinde alıp işlediğini göstermektedir (Whalen, 2004). Kaynak: Phelps, E.A., LeDoux, J.E. (2005). Contributions of the amygdala to emotion processing: from animal models to human behavior. Neuron, 48, 175-187. 5. c 6. b 7. a 8. a 9. b 10. e Yanıtınız yanlış ise “Hipotalamus ile İlişkili Çevresel Sistemler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Nörotransmiter Tipleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sinir Sisteminin Hücresel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Beyin Kabuğunun Sağ ve Sol Tarafı Farklı Fonksiyonlarda Uzmanlaşmıştır” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sinir Sisteminin Yapısal ve İşlevsel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sinir Sisteminin Yapısal ve İşlevsel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sinir Sisteminin Yapısal ve İşlevsel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sinir Sisteminin Yapısal ve İşlevsel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sinir Hücreleri Arasında Haberleşme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sinir Sisteminin Ana Bölümleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 94 Psikoloji Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Bach-Mizrachi, M.D., Underwood, S.A., Kassir, M.J., Bakalian, E., Sibille, H., Tamir, J.J., Mann & Arango, V. (2006). Neuronal tryptophan hydroxylase mRNA expression in the human dorsal and median raphe nuclei: major depression and suicide. Neuropsychopharmacology, 31, 814–824 Broca, P.P. (1861). Perte de la parole, ramollissement chronique, et destruction partielle du lobe antérieur gauche du cerveau. Bulletin de la Société Anthropologique, 2, 235–238. Corkin, S. (1984). Lasting consequences of bilateral medial temporal lobectomy: clinical course and experimental findings in H.M. Seminars in Neurology, 4, 249 –259. Çolak A., Soy, O., Uzun, H., Aslan, Ö., Belce, A., Akyıldız, A.İ. & Taşyürekli, M. (2003). The Neuroprotective effect of GYKI 52466 on experimental spinal cord injury in rat. Journal of Neurosurgery: Spine 3, 98, 275-281. Gazzaniga, M. S. (1967). The split brain in man. Scientific American, 217, 24-29. Golomb, J., Kluger, A., de Leon, M. J., Ferris, S. H., Mittelman, M., Cohen, J., et al. (1996). Hippocampal formation size predicts declining memory performance in normal aging. Neurology, 47, 810-813. Ivry, R.B., Spencer, R.M., Zelaznik, H.N., Diedrichsen, J. (2002). The cerebellum and event timing. Annals of the N. Y. Academy of Sciences, 978, 302–317 Kandel, E.R., Schwartz, J.H., Jessell, T.M. (2000). Principles of neural science (4th ed.)., New York: McGraw-Hill. LeDoux, J.E. (1992). Brain mechanisms of emotion and emotional learning. Current Opinion in Neurobiology, 2, 191-197. Milner, B. (1959). The memory defect in bilateral hippocampal lesions. Psychiatric Research Reports, 11, 43–52. Myers, D. G. (2011). Exploring Psychology Eight Edition in Modules., New York, NY: Worth Publishers Newpher, T.M., Ehlers, M.D. (2008). Glutamate receptor dynamics in dendritic microdomains. Neuron, 58, 472–497 Oquendo, M.A., Mann, J.J. (2000). The biology of impulsivity and suicidality. Psychiatric Clinics of North America, 23, 11–25. Bu toksin iletiyi birkaç aşamada engelleyebilir. 1- Sodyum kanallarını etkileyerek aksiyon potansiyeli oluşumunu ve akson ucuna ilerleyişini engelleyebilir. 2- Nörotransmiterin bulunduğu keseciklerin hücre zarıyla birleşip dışarı salınmasını engelleyebilir. 3- Nörotransmiterin reseptörle birleşme basamağını engelleyebilir. Sıra Sizde 2 Stres hormonu olan kortizol böbrek üstü bezinden salgılanır. Stres durumunda hipotalamustan başlatılan uyarılarla hipofizin ön lobundan böbrek üstü bezini uyaran ACTH hormonu salgılanır ve böbrek üstü bezi ACTH’ a yanıt olarak kortizol salgılar. Ön hipofiz lobu haraplanmış ise hipotalamustan uyarıcı moleküller salgılansa dahi hipofiz ön lobundan ACTH salgılanamadığı için böbrek üstü bezinden kortizol salgılanmaz. Fakat böbrek üstü bezinin çekirdeğinden adrenalin (ya da noradrenalin) salgılanır. Sıra Sizde 3 Sempatik sinir sistemi. Yukarıdaki belirtiler parasempatik sistemin etkilerine terstir ve sempatik sistemin etkileri içinde yer almaktadır. Sıra Sizde 4 Duyularımızla ilgili algının oluşması için duyu organlarından kaynaklanan sinyallerin kortekse ulaşması ve burada işlenmesi gerekir. İşitme sinyallerinin talamustan sonraki ilk durağı olan birincil işitme korteksi iki taraflı haraplanmış ise kulakla ya da işitme siniri ile ilgili bir problem olmasa bile işitme olmaz. Sıra Sizde 5 Dil işlevleri beynin sol tarafında gelişmiştir. Sağ korteks gösterilen imgeyi “tanısa” bile adlandırma dil işlevleriyle ilişkili olduğu için, ayrık beyin hastaları sol görsel alana giren imgenin adlandırmasını yapamaz. Bu nedenle, sağ kortekse dilsiz korteks denilir. 3. Ünite - Beyin ve Davranış Scott, S. K., Young, A. W., Calder, A. J., Hellawell, D. J., Aggleton, M. P. & Johnson, M. (1997). Impaired auditory recognition of fear and anger following bilateral amygdala lesions. Nature, 385, 254-257. Wernicke, C. (1874). Der aphasische symptomencomplex. Breslau: Cohn and Weigert. Whalen, P.J., Kagan, J., Cook, R.G., Davis, F.C., Kim, H., Polis, S., McLaren, D.G., Somerville, L.H., McLean, A.A., Maxwell, J.S. & Johnstone, T. (2004). Human amygdala responsivity to masked fearful eye whites. Science, 306, 2061. Whitehouse, P.J., Price, D.L., Struble, R.G., Clark, A.W., Coyle, J.T. & Delon, M.R. (1982). Alzheimer’s disease and senile dementia: loss of neurons in the basal forebrain. Science, 215, 1237–1239. Young, A.W., Aggleton, J.P., Hellawell, D.J., Johnson, M., Broks, P. & Hanley, J.R. (1995). Face processing impairments after amygdalotomy. Brain, 118, 15–24. Zimmerman, M. E., Pan, J. W., Hetherington, H. P., Katz, M. J., Verghese, J., Buschke, H., Derby, C. A. & Lipton, R. B. (2008). Hippocampal neurochemistry, neuromorphometry, and verbal memory in nondemented older adults. Neurology, 70, 1594-1600. 95 4 PSİKOLOJİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Bilişsel psikolojinin ne olduğu ve doğasını anlatabilecek, Algı ve algısal süreçleri açıklayabilecek, Dikkat ve dikkat süreçlerini ifade edebilecek, Bellek ve bellek süreçlerini betimleyebilecek, Temsil ve zihinsel temsil kavramlarını tanımlayabilecek, Düşünme, akıl yürütme ve problem çözme kavramlarını bilişsel açıdan değerlendirebilecek, Karar verme işlemlerini özetleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Duyum Algı Psikofizik Algısal Organizasyon Dikkat Seçici Dikkat Bölünmüş Dikkat • • • • • • Bellek Bilgi İşlem Temsil Biliş Karar Verme Problem Çözme İçindekiler Psikoloji Bilişsel Psikoloji • • • • • • BİLİŞSEL PSİKOLOJİNİN DOĞASI ALGI DİKKAT BELLEK ZİHİNSEL TEMSİL DÜŞÜNME, AKIL YÜRÜTME VE PROBLEM ÇÖZME • KARAR VERME Bilişsel Psikoloji BİLİŞSEL PSİKOLOJİNİN DOĞASI Bilişsel psikoloji, biliş kavramının bilimsel olarak incelendiği psikolojinin bir alt Biliş kelimesi Latince veya “bilmek” dalıdır. Biliş kelimesi Latince “cognoscere” veya “bilmek” kelimesinden gelmek- “cognoscere” kelimesinden gelmektedir. tedir. Genel olarak bilişsel psikoloji insanların bilgiyi nasıl kazandıkları ve nasıl uyguladıkları ile ilgilenmektedir. Bu nedenle yapay zekâ, bilişsel bilimler, bilgisayar bilimleri, görme bilimleri, felsefe, antropoloji, biyoloji, fizik ve nörobilimler gibi birçok disiplin ile yakından işbirlikleri yaparak biliş ve bilişsel süreçlerin çok yönlü olarak anlaşılmasını sağlamaktadır. Bilişsel psikoloji ile ilgili kavramların ele alınması çok eskiye dayanmakla birlikte 1967 yılında Ulric Neisser tarafından yazılan “Bilişsel Psikoloji” başlıklı bir kitabın yayımlanmasıyla resmen başlamıştır. Bu kitapta, Neisser biliş kavramını duyusal girdinin (uyaran) dönüştürülmesi, indirgenmesi, özümsenmesi, depolanması ve kullanılması temelinde ifade etmektedir. Bu tanım bilişsel psikolojinin çevremizi algılama, deneyimlerimizi anlama ve hatırlama, diğer bireylerle iletişim kurma ve davranışlarımızı kontrol etme becerilerinin altında yatan süreçlerin incelenmesi anlamına gelmektedir. Bu süreçler algı, dikkat, bellek, dil, problem çözme, akıl yürütme, bilinç ve duygu gibi konuları içermektedir. Öğle yemeği için bir lokantada olduğunuzu düşünün. Gözlerinizde etrafınızdaki objelere veya menüde yazılanlara tepki verecek şekilde mekanizmalar mevcut değildir. Retinada (gözün arkasında bulunan tabaka) sadece ve sadece ışığa tepki veren mekanizmalar vardır. Dolayısıyla etrafınızdaki objeler ve menüdeki yazılar direkt olarak duyumsanmamaktadır. Aslında beyniniz, çevrenizdeki uyaranlardan (objeler ya da menüdeki yazılar) yansıyarak retina üzerine düşen ışığı sembollere dönüştürerek temsil etmektedir. Daha sonra bu temsiller, bellek sisteminden geri getirme işlemi ile kelimeleri ve anlamları ortaya çıkartmaktadır. Ayrıca menüde yazılanlardan bir anlam çıkartmak için dil bilgisi ve sentaks bilgisine de gereksinim vardır. Yapılanlar sadece bunlardan ibaret değildir. Servis elemanının söylediklerine dikkatinizi verip etrafınızdaki diğer sesleri veya konuşmaları filtre edersiniz. Yine servis elemanı ile yaptığınız görüşme sonrasında belki düşünmek ve değerlendirme yapmak için biraz süre isteyip hangi yemek veya yemekleri yiyeceğinize karar verirsiniz. Bu olaya bakıldığında algılamadan anlamaya, hatırlamadan karar vermeye birçok bilişsel süreci görebilirsiniz. Bu nedenle canlı için temel sistem olan uyaran-tepki sistemindeki birçok süreç bilişsel psikolojinin içeriğini oluşturmaktadır. 98 Psikoloji Bilişsel psikoloji, psikolojinin diğer bilim dallarında olduğu gibi bazı temel varsayımları içermektedir. Bu varsayımlardan ilki insan beyninin bilgi-işlem yapan bir sistem olarak görülmesidir. Bilgi-işlem, dış dünyanın temsilî veya sembolik dönüşümü veya manipülasyonu olarak ifade edilmektedir. İkinci olarak insan beyni hem yapısal hem de kaynak açısından sınırlıdır. Bir başka deyişle insan beyni sınırlı kapasite kullanımına sahiptir. Üçüncü olarak da insanlar aktif olarak bilgi işlem yapmaktadırlar. Bu bilgi işleme sırasında daha önceden kazanılmış yaşantılar, deneyimler veya beceriler, dolayısıyla sahip oldukları bilgiler insanların çevrelerinden algıladıkları uyaranları etkiler. Bu da onların davranış veya tepkilerine yansır. Bir başka deyişle davranışlar “aşağıdan yukarıya” ve “yukarıdan aşağıya” işlemler neticesinde meydana gelmektedir. Aşağıdan yukarıya işlem, çevresel bir girdi ile başlar ve biliş sistemi içinde çeşitli aşamalardan geçen bir yolculuk yapar. Yukarıdan aşağıya işlem ise yüksek seviyedeki bilişsel faktörlerin (amaç, eğilim, bilgi, beklenti vb.) daha aşağıda meydan gelen işlemleri etkilemesidir. Şekil 4.1’de ne görüyorsunuz diye sorulduğunda pencere, dolap, araba, yol ve yol kenarındaki ağaçların kuş bakışı görünüşü, ağaca tırmanan ayı, telefon direğine çıkan telefon tamircisi gibi yanıtlar verilmektedir. Bu yanıtlar kişiden kişiye değişmektedir çünkü her bir bireyin farklı yaşantıları algılanan objenin de farklı olarak yorumlanmasına neden olmaktadır. İşte bu yukarıdan aşağıya işlemlere karşılık gelmektedir. Farz edin ki bu objeye bakan kişi bir kare içinde iki adet dikey çizgi ve dört adet siyah daire var yanıtını vermiş olsun. Bu aşağıdan yukarıya işleme örnektir. Bilişsel psikoloji, işlevselcilik felsefi akıŞekil 4.1 mından oldukça etkilenmiştir. Çünkü biAşağıdan ve lişsel psikoloji zihinsel işlemlerin işlevsel yukarıya bilgi işlem olduğunu farz etmektedir. Zihin ile beyin Smith, E.E. ve Kosslyn, S.M. arasındaki ilişki bilgisayardaki donanım (2007). ve yazılım arasındaki ilişkiye benzetilir. Bu nedenle insan düşünce ve davranışının incelenmesinin en verimli ve anlaşılabilir yolu, beynin yazılımı olan zihin üzerine çalışmaktır. Öte yandan beynin çalışılması materyalist bakış açısını ortaya koyar. Bu yaklaşımda zihin ve beyin benzerdir. Düşünce ve davranış beyindeki nöral faaliyetler sonucu oluşmaktadır. Bu nedenle, beynin incelenmesi aynı zamanda zihnin incelenmesi anlamına gelmektedir. Bu iki bakış açısı birbirlerinden farklı olmakla birlikte bilişsel psikoloji içinde yer almakta ve bilişsel psikolojide olgu ve olayların açıklanmasında rol oynamaktadır. İşlevselci yaklaşım insan davranışını bilgi işlem ve zihinsel işlevler kapsamında açıklarken, materyalist yaklaşım zihinsel süreç ve faaliyetleri nöroanatomi ve nörokimya kapsamında ele alır. Hangi yaklaşımın seçildiği ise daha çok sorulan sorunun türü ve içeriğine göre değişiklik gösterir. Daha iyi anlaşılması için günlük yaşamla ilgili bir örnek verelim. Kaz Dağları bir yandan coğrafyası ve turizm endüstrisi diğer yandan oksijen kalitesi ve sunduğu sağlıklı yaşam açısından değerlendirilir. Bunlar sırasıyla ekonomi ve yaşam kalitesi ile ilgili değerlendirmeleri yansıtmaktadır. Buna benzer bir şekilde bellek bir yandan geri getirme ve tekrarlama gibi süreçler açısından ele alınırken diğer bir açıdan da kimyasal ileticiler ya da sinapsal işlevler bakımından incelenmektedir. Geri getirme ile tekrar süreçleri 99 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji bilişsel açıklama biçimini oluştururken, kimyasal ileticiler ve sinapsal duyarlılık Biliş duyusal girdinin dönüştürülmesi, indirgenmesi, biyolojik açıklama bakış acısını meydana getirmektedir. özümsenmesi, depolanması Bilişsel Psikolojinin Kısa Tarihi Bilişsel psikolojideki varsayımları anlamak için düşünce tarihinde kısa bir yolculuk yapmak gerekmektedir. Eski Yunan düşüncesinde dünya olaylarının tahmin edildiği, insanların fiziksel dünyanın bir parçası olduğu ve insan davranışlarının diğer doğa olayları ile ilişkili olduğu varsayımları yatmaktadır. Rönesans öncesinde düşünürler daha çok sosyal ve dinî olgulara ilgi duymuşlardır. Rönesans hareketi ile bilimsel yöntemin yaygınlaşması ile araştırmalar her alanda âdeta baharda çiçeklerin açması gibi ortaya çıkmıştır. Buna rağmen insan ve davranışlarının çalışılmasında gecikme olmuştur. Bunun nedeni ise insanın çok karmaşık bir canlı olduğu varsayımıdır. Deterministçi etkilerin görülmediği bu dönemde felsefeciler düşüncenin kökenini tartışmışlardır. Özellikle kalıtım ve çevre temelinde bellek ve algı üzerende değerlendirmeler yapılsa da bu değerlendirmeler deneye ve gözleme dayanmamaktadır. Gözlem ve deneye dayanan ilk çalışmalar Wilhelm Wundt’un 1879 yılında Almanya’nın Leipzig şehrinde ilk deneysel psikoloji laboratuvarını kurması ile başlar. Bu laboratuvarda Wundt ve arkadaşları içebakış yöntemini kullanarak deneyimli katılımcılarla bilincin elementlerini araştıran deneyler yapmışlar ve yapısalcılığın da ilk adımları atmışlardır. Amerika Birleşik Devletleri’nde William James zihin mekanizmalarını işlevsel açıdan incelemiştir. 1900’lü yılların başında davranışçılığın ön plana çıktığı ve davranışın çalışılmasının ötesinde hiçbir şeyin psikolojide yeri olmadığı vurgulanmıştır. Bu arada Geştalt Okulu hem Avrupa’da hem de Amerika Birleşik Devletleri’nde indirgemeciliğe karşı çıkmış ve bütünün, onu oluşturan parçalardan farklı olduğu ana düşüncesi temelinde davranışçılığa ve yapısalcılığa eleştiriler getirmiştir. Daha sonraki yıllarda nadir çalışmalar görülmekle birlikte 2. Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında sinyal işleme, bilgi kodlama ve iletişim üzerine yapılan çalışmalar bilişsel psikolojinin doğmasına önemli katkılar sağlamıştır. Shannon 1948’de bilgi kuramı başlıklı makalesinde, iletişimin bilgiyi temsil eden verilerin dönüştürülerek belirli aşamalardan geçtiğini ifade etmiştir. Bu yaklaşım, insandaki algı ve bellek sistemlerinin de aynı temelde çalıştığını önermektedir: Çevresel uyaranlar duyu sistemlerindeki fiziksel uyaranları yakalamak için özelleşmiş alıcı hücreler (nöronlar) vasıtasıyla sisteme giriş yapar, sonrasında değişik aşamalarda analiz edilir ve oluşturulan çıktı bellek sistemine gönderilir. Bu yaklaşım bilişsel psikolojiye can verip yönlendiren ve önemli bir paradigma olan bilgiişlem yaklaşımının başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Donald Broadbent 1958’de yazdığı “Algı ve İletişim (Perception and Communication)” kitabında dikkat süreçlerinde sistem içindeki bilgi işlem kapasitesinin sınırlı olmasında dolayı filtreleme mekanizmasının bulunduğu fikrini ileri sürmüştür. Ona göre insanlar bilgilere seçici biçimde yaklaşmakta ve eş zamanlı algılarda bir algının bazı bölümleri yakalanırken diğer bölümleri filtrelenmektedir. Bu düşünce bilgi işlem yaklaşımına ilk örneklerden biridir. Bilgi işlem modeli ile ilgili olarak bir diğer uygulama George Miller (1956) tarafından önerilen ve 7±2 olarak da ifade edilen kısa süreli bellek için depolama modelidir. Bu model kısa süreli belleğin sınırlı bir kapasitesinin var olduğunu öne sürer. Ancak bu sınırlı kapasite bilgi miktarı ile (bit) çok az ilişkilidir. Çünkü kümeleme yöntemi ile bu kısıtlılık aşılmakta ve genişletilmektedir. ve kullanılması süreçlerini içermektedir. Bilişsel psikoloji psikolojinin bir alt disiplini olup insanların nasıl algıladığını, öğrendiğini, hatırladığını ve düşündüğünü inceler. Alıcı hücreler özelleşmiş nöronlar olup çevremizdeki farklı fiziksel uyaranları yakalarlar. 100 Psikoloji Aynı yıllarda Chomsky (1956), çocukların doğuştan gelen zihinsel dil bilgisine sahip olduğunu ve bunun da dil öğrenme için bir temel oluşturduğunu öne sürmüştür. Chomsky bir dilin öğrenilmesinde davranışçıların ileri sürdükleri uyaran-tepki öğrenme yaklaşımına karşı çıkarak insan dilinin anlaşılmasında bilişsel mekanizmaların önemine vurgu yapmaktadır. 1950’li yıllarda bilişsel psikolojinin ortaya çıkmasında önemli rol oynayan gelişmeler: • Bilgi teorisi (Shannon 1948) • Dil teorisi (Chomsky, 1959 ve 1965) • Kısa süreli bellekte 7 ±2 kümeleme kavramı (Miller, 1956) • Kavram oluşturma modeli (Bruner ve ark 1956.) • Genel problem çözme modeli (Newell ve Simon, 1972) • Yapay zekâ çalışmaları Bu gelişmelerin yanında bilgisayar bilimlerindeki ilerlemeler de bilişsel psikolojinin gelişmesine katkı sağlamıştır. Bilişsel psikoloji farklı disiplinler ile etkileşerek olgulara farklı açıklamalar getirmektedir. Örneğin, bilişsel bilimler bilişi anlamak için matematik ve bilgisayar modellerini kullanmaktadır. Bilişsel nöropsikoloji bozuk veya hasarlı bilişsel işlemleri inceleyerek normal olan bilişsel süreçleri anlamaya çalışmaktadır. Bilişsel nörobilimler ise başlıca biyolojik ve fizyolojik teknikleri kullanarak insanda bilişsel süreç ve mekanizmaları incelemektedir. Özetleyecek olursak bilişsel psikoloji ve ortaklık kurulan disiplinler algıdan belleğe, zihinsel temsilden bilince kadar birçok olguyu incelemekte ve biliş hakkında genel açıklamalar yapmaya çalışmaktadır. Bundan sonra bu olgulara kısaca bir göz atılacaktır. ALGI Bir an olsun herhangi bir duyunuzun işlevsel olmadığını düşünün. Örneğin, görme duyunuzu kaybettiğinizi ve ailenizdeki bireylerin yüzlerini, bahçedeki çiçekleri ya da yemek masasındaki yemekleri göremediğinizi; işitme duyusunu kaybettiğinizi ve ailenizle birlikte olduğunuz yemekte konuşulanları duyamadığınızı; bir bahar günü çiçeklerin açtığı bir parkta yürürken hiçbir koku alamadığınızı ve yediğiniz leziz bir şeftalinin tadını alamadığınızı düşünün. Bu örneklerde hep bir şeyler eksiktir. Bir anlamda, beyin dış dünyanın resmini çekmekte ancak resmin bir kısmı hep eksik kalmaktadır. İnsan beyni dış dünyaya duyu sistemleri olan görme, işitme, koku, dokunma ve tat vasıtasıyla bağlanmaktadır. Bu bağlantılar sonucunda dış dünyayı deneyimlemek, bilmek ve anlamak gibi birçok bilişsel süreç yürütülmektedir. Duyum ve algı uyaranların (bilgi) dış dünyadan alınması, beyine taşınması, beyinde işlenmesi, yorumlanması ve bir karar verilmesi süreçlerini içermektedir. Algısal sistemlerin temel işlevi, hareket sisteminin ürettiği davranışlara gereken duysal bilgiyi sağlamaktır. Bütün bu süreçlere ait mekanizmaları belirlemek ve tanımlamak duyum ve algının çalışmaları kapsamına girmektedir. Duyum içinde bulunulan bir ortamdan uyaranların içerdiği bilginin ilgili duyu sistemi tarafından yakalanarak sistem içine alınması ve beyindeki ileri fizyolojik merkezlere iletilmesi süreçlerini kapsamaktadır. Algı ise uyaranların taşıdığı bu bilginin analiz edilmesi, tanınması, yorumlanması ve organize edilmesini kapsayan süreçlerdir. Burada uyarandan kastedilen duyu sisteminde tepki doğuran fiziksel bir enerjidir. Genel olarak çevremizdeki bir fiziksel uyaranın sistem içine alınması 101 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji ve sonrasında belli süreçlerden geçirilerek bu uyarana karşı tepki üretilmesi algısal süreç olarak ifade edilmektedir. Örneğin, gözünüz açtığınızda dışarıdan gelen uyarana karşı hemen bir tepki üretirsiniz. Bu farkında olmadığınız çok kısa bir süre içinde gerçekleşir. Ancak, ayrıntılara bakıldığında uyaran ve tepki arasında bir dizi alt süreçler ve işlemler yapılmaktadır. Şekil 4.2 bu süreçleri kısaca özetlemektedir. Çevremizde sonsuz sayıda uyaran bulunmaktadır. Bu uyaranlardan biri dikkat çeker ve ilgili duyu sisteminin alıcı hücreleri vasıtasıyla sistem içine alınır. Alıcı hücreler tarafından yakalanan uyaranın (ışık, ses gibi) sinir sisteminin anlayacağı dil olan aksiyon potansiyellerine (nöral sinyaller) dönüştürülmesi gerekmektedir. Nöral sinyallere dönüştürülen uyaran sistemdeki sonraki yapılara aktarılarak analiz edilir. Bu analizler sırasında uyaran işleme koşulmakta ve kodlanmaktadır. Bunu takiben elde edilen ürün algılanır ve tanınır. Bu aşamada bazen önceden sahip olduğumuz bilgi ve deneyimlerimiz bu süreci etkilemektedir. Nihayetinde organizma dış dünyadan gelen uyarana karşı tepki oluşturarak eyleme geçer. Yapılan bu eylem çevrede değişiklik yaratacağından, bir sonraki algısal süreç başlatılır. Aslında bu süreç döngüsel bir süreçtir ve bundan dolayı da algısal süreç dinamiktir. Duyum içinde bulunulan bir ortamdan uyaranların içerdiği bilginin ilgili duyu sistemi tarafından yakalanarak sistem içine alınması ve beyindeki ileri fizyolojik merkezlere iletilmesi süreçlerini kapsamaktadır. Şekil 4.2 lgi Algısal süreç Bi Tan›ma Alg› Eylem ‹fllem Uyaran Alg›sal Süreç Dikkat Edilen Uyaran Aktar›m Dönüflüm Al›c›lar Çevremizdeki uyaranlar hem çeşitlilik hem de şiddet seviyeleri açısından farklılık göstermektedir. Bu uyaranlar değişik duyu organlarını uyarmaktadır. Örneğin, çevrenizdeki objeleri ve renkleri görmenizi sağlayan ışık ile bir şarkıyı duymanızı sağlayan ses uyaranlarını ayırt edersiniz. İnsan anatomisi çeşitli duyu sistemlerine sahiptir: Görme, işitme, dokunma, koku ve tat. Bunların anatomisi farklı olduğundan her bir duyu sisteminin barındırdığı alıcılar ve dolayısıyla tepki verdikleri uyaranlar da farklılaşmaktadır. Tablo 4.2, duyuları sınıflarken Resim 4.1’de bu duyuların beyindeki merkezlerini göstermektedir. Algı ise uyaranların taşıdığı bu bilginin analiz edilmesi, tanınması, yorumlanması ve organize edilmesini kapsayan süreçlerdir. 102 Psikoloji Tablo 4.1 Duyu Sistemleri Duyu Enerji Alıcı Hücreler Organ Beyin Görme Işık Koni ve Çubukçuklar Göz Primer Görme Korteksi İşitme Ses Saç hücreleri Kulak İşitme Korteksi Tat Kimyasal Dil ve ağızdaki hücreler Dil Primer Tat Korteksi Koku Kimyasal Burundaki hücreleri Burun Olfaktori Korteks Dokunma Basınç, Sıcaklık, Ağrı Derideki hücreler Deri Somatosensori Korteks Resim 4.1 İnsan beynindeki duyu merkezleri. Doku nma ‹flitme Tat Koku Görme Algı hemen oluşan bir olgudur. Bir başka deyişle algı için özel ve ayrıca bir çaba gerekmez. Bununla birlikte, algısal süreçler incelendiğinde arka planda karmaşık süreçlerin yer aldığı görülmektedir. Bir ışık hangi parlaklıkta olursa görülebilmektedir? Bir kişi ne kadar parfüm kullanırsa başkaları tarafından fark edilebilir? Bu sorular bir yandan uyaranın şiddetini diğer yandan ise uyarana karşılık verilen tepkileri içermektedir. Bu iki durum psikofizik kapsamında incelenir. Psikofizik uyaranın fiziksek boyutları ile bu boyutlara verilen psikolojik deneyimler arasındaki ilişkileri inceler. Bu ilişkiye de psikometrik fonksiyon adı verilmektedir. Psikofizik psikolojinin ilk yıllarında olduğu gibi günümüzde de psikolojinin gelişmesinde ve ilerlemesinde çok önemli katkılar sağlamaktadır (Gardner, 2005). Uyaranın fark edildiği ya da ayırt edildiği enerji seviyesi mutlak eşik kavramı ile açıklanmaktadır. Mutlak eşik, bir uyaranın fark edildiği en düşük enerji seviyesi olarak tanımlanmaktadır. Örneğin; karanlık bir odada görülebilen en düşük ışık seviyesi, sesiz bir ortamda duyulan en düşük ses seviyesi, bir odada fark edilen en az parfüm miktarı veya bir kova suda fark edilen en düşük tuz miktarı. Duyu sistemleri uyaranlara aşırı şekilde duyarlıdır. Normal koşullar altında bir mum ışığı yaklaşık olarak 48 km uzaklıktan görülmektedir. Sessiz bir odada bir kol saatinin sesi yaklaşık olarak altı metre uzaklıktan duyulmaktadır. Bir çay kaşığı şeker yaklaşık olarak 7,5 litre suda, bir damla parfüm üç odalı bir daire içinde ve bir arının 103 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji kanadı bir santimetre yükseklikten bırakıldığında fark edilmektedir. Bunlar sizi şaşırtabilir. Unutmayın ki bunlar normal ya da ideal koşullar altındaki ölçümlerdir. Günlük yaşamda ise bu verilere ulaşılamaz çünkü gürültü (noise) her zaman ortamda bulunmaktadır. Gürültü, arka planda var olan ve uyaran ile karışan bir başka uyarandır. Örneğin, radyoda haberleri dinlerken arada sırada frekansların karışmasıyla oluşan cızırtılar. Gürültü kavramı sadece işitsel uyarana değil diğer uyaranlar için de kullanılmaktadır. Bir diğer eşik fark eşiğidir. Mahallenizdeki fırında simitler arasından en iyi kızarmış simidi almak için simitler arasında karşılaştırmalar yapar ve birkaç simide kadar ayıklamalar yaparsınız. En sonunda içlerinden birini tercih etmekte zorlanırsınız ve rastgele birini alırsınız. Bu durum aslında pazarda ya da markette meyve veya sebze alırken çok sık yapılan bir eylemdir. Algı psikologları bu karşılaştırmaları fark eşiği altında değerlendirmektedir. Bir uyarıcının şiddetinin değiştiğinin organizma tarafından fark edilebilmesi için gerekli asgari miktara fark eşiği denir. Örneğin, elle kaldırdığınız ağırlıkta 100 gramdan sonra 105 gramı fark edebilirsiniz. Buradaki fark eşiği 5 gramdır. Eğer ağırlık 200 grama çıkarılırsa o zaman 210 gram ağırlığı ancak fark edebilirsiniz. Bu durumda fark eşiği 10 gramdır. Fark eşiği aynı tür iki uyaran arasındaki değişikliği fark etme olarak tanımlanmasından dolayı “ancak fark edilebilir farklar” olarak da isimlendirilmektedir. Duyu sistemlerinin en önemli özelliklerinden biri çevredeki uyaran şiddetindeki değişikliklere duyarlı olmasıdır. Güneşli bir günde etrafta dolaştıktan sonra karanlık bir ortama (örn. Sinema) girildiğinde, öncelikle bu ortamda neredeyse hiçbir şey görülememektedir. Bir müddet sonra (~25 dakika) en yakındaki kişinin yüzündeki ayrıntılar bile görülür. Bu olgu duyusal adaptasyon olarak adlandırılır ve belli bir uyaran seviyesine uzun bir süre maruz kaldıktan sonra duyu sisteminin duyarlılığını ve kapasitesini yeniden düzenlemesi olarak tanımlanır. Duyusal adaptasyon bilgi işleme süreçlerini etkiler ve sonuçta algılar ve biliş üzerinde olası değişiklikler meydana getirir. Bir başka açıdan bakıldığında ise sanki insan beyni zihinsel olarak uyarılmanın sesini kısmaktadır (Calin-Jageman ve Fischer, 2007). Duyu sistemlerinin adaptif özelliği hayatta kalma prensibi ile doğrudan ilintilidir. Eğer canlıların duyu sistemleri uyaranların sadece belli bir seviyesine (örn. sadece öğle ışığı) tepki vermiş olsalardı, çevrede meydana gelen ve olağan olan değişikliklere karşı duyarsız kalırlardı. Bu durum canlının tepkilerini oldukça kısıtlı bir alan içinde yapmasına neden olurdu. Görme Görme sistemi Resim 4.2’de görüleceği üzere göz, optik sinir, lateral genikulat çekirdeği (LGN) ve görme korteksini içeren yapılardan oluşmaktadır. Bu sitemin faaliyeti olan görme dış dünyadaki uyaranların gözümüzde temsil edilmesi ile başlar. Görmenin temel işlevi çevremizdeki objelerle ilgili olarak ne, nerede ve nasıl sorularına yanıt bulmaktır (Marr, 1982). Mutlak eşik bir uyaranın fark edildiği en düşük enerji seviyesi olarak tanımlanmaktadır. Fark eşiği aynı tür iki uyaran arasında farklılık meydana getiren fark edilebilen en düşük enerji seviyesidir. Adaptasyon belli bir uyaran seviyesine uzun bir süre maruz kaldıktan sonra duyu sisteminin duyarlılığını ve kapasitesini yeniden düzenlemesidir. 104 Psikoloji Resim 4.2 N e Yo red lu e Görme sistemi Ne Yolu Görme Korteksi LGN Optik Sinir Göz Boşlukta saniyede 300,000 km hızla giden ışık görme için temel uyaran olup elektromanyetik spektrumun (Şekil 4.3) 400 ile 700 nanometre (1 nanometre = 1,0 × 10-9 metre) arasındaki dalga boylarını kapsamaktadır. Bu aralık görme spektrumudur. Gözün arkasında bulunan retinada ışığa duyarlı alıcı hücreler çubukçuk (rod) ve koni (cone) hücreleri bulunmaktadır. Sayıları ve bulundukları yere göre eşit dağılmayan bu alıcı hücrelerin görevi ışık enerjisini sinirsel mesajlara (aksiyon potansiyeli) dönüştürmektir. Koniler retinanın merkezî olarak da bilinen fovea bölümünde yoğundurlar. Çubukçuklar ise foveada bulunmazlar ve foveadan kenarlara doğru gidildiğinde yoğunlukları artar. Bu nedenle çubukçuklar kenar görmeyi sağlarken koniler merkezî görmeden sorumludurlar. Çubukçuklar ve koniler yapısal olarak da farklı özellikler göstermektedirler. Koniler ışığa daha az duyarlı olup keskin, renk ve dolayısıyla gündüz koşullarındaki görmeden sorumlu olurken çubukçuklar ışığa karşı daha fazla duyarlı olduklarından ışık seviyesinin düşük olduğu gece gibi koşullarda aktiftirler. Şekil 4.3 Elektromanyetik spektrum. 400 500 600 700 GÖRME SPEKTRUMU MOR ÖTES‹ GAMA X UV 10-3 10-1 101 KIZIL ÖTES‹ KIZILÖTES‹ RADAR FM 103 105 107 TV AM AC 109 1011 1013 1015 Uyaranlar gözdeki ağ sisteminde işlendikten sonra optik sinir vasıtasıyla önce talamusun lateral genikulat çekirdekçiğine ve oradan da görme korteksine iletilir. Optik sinirin gözü terk ettiği noktada alıcı hücreler bulunmadığından buraya yansıtılan ışık işleme alınamaz. Bu nedenle, bu noktaya kör nokta denir. Kör nokta her iki gözde de bulunmasına rağmen görme algısında bozucu bir etki oluşturmaz çünkü beynimiz “boşlukları doldur” adı verilen otomatik bir mekanizma ile eksiklikleri tamamlar. 105 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji Göz ile beyin arasında bazı uyumsuzluklar vardır. Bunlardan biri dış dünya gözde iki boyutlu (2D) beyinde ise üç boyutlu (3D) temsil edilir. Beyin gözden gelen iki boyutlu bilgiyi bazı ipuçlarını kullanarak üç boyutlu hâle dönüştürerek derinlik algısını meydana getirmektedir. Bir diğeri ise gözün yapısından dolayı optik ilkelerle çalışmasından kaynaklanmaktadır. Uyaranın gözdeki görüntüsü retinada ters olarak temsil edilir. Fakat biz dünyayı düz olarak algılarız. Bu problemlerden ilki “2D-3D” problemi olarak ve ikincisi de “ters problem” olarak adlandırılmaktadır. Beynimizdeki görme korteksi başımızın tam arka kısmında bulunan oksipital bölümdedir (Resim 1). Buradaki nöronlar belli uzunlukta genişlikte veya yönde olan görsel uyaranın özelliklerine göre özelleşmişlerdir (Hubel ve Wiesel, 2004). Ayrıca insan beyninin renk, derinlik, biçim ve hareket algısı açısından farklı merkezlere ayrıldığı yapılan çalışmalarda ortaya konmuştur. Genel olarak görme korteksinden pariyetal kortekse olan alanda objelerin görsel alanda nerede olduğu bilgisi sağlanırken görme korteksinden temporal kortekse uzanan bölgede ise objenin ne olduğu ile ilgili bilgi işleme yapılmaktadır. Bundan dolayı bu iki yol sırasıyla “NEREDE YOLU” ve “NE YOLU” olarak isimlendirilir. Sonuç olarak görme korteksi dış dünyanın haritasını çıkararak temsil etmektedir. Renk Görme Görme spektrumu elektromanyetik spektrum içinde çok küçük bir alanı kapsar. Bununla birlikte, insan evreni algılarken ve farklı görsel alanlarda faaliyetlerde bulunurken geniş bir yelpazede esnekliklere sahiptir. Bu esnekliklerden biri milyonlarca rengi birbirinden ayırmayı sağlayan renk görmedir. Renk algısı, genel olarak fiziksel, fizyolojik ve algısal olarak üç farklı seviyede incelenir. Uyaranla ilgili özellikleri fiziksel boyutu, alıcı hücreler ve diğer anatomik yapılardaki işlemler fizyolojik boyutu ve renk tanıma, isimlendirme ve sınıflandırma gibi işlemler algısal boyutu oluşturmaktadır (Malkoç, 2003). Şekil 4.4 Üç renk kuramı. Renk Ç›kt›s› Sar› Yeflil K›rm›z› Koni Tepkileri S M L S M L S M L Ifl›k Renk algısını açıklayan genelde iki temel kuram vardır. Bunlar Thomas Young ve Hermann Von Helmholtz tarafından birbirlerinden bağımsız öne sürdükleri üç renk (trichromacy) ve Karl Ewald Konstantin Hering’in karşıt renk süreçleri (opponency) kuramlarıdır. Üç renk kuramı retinada üç farklı koni hücresinin bulunması 106 Psikoloji Karşıt renk süreçleri kuramı gözdeki alıcı hücrelerinin sinyalleri ikili mekanizmalar ve karşıt süreçler şeklinde kodladıklarını önermektedir. ve herhangi bir rengi oluşturmak için en az üç farklı rengin kullanılması olgularına dayanır. Konilerin her biri görme spektrumu içindeki farklı dalga boylarına duyarlıdırlar. Örneğin, konilerden birinin ~440nm, diğerinin ~535nm ve üçüncüsünün de ~565nm olan dalga boylarına maksimum seviyede tepki vermektedirler. Bundan dolayı, bu alıcılara S (short-kısa), M (medium-orta) ve L (long-uzun) konileri adı verilir. Üç renk kuramına göre renk algısı yukarıda belirtilen üç farklı koni hücresinin ışığın dalga boyuna göreli tepkilerinden meydana gelmektedir (bkz Şekil 4.4). Renk görme bozuklukları genelde üç renk kuramı ile açıklanır. Koni türlerinden herhangi birinin yokluğunda ya da bir koni sınıfının spektrumdaki duyarlılığının değişmesi sonucu renk görme problemleri ortaya çıkar. Renk görme bozuklukları erkeklerde (% 6-8) kadınlara (% 2-3) göre daha sık görülmektedir. Renk körlüğünün oluş sıklığı etnik kökene göre de farklılaşmaktadır. Örneğin, Kafkas erkek grubunda renk görme bozuklukları ~% 8 oranındadır. Öte yandan, sık görülmesede beyindeki renk merkezlerindeki hasar kortikal körlüktür. Üç renk kuramı, görme spektrumu içindeki dalga boylarının ayırt edilmesini sağlamakla birlikte eş zamanlı kontrast etkisi (bkz. Şekil 4.5) ve ardimge gibi olgularını açıklayamaz. Karşıt renk süreçleri kuramına göre konilerde oluşan sinyaller ikili ve karşıt süreçler şeklinde kodlanır. Bazı nöronlar M konilerinin çıktısı ile L konilerinin çıktısını kıyaslayarak (veya tam tersi) L-M karşıt mekanizmasını oluşturmaktadır. Benzer bir şekilde, S konilerinin çıktıları ile L ve M konilerinin çıktılarının toplamı kıyaslanmakta ve sonuç olarak S-(L+M) mekanizması ortaya çıkmaktadır. Bu mekanizmalara “alıcı sonrası renk kanalları” adı verilmektedir. Bu kanalların ikisi renkle ilgili bilgi işleme yapar. L+M ve S-(L+M) sırasıyla beyindeki kırmızı-yeşil ve sarı-mavi mekanizmaları besler. Hering’e göre bu dört renk ana renkleri temsil etmektedir. Üçüncü eşleşme ise S+M+L şeklinde olup siyah-beyaz mekanizması besleyerek rengin açıklık ya da koyuluk boyutunu oluşturmaktadır. Renkler bu üç mekanizmanın doğrusal bir şekilde farklı bileşimleri sonucunda meydana gelmektedir. Örneğin, turuncu kırmızı-yeşil ve sarı-mavi mekanizmalarının bileşimidir. Karşıt mekanizmaları oluşturan bu ana renkler aynı anda ve aynı noktada birlikte görülemezler. Bir başka deyişle kırmızı ışık ile yeşil ışık zaman mekân içinde aynı anda ve aynı noktada olamazlar. Çünkü, bu renklerin oluşturdukları sinyaller birbirlerini iptal ederler. Şekil 4.5 Yukarıdaki kareler içindeki daireler fiziksel olarak aynıdır. Ancak algısal olarak soldaki sağdakinden daha koyu olarak algılanmaktadır. Korteksteki nöronların renk bilgisini nasıl kodladıkları ve nasıl temsil ettikleri çok açık olmasa da renk algısının insan beyninde kategoriler şeklinde organize edildiği ifade edilmektedir (Malkoc, Kay ve Webster, 2005). Bütün bu bilgileri içeren renk görme modeli Şekil 4.6’da gösterilmektedir. Bu modele göre, retinada üç renk kuramına göre koni hücreleri tarafından kodlanan ışık daha sonra karşıt süreç mekanizmaları ile yeniden işleme koşulmakta ve sonrasında kortekse gönderilen sinyaller renk kategorilerini oluşturulmaktadır. 107 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji Şekil 4.6 Karfl›t süreçler S+L+M Üç renk Renk Kategorileri Renk görme modeli. Siyah Beyaz L+M L M S+(L+M) S Göz Talamus K›rm›z› Yeflil Mavi Sar› Korteks Renk görünümü dikkate alınırsa renk algısı kaç boyutludur? Derinlik Algısı Retinadaki iki boyutlu görüntü uzaklıkla ilgili yapılan çıkarımlar ya da ipuçları ile beyinde üç boyutlu olarak algılanmaktadır. Bu işlem tek göze bağlı (monoküler) ve iki göze bağlı (binoküler) derinlik algısı ipuçları ile yapılmaktadır. Tek göze bağlı ipuçları, bir görüntüye tek gözle bakıldığı zaman var olan derinlik algısı ipuçlarını içermektedir. Bunlardan biri göz kaslarının hareket etmesiyle göz merceğinin şeklinin değiştirildiği akomodasyondur. Bunun dışındakiler resimsel ipuçlarıdır. Bunlara resimsel ipuçları denilmesinin nedeni ressamların bu yöntemleri iki boyutlu düzlemde derinlik algısını yaratmak için kullanmalarıdır. Bu ipuçlarının bazıları Şekil 4.7’de gösterilmektedir. Binişim veya üst üste binme bir objenin diğer objeyi örtmesi sonucu oluşmaktadır. Görme sisteminin objeleri bütün olarak algılama eğilimi karenin arkasındaki tam olarak görünmeyen objenin daire olarak algılanmasına neden olmakta ve bundan dolayı, daire karenin arkasında olduğu sonucu çıkarılmaktadır. Uzaktaki objeler yakındaki objelere göre retinada daha küçük görüntüler oluşturmaktadır. Böylece algılanan objenin göreli büyüklüğü uzaklık ile ilgili olarak bir ipucu sağlamaktadır. Bir diğer ipucu doğrusal perspektiftir. Bir görüntüdeki objelerin göreli büyüklük, yükseklik ve uzaklık bilgilerinin birleştirilmesi ile oluşturulan bir ipucudur. Birbirine paralel olarak algılanan iki çizginin uzaklaştıkça birbirini ufukta keseceği varsayımına dayanarak uzaklık bilgisi çıkarılmaktadır. Havadaki moleküllerin ışığı dağıtması sonucu uzaktaki objeler mavimsi ya da belirsiz hâle gelmektedir. Bir başka deyişle bu objelerin kontrastı azalmaktadır. Bu nedenle bu objeler, daha parlak ve belirgin olan objelerden daha uzakta algılanırlar. Buna atmosferik perspektif denir. Ayrıca aydınlatma da derinlik algısında önemli rol oynamaktadır. İnsan beyni otomatik olarak ışığın yukarıdan geldiğini varsaymaktadır. Bundan dolayı insanlar bir objenin daha çok aydınlanan kısmını üst, daha az aydınlanan koyu kısmını ise alt olarak algılama eğilimindedirler. Bu yorum derinlik algısına yol açmaktadır. 1 108 Psikoloji Şekil 4.7 Tek göze bağlı (Resimsel) derinlik ipuçları. Biniflim Atmosferik Perspektif Stereopsis iki gözün retinasında oluşturulan görüntülerin karşılaştırılmasıyla ile oluşan derinlik algısı işlemidir. Göreli Büyüklük Doku E¤imi Do¤rusal Perspektif Ayd›nlatma Hareket algısı da derinlik algısına önemli katkı sağlamaktadır. Bireyin çevrede odaklandığı bir noktadan kendisine yakın olan objeler bireyin hareketinin aksi yönünde, odak noktasının ötesindekiler ise bireyin hareketi ile aynı yönde hareket ediyor gibi algılanmaktadır. Hareket paralaksı olarak da bilinen bu olgu hareket eden bir aracın içinde kolaylıkla gözlebebilir. Ufuktaki noktalar veya objeler aynı yönde hareket ederken akındaki ağaçlar veya telefon direkleri ise aksi yönde hareket ediyormuş gibi algılanır. Buna ilave olarak optik akış da derinlik algısı için anlamlı bilgi sağlamaktadır. Optik akış kişinin kendi hareketinden kaynaklanan görme alanındaki hareketin algılanmasıdır. Objenin lokal hareketinin tersine görme alanı bütünüyle hareket eder. Çevre organizasyonu ile ilgili bilgiyi ve bedenin pozisyonu veya postürünün kontrolü hakkında bilgiyi taşır. Optik akış sırasında çevredeki objelerin retinada oluşturduğu görüntüler giderek büyür. Bu da objelerin hareket hâlinde büyüklüklerinin karşılaştırılmasına olanak verdiğinden üç boyutlu algı oluşturulmaktadır. Bir görüntüyü iki gözle izlemek derinlik algısı için fazladan ve ilave bir bilgi sağlamaktadır. Bu bilgi, iki gözün içeriye doğru (burun yönünde) hareket ettirilmesi ile odaklanılan objenin fovea ile görülmesinin sağlanması sonucu meydana gelmektedir. İki göze bağlı bir diğer ipucu ise iki gözde oluşan görüntünün arasındaki küçük farktır. On metre ve aşağısındaki uzaklıklardaki objeler için her iki gözde oluşan görüntüler birbirlerinden bir oranda farklıdır. Bu iki farklı görüntünün kortekste birleştirilmesiyle üç boyutlu görüntü elde edilmektedir. Her iki gözün retinasında oluşturulan görüntülerin karşılaştırılması sonucu oluşan derinlik algısı işlemine de stereopsis denir. Derinlik algısı doğuştan mı yoksa sonradan kazanılmış (öğrenilmiş) bir beceri midir? 2 Algısal Organizasyon Algısal işlemler 20. yüzyılın başında Geştalt psikologları tarafından önerilen bazı ilkeler çerçevesinde çevrenin nasıl anlamlı hâle getirildiğini açıklamaktadır. Özellikle biçim algısının da temellerini oluşturan bu ilkeler objeler arası ve obje ile zeminin ayırımda önemli rol oynarlar. Geştalt psikologları çevremizdeki objeler ara- 109 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji sındaki ilişkilerin belirsiz olduğu durumda en basit ve en istikrarlı düzenlemelerin yapılarak algısal organizasyonun sağlandığını öne sürerler. Bu nedenle bu ilkeler algısal organizasyon ilkeleri olarak bilinirler. Şekil 4.8’de bu ilkeler gösterilmektedir. 7(b)’de küçük siyah kareler arasında yatay boyuttaki uzaklıklar dikey boyuttaki uzaklıklardan küçük olduğundan yatay olanlar dikey olanlara nazaran birbirlerine ait olarak algılanma eğilimindedirler. Bu yakınlık ilkesidir. Ancak küçük siyah kareler arasındaki uzaklıklar 7(a) da görüldüğü gibi eşitlenirse yatay ve dikey yönde gruplama ortadan kalkar. Benzerlik ilkesi 7(c) de görülmektedir. Ortadaki beyaz daireler birlikte algılanmaktadır. 7(d) bize tamamlama ilkesini örneklendirmektedir. Görüleceği üzere gösterilen tam bir kare olmamakla birlikte bu şekil genellikle kare olarak algılanmaktadır. 7(e) ise bir örüntü ya da yön oluşturan elementler, örüntünün bir parçası olarak bir arada gruplanma eğilimi göstermektedirler. Bu süreklilik ilkesidir. Ortak alanı paylaşan ve ortak bağa sahip olan elementler de grup olarak algılanırlar Bu ilkeleri gösteren örnekler 7(f) ve 7(g)’de sunulmuştur. Şekil 4.8 (a) (e) (c) (b) (d) (f) (g) Obje algısı Humphreys ve Bruce (1989) tarafından önerilen üç aşamalı model ile açıklanmaktadır. Birinci aşamada görsel bilgi bellekte eşlenerek sınıflandırılır. İkinci aşama anlamsal kategorizasyondur. Üçüncü ve son aşama ise objenin isimlendirilmesidir. Görsel agnozi bu süreçlerde oluşan bir sorun olup normal görme kapasitesine rağmen objenin ne olduğunu bilinememesidir. Görsel agnozisi olan kişi renk veya hareketi görmesine rağmen en basit şekil ve harfleri bile tanıyamaz. Bu, agnozisi olan bireylerin sisteme giren görsel bilgi ile ilgili olarak herhangi bir algısal organizasyon yapamadığını göstermektedir. Agnozinin obje algısı ile mi yoksa bellekteki anlamsal sınıflandırma ile ilgili bir sorun olduğu tartışmaları mevcuttur. Agnozisi olan birçok birey objeyi doğru olarak tarif edebilmektedir. Bir başka deyişle bir objenin ne olduğu söylenebilmekte ancak obje gösterildiğinde tanıma meydana gelmemektedir. Bu açıdan bakıldığında sorunun algı ile bellek arasında bağ kurulamamasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Fakat agnozi bazen kelime, yüz ve canlı nesneler gibi belirli bir alan ile kısıtlıdır. Bu durum, sorunun genel algı probleminden çok anlamsal belleğin alt mekanizmalarına atfedilmektedir. Algı ile ilgili olarak bilgilerinizi değerlendirmek isterseniz TÜBİTAK tarafından hazırlanmış bu sayfaya göz atabilirsiniz. Algısal organizasyon ilkeleri. (a) Tek tip, (b) yakınlık, (c) benzerlik, (d) tamamlama (e) süreklilik, (f) ortak bağlanmışlık ve (g) ortak alan. 110 Psikoloji İşitme İşitme siteminin organı kulaktır. İnsan kulağı dış, orta ve iç kulak olmak üzere üç kısma ayrılmaktadır. İşitmenin uyaranı olan ses bir titreşim kaynağının havadaki molekülleri hareket ettirmesi sonucunda oluşmaktadır. Ses havada sabit hızla ve saniyede 33,5 metre hızla hareket eder. Bir ses dalgası sinüs dalgası özelliği taşımakta ve frekans, genlik ve faz olarak üç unsur ile tanımlanır. Ses dalgaları öncelikle işitme sisteminin görünen kısmı olan dış kulağa ulaşmaktadır. Dış kulak işitme sisteminin megafon şeklindeki görünen kısmı olup megafonunun aksine ses dalgalarını dışa doğru değil içeriye doğru iletir. Buradan anlaşılacağı gibi dış kulağın temel fonksiyonu dış dünyadan sesi yakalayıp kulaktaki ileriki kısımlara iletmektir. Dış kulaktaki ses dalgası tüp ya da boru şeklindeki işitme kanalı vasıtasıyla kulak zarına ulaşır. Kulak zarı bir davulun derisine tokmak ile vurulduğunda titreşmesi gibi ses dalgası ile temasa geçtiğinde titreşim meydana getirmektedir. Bunun sonucunda da meydana gelen titreşim orta kulağa ulaştırılır. Orta kulağın içinde örs, üzengi ve çekiç adlı üç küçük kemik bulunur. Bunlar bir yandan hareket ederek titreşim meydana getirmekte ve ses dalgasını oval pencere vasıtasıyla iç kulağa iletmekle birlikte aynı zamanda amplifikatör görevi yaparak ses dalgasının zayıflamasını önlemektedir. İç kulağa ulaşan ses dalgası öncelikle içinde sıvı barındıran, helezon şeklinde ve salyangoz kabuğuna benzeyen koklea yapısına ulaşır. Kokleanın içindeki sıvı, ses dalgası sonucunda titreşir. Ayrıca kokleanın içinde ve merkezine doğru basilar zarı olarak isimlendirilen bir kısım vardır ve bu kısım saç hücresi denilen işitme nöronlarını barındırmaktadır. Koklea içine gelen ses dalgası bu işitme nöronlarını bükerek sinirsel iletilerin meydana gelmesine neden olmaktadır. Bu sinirsel iletiler buradan işitme siniri vasıtasıyla öncelikli olarak işitme merkezine (bkz. Resim 4.1) ve oradan da beyindeki işitme ilintili alanlara aktarılmaktadır. İşitme korteksinde bazı nöronlar seçici bir şekilde belirli ses özelliklerine (örn. korna sesi, davul sesi gibi) tepki verirken bazı nöronlar ise seslerin örüntüsüne (örn. sesin tonu) tepki vermektedirler. Ayrıca bazı nöronlar verdikleri tepkinin örüntüsüne göre sesin yeri ile ilgili bilgi sağlamaktadırlar. Yer kuramı farklı perdeden üretilen seslerin değişik işitme nöron setlerinde sinirsel ileti oluşturduğunu ve bunun sonucunda da işitme siniri içinde farklı fiberleri uyardığını ileri sürer. Sıklık veya zamansal perde algısı kuramı algılanan düşük perdeden seslerin işitme sinirinin uyarılma sıklığının analiz edilmesiyle gerçekleştiğini iddia eder. İşitme Algısı İnsan kulağı 20 ile 20,000 Hz arasındaki sesleri duyabilmektedir. Sesi oluşturan dalga boyunun frekansı sesin perdesini belirler. Perde ses bilgisi açısından önemlidir çünkü insanların konuşma sırasında seslerini ve seslerindeki duygularını ayırt etmede önemli rol oynar. Yüksek frekanslı ses dalgası yüksek perde düşük frekanslı ses düşük perde olarak algılanmaktadır. Yüksek perdeden sesler basilar zarın salyangozun oval penceresine yakın olan kısmının titreşmesine neden olurken düşük perdeden sesler ise geneli uyarmaktadır. Perde algısını açıklayan kuramlardan biri yer kuramıdır. Yer kuramı, farklı perdeden olan seslerin farklı nöron setlerinde sinirsel ileti oluşturduğunu ve bunun sonucunda da işitme siniri içinde farklı fiberleri uyardığını ileri sürmektedir. Bu kuram basilar zarının genelini uyaran ve çok düşük perdeden olan seslerin algılanmasını açıklamakta yetersiz kalır çünkü düşük perdeden sesler düşük frekans formunda olduğundan işitme siniri ses dalgasının tepe yaptığı durumlarda senkronize bir şekilde tepki verir. Sıklık (frequency) veya zamansal (temporal) perde algısı kuramı algılanan düşük perdeden seslerin işitme sinirinin uyarılma sıklığının analiz edilmesiyle gerçekleştiğini iddia etmektedir. Bu iki kuramın işaret ettiği mekanizmalar birlikle işitsel uyaranların taşıdığı bilgiyi kodlamaktadır. 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji Yüksek sesler dalga boyundaki yüksek genlik ile belirlenmektedir. Yüksek ses dalgaları havada hareket ederken çok daha fazla basınç değişiklerine neden olmaktadır. Bundan dolayı basilar zarında daha büyük bükülmelere neden olarak daha çok sayıda işitme nöronunun uyarılmasına neden olmaktadır. Bir başka görüş ise sadece yüksek seslere tepki veren bazı özelleşmiş işitme nöronlarının olduğu ve bu nöronlar sayesinde yüksek sesler algılandığı görüşüdür. Yukarıda belirtilenler sesin ne olduğu hakkında bilgi vermektedir. Bu önemli bir bilgi olmakla beraber doğada sesin nereden geldiğinin bilinmesi yaşamsal açıdan çok değerli bir bilgidir. Peki, sesin nereden geldiği nasıl bilinmektedir? Birçok memelide iki kulağın olması bir anlamda problemi çözmektedir. Örneğin, sol taraftan gelen ses sol kulağa sağ kulaktan önce ulaşmaktadır. Sağ kulağın baş tarafından gölgelenmesi (bir tür engelleme) sonucu sağ kulaktaki ses genlik açısından sola kulağa göre daha düşüktür. Sesin kaynağı iki kulak arasındaki ulaşma zamanının ve sesin şiddetinin karşılaştırılması ile belirlenmektedir. Sesin düşük perdeden olduğu durumlarda ise ulaşma zamanı daha anlamlı ve daha fazla bilgi sağlarken, sesin yüksek perdeden olduğu durumlarda ise sesin şiddeti daha geçerli ve anlamlı bilgi sunmaktadır. Devamlılık içeren seslerde ses dalgasındaki faz farkı bilgisi ilave olarak kullanılmaktadır. Faz bilgisi ses dalgasının yapısı veya başlangıç noktası ile ilgilidir. Örneğin aynı fazda olan ses dalgalarının tepe noktaları zamansal ve mekânsal olarak aynıdır. Tek kaynaktan gelen ses bir kulağa ulaşmak için göreli olarak daha uzun yol almak zorunda olduğundan süreklilik içeren seslerin fazlarında her iki kulağa ulaştıklarında fark meydana gelmektedir. Bu da devamlılık içeren sesin kaynağının nerede olduğu hakkında bilgi sağlamaktadır. İç kulakta bulunan yapılar aynı zamanda denge duyumu ve algısı ile de ilişkilidir. İç kulakta bulunan yarım dairesel kanallar üç ayrı tüp şeklinde yapıya sahiptir. Bu tüpler içinde bir tür sıvı bulunmaktadır. Başın dönme şeklindeki ve alan içinde belli yöndeki doğrusal hareketleri sonucunda bu tüplerdeki sıvı da hareket eder ve bu hareketin şekline ve yönüne göre uyarılan farklı sinir uçları beyine başın hareketini bildiren sinyaller gönderir. Koku Algısı Koku duyusu görme ve işitme ile beraber en eski duyulardan biri olup en basit tek hücreli organizmalarda bile bulunmaktadır. Omurgalı hayvanlarda koku duyusunun en temel işlevi havada bulunan gaz hâlindeki kimyasal uyaranları yakalamaktır. Hayvanların kendileri de bir tür koku yaydıklarından bazen uyaran konumuna geçerler. Bu nedenle, koku duyusu akraba veya tür içi tanıma, üreme veya mekânsal organizasyon gibi birçok davranışsal işlemin belirleyicisi olmaktadır. İnsanlarda koku duyusu temelde beslenme ve çevrede yönelme gibi davranışlarda rol oynamaktadır. Ayrıca içinde bulunulan ortamın hoş veya nahoş olarak değerlendirilmesinde de rol oynamaktadır. Bunun ötesinde koku duyusu sosyal ilişkilerde de belirleyici bir faktör olmaktadır. Birçok canlıya göre insan koku sistemi daha az yetilere sahip olmakla birlikte, 10,000’den fazla farklı kokuyu birbirinden ayırt edebilmektedir. Aynı zamanda insanlar kokularla ilgili olarak iyi bir belleğe sahiptir. Hatta bazı unutulmuş olaylar veya hatıralar onlarla ilişkilendirilen kokuların yardımıyla hatırlanabilmektedir (Willander ve Larsson, 2006). Koku algısı maddedeki moleküllerin burundaki koku alıcı hücrelerine ulaşmasıyla başlamaktadır. Bin adetin üzerinde değişik türde koku hücresi bulunur. Bunların her biri özelleşmiş olup koku spektrumundaki farklı kokulara tepki ve- 111 112 Psikoloji rerek sinirsel sinyalleri oluştururlar. Bu sinyaller daha sonra beyindeki ilgili koku merkezine (bkz. Resim 4.1) iletilerek koku algısı ve belli bir kokunun tanınması sağlanmaktadır. Koku alıcı hücreleri ara nöronlar ile sinapsal bağ yapmadan beyin ile doğrudan bağ oluşturmasıyla da diğer duyulardan ayrılmaktadır. Herz ve Engen (1996) kadınların erkeklere göre koku algılamada daha iyi olduklarını göstermiştir. Hatta insanlar koku ile cinsiyetleri ayırt edebilmektedir. Örneğin, bir çalışmada gözleri kapalı olan öğrencilerden önlerinde duran kadın veya erkekleri koklayarak tanımaları istenmiştir. Katılımcıların verdiği tepkilerinin eşleşmesi şans seviyesinin üstünde gerçekleşmiştir. Anneler doğumdan birkaç saat sonra bebeklerini onların kokularından tanıyabilmektedir. Asıl ilginç olan ise insanların mutlu ve üzüntü duygu durumlarının koltuk altı kokularından ayırt edilebiliyor olmasıdır. Ayrıca, koku duyusu bazı hayvan türleri için de çok önemlidir. Bu hayvanlarda salgılanan feromen denilen bazı kimyasallar davranış ve davranış süreçleri üzerinde çok özel ve çok güçlü etkiye sahiptir. Tat Algısı Genel olarak tat duyusu tatlı, ekşi, tuzlu ve acı kategorilerinde ele alınmaktadır. Son zamanlarda umami adı verilen bir tat kategorisinde de bahsedilmektedir. Umami tadı bazı tuzları tattığımızda algılanmaktadır. Bu tuzlar monosodyum glutamat olarak bilinir ve çoğunlukla hazır çorba ve paket gıdalarda kullanılmaktadır. Tat, lezzetleri tanımanın ötesinde karmaşık bir yapı içermektedir. Örneğin; tat, yemek yeme arzusunu başlatmaktadır. Bir yiyeceğin tadı hayal edildiğinde iştah kabarır. Öte yandan tat koruma da sağlamaktadır. Canlılar genelde acı şeylerden uzak durma eğilimindedir çünkü zehirli şeyler genelde acıdır. Buna benzer şekilde insanlar ekşi tatları genelde tercih etmezler. Diğer duyu ve algılarda olduğu gibi insanlar hangi gıdaları yiyeceklerini ve hangilerinden kaçınmaları gerektiğini öğrenmektedirler. Bazı tatlar insanları belli zamanlarda ne yemeleri gerektiği konusunda yönlendirmektedir. Örneğin, insanlar kendilerini yorgun hissettiklerinde tatlı gıdalara doğru yönelmektedirler. Tat organı olan dilin yüzeyi incelendiğinde çok sayıda tomurcuklardan oluştuğu görülmektedir. Tomurcukların bir kısmı tat hücrelerini barındırırken diğerleri ise dokunma işlevinin yerine getirilmesinde görev almaktadırlar. Bir tomurcuk ayrıntılı olarak incelenirse genel olarak 40 ile 100 arasında tat hücresinin bulunduğu gözlenmektedir. Alıcılarda oluşan sinyaller tat siniri vasıtasıyla önce beyin sapına sonra da serebral kortekse gönderilir. Bu sinyaller ayrıca beyindeki birçok merkeze ulaşır ve kişinin ne tattığı ve ne yediği belirlenir. Tat algısı konusunda belirsizlikler bulunmakla birlikte bir dizi nöronun belli bir tat kategorisini kodladığı hipotezi ile farklı nöron gruplarının belirli bileşenlerinin meydana getirdiği aktiviteler sonucu tat algısının meydana geldiği önermeleri üzerinde durulmaktadır. Tat ve koku duyuları birbirleri ile etkileşerek nihai lezzeti ortaya çıkarmaktadır. Bunun yanında tat algısında diğer birçok beyin merkezinin katkısı olduğu düşünülmektedir çünkü tat algısı aynı zamanda diğer algıları ve karar verme süreçlerini de içermektedir. Bu nedenle tat algısı hayatta kalma açısından çok önemlidir. Dokunma Gerçekte insan derisi en geniş duyu organıdır. Çünkü ortalama boydaki bir insanın 6-7 m2 deriye sahip olduğu söylenebilir. Deri, bir yandan çevreden gelen tehlikeli uyaranların vücuda girmesini engellemek ve vücut ısısını düzenlemek gibi fonksiyonlara sahipken diğer yandan yüzeyinde barındırdığı çeşitli türden 113 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji uyarıcılar aracılığıyla çevresel uyaranlara tepki verirler. Derideki alıcı hücreler sinyallerini önce beyinde medulla ve talamusa oradan da dokunma sonucu oluşan algıların değerlendirilmesi oluşturulması için beynin somatosensori korteksine gönderir (bkz. Resim 4.1). Derideki çeşitli alıcı hücreler, deriye ait duyumlar olarak adlandırılan basınç, ısı, dokunma ve ağrı ile ilgili duyuları ortaya çıkarırlar. Bu duyuları meydana getiren alıcı hücreler deride farklı seviyede bulunur ve eşit olmayan bir dağılım gösterirler. Örneğin, parmak uçları diğer bölgelere göre çok daha fazla dokunma alıcı hücrelerine sahiptir. Bundan dolayı parmak uçları bedenin diğer bölümlerine göre dokunmaya daha duyarlıdır. Dokunma ile ilgili olarak araştırmacıları en çok cezbeden ise ağrı algısı olmuştur. Bunun nedeni insanlar ağrı durumlarında doktora gitmekte ve ağrı kesici ilaçları almaktadır. Ağrı ile ilgili olarak yapılan harcamanın ABD de 100 milyar doların üzerinde olduğu belirtilmektedir (Pesmen, 2006). Ülkemiz ile ilgili bu konuda veri olmamasına rağmen her evde ağrı kesicilerin bulunduğunu düşünürsek ağrı ile ilgili harcamaların ülke ekonomisine önemli yük getirdiğini söylemek herhâlde yanlış olmaz. Ağrı değişik türdeki uyaranlara verilen tepkidir. Deride meydana gelen bir kesik, çok parlak ışık, yüksek şiddetteki ses ve benzeri durumlar ağrı meydana getirmektedir. Ağrının oluşmasında hücrelerin yaralanması veya hasar görmesi söz konusudur. Kaynak ne olursa olsun hücrede hasar meydana geldiği zaman kimyasal ileticiler ağrı mesajını beyine iletir. Araştırmacılar, ağrı algısını kapı kontrol kuramı (Melzack ve Katz, 2004) ile açıklamaktadırlar. Bu kurama göre omurilikteki “nörolojik kapı” olarak adlandırılan hücresel ağ, ağrı ile ilgili iletilerin beyne iletil- Ellerin temas yoluyla üç bir objeyi tanıma mesini kontrol eder. Bazı başka nöronlar bu kapının kapanmasını sağlayarak ağrı boyutlu işlemine haptik algı denilir. deneyimini azaltmaktadır. Duygu durumu, önceki deneyimler, ağrının yorumu ve bağlamın etkisi gibi psikolojik ve algısal faktörler ağrı durumunu etkilemektedirler. Dokunma sistemi obje algısı açısından da önemlidir. Görme engelliler ve ışığın olmadığı karanlık ortamda bulunan bireyler objeleri dokunarak tanırlar. Ellerin temas yoluyla üç boyutlu bir objeyi tanıma işlemine haptik algı denir. Algısal performanslara bakıldığında cinsiyet farklılıklarının olduğu gözlenmektedir. Bu farklılıkları biyolojik, çevresel veya başka faktörler açısından değerlendiriniz. DİKKAT Duyu sistemleri ile ilgili olarak bilgi işleme bir önceki bölümde ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Peki hangi uyranın bilgi işleme alınacağı nasıl belirlenmektedir? Bu sorunun yanıtı dikkat süreçlerinin incelenmesi ile yanıtlanabilir. Dikkat, bilgi işlem sırasında zihinsel kaynakların kullanılması olarak kısaca tanımlanmakta ve genel olarak iki şekilde ele alınmaktadır. Kaynakların belirli bir uyarana ayrılmasına seçici dikkat ve birden fazla uyarana yönlendirilmesine ise bölünmüş dikkat denir. Seçici Dikkat Bir ortamda bulunduğumuzda bazen sadece bir uyaranla ilgileniriz. Örneğin, bu kitabı okuduğunuzda etrafınızda olup bitenlerin farkında olmazsınız. Bu durum bilişsel kaynaklarınızın sadece tek bir faaliyete yönlendirilmesi ile gerçekleştirilmektedir. Seçici dikkat olarak adlandırılan bu süreç işitsel ve görsel olaral iki algı açısından ele alınacaktır. 3 114 Psikoloji İşitsel Dikkat Cherry (1953) aynı zamanda iki farlı mesaj kullanarak kokteyl parti fenomenini incelemiştir. Bu olgu kalabalık bir ortamdaki (örn. mezuniyet partisi) sohbet sırasında çevredeki diğer konuşulanlara dikkat edilememesidir. İstenmeyen konuşmalara kulak kapatılamaz. Bundan dolayı önemli olan bilgiler seçilirken diğerleri elenir. Buna seçici dikkat denir. Cherry mesajın kaynağı ve şiddeti gibi uyaranın fiziksel özelliklerinin kullanılması sayesinde istenilen ve istenilmeyen uyaranların birbirlerinden ayırt edildiğini bulmuştur. Aynı ses tarafından farklı mesajlar iki kulağa sunulduğu zaman dinleyicinin bu iki mesajı birbirinden ayırt etmesi neredeyse imkânsız olmaktadır. Yine kokteyl parti olgusu araştırmalarında belirgin veya önemli bilgilerin dikkat filtrelerini geçtiği bulunmuştur. Örneğin, bir partide birisi sizin isminizi seslendirdiğinde onu hemen yakalarsınız (Moray, 1959). Bu nedenle dikkat ile ilgili geliştirilen kuramlar dikkat değiştirmeyi açıklar. Çift kulaklı dinleme deneylerinde katılımcılara bir kulaktan gelen mesajı diğerinden gelen mesaja önem vermeyerek izlemeleri istenir. Böylece dikkat edilmeyen mesajın bilgi işlem süreçlerinin araştırılma olanağı ortaya çıkmaktadır. İlk çalışmalar dikkat edilemeyen işitsel mesajın çok az işlendiğini göstermiştir. Bu durum, dikkat sürecinde uyaranların seçiminin algısal seviyeden çok duyusal seviyede gerçekleştiğine işaret etmektedir ve bundan dolayı Broadbent erken filtre kuramını önermiştir (Şekil 4.9a). Bu kurama göre birbirleriyle yarışan uyaranlar arasından sadece bir tanesi filtreden geçerek sonraki bilgi işlem süreçlerine girmektedir. Filtreleme mekanizmasının olması sınırlı kapasitesi olan sistemin aşırı yüklenmesini önlemektedir. Şekil 4.9 İşitsel dikkat modelleri. Erken filtre modeli (a), gecikmeli filtre modeli (b) ve azalma modeli (c). Tekrar (a) Uyaranlar Duyusal Bellek Alg›sal Sistem Tepki Filtre (b) Uyaranlar Duyusal Bellek Alg›sal Sistem Tekrar (c) Uyaranlar Duyusal Bellek Tepki Filtre Alg›sal Sistem Tepki Azalt›c› Çift kulaklı deneylerdeki performansın pratik yapma sonucunda artması ve uyaranın farklı modalitelerde sunulması ile bellek performansının her iki mesaj için iyileşmesini daha sonraki aşamalarda da filtrelemenin yapılacağını önermektedir. Bu durum genel olarak dikkat edilmeyen uyaranın bilgi işleme tabi tutulduğu anlamına gelmektedir. Bu bulgular neticesinde Deutsch ve Deutsch (1963) uyaranların arsında seçimin sistemde daha ileri seviyede yapıldığını öneren gecikmeli filtre modelini ortaya koymuştur (Şekil 4.9b). Treisman (1964) ise azal- 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji ma modelini önermiş ve fiziksel (sesin fiziksel özelliği), dilsel (seslerin kelimelere dönüştürülmesi) ve anlamsal (anlamın analizi) süreçleri bu kuramda birleştirmiştir (Şekil 4.9c). Görsel Dikkat Bazı seçici dikkat kuramları görsel arama görevlerindeki performansları açıklamayı da amaçlamaktadır. Görsel arama görevlerinde, dikkat dağıtıcı ya da bozucu olarak nitelenen uyarıcılar arasından hedef olan bir uyaranı yakalama beklenir. Hedef ve dikkat dağıtıcıları arasındaki çeşitli ilişkiler araştırmacıların ilgilendiği alanlardır. Treisman’ın “özelliklerin entegrasyonu” bu ilişkileri test eden kuramlardan biridir. Katılımcıların birçok “X” arasından “O” harfini arayıp bulmaları son derece kolay ve hızlıdır. Bununla birlikte, kırmızı “X” ve mavi “O” harflerinin arasında kırmızı “O” harfini arayıp bulmaları daha zor ve yavaştır. Anlaşılacağı üzere özelliklerin entegrasyonu kuramının birinci aşaması özelliklerin işlenmesi ve ikinci aşaması özelliklerin birleştirilmesi süreçlerini kapsamaktadır. Birinci aşamada görüntüdeki bütün özellikler eş zamanlı olarak işleme alınır. Bundan dolayı bu aşama hızlıdır. “O” harfini “X” harfleri arasında tanımak bu aşamada yapılmaktadır. Bu arama biçimine paralel arama da denilmektedir. İkinci aşamada ise özellikler (renk, yön gibi) obje içinde birleştirilir. Bu aşama göreli olarak ilk aşamadan daha yavaştır çünkü her bir anda tek bir özellik işleme alınmaktadır. Bir başka deyişle arama adım adım veya sıra ile yapılmaktadır. Görsel dikkat konusundaki bir diğer kanı dikkatin spot ışığı (Posner, 1980) olarak çalıştığıdır. Spot ışığı görsel alanda belirli bir yere odaklandırılır. Aydınlatılan bu yerdeki uyaranların işleme koşulma olasılığı artar. Gerçek anlamda insanda spot ışığı yoktur. Zihinsel kaynaklar belli görsel alan içinde belli bölgeye yönlendirilmekte ve oradaki uyaranlar seçici dikkat mekanizmaları ile algısal işleme alınmaktadır. Buradaki temel soru spot ışığının obje veya yer temelli olup olmadığıdır. Örneğin, spot ışığını kontrol eden kişi spot ışığını yeşil mantolu kişiye mi yoksa sahnenin önündeki alana mı odaklamıştır? Posner dikkatin belli bir yere yönlendirildiğini öne sürerken Duncan (1984) dikkatin objeye yönlendirildiğini vurgulamıştır. Olumsuz ipucu verme olgusunun kullanılarak yapılan araştırmalar (Tipper, 2001) dikkatin hem obje hem de yer temelli olduğuna işaret etmektedir. Bu çalışmalar, seçici dikkatin aktif bir şekilde istenilen bilgiyi seçtiğini fakat aynı zamanda aktif bir şekilde de istenilmeyen bilgiyi inhibe ettiğini göstermektedir. Tipik bir olumsuz ipucu verme deneyinde katılımcılar aynı zamanda bir uyarana dikkat ederken diğer taraftan başka bir uyaranı görmezlikten gelmektedir. Eğer görmezden gelinen uyaran bir sonraki denemede hedef olursa katılımcılar bu uyarana yeni bir uyarandan daha yavaş tepki vermektedirler. Tepkideki bu yavaşlama görmezden gelinen uyaranın yeni bir yerde sunulması durumunda devam etmektedir. Bu, dikkatin obje temelli olduğuna işaret etmektedir. Öte yandan daha önceden görmezden gelinen yerde yeni bir uyaran sunulduğunda, bu uyaranın işlemi de yavaşlamaktadır. Bu da dikkatin yer temelli olarak yapıldığını göstermektedir. Bölünmüş Dikkat Bölünmüş dikkat çalışmaları aynı anda iki görevin nasıl yapıldığını inceler. Bazen yiyecek yemek ve televizyon seyretmek gibi iki görev eş zamanlı kolaylıkla yapılmaktadır. Ancak bazen iki görevi eş zamanlı olarak yerine getirmek görevlerden birinin performansını etkilemektedir. Örneğin araç kullanırken telefonla konuşmak araç sürme performansını olumsuz yönde etkilemektedir. Görevlerin ben- 115 116 Psikoloji zerliği, zorluğu (daha çok bilişsel kaynak gerektirmesi) çift görev performansını olumsuz yönde etkilemektedir. Fakat çift görev performansında, pratik ve tekrarlar sonucunda iyileşmeler olabilmektedir. Genel kaynak modeli, zihinsel kaynakların kısıtlı olduğunu ve bundan dolayı eş zamanlı görevlerde işlem kapasitesinin paylaşılması düşüncesine dayanmaktadır. Zor ya da yeni görevler birçok zihinsel kaynağın kullanılmasını gerektirdiğinden eş zamanlı olarak başka bir görevin yerine getirilmesini güçleştirmektedir. Öte yandan özel kaynak modeli çoklu ve çeşitli kaynakları veya zihinsel işlemlerin varlığını ileri sürmektedir. Bu sebeple, dikkat görevler arasında bölünebilir. Özel kaynaklar gerektiren görevler biraz örtüşürse dikkatin görevler arasında dağılması olanaklıdır. Ancak benzer kaynakların kullanımını gerektiren görevlerin birleştirilmesi güçtür. Çalışma belleği modelleri geçici depolama ve bilgi işlem gerektiren görevlerin nasıl birleştirildiğini açıklamayı amaçlamaktadır. Bazı modeller özel depo kaynakları ve genel dikkat ile yürütücü kaynakların birleşiminden bahsederken diğerleri depolama ve bilgi işleme için genel bir kaynak havuzunu önermektedir. Çift görev performansı yakından incelendiğinde bir uyarana tepki verildikten sonra diğer uyarana tepki verilime öncesinde bir gecikme gözlenmektedir. Bu gecikmeye fizyolojik doygunluk adı verilir ve bu bir uyarana karşı tepki verme süresinde bir sınır olduğunu göstermektedir. Bu durum dikkatin birbiriyle yarışan iki görev arasında bölünmediğini fakat daha ziyade hızlı bir şekilde iki görev arasında gidip geldiğine işaret etmektedir. Bu işlem zaman paylaşımı olarak adlandırılır. BELLEK Psikologlara göre bellek bilginin kodlanması, depolanması ve hatırlanması süreçlerini kapsar. Bellek, geçmiş ile ilgili bilgilerin hatırda tutulması becerisidir. Psikologlara göre bellek bilginin kodlanması, depolanması ve hatırlanması süreçlerini kapsar. Bu süreçleri bilgisayarı örnek vererek anlatmak gerekirse kodlama klavye ile donanım depolama ile ve bilgisayar belleğinden gidip bilgiyi alarak ekrana yansıtan yazılım da hatırlama ile ifade edilebilir. Bu süreçler belleğin anlaşılmasında bir zemin oluşturmakla birlikte bellek sistemini anlayabilmek için kodlanan ve depolanan bilginin ne olduğunu ve bu bilginin nasıl hatırlandığını incelemek gerekmektedir. Belleğin Yapısı Bellekte üçlü sistem yaklaşıma göre üç farklı bellek depolama vardır. Bu model Atkinson ve Shiffrin (1968) tarafından önerilmiş ve üç farklı bellek aşamasını içerdiğinden üç aşamalı bellek modeli olarak da adlandırılmaktadır. Bu model duyusal, kısa süreli ve uzun süreli bellek olmak üzere üç bellek sistemini içermektedir (Şekil 4.10). Bu modele göre bilgi ilk önce bireyin ilgili duyu sistemi tarafından yakalanarak duyusal belleğe kaydedilir. Bilgi burada sadece fiziksel olarak kodlanır ve çok kısa süre (yaklaşık olarak 1 saniye) tutulur. Bir sonraki aşamaya geçemeyen bilgiler duyusal bellekte silinmekle birlikte buradaki temsil birebir karbon kopya türü bir temsildir. Daha sonra bilgi duyusal bellekten kısa süreli belleğe (KSB) aktarılır ve yaklaşık olarak 15-25 saniye süresince burada depolanır. Buradaki kodlama anlamsal nitelik kazanmaktadır. Kısa süreli belleğin kapasitesi sınırlı olmakla beraber bu bellekte bilgi miktarı 7±2 madde veya bellek kümesi (chunk) ile belirlenmektedir. Kısa süreli bellekte bir birim depolanan uyaranların anlamsal gruplanmasına bellek kümesi denilmektedir. Bellek kümesi harfler ya da sayılardan oluşabilir. Bellek kümesi kelimeler veya başka anlamlı sembollerden oluşan daha fazla kategoriler hâlinde de olabilir. 117 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji Bilişsel psikologlar kısa süreli belleği sınırlı kapasitesi olan, geçici olarak bilgiyi işleme sokan ve depolayan bellek olarak görmektedir. Bu hâliyle kısa süreli belleğe çalışma belleği adı verilmektedir. Çalışma belleği merkezî bir yönetici ile görsel mekânsal kopyalama, epizodik tampon ve fonolojik döngü olarak adlandırılan üç bileşenden oluşmaktadır. Bilginin geçici olarak depolanması ya fonolojik döngü ya da görsel mekânsal bellekte gerçekleşir. Bunlar değişik modalitelerde depolama yapan tampon bölgeleridir. Bu bölgelerden merkezî yönetici de çalışma belleğini uzun süreli belleğe bağlar. Çalışma belleğinin savunulmasının bir nedeni insanların iki şeyi aynı anda yapabiliyor olmasıdır. Bu nedenle çalışma belleği çift görev performansını ölçebilmektedir. Çalışma belleğinin bir başka özelliği de bilginin eş zamanlı olarak saklanması ve işlenmesidir. Bilginin kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe aktarılması büyük ölçüde tekrara bağlıdır. Tekrar bilginin kısa süreli bellekte tutulmasını ve de uzun süreli belleğe gönderilmesini sağlamaktadır. Son olarak bilgi kalıcı olarak uzun süreli belleğe gönderilir. Kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe bilginin ne kadarının aktarılacağı ne tür ve ne kadar tekrar mekanizmaları ile belirlenir. Kısa süreli bellekte devamlı tekrar ile bilgi tutulurken uzun süreli bellekte özümseme, anlamlandırma veya ayrıntılandırma ile bilgi kodlanmaktadır. Bundan dolayı da bilgi uzun süreli bellekte kalıcıdır. Ayrıca uzun süreli belleğin kapasitesi sınırsızdır. Yıllar boyu yapılan araştırmalar uzun süreli belleğin farklı bellek modüllerinden oluştuğunu göstermektedir. Bu modüllerin her biri beyindeki ayrı bellek sistemlerini barındırmaktadır. Üçlü bellek sistemi duyusal, kısa süreli ve uzun süreli bellek olmak üzere üç bellek sistemini içermektedir. Şekil 4.10 Bilgi Tekrar Özümleyerek Tekrar Duygusal Bellek STM LTM Unutma (1 saniye) Unutma (15-25 saniye) Uzun süreli bellek içindeki majör ayırım bildirimsel ve işlemsel bellek ayrımıdır. Olgulara dayanan bilgilerin oluşturduğu uzun süreli bellek modülü bildirimsel bellektir. Burada yüzler, tarihler ve olgulara ait bilgiler depolanmaktadır. Örneğin, “gözlük iki cam ve metal ya da kemik çerçeveden oluşur” bilgisi bildirimsel belleğe örnektir. Buna karşın işlemsel bellek becerilerin ve alışkanlıkların belleğidir. Örneğin; bir müzik aleti çalmak, futbol oynamak ve araba kullanmak gibi eylemlere ait bilgiler işlemsel belleği oluşturmaktadır. Bildirimsel bellek daha çok “NE” sorusuna yanıt verirken işlemsel bellek ise “NASIL” sorusunu yanıtlamaktadır. Bildirimsel bellek anlamsal ve epizodik bellek olarak iki ayrı modül ile sınıflandırılmaktadır. Anlamsal bellek, evren ile ilgili genel bilgileri ve olguları içeren bellektir. Buna ilave olarak tümdengelim ve tümevarım gibi mantık kuralları ile ilgili bilgiler de bu modül altında depolanmaktadır. Anlamsal bellek vasıtasıyla evimizin adresini ya da Sinop ilinin ülkemizin kuzeyindeki en uç noktasında olduğunu biliriz. Anlamsal bellek bir açıdan bir bilgi ansiklopedisi gibidir. Öte yandan epizodik bellek ise belli bir zaman, yer ve bağlamda oluşan olaylarla ilgili bellektir. On sekiz yaşını kutladığınız doğum gününde erkek ya da kız arkadaşı- Üç aşamalı bellek modeli. Uzun süreli bellek genel olarak bildirimsel ve işlemsel bellekten oluşur. Bildirimsel bellek anlamsal ve epizodik bellek olmak üzere ikiye ayrılır. Anlamsal bellek evren ile ilgili genel bilgileri ve olguları içeren bellektir. Epizodik bellek ise belli bir zaman, yer ve bağlamda oluşan olaylarla ilgili bellektir. 118 Psikoloji nızdan aldığınız hediyeyi ya da araba kullanmayı öğrendiğinizi hatırlamanız epizodik bellek ile ilgilidir. Hatırlama ve Unutma Bir sözcük, bir isim veya bir anıyı hatırlamaya çalıştığınızı düşünün. Bazen hatırlamak istediğinizin ne olduğunu bilirsiniz ama onu o anda hatırlayamazsınız. Bu olguya dilimin ucunda olgusu adı verilmektedir. Bu durum bilginin uzun süreli bellekten ne kadar zor geri getirildiği göstermektedir. Bu durum çok doğaldır çünkü kocaman bir bilgi dağarcığı içinden bir bilgiyi belleğinizden geri getirmek her zaman mümkün değildir. Peki ama nasıl hatırlarız? Hatırlamayı ipuçları ile yaparız ve bunlara geri getirici ipuçları denilmektedir. Geri getirici ipucu uzun süreli bellekten bir bilginin hatırlanmasına yardımcı olan ve hatırlamayı kolaylaştıran bir uyarandır. Bu ipuçları objenin tanınmasından daha çok bellekten geri getirilmesinde önemlidir. Geri getirme belirli bir bilginin hatırlanmasıdır. Tanıma ise sunulan bir uyaran ile ilgili olarak daha önceden deneyimin olup olmadığıdır. Hatırlanan bilginin ne kadar iyi hatırlanıp hatırlanmadığı o bilginin en başında nasıl algılandığı, işlendiği ve anlamlandırıldığı ile ilgilidir. Bilgi işlem düzeyi zihinsel olarak bilginin nasıl analiz edildiğine vurgu yapar. Bilginin kodlandığındaki bilgi işlem miktarı o bilginin sonradan ne kadar hatırlanacağı ile doğrudan ilişkilidir. Bu yaklaşıma göre bilginin kodlanması sırasında derinlemesine anlamsal analizi, o bilginin hatırlanmasında çok kritik bir rol oynamaktadır. Yeni öğrenilen materyaller bazen belki dikkatin azalığından belki de zamansal olarak çok yakın zamanda olmasından dolayı kısa zamanda unutulmaktadır. Öte yandan bilişsel kaynakların çok fazlaca kullanıldığı durumlarda, uyaranlara daha çok dikkat edilmekte ve bu da bu uyaranların daha fazla işleme alınmasına neden olur. Derinlemesine ve anlamsal olarak analiz edilen bilgi uzun süreli bellekte derin seviyelere yerleşir ve unutulması güçleşir. Hatırlama sürecine bakıldığında bellekten geri getirilen anıların veya olayların ilk andaki gibi olmadığı görülür. Bellek geçmişi temsil etmekte ancak bu temsillerde eksiklikler bulunmaktadır. Hatta bazen ilk baştaki olayda olmayan eklemeler de yapılır. Bu hâliyle bellek geçmişi yeniden yapılandırma işlemidir. Bir başka deyişle bellek bizim onu nasıl anlamlandırdığımızdan etkilenmektedir. Aynı veya benzer türden bilgilerin uzun süreli bellekte oluşturduğu küme ya da bilgi örüntüsü anlamına gelen bilişsel şemalar belleğe yeni girmiş olan bilginin yorumlanmasında, kodlanmasında, depolanmasında ve hatırlanmasında önemli rol oynar. Örneğin, beklentilerimiz ya da değerlerimiz belleğimize yeni gelen bilginin anlamlandırılmasında rol oynar. Geçmişimiz ile yaşadığımız anıları değerlendiren ve karşılaştırmalar yapan bellek otobiyografik bellek olarak ifade edilir ve kendi yaşantımızla ilgi epizodları ve durumları içeren belleğimizdir. Bundan dolayı kişisel epizodik bellek olarak da ifade edilebilir. Her gün rutin bir şekilde isim, yer ve bilgileri unuturuz. Bunun sonucunda da eğer bir görev yapıyorsak başarısız oluruz. Bu şekliyle unutma zararlıdır. Ancak bazen hatırlamak istemediğimiz olayların unutulması, unutmanın yararlı tarafıdır. Bir diğer yandan bakıldığında, günlük yaşamda maruz kaldığımız milyonlarca anlamsız ve belki de kullanılmayacak bilginin depolanmaması unutma ile önlenmektedir. Bu da bilişsel ekonomi sağlamaktadır. Unutma ile ilgili ilk çalışma Alman psikolog Hermann Ebbinghous tarafından yapılmıştır. Kendisinin denek olduğu bu çalışmada ikisi sessiz üç harften oluşan 119 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji anlamsız kelimelerden (GOH, ZAB gibi) oluşan bir listeyi ezberlemiştir. Listenin öğrenilmesinden sonra geçen zaman içinde ne kadarının hatırlandığı ölçülmüştür. Ebbinghous unutmanın sistematik olarak meydana geldiğini göstermiştir. Örneğin, en çok unutma öğrenilen materyalden 9 saat sonra gerçekleşmiştir. Bundan sonra unutmadaki ivme yavaşlar zaman geçtikçe unutmadaki hız azalır. Ebbinghouse’un bu çalışması unutma çalışmalarına temel olmuş klasik bir araştırmadır. Neden unuturuz? Belki ilk başta uyarana dikkat edilmemiştir. Bir başka deyişle kodlama hatası vardır. Çok açıktır ki eğer bilgi uzun süreli bellekte kodlanmamış ise bu bilginin hatırlanması olanaklı değildir. Ancak bazen uzun süreli bellekte olan bilgiler unutulmaktadır. Silinme kuramı (decay theory) belleğin sabit bir oranda zaman içinde zayıflamasını açıklamaktadır. Bir başka deyişle kullanılmayan bellek unutulmaktadır. Bu kuramda yeni bir bilgi öğrenildiğinde beyindeki fiziksel değişikliklere karşılık gelen bellek izlerinin zaman içinde zayıflamaktadır. Bunun sonucunda da bu bellek izlerinin temsil etmiş olduğu bellek zaman içinde unutulmaktadır. Bu kuramı destekleyen veriler olmakla birlikte bilginin ne kadar önce öğrenildiği ile o bilginin ne derece hatırlandığı arasında bir ilişki yoktur. Bundan dolayı bozucu etki yoluyla unutma kuramı önerilmiştir. Bozucu etki yoluyla unutma kuramı bir belleğin bir başka belleğin hatırlanmasını engellemesidir. Eğer yeni oluşturulan bellek daha önceden depolanan belleğin hatırlanmasına bozucu etki yapıyorsa buna geriye dönük bozma ya da geriye yönelik unutma denilmektedir. Yeni öğrendiğiniz banka şifrenizin daha önce oluşturduğunuz bir başka şifrenin hatırlanmasını güçleştirmesi geriye yönelik bozucu etkiye (ya da unutmaya) örnektir. Bunun tam tersi de mümkündür. Yani önceden öğrenilen bir bilginin sonradan öğrenilen bilginin hatırlanmasına engel olması ileriye yönelik bozucu etki ya da unutma olarak adlandırılır. Hatıralarımız nerede oluşturulup depolanmaktadır? Kısaca açıklayınız. ZİHİNSEL TEMSİL İnsan bilişinin temelinde dış dünyadan gelen uyaranların temsil ettiği bilginin zihnimizde temsil edilmesi yatmaktadır. Sözün kısası yeni kazanılan bilginin beyinde depolanmış olan bilgilerle nasıl ilişkiye girdiği ve nasıl sembolize edildiğidir. Bir şeyin yokluğunda sembol veya işaretler ile o şeyin sunulmasına temsil denilmektedir. Dış temsiler fiziki temsiller olarak da ifade edilen resim, fotoğraf, yazılar, saat, harita ve bunlar gibi şeylerdir. Bu temsillerin bazıları temsil ettikleri obje veya olaylara bazı açılardan fiziksel olarak benzerler. Örneğin, bir kasabanın resmine bakıldığında cadde ve binaların yapısal özellikleri ile mekânsal düzen resimde korunmaktadır. Bir başka deyişle kasabanın gerçekteki unsurları ile bu unsurların resmedildiği resimdeki unsurlar arasında benzerlik bulunmaktadır. Bu tür temsillere benzeşen (analog) temsiller denilmektedir. Bunun dışındaki özellikle dilsel temsiller veya dil ile yapılan temsil ya da tasvirler herhangi bir obje ya da görüye hiçbir açıdan benzemezler. Daha doğrusu, bu tür temsiller farklı göstergelerle obje ve obje içindeki ilişkileri temsiline hizmet ederler. Bundan dolayı harfler ve kelimeler temsil ettikleri obje ya da olgu ile fiziksel ilişkisi olmayan rastgele seçilmiş sembollerdir. Bu tür rastgele seçilmiş sembollerin oluşturduğu temsillere de sembolik temsiller adı verilmektedir. Bu tür temsillerde taklit ya da kopyalamak yoktur sadece sembolize etmek vardır. Diğer bir açıdan ise bu temsiller soyut temsillerdir. 4 120 Prototip bir kategori için geçerli olan en muhtemel özelliklerdir. Psikoloji Zihinsel temsiller, dış temsiller gibi benzer amaçlara hizmet ederler. Bunlar şeylerin bulunmadığı durumlarda manipüle, inceleme ve tanımlama yolu sağlamaktadırlar. Zihinsel temsiller algısal süreçler vasıtasıyla oluşturulur ve bilişsel süreçler arasında değiş tokuşa tabi tutulurlar. Zihinsel temsilleri bir anlamda düşüncenin parası olarak da düşünebilirsiniz. Zihinsel temsiller üzerinde çalışan bilişsel psikologlar arasında zihinsel temsillerle ilgili çok sayıda ve detaylı tartışmalar bulunmaktadır. Bu tartışmaların odağı zihinsel temsillerin imgenin düşünülmesi gibi benzeşen ya da dil gibi açıklamaları ve tanımlamaları içeren önermeler (propositional) şeklinde olup olmadığı konusudur. Bağlantıcılık bakış açılarının bilişsel psikoloji içinde yer alması ile üçüncü tür temsil önerilmektedir. Buna göre belli bir yerde sınırlanmış semboller yerine ağ içinde aktivasyon örüntüsüne göre yayılmış zihinsel temsillerden söz edilmektedir. Zihinsel temsil altında zihinsel imgeler önemli bir yer tutmaktadır. Son çeyrek yüzyıl içinde klinik psikolojiden bilişsel psikolojiye uzanan bir yelpazede zihinsel imge kavramı araştırmacıların dikkatini çekmektedir. Çünkü insan beyninin % 70 kapasitesi görsel uyaranlarla ilgili işlemlere ayrılmıştır. Zihinsel imgeler obje ya da olayların beyindeki temsilleridir. Aslında her duyusal modül ona karşılık gelen zihinsel imgelerini üretmektedir (Kosslyn, 2005). Zihinsel imgeler bir yandan klinik ortamlarda iyileşme, izleme ve kontrol amacı altında kullanılmakta diğer yandan profesyonel iş alanlarında performans geliştirme kapsamında değerlendirilmektedir. Örneğin, Roger Federer ve Rafael Nadal gibi üst düzey tenisçiler turnuvalarda oynayacakları maçları zihinlerinde canlandırarak önceden yaşarlar. Bu durum onları performanslarına olumlu yönde katkı yapmaktadır. Bu durum diğer birçok sporcu veya profesyonel çalışanlar için de geçerlidir. Düşüncelerimizin birçoğu önerme şeklindedir. Önermeler kavramları ve bu kavramların belirli bir şekilde birleşimlerini içermektedir. Örneğin, “oto tamircileri zeki insanlardır.” bir önermedir. Bu ifadede iki farklı kavram bir çerçevede birleştirilmektedir. Kavram, ortak özellikleri paylaşan insan, olay veya objelerin sınıflandırılmasıdır. Örneğin; “oto tamircileri” veya “zeki insanlar”. Kavramlar aracılığıyla daha karmaşık olan olgular basitleştirilir. Bu nedenle olguların kullanımı kavramla vasıtasıyla kalaylaşmaktadır. Yine, kavramlar aracılığı ile yeni karşılaşılan bir obje eski deneyimlere göre sınıflanır. Günün sonunda kavramlar bir düşünce ünitesi olarak davranışları etkilemektedir. Etrafımızdaki birçok obje belirsizlikler taşımakta ve bu yüzden tanımlanmaları zorlaşmaktadır. Örneğin, fincan gibi bir kavram ele alındığında “fincanı” kesin özellikleriyle tanımlamak güçtür çünkü çok farklı fincan şekilleri bulunduğundan tam anlamıyla doğrudan kıyaslama yapılamaz. Bu durumda prototip bir kategorinin üyelerinin özetlenmesi için farklı bir yol sunar. En basitinden prototip bir kategori için geçerli olan en muhtemel özelliklerin ne olduğunu açıkça belirtmektedir. Eğer bir kategori prototipe sahip ise prototipe benzer kategori üyeleri tipik bir kategori üyesi olarak görülürken prototipten farklı kategori üyeleri atipik olarak görülmektedir. Örneğin, kuş prototipi uçma, yuva, ağaç, küçük gibi özellikler ile tanımlanırsa serçe bu prototipe tam olarak uyduğundan bu kategori için tipiktir, ancak devekuşu kategori için verilen özelliklere uymadığından atipiktir. 121 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji DÜŞÜNME, AKIL YÜRÜTME VE PROBLEM ÇÖZME Bilginin zihinsel temsilleri üzerinde yapılan manipülasyonlar psikologlar tarafından düşünce olarak tanımlanmaktadır. Temsillerin değişik biçimlerde olabileceğini bir önceki bölümde gördünüz. Tekrar edersek temsiller kelime, imge, ses veya diğer duyu sistemlerin verileri biçiminde olabilmektedir. Düşünce bir anlamda zihnimizin içimizdeki dili olarak düşünülebilir. Düşünce birkaç farklı zihinsel faaliyet içerdiği ifade edilmektedir. Zihnimizde işittiğimiz veya söylediğimiz sözel cümleler düşüncenin bir modunu oluşturur. Buna önermesel düşümce denilmektedir çünkü bu bir anlamda “Açım”, “Dışarıya çıkıp yiyecek bir şeyler alsam” gibi ifadeler içermektedir. Bir diğer düşünce modu imgesel düşünce modudur. Bu mod zihnimizde gördüklerimiz, işittiklerimiz veya hissettiklerimizdir. Üçüncüsü ise motorsal düşüncedir ve motor hareketlerin zihinsel temsillerini kapsamaktadır. Bu üç düşünce modu ile bilgi belirli bir biçimden farklı ya da yeni bir biçime dönüştürülür. Bu dönüşümler vasıtasıyla akıl yürütme, problem çözme ve karar verme işlemleri gerçekleştirilir ve sonuç olarak da bir hedefe ulaşılır. Toplumda her zaman “akıllı düşün” gibi önermeler çok duyulur. Zekice düşünmek akıl yürüterek ve mantıksal bir şekilde düşünmek anlamına gelmektedir. Akıl yürütme deneme yanılma durumlarında zaman kaybettirici ve tehlikeli durumlara karşı koruma veya tasarruf sağlamaktadır. Birçok zaman insanlar önce problemi zihinlerinde çözer ve sonradan dış dünyada onu uygulamaya geçirmektedirler. Problem çözme öncesinde iki temel akıl yürütme kullanılmaktadır. Bunlar tümevarım ve tümdengelim akıl yürütmeleridir (Şekil 4.11). Tümdengelim yukarıdan aşağıya bir bilişsel süreçtir. Akıl yürütme işlemi en üsten bir başka deyişle, genel ilkelerden başlatılır ve belirli bir durumla ilgili olarak sonuç çıkartılır. Tümevarım akıl yürütmede bilgi işlem tümdengelimin tersi yönünde yapılır. Özel bulgulardan başlanır ve bulgulara dayanılarak genel ilkeler geliştirilir. Tümdengelim tümevarıma göre daha güçlü bir akıl yürütmedir. Eğer öncül önermeler doğru ise sonucun yanlış olma olasılığı yoktur. Tümevarım ise kesinlik içermemektedir. Bilginin zihinsel temsilleri üzerinde yapılan manipülasyonlar psikologlar tarafından düşünce olarak tanımlanmaktadır. Şekil 4.11 Tümdengelim (genelden özele) Tümevar›m (özelden genele) Genel ilkelerin evrensel oldu¤u do¤ru oldu¤u varsay›l›r Genel ilkeleri formüle et Özel bir duruma uygunlu¤unu de¤erlendir Özel bir durum la ilgili olarak sonuç ç›kar Bulgular› de¤erlendir Olgulara dayanan bilgi topla Uygun bilginin seçilememesi, uygun olan tümdengelim kurallarının uygulanamaması, kişisel inançlardan dolayı mantıksal kurallardan vazgeçilmesi (inanç Temel akıl yürütme işlemleri. 122 Psikoloji yanlılığı) ve duygusal tepkiler gibi faktörler başarısız tümdengelim akıl yürütmeyi doğurmaktadır. Günlük yaşamda yaygın bir şekilde karşılaşılan bazen tanıdık veya bilinen bazen bilinmeyen problemlerle karşılaşılır. Bu problemlerin çözümü bilişsel bir işlem gerektirir. Problem nedir? En kısa hâli ile problem, içinde bulunulan durum ile ulaşılması gereken hedef arasında bir engelin olması ve bu engelin üstesinden gelmenin o an için açık ve seçik olmadığı koşuldur. Problem çözme eldeki durumun arzu edilen duruma veya hedefe dönüştürülmesidir. Problem çözme zihnimizde (cümle kurmak) veya çevre ile etkileşim Problem, içinde bulunulan sonucu (arabayla havaalanına gitmek) meydana gelir. Eğer hedefe ulaşmak için durum ile ulaşılması gereken strateji belirlenmişse problem çözme gerekmez. Strateji önceden veya hedefe ulahedef arasında bir engelin şılırken belirlenebilir. İnsanların problemleri nasıl çözdüğü bilişsel psikolojinin olması ve bu engelin üstesinden gelmenin o an konusu olurken bilgisayarların problemleri nasıl çözdüğü yapay zekâ çalışmalaiçin açık ve seçik olmadığı rı kapsamına girmektedir. Robotbilim çevre ile olan etkileşimde bilgisayarların koşuldur. problemleri nasıl çözdüğü konularını inceler. Başlangıçta davranışçılar problemin deneme ve yanılma yöntemi ile çözüldüğünü düşünmüşlerdir. Geştalt ve bilgi işlem yaklaşımları sonradan ortaya çıkmıştır. Geştalt yaklaşımında problem çözme prodüktif (yapılandırma ve üretme) ve reprodüktif (yeniden yapılandırma) süreçleri içerir. Reprodüktif süreçler önceki deneyimleri kullanırken, prodüktif süreçler problem çözmede problemin yapısı ile ilgi ani bir kavrama geliştirmeyi ve prodüktif yeniden yapılandırmayı içermektedir. Köhler kavramanın şempanzeler tarafından da yapıldığını bir deneyinde göstermiştir. Şempanzeler yaşadıkları kafesin dışında bulunan iki ayrı sopayı alarak birbirine bağlamışlar ve daha önce uzanarak alamadıkları muzları bu yeni sopa ile alabilmişlerdir. Deneme yanılma yaklaşımını sorgulayan bu durum şempanzelerin hedefe (muz) ulaşmak için içinde bulundukları durumu bütünü ile kavrayıp bir içgörü geliştirdiklerine işaret etmektedir. İşleve takılma ve zihinsel set problemin çözümünde sorunlar olduğuna işaret eder. İşleve takılma bir objenin hep kullanıldığı gibi kullanılacağını düşünmektir. Bu durum olası ve alternatif İşleve takılma bir objenin hep kullanımlar için düşünmeyi engellemektedir. Zihinsel set eski problem çözme kullanıldığı gibi kullanılacağını örüntülerinin devam etme eğilimidir. Zihinsel set hem algıları hem de problem düşünmektir. çözme örüntülerini etkiler. İş dünyasında sıklıkla dile getirilen “kutunun dışındakileri düşün” bu kavramlarla yakından ilgilidir. Bu ifadeden de anlaşılacağı üzere Zihinsel set eski problem problem çözmede en önemli nokta yeniden düzenleme ve yeni algısal perspektifçözme örüntülerinin devam etme eğilimidir. ler geliştirmektir. Bu da yaratıcılığı çağrıştırmaktadır. İşleve takılma ve zihinsel set problem çözme esnasında bireyi yaratıcılıktan alıkoymaktadır. Problem çözmede bilgi işlem yaklaşımı, problem çözme sırasında uzun süreli belleğin etkili hâle getirilerek çözümle ilgili bilgilerin erişilebilir olmasına işaret eder. Erişilen bilgiler problemin mevcut yapılandırılmasına göre anlamlandırılır. Problem bellekten erişilebilen bilgilerin yeni bir çözümün algılanmasına izin veremeyeceği şekilde temsil edilirse o zaman problemin çözümünde engel oluşur ve bunun üstesinden ancak temsil değişirse gelinebilir. Kavrama, problemi çözmek için yeterli bilginin geri getirilmesi ve engelin üstesinden gelme sonucudur. Yine bilgi işlem modeline göre problemler bir dizi evre ele alınabilir. İşlemler bu problem çözme evrelerinde ilerlerken uygulanır. Bu durum, bazen çıkmaz yola bazen de hedefe yönlendirmektedir. İnsanlar sahip oldukları bilgileri ve bilişsel kısa yolları problem çözmede kullanırlar. Bundan dolayı bireyin sahip olduğu bilgi problem çözmede çok önemlidir. 123 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji Genel olarak, bu yaklaşımlar bize problem çözmede aşamaların olduğunu işaret etmektedir. Bu aşamalar aşağıda sunulmaktadır. Problemin doğasını anlamak Problemin çözümü ile ilgili alternatif çözümler üretmek Çözümleri test ederek kanıt sağlamak Uygunlanan testlerin sonuçlarını değerlenirmek • Problemin zihinsel çevresini oluşturmak • Dikkate alınacak prosedür ve açıklamaları belirlemek • Elde kalan olası çözümleri ele almak • Problemin yorumlanması • Hangi çözümlerin kanıtlarla uyumlu olduğunu belirlemek • Eğer çözüm belirli • Gelecekle ilgili açıklamalar arasında alternatif problem seçim gerekiyorsa çözme ilkeleri sonuçlar arasında geliştirmek değerlendirme yapmak • Problemin • Kanıtlarla bütün hatlarıyla uyuşmayan ele alınması çözümleri elemek KARAR VERME • Problemin çözümüne götüren uygulamanın kolay ve verimli olup olmadığını incelemek • Kanıtların daha az desteklediği çözümü elemek İnsanın yaptığı eylemler karar verme süreçlerini gerektirmektedir. Bundan dolayı karar verme ile ilgili oluşturulacak olan kuramlar aynı zamanda insanın faaliyetleri hakkında kuram oluşturmaya paraleldir. En genel hatları ile karar ihtimaller arasından seçme işlemidir. Karar verme bir bireyin ihtiyacını giderme durumunda ortaya çıkmaktadır. Belirsizlik çoğu zaman karar verme durumlarında mevcuttur çünkü karar konusu ile ilgili her şey elinizde değildir. Bazen ne istenildiğinin bilindiği durumlar vardır ve bu durumlarda seçenek çok açık olduğu için karar verme kolaydır. Fakat belirsizliklerin olduğu durumlar oldukça fazladır ve bu durumlarda karara varmak güçtür. Örneğin, eş ya da meslek seçmek oldukça zor bir karardır. Her iki durumda olası sonuç ve her bir seçeneğin değeri karar verme sürecinde önemli rol oynamaktadır. Karar vermedeki ana bilişsel faaliyet her bir seçeneğinin değerlendirip hedefe ulaştıracak olan en iyi seçeneği belirlemektir. Puslu bir bahar günü evden dışarıya çıkmak istediğinizde yanınıza yağmurluk almak ya da caddeden şemsiye satın almak üzerine karar verirsiniz. Bu karar aslında gelecekle ilgili olup karmaşık bir dizi süreç içermektedir. Vereceğiniz karar zarar ve yarar alternatifleri kapsamında yapılmaktadır. Bütün gün yağmurluğunuzu yanınızda taşımanız veya para harcayarak alacağınız şemsiye zarar tarafını içerirken yağmur yağdığında ıslanmamanız yarar olacaktır. Karar verme süreçlerinin analizi ile ilgili olarak üç temel yaklaşım bulunmaktadır. Bunlar normatif, betimsel ve tavsiye eden yaklaşımlardır. Normatif yaklaşım rasyonel karar verme varsayımına dayanmaktadır. Eğer bir kişi normatif karar verici ise bu kişi daha önceden tam ve kesin olarak tanımlanmış ve rasyonel davranışın kesin aksiyomlarına uyan davranış tercihlerine sahiptir. Bu anlayış rasyonel tercih kuramı olarak adlandırılır ve her şeyden önce ampirik gözlemden Tablo 4.2 Problem çözme aşamaları 124 Psikoloji ziyade düşünce ve değerlendirmelere dayanmaktadır. Normatif model kişisel yararın maksimize edilmesini öngörmektedir. Eldeki veriler çerçevesinde en uygun ve rasyonel karar verilmektedir. Bu yaklaşım akılcı davranmayı ve bütün uygun kanıtları ve verileri doğru bir şekilde hesaba almayı varsayar. Ancak insanlar bu şekilde davranmazlar. Betimleyici yaklaşım ampirik gözleme dayanmaktadır. Bu yaklaşım tercih davranışının deneysel olarak incelenmesini öngörmektedir. Bu yaklaşımdaki en önemli unsur karar verme ortam veya durumlarında davranışlarımızın psikolojik faktörlerlerle etkileşim içinde olduğudur. Bazen olasılık üzerinden karar verip davranışlarımızı sergileriz. Fakat olaylarla ilgili olarak olasılık hesabını doğru yapabilmemiz için olayın sıklığı ile ilgili olarak doğru bir belleğe ihtiyacımız vardır. Genellikle seyrek ve bilindik olayların sıklığı hakkında olduğundan daha fazla değerlendirme yaparız. Kâr, zarar ve olasılık hesabından ziyade bir olayla ilgili olarak karar verme durumunda bazen bilişsel kısa yollar denilen kestirmelere başvurulur. Bilişsel kısa yollar höristik ve algoritmadır. Algoritma kurallar içerir ve bu kurallar uygun bir şekilde kullanılırsa problemin çözümü garantidir. Fakat unutulmamalıdır ki algoritmalar her zaman bulunamayabilir veya mevcut olmayabilir. Bu durumlarda höristik kullanılır. Höristik karar verme ya da sorunlarla başa çıkma süreçlerinde kullanılan zihinsel kısa yollardan biridir. Karmaşık bir problemle karşılaşıldığında ya da yeterli bir veri olmadığında evrimsel işleyişlerle birleşik ya da deneyimlerle edinilmiş bu zihinsel kısa yolların kullanılmasıyla bir çözüm yolu bulunur. Örneğin, daha önceden adı duyulmayan bir ürün eğer ki fiyat olarak diğerlerinden daha yüksekse, elde o ürüne dair başka herhangi bir veri yoksa onun kaliteli olduğu yargısına varılır. Kalitesine yönelik yapılan bu çıkarımdan dolayı tüketici olarak adı hiç duyulmamış olmasına rağmen o ürünü satın alma davranışı gösterilmektedir. Bilişsel psikoloji ile ayrıntı bilgi almak isteyenler M. Kimberly Maclin, Otto H. Maclin, Robert L. Solso tarafından yazılan ve Çevirisi Prof.Dr. Ayşe Ayçiçeği tarafından yapılmış olan “Bilişsel Psikoloji” (İstanbul: Kitapevi Yayınları, 2007) adlı ders kitabına başvurabilirler. 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji 125 Özet 1 2 Bilişsel psikolojinin ne olduğu ve doğasını anlatmak. Bilişsel psikoloji biliş kavramının bilimsel olarak incelendiği psikolojinin bir alt dalıdır. 1950’li yıllarda bilgi işlem, bellek, dil, biliş, problem çözme ve karar verme üzerine yapılan bilimsel çalışmalar ile ortaya çıktığı görülmektedir. Özellikle bilgi işlem yaklaşımı bilşsel psikolojinin ruhunu oluşturduğu görülmektedir. Bilgi-işlem dış dünyanın temsili veya sembolik dönüşümü veya manipülasyonu olarak ifade edilmektedir Bilişsel psikoloji işlevselcilik felsefi akımından oldukça etkilenmiştir. Çünkü bilişsel psikoloji zihinsel işlemlerin işlevsel olduğunu farz etmektedir. Öte yandan beynin çalışılması materyalist bakış açısını ortaya koyar. Bu yaklaşımda zihin ve beyin benzer şeylerdir. Bundan dolayı düşünce ve davranış beyindeki nöral faaliyetler sonucu oluştuğundan beynin incelenmesi aynı zamanda zihnin incelenmesi anlamına gelmektedir. İşlevselci yaklaşım insan davranışını bilgi işlem ve zihinsel işlevler kapsamında açıklarken materyalist yaklaşım zihinsel süreç ve faaliyetleri nöroanatomi ve nörokimya kapsamında ele alır. Algı ve algısal süreçleri açıklamak. Duyum ve algı uyaranların (bilgi) dış dünyadan alınması, beyine taşınması, beyinde işlenmesi, yorumlanması ve bir karar verilmesi süreçlerini içermektedir. Duyum içinde bulunulan bir ortamdan uyaranların içerdiği bilginin ilgili duyu sistemi tarafından yakalanarak sistem içine alınması ve beyindeki ileri fizyolojik merkezlere iletilmesi süreçlerini kapsamaktadır. Algı ise uyaranların taşıdığı bu bilginin analiz edilmesi, tanınması, yorumlanması ve organize edilmesini kapsayan süreçlerdir. Bu süreçleri inceleyen alana psikofizik ve bu ilişkileri betimleyen ilişkiye de psikometrik fonksiyon adı verilmektedir. Çevremizdeki objelerle ilgili olarak ne, nerede ve nasıl ile ilgili işlemler görme tarafından yapılmaktadır. Görme; renk, derinlik, obje ve hareket algıları ile ilgili işlemler yaparken algısal organizasyonu gerçekleştirmektedir. Algısal organizasyonlar objelerin şekil zemin ilişkisi ve gruplama temelinde yapılmaktadır. Geştalt psikologları çevremizde bulunan objeleri nasıl gruplandırdığımıza yönelik ilkeler önermişlerdir. İşitme ses türünden bilgileri kodlayarak sesin kaynağı ile ilgili olarak ne ve nereden sorularına yanıt ver- mekte ve ayrıca iç kulakta bulunan yarım daire kanalları vasıtasıyla denge algısı yerine getirilmektedir. Tat ve koku duyuları kimyasal duyular olup yaşamsal olarak çevremizdeki önemli uyaranlar hakkında önemli bilgi sağlamaktadır. 3 4 Dikkat ve dikkat süreçlerini ifade etmek. Dikkat, bilgi işlem sırasında zihinsel kaynakların kullanılması olarak kısaca tanımlanabilir. Kaynakların belirli bir uyarana ayrılmasına seçici dikkat ve kaynakların birden fazla uyarana yönlendirilmesine bölünmüş dikkat denir. Kokteyl parti olgusu çalışmalarının sonucuna göre mesajın kaynağı ve şiddeti gibi uyaranın fiziksel özelliklerinin kullanılması sayesinde istenilen ve istenilmeyen uyaranların birbirlerinden ayırt edildiğini bulmuştur. Ayrıca bu araştırmalarda bilgi işlemede filtreleme mekanizmasının olduğuna dikkat çekilmiş ve bu durum çift kulaklı dinleme deneyleri ile de tespit edilmiştir. Bu mekanizmaların obje veya yer temelli olup olmadığını inceleyen çalışmalar her iki durumu da destekleyen bulgulara ulaşmıştır. Bölünmüş dikkat çalışmaları aynı anda iki görevin nasıl yapıldığını inceler. Ancak bazen iki görevi eş zamanlı olarak yerine getirmek görevlerden birinin performansını etkilemektedir. Görevlerin benzerliği veya zorluğu çift görev performansını olumsuz yönde etkilerken pratik ve tekrarlar sonucunda iyileşmeler gözlenmektedir. Bölünmüş dikkati açıklamaya yönelik olan genel kaynak modeli, zihinsel kaynakların kısıtlı olduğunu ve bundan dolayı eş zamanlı görevlerde işlem kapasitesinin paylaşılması düşüncesine dayanmaktadır. Bellek ve bellek süreçlerini betimlemek. Bellek bilginin kodlanması, depolanması ve hatırlanması süreçlerini kapsar. Bellekte üçlü sistem yaklaşımına göre duyusal, kısa süreli ve uzun süreli bellek olmak üzere üç bellek bulunmaktadır. Duyusal bellek anlık bellek olup çok kısa sürelidir ve burada bilginin fiziksel kodlaması yapılır. Kısa süreli bellek ise kısa süreli, sınırlı kapasitesi olan ve daha çok tekrara dayanan bir bellektir. Bilginin kapasitesi sınırsız olan uzun süreli belleğe aktarımı ise o bilginin anlamsal ve derinlemesine kodlanması ile sağlanmaktadır. Uzun süreli bellek olgulara dayanan bildirimsel ve becerilerin ve alışkanlıkların depolandığı iş- 126 Psikoloji lemsel bellek olarak sınıflandırılmaktadır. Bildirimsel bellek anlamsal ve epizodik bellek olarak iki ayrı kategori içermektedir. Anlamsal bellek genel bilgileri ve olguları ve epizodik bellek ise belli bir zaman, yer ve bağlamda oluşan olaylarla ilgili bellektir. Olaylarla ilgili olarak bilinçli ve istemli olarak bilginin depolanması açık bellek ve bilinç dışı yapılan kodlamalar örtük belleği oluşturmaktadır. Unutma ile ilgili olarak öne sürülen silinme kuramı belleğin sabit bir oranda zaman içinde zayıflamasını açıklamaktadır. Bozucu etki yoluyla unutma kuramı ise bir belleğin bir başka belleğin hatırlanmasını engellemesidir. Bu bozucu etki ileriye veya geri yönelik olarak gerçekleşmektedir. 5 6 Temsil ve zihinsel temsil kavramlarını tanımlamak. Bir şeyin yokluğunda sembol veya işaretler ile o şeyin sunulmasına temsil denir. Fiziki temsiller olan dış temsiller tıpkı resim gibi olup benzeşen temsillerdir. Bu tür temsillerin dışındaki rastgele seçilmiş sembollerin oluşturduğu temsiller sembolik temsiller olup soyut temsiller olarak ta ifade edilmektedirler. Zihinsel temsiller algısal süreçler vasıtasıyla oluşturulan imgesel ve önermeler şeklindeki temsillerdir ve bilişsel süreçler arasında iletişimi sağlar. Bağlantıcılık temelli yaklaşımlarda ise ağ içinde aktivasyon örüntüsüne göre yayılmış zihinsel temsiller vardır. Zihinsel temsil altında obje ya da olayların beyindeki temsilleri olarak düşünülen zihinsel imgeler önemli bir yer tutmaktadır. Zihinsel imgeler bir yandan klinik ortamlarda iyileşme, izleme ve kontrol amacı altında kullanılmakta diğer yandan profesyonel iş alanlarında performans geliştirme kapsamında değerlendirilmektedir. Kategoriler ortak özellikleri paylaşan insan, olay veya objelerin sınıflandırılması işlemini yansıtmaktadır. Prototip bir kategori için geçerli olan en muhtemel özelliklerin ne olduğunu açıkça belirtendir. Eğer bir kategori prototipe sahip ise prototipe benzer kategori üyeleri tipik bir kategori üyesi olarak görülürken prototipten farklı kategori üyeleri atipik olarak görülmektedir. Düşünme, Akıl Yürütme ve Problem Çözme kavramlarını bilişsel açıdan değerlendirmek. Düşünce bir anlamda zihnimizin dili olarak düşünülmekte ve önermesel, imgesel ve motorsal olmak üzere üç sınıfa ayrılmaktadır. Bu üç sınıf ile akıl yürütme, problem çözme ve karar verme işlemleri gerçekleştirilir ve sonuç olarak da bir hedefe ulaşılır. Genel olarak iki akıl yürütme kullanılmaktadır: Tümevarım ve tümdengelim. Tümdengelim yukarıdan aşağıya bilişsel süreci kapsarken tümevarım aşağıdan yukarıya işlemi içermektedir. Uygun olan tümdengelim kurallarının uygulanamaması, kişisel inançlardan dolayı mantıksal kurallardan vazgeçilmesi ve duygusal tepkiler gibi faktörler başarısız tümdengelimi doğurmaktadır. Başlangıçta davranışçılar problemin deneme ve yanılma yöntemi ile çözüldüğünü düşünmüşlerdir. Geştalt ve bilgi işlem yaklaşımları sonradan ortaya çıkmıştır. Geştalt yaklaşımında problem çözme prodüktif ve reprodüktif süreçleri içerir. Reprodüktif süreçler önceki deneyimleri kullanırken prodüktif süreçler problem çözmede problemin yapısı ile ilgi ani bir kavrama geliştirmeyi ve prodüktif yeniden yapılandırmayı içermektedir. Problem çözmede bilgi işlem yaklaşımı, problem çözme sırasında uzun süreli belleğin etkili hâle getirilerek çözümle ilgili bilgilerin erişilebilir olmasına işaret eder. Genel olarak, bu yaklaşımlar bize problem çözmede aşamaların olduğunu işaret etmektedir. Bunlar, problemin doğasını anlamak, problemin çözümü ile ilgili alternatif çözümler üretmek, çözümleri test ederek kanıt sağlamak, uygulanan testlerin sonuçlarını değerlendirmek ve karar verme işlemlerinden oluşan aşamalardır. 7 Karar verme işlemlerini özetlemek. En genel hatları ile karar, ihtimaller arasından seçme işlemidir. Karar vermedeki bilişsel faaliyet her bir seçenekle ilgili değerlendirme sonucu hedefe ulaşılacak olan en iyi seçeneği belirlemedir. Karar verme süreçlerinin analizi ile ilgili olarak üç temel yaklaşım bulunmaktadır. Bunlar normatif, betimsel ve tavsiye eden yaklaşımlardır. Normatif yaklaşım rasyonel karar verme varsayımına ve betimleyici yaklaşım ampirik gözleme dayanmaktadır. Öte yandan bazı durumlarda ise olasılık üzerinden karar verilir. Fakat olaylarla ilgili olarak olasılık hesabını doğru yapabilmemiz için olayın sıklığı ile ilgili olarak doğru bir belleğe ihtiyaç vardır. Kâr, zarar ve olasılık hesabından ziyade bir olayla ilgili olarak karar verme durumunda höristik ve algoritma gibi bilişsel kısa yollara başvurulmaktadır. Karmaşık bir problemle karşılaşıldığında ya da yeterli bir veri olmadığında evrimsel süreç ile şekillene gelmiş ya da deneyimlerle edinilmiş bu zihinsel kısa yolların kullanılmasıyla bir çözüm yolu bulunur. 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji 127 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki duyu sistemlerinden hangisinin alıcıları talamusu bypass edip doğrudan beyindeki hücreler ile bağlantılıdır? a. Görme b. Koku c. İşitme d. Dokunma e. Tat 2. Bulunduğunuz bir ortamda ortamdaki kokunun şiddetinin zamanla azalması aşağıdakilerden hangisi ile açıklanmaktadır? a. Koku körlüğü b. Koku değişikliği c Koku sabitliği d. Geçici koku kaybı e. Duyusal adaptasyon 3. Önceki yaşantılar veya beklentilerin algıyı etkilemesi aşağıdakilerden hangisi ile açıklanmaktadır? a. Doğrudan algı b. Algısal ilüzyon c. Dolaylı algı d. Aşağıdan yukarıya işlem e. Yukarıdan aşağıya işlem 4. Hangi bellek sistemi en yüksek kapasiteye sahiptir? a. Uzun süreli bellek b. Kısa süreli bellek c. Duyusal bellek d. Somatik bellek e. Çalışma belleği 5. Önceki deneyimlerinize ait yaşantıların yeni öğrenilen bilgilerin hatırlanmasını engellemesine ne ad verilir? a. Geriye doğru unutma etkisi b. İleriye doğru unutma etkisi c. Bastırma d. İpucuna bağlı unutma e. Geri getirme hatası 6. İmgelerden farklı olarak kelimeler tipi olarak aşağıdakilerden hangisine örnektir? a. Analog b. Somut c. Temsil edilemeyen d. Resimsel e. Sembolik 7. Aşağıdaki kavramlardan hangisi bilişsel psikoloji denildiği zaman en çok kullanılır? a. Uyaran-tepki terimleri b. Rüyaların analizi terimleri c. Dil terimleri d. Psikoanalitik terimler e. Bilgi-işlem terimleri 8. Gözlerinizn kapalı olduğu bir durumda olağandışı bir koku aldınız. Birkaç saniye sonra bir müddet görmediğiniz iyi bir arkadaşınızın parfümü olduğunu tanıdınız. Bu parfümü tanıma ve yorumlama becerinize ne ad verilir? a. Karşıt süreç b. Duyum c. Koku mükemmelliği d. Algı e. Adaptasyon 9. Bir arkadaşınızı telefonla aramak istediğinizi varsayın. Arkadaşınızın telefon numarasını telefon defterinden baktınız ve aradınız ancak meşgul sesi aldınız. Birkaç dakika sonra tekrar aramak istediğinizde telefon numarasını hatırlamakta güçlük çekersiniz. Bu olay hangi belleğe örnektir? a. Duyusal bellek b. Kısa süreli bellek c. Örtük bellek d. Açık bellek e. İşlemsel bellek 10. Kuyumcu bir yüzüğe pırlantayı yerleştirmede başarısız olur çünkü kuyumcu kullandığı aletleri daima geleneksel kullanımları açısından ele almaktadır. Bu aşağıdakilerden en iyi hangisini işaret etmektedir? a. Düşüncenin hiyerarşik yapısı b. Algoritimsel düşünme c. Temsili düşünme d. Zihinsel set e. Höristik problem çözme 128 Psikoloji Yaşamın İçinden Bilinçaltı Kişisel Gelişim Ürünleri Etkin mi? Tüketiciler bilinçaltına mesaj yollayarak kilo verme, sigarayı bırakma, korkularla mücadele etme, kendilerini daha iyi hissetme ve başka birçok kendini geliştirme hedeflerini gerçekleştirme vaadinde bulunan eşik altı (subliminal) kasetlere ve CD’lere milyonlarca dolar para harcıyorlar. Aslına bakarsanız, insanlar bu ürünlerin işe yaradığına inanıyor. Peki, bu ürünler neden etkin? Bu ürünler bilinçaltı aklı bir değişim yaratmak üzere programlıyorlar mı? Ya da insanlar bu kasetlere inandıkları için mi hayatlarında değişiklik yaratabilmeleri mümkün oluyor? Acaba bu iki olasılığı test etmenin bir yolu bulunabilir mi? Diyelim ki bir araştırma grubunuz var ve bu gruptaki insanlar kendilerini değiştirmek üzere iki farklı yönelime sahipler. Bir kısmı hafızasını geliştirmeyi amaçlıyorken, bir kısmı özsaygısını arttırmak istiyor. Bu iki grubu bir ön-teste tabi tutuyorsunuz. Bu testte katılımcılara hem hafıza hem de öz-saygı değerlerini ölçmek üzere ölçekler uyguluyorsunuz. Böylece daha sonra bu iki değerde bir artış olup olmadığını belirleyeceksiniz. Ve şimdi kritik noktadaki deneye gelebiliriz. Bilinçaltına yönelik piyasada satılan iki ayrı alandaki kasetlerden aldınız: Bu kasetlerden bir tanesi hafızayı geliştirmek için, diğeri özgüveni arttırmak için. Hafızasını güçlendirmeyi amaçlayan her bir katılımcıya üzerinde “hafıza geliştirme” etiketli bir kaset veriyorsunuz ve bu kaseti günde bir kez olmak üzere bir ay boyunca kullanmasını söylüyorsunuz. Yalnız katılımcıların bilmediği bir şey var ki, hafıza geliştirme amaçlı katılımcıların aslında yarısına özgüveni artırma odaklı kasetlerden veriyorsunuz. Benzer şekilde, özgüveni arttırma amaçlı katılımcıların her birine de üzerinde “özgüven geliştirme” etiketli kasetler vermekteyken aslında katılımcıların yarısına bilinçaltı yolla hafıza geliştirme odaklı kasetlerden veriyorsunuz. Bu araştırma tasarımı sayesinde katılımcıların beklentileri kontrol edilebiliyor. Bir ay sonra, katılımcıları geri çağırıyorsunuz ve onlara tekrar hafıza ve özgüven testleri uyguluyorsunuz. Teorik olarak, değişim bilinçaltı mesajlar yoluyla gerçekleştiyse, katılımcıların sadece kasette kendilerine hitap edilen alanda gelişim kaydetmeleri gerekir. Sizce ne tür bir bulgu ortaya çıkacaktır bu çalışma neticesinde? Sosyal psikolog Anthony Greenwald ve arkadaşları (1991) tam olarak bu araştırmaya benzer bir çalışma yapmışlardır. Bu çalışmanın sonuçlarına göre katılımcılar hangi kaseti dinlediklerine bakılmaksızın, genel olarak hem özgüven hem de hafıza alanlarında gelişme kaydetmişlerdir. Dahası, hafıza geliştirme etiketli kaseti dinleyenlerde özgüven artışı daha fazla gerçekleşmiştir. Özgüven geliştirme etiketli kaseti dinleyen katılımcılarda da hafıza gelişimi noktasında kat edilen mesafe özgüvenden fazla olmuştur. Bu da göstermektedir ki, katılımcıların beklentisi ya da plasebo etkisi, bilinçdışı aklın eşik altı programlanmasından daha güçlü şekilde bu sonuçları açıklayabilmektedir. Sonuç olarak; eşik altı ürünler bazı insanlara bir değişim yaratmanın görece kolay yolu olarak hitap etmektedir ancak bu ürünlerin etkinliği başka davranış değiştirme yöntemleri ile karşılaştırıldığında bilimsel açıdan kanıtlanmamış durumdadır. Kaynak: Passer, W.M. ve Smith, R.e (2008). Psychology. Boston: McGraw-Hill. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b Yanıtınız yanlış ise “Duyu Sistemlerini” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yanıtınız yanlış ise “Duyu Duyarlılığını” bölümünü gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Bilgi İşlem Sürecini” konusunu yeniden gözden geçiriniz 4. a Yanıtınız yanlış ise “Bellek Kapasitelerini” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Hatırlama ve Unutma Süreçlerini” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Temsil” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Bilişsel Psikolojinin Doğasını” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Algı Kavramını” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yanıtınız yanlış ise “Bellek Kısımlarını” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Problem Çözme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. Ünite - Bilişsel Psikoloji 129 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Renk görünümü açısından renk algısı üç boyutludur. Bunlar renk, doygunluk ve kontrast olarak bilinir. Renk sarı, mavi, yeşil ve kırmızı gibi farklı renk kategorilerine karşılık gelmektedir. Doygunluk ise rengin içindeki beyaz miktarı ile açıklanmaktadır. İçinde beyaz olmayan renk tok renktir. Beyazın eklenmesiyle beraber tokluk azalmaktadır. Örneğin pembe, kırmızıya beyaz katılarak yapıldığından pembe aynı zamanda doygun olmayan kırmızıdır. Kontrast ise rengin açıklık koyuluk özelliği ile ilgilidir. Kontrasta örnek açık ve koyu kırmızıdır. Kontrast bir anlamda rengin zeminle olan ilişkisidir. Sıfır kontrast zemin ve şeklin ya da şekiller arasında ayrımın yapılamadığı durumdur. Sıra Sizde 2 Derinlik algısının doğuştan mı yoksa sonradan kazanıldığını gösteren deneye görsel uçurum deneyi adı verilmektedir. Bu amaçla her iki yüzeyi kareli bir örüntüyle kaplı olan, bir kısmı yüksek olan ve üzeri saydam camla kaplanan platform hazırlanmıştır. Platformun bir tarafında bebekler bırakılır ve karşı taraftan bebeklerin anneleri onları çağırır. Bebekler yükseklik noktasına kadar rahatlıkla gelmişler fakat bu noktada tedirgin olmuşlar ve annelerine gitmekte tereddüt etmişlerdir. Bu durum onlarda bir şekilde derinlik algısının doğuştan ya da çok erken yaşlarda şekillendiğine işaret etmektedir. Sıra Sizde 3 Birçok deney cinsiyet faktörü açısından algısal farklılıkları incelemiştir. Bu araştırmacıların sonuçları ortalama olarak kadınlar erkekleri işitmede, koku tanımada ve dokunma ile ayırt etme performansları geçmiştir. Öte yandan erkekler ortalama olarak zihinsel rotasyon performansında kadınlardan daha iyidir. Toplamda, cinsiyet arası farklar cinsiyet içi farklarla karşılaştırıldığında göreli olarak düşüktür. Algısal fonksiyonlarda cinsiyet farklılıkları biyolojik ve sosyal çevreden kaynaklanmaktadır. Çoğunlukla birlikte etki gözlenmektedir. Navigasyon ve alan algısındaki farklılıklar muhtemelen biyolojiktir çünkü testosteron hormonunun alan algısıyla ilgili olduğuna yönelik kanıtlar vardır. Alan becerilerinin aynı zamanda evrimsel bir tarafı da vardır. Erkek avcı olmasından dolayı iyi bir navigasyon sitemine sahip olagelmiştir. Sıra Sizde 4 Duyusal bellek duyusal sistemlere bağlıdır. Bu sistemler bilgiyi yakalar, sinirsel sinyallere dönüştürür ve beyine gönderir. Serebral korteksteki ilgili duyu alanları bu bilgileri işlemektedir. Çalışma belleği işin içinde olduğu zaman, farklı görevler (bireyin yüzünü ve ismini hatırlama, sayı listesini hatırlama, kavram hatırlama) yapılmaktadır. Bundan dolayı farklı beyin bölgeleri aktif hâle gelmektedir. Frontal lob ve özellikle prefrontal korteks çalışma belleğinde anahtar rol oynar. Özellikle, prefrontal kortek merkezî yönetici işlevlerinde dikkatin ilgili alana yönlendirilmesi açısından önemli rol oynar. Bellek beyindeki nöronların etkileşmesini gerektirir. Hipokampüs bildirimsel uzun süreli belleğin konuşlandığı yer olmakla beraber bildirimsel bellek farklı serebral alanlarda depolanmaktadır. Amigdala duygusal bilgilerin kodlandığı ve depolandığı yerdir. Beyincik ise işlemsel bellekte rol oynamaktadır. Amnezisi olan hastalara bakıldığında bu hastaların talamus bölgesinde hasarların meydana geldiği görülmektedir. 130 Psikoloji Yararlanılan Kaynaklar Atkinson, R. C., & Shiffrin, R. M. (1968). Human memory: A proposed system and its control processes. In K.W. Spence, & J.T. Spence (Eds), The psychology of learning and motivation (pp. 89-195). New York: Academic Press. Broadbent, D. E. (1958). Perception and communication. Elmsford, NY, US: Pergamon Press. Bruner, J.S., Goodnow, J.J. & Austin, G.A. (1956) A study of thinking. Chapman & Hall, Limited. London. Calin-Jageman,R.J., & Fischer, T.M. (2007). Behavioral adaptation of the aplysiaaiphon withdrawal response is accompanied by sensory adaptation. Behavioral Neuroscience, 120, 200-211. Cherry, E. C. (1953). Some experiments on the recognition of speech, with one and with two ears. Journal of the Acoustical Society of America, 25, 975-979. Chomsky, N. (1959) Review of verbal behavior, by B.F. Skinner. Language 35, 26-57. Chomsky, N. (1965) Aspects of the theory of syntax. Cambridge, MA: MIT Press. Deutsch, J. A. & Deutsch, D. (1963). Attention: some theoretical considerations. Psychological Review, 70, 80-90 Duncan J (1984). Selective attention and the organization of visual information. Journal of Experimental Psychology: General, 113, 501-517 Gardner, H. (2005). Scientific psychology: Should we bury it or praise it. In R.J. Sternberg (Eds). Unity of Psychology: Possibility pipe dream? (pp 77-90). Washington, DC, American Psychological Association. Greenwald, A.g., Spangenberg, E.R., Pratkonnis, A.R. & Eskenozi, J. (1991). Double-blind tests of subliminal self-help topes. Psyclobgical Science, 2, 119-122. Herz R.S. & Engen T. (1996). Odor memory: Review and analysis. Psychonomic Bulletin and Review, 3, 300-313. Hubel, D.H. & Wiesel, T.N. (2005). Brain and visual perception: the story of a 25 year collaboration. Oxford, U.K.: Oxford University Press Humphreys, G. W. & Bruce, V. (1989). Visual cognition: Computational, experimental and neuropsychological perspectives. Hove, U.K.: Erlbaum. Kosslyn, S. M. (2005). Reflective thinking and mental imagery: A perspective on the development of Posttraumatic stress disorder. Development and Psychopathology, 17, 851-863. Malkoc, G., Kay, P. & Webster, M.A. (2005) Variation in normal color vision IV: Unique binary hues and hue scaling, Journal of the Optical Society of America A, 22, 2154-2168 Malkoc, G. (2003). Color categories and the structure of color space. Unpublished doctoral dissertation. University of Nevada at Reno. Marr, D. (1982). Vision: A computational investigation into the human representation and Processing of Visual Information. San Francisco: Freeman. Melzack, R., & Katz, J. (2004). The gate control theory: Reaching for the brain. In T. Hadjistavropoulos & K. D. Craig (Eds.), Pain: Psychological perspectives, (pp. 13-34). NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Miller, G.A. (1956) The magical number seven, plus or minus two. Psychological Review 63: 81-97. Moray, N. (1959). Attention in dichotic listening: Affective cues and the influence instructions. Quarterly Journal of Experimental psychology, 11, 56-60. Neisser, U.(1967). Cognitive psychology. New York, USA: Appleton-Century-Crofts, Newell, A & Simon, H. A. (1972). Human problem solving. Englewood Cliffs, NJ,USA: Prentice Hall. Pesmen,C. (2006 March). Don’t let pain get in your way. Money,48. Posner, M. I. (1980). Orienting of attention. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 32, 3-25. Shannon, C. E. A (1948). Mathematical theory of Communication. Bell System Technical Journal, 27, 379-423. Smith, E.E veKosslyn, S.M. (2007). Cognitive Psychology: Mina and brain. Upper Saddle River, NJ: Pearson Tipper, S.P. (2001). Does negative priming reflect inhibitory mechanisms? A review and integration of conflicting views. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 54A,(2), 321-343. Treisman, A.(1964). Selective attention in man. British Medical Bulletin, 20, 12-16. Willander, J., & Larsson, M. (2006). Smell your way back to childhood: Autobiographical odor memory, Psychnomic Bulletin & Review, 13, 240-244. 5 PSİKOLOJİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sosyal psikolojinin temel ilkelerini ve insanların psikolojik ihtiyaçlarına dair başlıca varsayımlarını sıralayabilecek, Sosyal biliş kavramını ve temel prensiplerini açıklayabilecek, Sosyal etki kavramını ve türlerini tanımlayabilecek, Saldırganlık ve yardım davranışlarını arttıran ve azaltan faktörleri listeleyebilecek, Önyargı kavramını ve kökenlerini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Sosyal Biliş Kişi Algısı Şemalar Davranışlara Sebep Atfetme Sosyal Etki • • • • • İtaat Grup Etkisi Saldırganlık ve Şiddet İşbirliği ve Yardım Önyargı İçindekiler Psikoloji Sosyal Psikoloji • • • • SOSYAL PSİKOLOJİYE GİRİŞ SOSYAL BİLİŞ SOSYAL ETKİ SOSYAL İLİŞKİLER Sosyal Psikoloji SOSYAL PSİKOLOJİYE GİRİŞ Issız bir adaya düştüğünüzü hayal edin-tek başınıza ve de hiçbir kaçıp kurtulma şansı olmadan. Ya da muhtemel bir felaketin dünyada sizden başka hiç kimseyi canlı bırakmadığını... Son olarak bir de şunu düşünelim: Sihirli bir güç size her türlü arzunuzun bir şekilde yerine getirileceği, her istediğinizi gönlünüzce gerçekleştirebileceğiniz bir varoluş vaat ediyor. Ancak bir şartla: Bu varoluşta başka insanlara yer yok. Seçer miydiniz? Böylesi senaryoları cazip bulmamanın ötesinde hayal etmekte dahi zorlanıyorsak, bunun sebebi hayat dediğimiz şeyin en merkezinde başka insanların duruyor olmasıdır. Varoluşun çarklarını döndüren, maddi ve manevi ihtiyaçlarımızı tatmin ederek hayatta kalmamızı sağlayan, iyisiyle kötüsüyle yaşam serüvenini bizim için anlamlı kılan şey başkalarının varlığıdır. Vaktimizin çoğunu başka insanlarla çevrili, onlarla doğrudan etkileşimde geçiririz. Yalnızken gerçekleştirdiğimiz eylemler bile (kitap okumak, televizyon seyretmek, müzik dinlemek gibi) sıklıkla başka insanların izlerini, emeğini taşır, bizi başkalarının dünyasına sokar. Gün içinde zihnimizi defalarca başka insanlara kaymış buluruz: Tanıdıklarımızın, tanımadıklarımızın, kimi zamansa kitap ya da dizi karakteri gibi hayal mahsulü kişilerin yaptıkları şeyleri neden yaptıklarını, yapmadıkları şeyleri neden yapma�dıklarını anlamaya çalışırız. Hayatın her anında ve her alanında, yakınlarımızın ve ait olduğumuz kültürün içselleştirdiğimiz sesi zihnimizin içeriğini etkiler. Kısacası, duygularımızı, düşüncelerimizi ve davranışlarımızı şekillendirmede başka insanların muazzam bir rolü vardır. Sosyal psikoloji işte tam olarak bu rolü bilimsel yöntemi kullanarak anlamak maksadını güder–insanı, özellikle de başka insanlarla ilişkileri bağlamında anlamaya çalışır. Bu anlamda, hayatın insana dair her yönü hakkında söyleyecek sözü olan çok geniş ve zengin bir bilim dalıdır. Klinik psikoloji, psikolojik sorunları olan insanları anlamak ve tedavi etmek maksadını taşır. Sosyal psikoloji ise daha genel olarak “normal” insanı anlamak arzusundadır. Sosyal Psikolojinin Kısa Tarihi İnsanı anlama çabası felsefe ve edebiyat kadar eski olsa da sosyal psikolojinin akademik bir disiplin olarak ortaya çıkışı on dokuzuncu yüzyılın sonlarına, psikolojinin bir bilim olarak doğmasının hemen akabine denk düşüyor. Bilhassa grup davranışlarını ve grupların insanlar üzerindeki etkisini tahlil etmeye meraklı psikologlar, 134 Psikoloji 1930’lara gelene kadar sosyal psikolojiyi Avrupa ve Amerika’da genç bir bilim dalı olarak kabul ettirdiler. Alanın tarihçesini biçimlendiren en önemli olaylardan biri, Hitler Almanya’sından kaçan çok sayıda sosyal psikoloğun 1930 ve 40’lı yıllarda Amerika’ya yerleşip buradaki üniversitelerde başarılı çalışmalarda bulunması oldu. Keza Avrupa’yı kasıp kavuran Nazizm ve Faşizm akımlarının psikolojik kökenlerini anlama arzusu ve İkinci Dünya Savaşı’nın gerekleri (savaş propagandası, insanları daha tutumlu olmaya ikna etme çabaları gibi) bu dönemde alanın sorduğu sorular üzerinde etkili oldu. İkinci Dünya Savaşı’nı takip eden yıllarda sosyal psikoloji hızla büyüdü, üniversitelerde sosyal psikoloji kürsüleri yaygınlaştı, sosyal psikoloji dergileri, konferansları, sosyal psikologların ait olduğu mesleki örgütler sayıca çok arttı. Bugün sosyal psikoloji psikolojinin değişik alt dalları içinde en dinamik olanlarından biridir ve sosyal psikologlar–dinden politikaya, aşktan önyargıya, saldırganlıktan işbirliğine–insana dair akla gelebilecek her konuyu anlayıp anlatmaya çalışırlar. http://www.socialpsychology.org/ adresinde sosyal psikoloji konusunda Internet’teki en kapsamlı kaynağa ulaşabilirsiniz. Sosyal Psikolojinin İki Temel İlkesi Sosyal psikologlara çalışmalarında insan doğasına dair bazı temel varsayımlar eşlik ve rehberlik eder. Bunlardan ilki, insanların dünyayı olduğu gibi değil, kendi oldukları gibi gördükleridir. İçinde yaşadığımız gerçekliği algılayışımızda dışarıdaki objektif dünya kadar kendi benliğimizin (ve benliğimizi tanımlayan, bizi biz yapan her şeyin: kişilik özelliklerimiz, zeka düzeyimiz, geçmiş deneyimlerimiz, korkularımız, hayallerimizin...) de rolü vardır. Eğer öyle olmasaydı, eğer herkesin dünyayı ve yaşananları algılayışı birbiriyle örtüşseydi, fikir ayrılığı diye bir şey olmazdı. Aynı filmi, aynı maçı, aynı tartışma programını beraber seyrettiğiniz arkadaşlarınızın sizden nasıl bu kadar farklı şeyler görmüş, algılamış olabileceğine şaşmazdınız. Görüş ayrılıkları ve onlardan kaynaklanan tartışmalar olmazdı belki ama doğrusu hayat da bir hayli sıkıcı bir yer olurdu. Sosyal psikologların kendilerine düstur kabul ettikleri ikinci bir ilkeyse sosyal etkinin çok yaygın ve güçlü olduğudur. Başka bir deyişle neredeyse her duygu, düşünce ve davranışımızda başka insanların izi vardır. Grup içinde ya da insanlarla birebir iletişim hâlindeyken bunu görmek, başkalarından etkilendiğimizin ve onları etkilediğimizin farkına varmak daha kolaydır. Ama sosyal etkinin gücü elbette yalnızca insanlarla bir arada olduğumuz anların çok ötesindedir. Yakınlarımız, içinde büyüdüğümüz ortam, ait olduğumuz gruplar ve genel olarak bizi çevreleyen kültür gerçeklik algımızı şekillendirmede benzersiz bir rol oynar. Balıkların derya içinde olup da deryayı bilmemeleri gibi biz de çoğu zaman dahil olduğumuz sosyokültürel çevrenin üzerimizdeki etkisini bilinçli bir şekilde hissetmeyiz. Bu etkinin ayırdına varmak bazen kendi dilimizin, kültürümüzün, alışık olduğumuz hayatın sınırlarından uzaklaşmayı gerektirir. İnsanlar Ne İster? Yaptığımız şeyleri neden yapıyoruz? Düşündüğümüz şeyleri neden düşünüyor, hissettiğimiz şeyleri neden hissediyor, söylediğimiz sözleri neden söylüyoruz? Bunlar muhakkak ki kolayca cevaplanacak sorular değildir ve farklı yaklaşımlar, farklı analiz düzeyleri bizi farklı açıklamalara götürecektir. Ama sosyal psikolog- 5. Ünite - Sosyal Psikoloji lara göre, eylemlerimizin psikolojik kökenlerine inip baktığımızda sıklıkla aşağıdaki üç güdüden birini ya da birkaçını teşhis edebiliriz: 1) Hayatımız üzerinde hâkimiyet sahibi olmak: Bu güdü bizi kendimizi, başkalarını ve hayatın bizimle alakalı kısımlarını en doğru biçimde anlamaya ve bu bilgiyi kendi lehimize kullanıp hayatta arzuladığımız noktalara gelmemizi sağlamaya sevk eder. Kendimizi yetersiz, aciz, bir şekilde başarısız hissettiğimizde rahatsız ve mutsuz oluyorsak, bunun sebebi bu güdüdür. Başımıza gelen olayları anlamlandıramadığımızda, sebeplerini kendimize açıklayamadığımızda tedirginlik hissediyorsak sorumlusu yine bu güdüdür. Hayatımızda hâkimiyet hissinin eksikliği–bizi doğrudan etkileyen kararlar üzerinde söz hakkımızın, kontrolümüzün olmadığı, hayatın pasif bir izleyicisi olduğumuz hissi–ciddi bir kaygı ve stres kaynağı olduğu gibi sağlığımız için de büyük bir tehdittir. 2) Sevmek, sevilmek, ait olmak: Başkalarıyla yakın ilişkiler içinde olmak, onlardan kabul ve kıymet görmek, güvenmek ve güvenilmek en temel psikolojik ihtiyaçlarımız arasındadır. Bu sebepten, mutluluğumuzu da mutsuzluğumuzu da belirlemekte başkalarıyla kurduğumuz ilişkilerin etkisi büyüktür. Kendimizi reddedilmiş, dışlanmış, yalnız hissetmek her zaman acı vericidir. İnsani bağlara duyduğumuz ihtiyaç öylesine büyüktür ki, araştırmalar kronikleşmiş yalnızlık hissinin fiziksel sağlığı tehdit ettiğini, zengin ilişki ağlarının içinde olmanın ise ömrü uzattığını göstermektedir. 3) Benliğimizi değerli görmek: Hepimiz kendimiz hakkında iyi hissetmek isteriz. İyi, düzgün, sevilesi bir insan olduğumuza, bir anlamda varoluşumuzun “doğru” olduğuna inanmak elzem bir psikolojik ihtiyaçtır. İltifat aldığımızda anında mutlu oluyor, eleştirildiğimizde ise anında tadımız kaçıyorsa sebebi budur. Benliğimizi değerli görme ihtiyacımız kendimizle ilintili her şeye yansır. İnanmak ister ve sıklıkla inanırız ki, kimisiyle birlikte doğduğumuz, kimisini sonradan üzerimize geçirdiğimiz kimliklerimiz çok değerli, özel ve başkalarınınkinden üstündür. “Ben”i ve “biz”i değerli görme arzumuz gerçekliğimizi inşa ederken seçimlerimizi etkiler ve hatta zaman zaman gerçekliği kendi lehimize çarptırmamıza yol açar. Bu olası bedellere rağmen, psikolojik sağlığımız açısından varlığımızın değerli olduğuna içtenlikle inanmamız şarttır: Bu his bizi varoluşsal kaygıya karşı korur, hayatla başa çıkabilmek için gerekli güç ve enerjiyi sağlar. Nitekim depresyonun temel belirtilerinden biri kendini değersiz ve önemsiz, bir “hiç” gibi algılamaktır. Depresyondaki kişinin gözünde kendi küçücük, hayat ise o oranda büyük, zor ve korkutucudur. SOSYAL BİLİŞ Sosyal biliş, sosyal psikolojinin “insanları nasıl anlarız, onlar hakkında izlenimlere ve yargılara nasıl varırız” gibi sorulara cevap vermeye çalışan alt dalıdır. Daha önce de belirttiğimiz gibi, hayatımızın merkezinde başka insanlar durur. Duygu ve düşünce dünyamız başka insanlar ve onlarla olan ilişkilerimiz tarafından işgal edilmiş hâldedir. İnsanları doğru tanımak, anlamak, haklarında isabetli yargılara varmak bu yüzden hayati önemdedir. Otobüste kimin yanına oturduğumuzdan kiminle evlendiğimize değin küçük büyük pek çok kararımızda sosyal bilişsel süreçler rol oynar. Çoğu zaman farkında dahi olmadan, neredeyse otomatik bir şekilde karşımızdaki insanların duyguları, niyetleri, arzuları, kişilik özellikleri hakkında çıkarımlarda bulunuruz. 135 Ortalamanın üstü etkisi: Araştırmalar insanların çoğunluğunun kendilerini okul başarısı, iş performansı, zekâ, popülerlik, sportiflik, liderlik, araba sürme becerisi ve daha pek çok konuda “ortalamanın üstünde” gördüğünü belgelemektedir. Çoğunluğun ortalamanın üstünde olması istatistiki açıdan mümkün olmadığından, bu olgu benliğimizi değerli görme ihtiyacımızın bir uzantısı olarak görülür. 136 Psikoloji Kişi Algısı Pek çoğumuz insan tanımakta becerikli olduğumuzu düşünür, bazılarımız ise “insan sarrafı” olmakla övünürüz (“ortalamanın üstü etkisi”ni hatırlayalım!). Sosyal psikologlar gerçekten de bazı insanların diğer insanları tanımakta, anlamakta, okumakta daha başarılı olduğunu göstermektedir. Bununla beraber, bazı insanların daha kolay “okunur” olduğu da gerçektir. Araştırmaların ortaya koyduğu ilginç bir bulgu, insanların hiç tanımadıkları biri hakkında çok kısa süreli gözlemler sonucu dahi şaşırtıcı derecede doğru yargılara varabilmeleridir. Bu çalışmalarda deneklere başkalarının 5 dakikadan ve hatta bazen 30 saniyeden kısa süren davranışları izlettirilmiştir (bir kitaptan parça okumak, iş mülakatında sorulan sorulara cevap vermek, ders anlatmak gibi). Bu şekilde birinin “ince davranış dilimleri”ne maruz bırakılan denekler, o insanın zekası, kendine güveni, dışadönüklüğü, cinsel yönelimi gibi konularda oldukça isabetli tahminlerde bulunmuşlardır. Keza, insanlar bir kadınla bir erkeği kısa süreli yan yana gözlemlediklerinde onların yabancı mı, arkadaş mı, yoksa çift mi olduğunu sıklıkla doğru şekilde algılayabilmektedirler. Sahte gülüşle içten gülüşü ayırt edebiliyor musunuz? Kendinizi test edin: http:// www.bbc.co.uk/science/humanbody/mind/surveys/smiles/ Bir kitabı ilk anda nasıl kapağına bakarak yargılıyorsak, başkaları hakkında vardığımız izlenimlerin de ilk belirleyicisi dış görünüştür. Bir insana baktığımızda otomatik olarak gördüğümüz ilk üç şey o insanın cinsiyeti, yaşı ve ait olduğu ırktır (beyaz, siyahi, Asyalı gibi). Fiziksel görünüm başkalarını yargılarken bizi ister istemez etkiler. Çalışmalar üç aylık bebeklerin dahi güzel yüzlere bakmayı daha az güzel yüzlere bakmaya tercih ettiğini göstermiştir. Araştırmaların netlikle ortaya koyduğu bir bulgu, daha güzel insanların daha olumlu kişilik özelliklerine sahip olduğunu düşünme eğilimimizdir. “Güzel olan iyidir” şeklinde geçen bu kalıp yargıya göre, daha güzel insanların genel olarak daha uyumlu, daha arkadaş canlısı, daha başarılı ve daha mutlu olduğu düşünülüyor. Ayrıca güzel insanlara (güzel çocuklara da) daha ılımlı yaklaşılıyor, daha olumlu davranılıyor. 1 Bazı çocukların da yetişkinlerin de yüzleri “bebek yüzü” tabir edilen yüz tipine daha yakındır. Böyle yüzler daha yuvarlaktır; büyük gözler, küçük burun, yüksek alın, küçük çene gibi özellikleri vardır. Sizce, bebek yüzlü olmak insanların nasıl algılandıklarını etkiler mi? Bu etki olumlu mu olur, olumsuz mu? Sosyal psikologlara göre, insanlar çoğu zaman “bilişsel varyemez”lerdir. Başka bir deyişle karmaşık ve yorucu hayatlarımızda sınırlı zihinsel kaynaklarımızı idareli kullanmaya çalışırız. Başka insanlar söz konusu olduğunda da durumun gerektirdiğini düşündüğümüz kadar kafa patlatırız, daha fazla değil. Örneğin, yeni tanıştığımız biriyle ileride sık sık görüşeceğimizi ya da beraber çalışacağımızı biliyorsak, onu tanımak ve anlamak için yoğun çaba sarf ederiz. Bir insanı yakından tanımak için özel bir motivasyona sahip değilsek ise daha ziyade kısa yollara başvururuz–aşinası olduğumuz birtakım kategorilerin yardımını kullanarak, yaftalar yapıştırarak işimizi kolaylaştırmaya, zihinsel enerjimizi muhafaza etmeye bakarız. 137 5. Ünite - Sosyal Psikoloji Şemalar Bilişsel psikolojinin temel prensiplerinden biri, dünyayı şemalar yardımıyla algıladığımızdır. Şemalar hayatın değişik öğeleri hakkında zihnimizde var olan basite indirgenmiş, genelleştirilmiş resimlerdir. Örneğin hayatımız boyunca belki yüzlerce farklı çeşit sandalye görmüşüzdür; kalp şeklinde sandalye de vardır, boks eldivenlerinden ya da tenis toplarından yapılmış sandalye de. Ama “sandalye” dendiğinde zihnimizde soyut ve genel bir “sandalye” resmi belirir, ki bu bizim sandalye şemamızdır. Zihnimiz sosyal hayatın değişik yönleriyle de ilgili şemalarla doludur–kişilik özellikleri (“içedönük bir insan nasıl bir insandır?”), kendi benliğimiz (“ben kimim, nasıl bir insanım?”), sosyal roller (“bir doktor nasıl davranır?”), sosyal durumlar (“bir doğum günü partisi nasıl geçer?”), sosyal gruplar (“Japonlar nasıl insanlardır?”) hakkındaki şemalarımız gibi. Bu şemalar bazen bireysel deneyimlerimizden damıtılmıştır, bazen yakın çevremizin ve bizi kuşatan sosyokültürel ortamın izlerini taşırlar. Medyanın da şemalarımızı biçimlendirmekteki etkisi tartışılmazdır. İçerikleri ve kökenleri ne olursa olsun, kullandığımız şemalar neye dikkat ettiğimizi, neyi hatırladığımızı, nasıl tepki verdiğimizi etkilerler. Bu prensibi gözlerimizin önüne açıkça seren bir araştırmada, deneklere evinde kocasıyla beraber akşam yemeği yiyerek doğum gününü kutlayan bir kadının videosu izlettirilmiştir. Deneklerin yarısına bu kadın kütüphaneci olarak, diğer yarısına ise lokantada garson olarak tanıtılmıştır. İzlenilen video hem kütüphaneci şemasına, hem garson şemasına uyabilecek ayrıntılar içermektedir. Örneğin kadın (kütüphaneci şemasıyla tutarlı olarak) gözlük takmakta, klasik müzikten hoşlanmakta ve Avrupa seyahatine çıktığını söylemektedir; aynı zamanda (garson şemasıyla tutarlı olarak) bira içmekte, pop müzik dinlemekte ve bowling oynamaktadır. Araştırmacılar görmüşlerdir ki, aradan bir süre geçtikten sonra kadını kütüphaneci zanneden denekler kütüphaneci şema�sıyla uyumlu detayları, garson zannedenler ise garson şemasıyla uyumlu detayları daha iyi hatırlamaktadırlar. Bir baba ile oğlu arabayla giderken kaza geçirirler ve ikisi de ağır yaralı farklı hastanelere kaldırılır. Hastanede çocuğu ameliyat etmeye gelen cerrah çok şaşırır, “aaa, bu benim oğlum” der. Ve çocuk gerçekten de cerrahın oğludur. Bu nasıl mümkün olabilir? Gördüğümüz gibi, başkalarını değerlendirirken onlardan bize ulaşan verilerin yanı sıra zihnimizdeki şemalar ve beklentilerimiz de aktif bir rol oynar. Bunun en net dışavurumunu “kendi kendini gerçekleştiren kehanet” örneğinde görürüz. Şöyle bir senaryo düşünelim: Çok iyi tanımadığınız biri hakkında “soğuktur, burnu havadadır, kimseleri kolay kolay beğenmez” diye bir söz duyuyorsunuz. Gün geliyor bu insanla bir arkadaş toplantısında yan yana düşüyorsunuz. Böyle sevimsiz, tepeden bakma meraklısı bir insana sıcak davranmak elbette içinizden gelmiyor. Sorularını kısa cevaplarla geçiştiriyor, pek oralı olmuyorsunuz. Sizin mesafeli, ilgisiz tavırlarınız karşısında o insan da fazla uzatmadan yanınızdan ayrılıyor, başka insanlarla sohbete yöneliyor. “İşte” diyorsunuz, “bizi de beğenmedi, kibirin de bu kadarı”. Burada gözden kaçırdığınız nokta elbette sizin beklentilerinizin (ve o beklentilerin şekillendirdiği davranışlarınızın) o insanın tavırlarını belirlemekte ne kadar etkili olmuş olduğu, kendi davranışlarınızla kehanetinizi nasıl bir yerde kendiniz gerçek kılmış olduğunuzdur. Kendi kendini gerçekleştiren kehanet konusundaki en etkileyici çalışmalardan biri 1960’ların sonunda Amerika’da bir ilkokulda yapılmıştır. Araştırmacılar sınıf 2 138 Psikoloji öğretmenlerine gitmiş; onlara sınıflarından belli birkaç öğrencinin büyük potansiyel sahibi olduğunu, sene sonunda zekâ seviyelerinde önemli artış kaydedeceklerini söylemişlerdir. Ancak bu “özel” diye damgalanan çocuklar aslında tamamen rastgele seçilmişlerdir, yani yetenek açısından sınıf arkadaşlarından bir farkları yoktur. Buna rağmen, sene sonunda bu öğrencilere bakıldığında kehanetin doğru çıkmış olduğu, sınıf arkadaşlarına kıyasla bu grubun zekâ seviyesinin gerçekten de daha fazla artmış olduğu bulunur! Bu şaşırtıcı gelişmenin sebebi, öğretmenlerinin farklı gözlerle bakmaya başladıkları bu öğrencilere daha farklı şekilde yaklaşmış, onların üzerine daha çok eğilmiş, onları daha çok zorlamış ve yüreklendirmiş olmasıdır. Sosyal psikolojinin temel ilkelerinden biri olarak kendi gerçekliğimizi kendimizin yoğurduğunu söylemiştik. Kendi kendini gerçekleştiren kehanet, beklentilerimizin gerçekliğimizi yoğurmadaki rolünün çok çarpıcı bir örneğidir. Davranışlara Sebep Atfetme İnsanlar hakkındaki düşüncelerimizin önemli bir kısmını onların yaptıkları şeyleri neden yaptığını anlama çabalarımız oluşturur. Diyelim yolda yürürken çocuğuna bağıran bir anne gördünüz. Bunu niçin yapıyor? Kötü ve gaddar bir anne olduğundan, çocuk yetiştirmekten anlamadığından mı? Yoksa çocuğunu son anda bir arabanın altına doğru koşmaktan alıkoyduğu ve ona bu yüzden kızgın olduğundan mı? Annenin davranışı hakkında nasıl bir atıfta bulunduğunuz, ona dair tutumlarınızı ciddi şekilde etkileyecektir. Sosyal psikologlar genelde iki temel çeşit atıftan bahsederler: 1) İçsel atıf: İçsel atıfta bulunmak, bir davranışı davranışta bulunan insanın tabiatına, niyetlerine, arzularına, kısacası o insanın içsel özelliklerine bağlamaktır. Örneğin düşen birini gördüğünüzde “sakarın teki, düz yolda bile yürüyemiyor” derseniz, bu içsel bir atıftır. 2) Dışsal atıf: Dışsal atıfta bulunmak, bir davranışı çevresel koşullara, davranışta bulunan kişinin dışında yer alan birtakım sebeplere bağlamaktır. Örneğin, düşen birini gördüğünüzde “yerler yeni silinmiş, çok kaygan, kim olsa düşerdi” derseniz, bu dışsal bir atıftır. Olayların sebepleri konusunda yaptığımız atıfların kendi mutluluğumuz ve hatta toplumsal refah açısından önemli sonuçları vardır. Örneğin “fakirler neden fakir” sorusunu nasıl cevaplıyorsunuz? Fakirlerin tembel, sorumsuz, beceriksiz insanlar olduğunu düşünüyorsanız (yani içsel atıfta bulunuyorsanız), bu insanlara yaklaşımınız ve politik ideolojiniz onların içine doğdukları sınıf, fırsat eşitsizliği, ülkenin alt yapısal sorunları gibi sebeplerden fakir olduğunu düşünenlerden farklı olacaktır. Ya da diyelim bir dersten kötü bir not aldınız. “Kafanız basmadığı” ya da tembelin teki olduğunuz için mi (içsel atıf), yoksa sınavdan önceki gün diş ağrısından çalışamadığınız için mi (dışsal atıf)? Başınıza gelen kötü olayları içsel (“beceriksizim, yetersizim”), genelleyici (“hayatımda neyi doğru yaptım ki zaten?”) ve değişmeyeceği düşünülen (“hep böyleydim, hep böyle kalacağım”) etkenlerle açıklama eğiliminiz varsa mutsuzluk ve hatta depresyon size daha yakın duracak, hedeflerinizde başarıya ulaşmanız zorlaşacaktır. Algı ve beklentilerin gerçekliğimizi şekillendirmedeki rolünü yeniden hatırlayacak olursak bu hiç şaşırtıcı değildir. Sosyal psikoloji, kendimizin ve başkalarının davranışlarını açıklarken bazı hatalar yapmaya yatkın olduğumuzu ortaya koyuyor. Bu atıfsal hatalardan iki tanesini görelim: 5. Ünite - Sosyal Psikoloji • Temel atıf hatası: İnsanların davranışlarını dışsaldan çok içsel sebeplere bağlama, durumsal ve çevresel faktörlerin rolünü dikkate almayı ihmal etme eğilimimiz literatürde “temel atıf hatası” (fundamental attribution error) diye geçer. Örneğin, asık suratlı ve soğuk bir tezgahtarla karşılaştığımızda bunu hemen onun nemrut karakterine bağlıyorsak, aklımıza zor bir gün geçiriyor olduğu ya da yakın zamanda başına çok sarsıcı bir olay gelmiş olabileceği ihtimali gelmiyorsa temel atıf hatasını işliyoruzdur. Araştırmalar bu hatanın özellikle Amerika ve Avrupa gibi bireyci toplumlarda daha yaygın olduğunu göstermektedir. • Kendine yontan atıf hatası: İnsanların başarılarını içsel ve kalıcı, başarısızlıklarını ise dışsal ve geçici sebeplere bağlama eğilimine “kendine yontan atıf hatası” (self-serving bias) denir. Örneğin iyi not aldığınızda bunu parlak zekânıza, kötü not aldığınızda ise sınavın aşırı zor olmasına ya da “hoca bana taktı”ya bağlıyorsanız, bu hatayı işliyor olabilirsiniz. Kendine yontan atıf hatasına yatkınlığımızın temel sebeplerinden biri şüphesiz kendimiz hakkında iyi hissetme arzumuzdur. Bir sosyal biliş kavramı olarak “Tutumlar” ve sosyal etki kavramı olarak tutumları değiştirmeyi hedefleyen “İkna Edici İletişim” için Ünite 8’de ilgili bölümleri okuyabilirsiniz. SOSYAL ETKİ Şimdi biraz hayal kuralım. Diyelim ki bir cin, peri, yahut ak sakallı dede geldi, arzu ettiğiniz bir süper gücü size bahşetmeyi vaat etti. Hangi süper gücü seçerdiniz? Aşırı güçlü ya da aşırı hızlı olmak? Uçabilmek? Görünmez olmak? Duvarlardan geçebilmek? Bunların hepsinin kendine göre cazip ve eğlenceli yönleri var elbet, ama şöyle bir düşünürsek, hepimizin işine en çok yarayacak süper güç insanları istediğimiz gibi, istediğimiz yönde etkileyebilmek olmaz mıydı? Nihayetinde, insanlara istediğimiz her şeyi yaptırabiliyor olsaydık–zalimlikler peşindeki bir hasta ruhu kısa bir konuşmayla kendini insanlığın hizmetine adamış bir hümaniste çevirebilmek gibi–gökdelenden gökdelene zıplamamıza ya da çıplak ellerimizle demir çelik bükmemize gerek kalmazdı. İnsanların birbirlerine dikkatlerini, zamanlarını, paralarını, sevgilerini, bağlılıklarını vermesini sağlayan şey sosyal etkidir. Sosyal etki, başkalarının duygu, düşünce ve davranışları üzerinde bir zor kullanımı olmadan söz sahibi olabilmektir. Çok önemli bir güçtür ve her güç gibi iyiye de kötüye de kullanılabilir. http://changingminds.org/ adresinde başkalarının (ve kendinizin) davranışlarını değiştirmekte kullanılabilecek çok sayıda sosyal etki yöntemini bir arada görebilirsiniz. Sosyal etki konusuyla ilgileniyorsanız, Amerikalı sosyal psikolog Robert B. Cialdini’nin İnsanları Etkileme Yolları (Influence: Science and Practice) adlı kitabını keyifli ve öğretici bulacaksınız (İmge Kitabevi Yayınları, 2001). Sosyal psikologlar iki tür sosyal etkiyi birbirinden ayırırlar: 1) Bilgilendirici sosyal etki: Hayat içinde bazı durumlarda doğru davranışın ne olduğundan emin olamayız. Böyle durumlarda çevremizdeki insanlardan durumun ne gerektirdiğine dair ipuçları almaya çalışırız. Diyelim kendinizi lüks bir lokantada buldunuz ve tabağınızın yanında türlü türlü çatal-kaşık-bıçak var. Sizinse bunlardan hangisini hangi yemekle kullanmanız gerektiği hakkında bir fikriniz 139 140 Psikoloji yok. Bu durumda girişeceğiniz hareket tahminen masanızdaki diğer insanları gözlemleyip onlar ne yapıyorsa onu yapmak olacaktır. Bu örnekte de gördüğümüz gibi, bilgilendirici sosyal etkiye açık olmamızın altında doğru harekette bulunmayı istemek ve doğrunun ne olduğunu başkalarının bizden daha iyi bildiğini varsaymak yatar. Elbette bu varsayım her zaman gerçeği yansıtmayabilir. Örneğin bir bekleme salonunda yabancılarla birlikte oturduğunuzu ve binada birden çok yüksek sesli bir alarmın çalmaya başladığını düşünün. Odadaki kimsenin bir şey yapmıyor, yerinden kıpırdamıyor olması ortada ciddi bir sorun olmadığı anlamına gelmez. Bilakis, tüm o diğer insanlar da nasıl davranacaklarından emin olmak için ilk hareketi sizden bekliyor olabilirler. 2) Normatif sosyal etki: Duygu, düşünce ve davranışlarımızı sevilme, kabul görme, dışlanmama gibi arzularla değiştiriyor, başkalarına uyduruyorsak, burada normatif sosyal etki söz konusudur. Normatif sosyal etki toplumsal hayatın en temel gerçeklerinden biridir. Hepimiz normlara (toplumun kurallarına, beklentilerine) az çok uyarız, hepimizin hayatında kaba tabiriyle “el alem ne der” kaygısı bir rol oynar, hepimizin kendimizi birine ya da birilerine beğendirmek için–bilinçli ya da bilinçsizce–davranışlarımızı değiştirdiği olmuştur. Bir grup ya da bir insan bizim için ne kadar önemliyse, üzerimizdeki normatif sosyal etkileri de o derece büyük olur. Eğer normatif sosyal etki olmasaydı, trend ya da moda dediğimiz şeyler de olmazdı. Normatif sosyal etki çoğu zaman insanların birbirleriyle geçinmesine, toplumun bir arada uyum içinde yaşamasına katkıda bulunur. Ancak bazen birey için bir baskı kaynağı olabilir ya da onu kendisi ya da toplumun geneli için zararlı davranışlarda bulunmaya yöneltebilir. Örneğin eşcinsel bir genç, toplum içinde kabul görmeme ya da ailesi tarafından reddedilme korkusuyla gerçek cinsel kimliğini saklama yoluna gidebilir. Ya da bir genç sigaraya arkadaş grubu içinde, arkadaşlarına “cool” gözükmek ya da onlardan kabul görmek, farklı düşmemek adına başlayabilir. Normatif sosyal etkinin gücünü gözlerimizin önüne seren en klasik çalışmalardan biri Solomon Asch tarafından 1950’li yıllarda yapılmıştır. Asch çalışmasında deneklere üzerinde üç tane değişik boyda çizgi olan bir kart göstermiş ve onlardan karttaki üç çizgiden hangisinin başka bir karttaki çizgiyle aynı boyda olduğunu belirtmelerini istemiştir (bkz: Şekil 5.1). Bu hiç zor bir görev değildir, zira çizgilerin uzunlukları birbirinden bariz şekilde farklıdır. Gözünüzde abartılı bir bozukluk olmadığı sürece doğru yanıtı verememeniz için hiçbir sebep yoktur. Ancak ortada şöyle bir durum vardır: Asch çalışmaya katılanları güya gruplar halinde test etmektedir, ama aslında her grupta yalnızca bir tek gerçek denek vardır. Geriye kalanlar, Asch’in sorulara yanlış cevap vermeleri konusunda eğitilmiş asistanlarıdır. Gerçek deneğin ise elbette bundan haberi yoktur. Asch’in merak ettiği şudur: Denekler kendi gözlerinin gördüğünü mü söyleyeceklerdir, yoksa grubun geri kalanının söylediğini mi? Grup 18 farklı çift kartla bu çizgi uzunluğu eşleştirme oyununu oynar. Bunun 6’sında grup doğru cevabı verir. Kalan 12’sinde ise gerçek deneğin şaşkın bakışları altında (bkz. Şekil 2) bariz şekilde yanlış bir cevabı... Asch’in bulduğu şudur: Deneklerin yüzde 77’si bu 12 hileli turdan en azından birinde gruba uyar; kendi gözlerinin gördüğü değil, kulaklarının duyduğu yanıtı verir. Grubun yüzde 32’si (yani neredeyse her üç kişiden biri) ise 12 hileli turun 7’den fazlasında gruba uyar. 141 5. Ünite - Sosyal Psikoloji Bu çalışmada deneklerin uyma davranışı gösterme sebebi, başkalarının yargılarına daha çok güvenmelerinden (yani bilgilendirici sosyal etki altında kalmalarından) ziyade grup içinde tuhaf kaçmama, “çıkıntılık” yapıyor olmama arzularıdır. Nitekim deneyin başka varyasyonlarında gerçek deneklerden cevaplarını grup içinde sözlü değil de yazılı olarak vermeleri istendiğinde uyma davranışı çok azalmıştır. Keza, gerçek denek dışında bir kişinin bile grubun yanlış cevabına uymaması gerçek deneğin de uymama ihtimalini dramatik bir şekilde arttırmıştır. Şekil 5.1 Asch’in deneklerine gösterdiği kartlar A B C Kaynak: (http://en.wikipedia.org/wiki/ File:Asch_experiment.png adresinden alınmıştır.) İtaat Sosyal etki altında gerçekleşen bir başka davranış türü de itaattir. İtaat, bireyin kendine bir otorite figürü tarafından yöneltilmiş bir talebe ya da buyruğa uymasına denir. Sosyal psikolojinin en iyi bilinen, en sansasyonel, en çarpıcı çalışması hangisidir derseniz, cevap herhâlde Stanley Milgram’ın itaat koKaynak: https://www.age-of-thesage.org/psychology/social/asch_ nusundaki deneyleri olacaktır. 1960’lı conformity.html yıllarda Milgram insanların kötücül bir otoriteye nereye kadar itaat edeceklerini ölçmek istedi. Sırf o yönde bir emir almış oldukları için göz göre göre masum bir insanın canını yakabilirler miydi? Onu bu soruyu sormaya iten, Nazi Almanyası savaş suçlularının yargılanırken sürekli kullandığı “ben kötü bir şey yapmadım, sadece bana verilen emirleri yerine getirdim”, “ben şahsen kimseyi öldürmedim, yalnızca Auschwitz’deki imha programının başındaydım, emirleri veren Hitler’di” gibi ifadeler olmuştu. Belirli koşullar altında en sıradan insan bile bir caniye dönüşebilir miydi? Milgram, deneklere çalışmasının maksadını “cezalandırmanın öğrenme üzerindeki etkisini araştırmak” şeklinde yansıtmıştı. Denekler laboratuvar girdiklerinde ya öğretmen ya da öğrenci olmak üzere kura çektiler. Oysa bu kura hileliydi, denekler her seferinde öğretmen rolüne atanıyorlardı. Bu rolde yapmaları gereken, yandaki odada kelime çiftleri ezberlemeye çalışan ve bir tür elektrikli sandalyeye bağlanmış diğer deneği (bkz. Resim 5.2, alt panel) test etmek, sorulara yanlış cevap verdikçe onu elektrik şoku vererek cezalandırmaktı. Denekler bir “şok jeneratörü”nün önüne oturtuldular (bkz. Resim 5.2, üst panel). Makinenin üzerinde 15 volttan başlayıp 450 volta kadar 15 voltluk aralıklarla artarak giden küçük kollar vardı. Kolların altında, verilecek elektriğin düzeyini şüpheye mahal bırakmayacak şekilde tarif eden “hafif yoğunlukta şok”, “yüksek yoğunlukta şok”, “tehlike: çok Resim 5.1 Ortada oturan gerçek denek şaşkınlık içinde öne doğru eğilerek çizgileri daha iyi görmeye çalışıyor. Yanında oturanlar ise Asch’in asistanları.. 142 Psikoloji şiddetli şok” gibi ifadeler yazıyordu. Hatta son iki kolun (435 ve 450 voltluk kolların) altında XXX işaretleri vardı, ki bunları hayra yormak herhalde zordu. Deneyin gereklerine göre, öğrenci her yanlış yaptığında ona verilen elektriğin dozu 15 volt arttırılacaktı. Bu arada öğrenci rolündeki “denek”–ellili yaşlarda, gözlüklü, biraz kilolu bir adam–Milgram’ın asistanıydı ve elbette ki elektriğe bağlı değildi. Deney başladığında öğrenci de yavaş yavaş yanlışlar yapmaya başladı. Öğretmen rolündeki deneklerin duydukları aslen hep teybe alınmış aynı senaryoydu. Buna göre, öğrenci beşinci hatayı yapıp da 75 voltluk elektrik şokunu aldığı andan itibaren inlemeye, tuhaf sesler çıkarmaya; 150 voltta deneyden çıkmak için yalvarmaya; 180 voltta “artık acıya dayanamıyorum” diye bağırmaya başlıyordu. Öğretmen rolündeki denek panelin üzerinde “tehlike: çok şiddetli şok” yazan yerlere geldiğinde ise öğrenci cevap vermeyi reddediyor, duvarlara vuruyor ve “beni bu odadan çıkartın” diye haykırıyordu. Siz böyle bir durumda öğretmen rolünde olsanız ne yapardınız? Kaç voltta dururdunuz? Yoksa durmaz, 450 volta kadar gider miydiniz? Şunu belirtelim ki, Milgram’ın deneyinde öğretmen rolündeki denekler son derece zor ve rahatsız anlardan geçiyorlardı (deney sonraları bu açıdan çok eleştirildi). Terliyorlar, titriyorlar, kekeliyorlar, “duymuyor musunuz adam ne halde, ya ona bir şey olursa, bunun sorumluluğunu kim alacak?” gibi sözlerle kaygılarını belirtiyorlardı. Deney görevlisi ise bu itirazlara kısa kısa “bir sonraki sözcükle devam edin”, “deney devam etmenizi gerektiriyor”, “bir seçiminiz yok, devam etmelisiniz” gibi önceden hazırlanmış cevaplar veriyordu. Bu şartlar altında sizce deneklerin yüzde kaçı 450 volta kadar çıktı? Milgram’ı ve ilerleyen yıllarda bu deneyi duyan hemen herkesi hayrete düşürecek şekilde, bu sorunun cevabı yüzde 65’ti: Kırk denekten 26’sı sonuna kadar itaat etti, hiç hoş bir durumda olmadığı belli olan öğrenciye muazzam ölçüde tehlikeli 450 voltu verdi. Oysa Milgram deney öncesinde psikiyatristlere tahminlerini sorduğunda “ancak 1.000 kişiden biri 450 volta kadar çıkar” gibi bir yanıt almıştı. Bu deney ilerleyen yıllarda Milgram ve başka araştırmacılar tarafından dünyanın değişik yerlerinde tekrarlandı; sonuçlar pek değişmedi. Bu arada kadınlarla erkekler arasında itaat açısından bir fark da bulunmadı. Deneyin değişik varyasyonları ise bizi yıkıcı itaat davranışını azaltan faktörler konusunda aydınlattı. Örneğin Milgram, deneyi çalıştığı prestijli Yale Üniversitesi yerine şehrin içinde salaş bir binada tekrarladığında hissedilen otorite azaldığından itaat de azaldı. Gözetmenin odadan ayrılması, deneğin cezalandırdığı insanla aynı odada bulunması, onun elini tutması, emirleri telefondan alması gibi değişik senaryolarda da 450 volta çıkanların oranı yüzde 65’in altına indi. En önemlisiyse denekler öğretmen rolünü yanlarında başka biriyle beraber üstlendiklerinde ve yine Milgram’ın asistanı olan bu diğer kişi şok vermeye devam etmeyi reddettiğinde, itaat oranı yüzde 10’a kadar düştü. Aynen Asch deneyinde gördüğümüz gibi, kötücül sosyal etkiye uymayı reddeden bir tek kişi bile çok büyük bir fark yaratabiliyordu. 143 5. Ünite - Sosyal Psikoloji Resim 5.2 Kaynak: http://psychology23.blogspot.com/ adresinden alınmıştır Asch deneyi de, Milgram deneyi de sosyal etkinin karanlık yüzü hakkındadırlar. Sosyal etkinin bizi nasıl kendi duyu organlarımıza, daha da fenası vicdanımıza, ahlak anlayışımıza alabildiğine ters düşen hareketlerde bulunmaya itebileceğini gözlerimizin önüne bütün çıplaklığıyla sererler. Grup Etkisi Sosyal psikolojinin en temel ve en eski sorularından biri, grubun bireyi nasıl etkilediğidir. Şimdi sosyal psikologların yıllar içinde bu konuda ulaştığı en önemli birkaç bulguyu inceleyelim. Sosyal Kolaylaştırma Diyelim egzersiz maksadıyla koşmayı seviyorsunuz. Kendi kendinize olduğunuzda mı daha hızlı koşarsınız, yoksa etrafınızda sizden başka koşanlar da varken mi? Ya da diyelim bir grubun önünde konuşma vermeniz gerek. Kendi kendinize prova yaparken mi daha iyi bir performans sergilersiniz, yoksa size çevrilmiş onlarca gözün altında mı? Psikolog Norman Triplett, 1898 tarihli ve sosyal psikolojinin ilk laboratuvar deneylerinden biri kabul edilen çalışmasında, çocuklardan bir oltaya ellerinden geldiğince hızlı bir şekilde misina sarmalarını istedi. Çocuklar oltanın makarasını bazen odada tek başlarınayken çeviriyorlardı, bazense yanlarında kendileri gibi makara çeviren başka bir çocuk varken. Bu deney, yanlarında başka biri varken makara çeviren çocukların tek başlarına çalışan çocuklara kıyasla ortalamada çok daha hızlı çalıştığını gösterdi. Başkalarının varlığının bu şekilde performansı iyileştirmesi durumuna “sosyal kolaylaştırma” (social facilitation) dendi. Ancak Triplett’ten sonra aynı konuda yapılan çalışmalar birbiriyle tutarsız sonuçlar verdi. Görüldü ki, başkalarının varlığı performansı bazen iyileştiriyor, bazense kötüleştiriyordu! 144 Psikoloji Bilimin nasıl işlediğine güzel bir örnek teşkil edecek şekilde, 1960’lı yıllarda bir sosyal psikolog bu muammayı çözdü ve birbiriyle bağdaşmıyor gibi görünen bu bulguların altında yatan mantığı ortaya çıkardı. Başka alanlarda çalışan psikologlar, uyarılma hâlinin organizmaya baştan kolay gelen davranışları daha da kolaylaştırdığını, zor gelenleri ise daha zorlaştırdığını göstermişti. Örneğin, bir sebepten dolayı uyarılmış, heyecanlı bir hâldeyseniz kolay kelime bulmacalarını daha hızlı çözüyor, zorlarda ise daha da yavaşlıyordunuz. Bu temel prensipten hareketle şöyle bir çıkarıma varıldı: Başkalarıyla bir arada bulunmanın yarattığı sosyal uyarılma hâli bize basit gelen, hakim olduğumuz alanlardaki performansımızı iyileştirir, bize zor gelen ya da yabancısı olduğumuz konulardaki performansımızı ise kötüleştirir. Bu bulguyu destekleyen pek çok çalışmadan birinde bilardo oyuncularına bakılmış, etraflarında kendilerini seyredenlerin olması durumunda iyi bilardo oyuncularının daha da iyi oynadığı, deneyimsiz oyuncuların ise daha başarısız bir performans sergilediği gösterilmiştir. Kısacası, başkalarının varlığının performansımız üzerindeki etkisi destekleyici de köstekleyici de olabilir. Bunu belirleyen, yaptığımız işin bize ne kadar kolay ya da zor geldiğidir. Sosyal Kaytarma Diyelim sizden ya tek başınıza ya da başka birkaç kişiyle beraberken mümkün olduğunca yüksek ses çıkararak el çırpmanız ya da bağırmanız istendi. Sizce tek başınıza olduğunuzda mı daha yüksek ses çıkartırsınız, yoksa başkalarıylayken mi? Ya da diyelim grup olarak sizden bir tuğla ne gibi farklı şekillerde kullanılabilir, bu konuda mümkün olduğunca çok fikir üretmeniz istendi. Aynı görev size tek başınızayken verilseydi mi daha çok fikir üretirdiniz, yoksa grup içindeyken mi? Bu sorulara cevap arayan sosyal psikologlar, bir hedefe doğru grup içinde çalışmanın-aynı hedefe doğru tek başına çalışmaya kıyasla–motivasyonu ve sarf edilen eforu düşürebildiğini göstermiş; buna “sosyal kaytarma” (social loafing) adını koymuşlardır. Örneğin bir çalışmada deneklerin gözleri bağlanmış ve onlara bir halat çekme yarışında oldukları söylenmiştir. Yapmaları gereken, halatı tüm güçleriyle çekmektir. Aslen her seferinde tek başlarına olmalarına rağmen, onlara halatı bazen tek başlarına çekmekte oldukları söylenmiştir, bazense grup içinde. Araştırmacılar “birlikten kuvvet doğar” deyişinin aksine, halatı başkalarıyla birlikte çektiğini sanan deneklerin, tek başlarına çektiğini sananlara kıyasla yüzde 18 daha az güç sarf ettiğini bulmuşlardır. Sosyal kaytarma, grup çalışmasının yer yer kaçınılmaz olduğu iş ve okul ortamlarında ciddi bir sorun olabilir. Sosyal kaytarmayı arttıran ve azaltan faktörlerin farkında olmak bu açıdan önemlidir. Sosyal psikologlar, bireyin grup içinde sarf ettiği şahsi çabanın belli olmadığı, belirlenmesinin güç olacağı durumların sosyal kaytarmayı tetiklemekte kritik rol oynadığını göstermektedir – şahsi eforun gözetleneceğini bilmek sosyal kaytarma eğilimini azaltır. Bireylerin kendi katkılarının nihai performans üzerinde anlamlı bir etkisi olacağına inanmaları, yapılan işi içtenlikle ilgi çekici, anlamlı ya da önemli bulmaları, küçük ve birbirine bağlı bir grup içinde çalışmaları da sosyal kaytarmayı azaltan faktörlerdendir. Grup Kutuplaşması Bilhassa iş dünyasında, grupların, komitelerin bireylere nazaran daha doğru analizler yapacağı, daha yerinde kararlar vereceği düşünülür. Oysa bu varsayım her zaman doğru değildir. Gruplar bazen daha sağlıksız kararlara ulaşıyorlarsa bunun bir sebebi de “grup kutuplaşması” (group polarization) olgusudur. Grup kutup- 5. Ünite - Sosyal Psikoloji laşması, bir grubun bir konu hakkında başlangıçtaki eğilimi neyse, grup içi etkileşimlerin o eğilimi daha aşırı hâle getirmesine denir. Diyelim arkadaşlarınızla herhangi bir siyasal (“ana dilde eğitim yapılmalı mı?”) ya da kültürel (“şu film, kitap, albüm güzel mi?”) fikri tartışıyorsunuz. Sosyal psikologların bulgularına göre, grup üyelerinin başlangıçta konudaki fikirleri hangi yöndeyse grup içi konuşmaların, tartışmaların ardından grup o yöne doğru daha abartılı bir şekilde kayar, fikri daha coşkulu bir şekilde savunmaya başlar. Bunun sebebi hem fikri desteklemek için ortaya atılan değişik argümanların grup üyelerine mantıklı, ikna edici gelmesi (bilgilendirici sosyal etkiyi hatırlayalım), hem de grup içinde kabul görmek isteyen bireyin grup üyelerinin en hoşuna gideceğini tahmin ettiği pozisyonları daha da şiddetle savunmak istemesidir (normatif sosyal etkiyi hatırlayalım). İnsanlar zamanlarını sıklıkla dünya görüşleri kendilerininkine benzeyen, kendi fikirlerinin haklılığını desteklemeye yatkın insanlarla beraber geçirirler. Bu, grup kutuplaşması süreçleriyle birleşince, grupların kendi içlerinde nasıl birbirlerine daha fazla benzemeye başladığını ve farklı düşünceleri paylaşan grupların nasıl gittikçe birbirinden uzaklaştığını açıklar. Toplum içinde aşırı uçlar bu şekilde oluşur. Kitlelerin Bilgeliği Gördüğümüz gibi, sosyal psikoloji literatürü grup içindeki bireyin daha tembel, saldırgan, sorumsuz, ahlaksız davranabileceği gibi sevimsiz pek çok bulguyla doludur. Ancak grupların övgüye layık bulunduğu alanlar da vardı. Bunlardan birincisi, ortaklaşa grup aklının sıklıkla tek tek uzmanların verdiği cevapların ya da yaptığı tahminlerin önüne geçtiğidir. Buna “kitlelerin bilgeliği” denir. Buradaki kilit husus, grup kutuplaşması örneğinde gördüğümüzden farklı olarak, grup üyelerinin yargılarına kendi başlarına, birbirlerinden etkilenmeden varmalarıdır. Psikolojinin ve istatistiğin babalarından sayılan İngiliz Francis Galton, 1906 yılında bir gün bir panayırda “öküzün kilosunu tahmin etmece” oyununa denk geldi. Panayıra gelmiş yaklaşık 800 kişi, gözlerinin önündeki kasaplık öküzün kesildikten sonra ne kadar çekeceğine dair tahminlerini bir kağıda yazıyorlardı; en yakın tahminde bulunan birinci gelecekti. Oyun oynanıp bittikten sonra Galton tahminlerin yazıldığı kağıtları topladı ve yapılmış tüm tahminlerin ortalamasını aldı. İnsanların ve hele hele kitlelerin zekâsına hiç güvenmiyordu; sonuçlar o yüzden onun için çok şaşırtıcıydı: Öküzün kilosu gerçekte 1.198 pound’du. Oyuna katılmış olanların tahminlerinin ortalaması ise 1.197! Grupların kolektif tahminlerinin sıklıkla bireysel tahminlere üstün geldiğini spor ya da başka türlü müsabakaları kimin kazanacağına ilişkin bahislerde de görürüz. Keza, “Kim Milyoner Olmak İster?” yarışmasındaki joker haklarından “seyirciye sormak istiyorum” çoğu zaman “arkadaşımı aramak istiyorum”dan daha etkili bir jokerdir. Yarışmanın Amerika versiyonuna bakıldığında, özel olarak seçilmiş ve bilgisine güvenilen arkadaşlar arandığında yüzde 65 oranında doğru cevap verdikleri, stüdyodaki seyircilerin kolektif zekâsına başvurulduğunda ise bu oranın yüzde 91’e çıktığı bulunmuştur. “Kitlelerin bilgeliği” olgusu ilginizi uyandırdıysa, James Surowiecki’nin Kitlelerin Bilgeliği (The Wisdom of Crowds) isimli kitabını seveceksiniz (Varlık Yayınları / Bilim Dizisi, 2009). 145 146 Psikoloji SOSYAL İLİŞKİLER Daha önce de vurguladığımız gibi, hayatımız insanlarla ve sosyal ilişki ağlarıyla çepeçevre sarılı geçer. İnsanlararası ilişkilerin sevgi ve aşktan cinayet ve soykırıma uzanan, aydınlık ve karanlık türlü türlü yüzleri vardır. Bu kısımda dünyayı bizim için cennete de cehenneme de çevirebilme kudretine sahip bu ilişkileri biraz daha iyi anlamaya çalışacağız. Saldırganlık ve Şiddet Bir başkasına zarar verme niyetiyle yapılmış davranışa saldırganlık denir. Saldırganlık, yüksek dozda zor kullanımı ve fiziksel zarar da içeriyorsa buna şiddet deriz. Haberlere şöyle bir göz atmak, bize dünyanın saldırganlık ve şiddet içeren davranışlar konusunda maalesef bir sıkıntı çekmediğini hatırlatır. Kadınlar kışkırtılmadıkları Bireyler bazen bir hedefe ulaşmak için bilinçli ve planlı olarak saldırganca sürece fiziksel saldırganlığa davranışlarda bulunurlar; bazense saldırganlıkları anlık tahriklerin sonucudur. çok başvurmasalar da, Her iki durumda da saldırganlık ve şiddete başvurmanın temel sebeplerinden biri bu başka, daha dolaylı saldırganlık davranışlarında bireyin ulaşmaya çalıştığı bir hedef konusunda kendini engellenmiş hissetmesi bulunmuyorlar demek ve hedefle arasındaki bu engeli kaldırmak istemesidir. Örneğin bir politikacıyı değildir. Örneğin ilişkisel saldırganlık (başkalarının kendi siyasi ideallerinin önünde engel olarak gören biri bu politikacıya suikast düilişkilerini bozma hedefi zenleyebilir. Ya da çocuğuna istediği şeyi başka türlü yaptıramayan ebeveyn ona güden davranışlar–birini dışlamak, hakkında dedikodu fiziksel şiddet uygulama yoluna gidebilir. Böyle bakıldığında, saldırganlık sosyal yaymak gibi) kadınlar arasında etki edinme yolunda bir çabadır, ancak bu çaba zorlamayı ve zarar vermeyi içerir. erkeklerden daha yaygındır. Elbette kendini bir konuda engellenmiş hisseden herkes saldırganlık ve şiddet yoluna başvurmaz. Saldırgan davranışın kökenleri psikologları uzun süre meşgul etmiş bir konudur. Saldırganlık “doğuştan mı gelir, yoksa sonradan mı öğrenilir” sorusunun cevabı, bu tarz sorularda genellikle olduğu üzere “her ikisi de”dir. Saldırganlığın biyolojik ve kalıtımla aktarılan bir yönü vardır. Erkeklerin genel olarak kadınlardan daha saldırgan olması (dünya genelinde cinayet gibi şiddet içeren suçların çoğunu 15-30 yaş arası erkekler işler) ve yüksek testosteron düzeylerinin saldırganlıkla net bir şekilde bağlantılı olması buna bir kanıt teşkil eder. Ancak saldırganlığın öğrenilmiş ya da çevresel faktörlerle ilişkisi de bilinmektedir. Örneğin çalışmalar, ailesi içinde ya da medyada sıklıkla şiddet davranışlarına tanık olmuş birinin saldırgan davranışlarda bulunmaya daha yatkın olduğunu ortaya koymaktadır. İlginç bir şekilde, ortamda bir silahın bulunmasının–kimse silaha dokunmasa ya da sözünü etmese bile–bireyi daha saldırgan hale getirebildiği de deneylerle defalarca gösterilmiştir. Olumsuz duygular ve kötü ruh hâlleri içinde bulunmanın, fiziksel ya da duygusal acı çekmenin de saldırganlığı arttırdığı bilinmektedir. İnsanları hem bireysel, hem de toplumsal bazda şiddet kullanımına iten psikolojik faktörlerin başında “küçük düşürüldüğünü”, “aşağılandığını”, “şerefiyle oynandığını”, “gururunun kırıldığını” hissetmek yer alır. Kendinizin ya da ait olduğunuz grubun hor görüldüğü algısı (ki bu algı elbette gerçeği yansıtmayabilir), sizi bu durumu değiştirmek adına eyleme geçmeye ve bu yolda saldırganlık ve şiddeti mübah görmeye itebilir. Fiziksel rahatsızlık hissetmenin saldırganlığı arttırmasına paralel olarak, kötü kokular, gürültü, kalabalık, hava kirliliği, sigara dumanı gibi çevresel faktörlerin saldırganca davranışları körüklediği bulunmuştur. Saldırganlık ve şiddet davranışlarını etkilediğini iyi bildiğimiz bir başka çevresel faktör ise hava sıcaklığıdır. Raporlar cinayet, saldırı ve tecavüz gibi suçların hava sıcaklığına paralel olarak arttığını, en sıcak şehirlerde, en sıcak aylarda ve yıllarda en yüksek düzeylere ulaştığını göstermektedir. Küresel ısınmanın kaygı uyandırıcı yanlarından biri de hava sıcaklığı ile suç oranı arasındaki bu güçlü pozitif korelasyondur. 5. Ünite - Sosyal Psikoloji Son olarak, sosyokültürel faktörlerin de saldırganlığı belirlemedeki rolü azımsanamaz. Saldırganlık içeren bir davranışın (örneğin aile içi şiddet) toplum bazında ve yasalar tarafından “kabul edilebilir” görülmesi, bireyin o davranışta bulunma ihtimalini net bir şekilde arttırmaktadır. Keza “namus cinayeti” tabir edilen şiddet türü de yalnızca belli kültürlerin bir parçasıdır. İşbirliği ve Yardım Saldırganlık ve şiddet insanlararası ilişkilerin karanlık, çirkin yüzüyse işbirliği ve yardımlaşma aydınlık, ümit aşılayan yüzüdür. Bugün insanlık olarak ulaştığımız medeniyet seviyesi–bütün kusurlarına rağmen–akıllara durgunluk vericiyse bunu mümkün kılmış olan şey işbirliğidir. Evleri ve uçakları, hastaneleri ve okulları, Mısır Piramitleri’ni ve Çin Seddi’ni, yediğiniz ekmeği, oturduğunuz koltuğu, okuduğunuz bu kitabı hep insanlar bir araya gelip ortak bir hedefe doğru çalışarak ortaya koymuşlardır. İşbirliği bireylerin ve grupların refahını arttıran, toplumların gelişmesi için hayati önem taşıyan bir olgudur. Madem hâl böyle, neden herkes işbirliğinde bulunmaz, ortak bir hedefe ulaşma adına üzerine düşen vazifeyi layığıyla yerine getirmez? Bunun sebebi işbirliğinin hem bir bedeli olması, hem de risk içermesidir. Örneğin, niçin herkes üzerine düşen vergiyi ödemez; ülkesinin güzel yollara, sağlam köprülere, iyi okullara, müzelere, kütüphanelere kavuşmasına kendi payınca katkıda bulunmaz? Çünkü bireyler vergi kaçırarak gelirlerinin daha büyük bir kısmını gönüllerince harcayabileceklerini, ayrıca koskoca vergi havuzunda kendilerinden çıkacak payın zaten çok da mühim olmadığını düşünürler. Bir kısım insan ise “herkes ödüyor mu ki sanki vergisini? Başkaları kaçıracaksa ben neden parama sahip çıkmayayım?” gibi bir akıl yürütmeye gidebilir. Elbette herkesin böyle düşünmesi bir ülke için hiç de hoş sonuçlar doğurmayacaktır. Bu örnekte de gördüğümüz gibi insanların başkalarına güvenmesi, onların üzerlerine düşeni yapacağından şüphe duymaması işbirliğini arttıran kilit faktörlerdendir. Başkalarına güven duymayan, onların çıkarcı ve kaypak olduğuna inanmaya eğilimli insanlar daha az işbirliğinde bulunurlar. “Güven toplumların tutkalıdır” denir. Güven hissi bireyleri birbirine güçlü bağlarla bağlar, hayatı daha emniyetli, daha az korkulası, daha yaşanası bir yer hâline getirir. Kişilerarası güven toplumun hem psikolojik sağlığı, hem de ekonomik gelişimi için elzemdir. Maalesef Türkiye dünyada kişilerarası güvenin en düşük düzeyde seyrettiği birkaç ülkeden biridir. Örneğin dünyanın en mutlu ve müreffeh bölgelerinden İskandinav ülkelerinde insanların yaklaşık yüzde 70’i “genel olarak insanlara güvenilebilir” önermesine katılırken bu oran Türkiye’de yüzde 10-15’te kalmaktadır. Türkiye’deki insanların çok yakınlarından, tanıdıklarından başkalarına güvenememeleri ciddi bir toplumsal problemdir. Yardım Davranışı Bir başkasına faydası dokunacak bir davranışta bulunmaya yardım etmek denir. Yanınızda oturan kişiye kalem ödünç vermek, sevgilisinden yeni ayrılmış arkadaşınızın derdini dinlemek, hasta akrabanıza bakmak, deprem kurbanlarına bağışta bulunmak, görme engelliler için kitap okumak, boğulmakta olduğunu fark ettiğiniz bir çocuğu kurtarmak için suya atlamak... Bunların hepsi yardım davranışlarıdır ve küçük-büyük, maddi-manevi, planlanmış-planlanmamış gibi değişik açılardan sınıflandırılabilirler. Hayatlarımız başkalarına yardım etmekle ve başkalarından yardım almakla geçer. Hayatında hiç yardıma ihtiyacı olmamış, kimseden yardım 147 148 Psikoloji almamış bir insanı tasavvur etmek güçtür. İnsanlar niçin zamanlarını, enerjilerini, paralarını ve hatta hayatlarını başkaları–bazense hiç tanımadıkları–uğruna feda ederler? Bu soruya evrimsel açıdan yaklaşan psikologlar, insanların en fazla kendileriyle aynı genetik materyali paylaşan kişilere yardım etmeye yatkın olduğunu, çünkü bunun kendi genlerinin ileriki nesillere aktarılmasını sağlayacağını söylemişlerdir. Bu savı destekleyecek şekilde, genlerinin yüzde yüzünü paylaşan tek yumurta ikizlerinin genlerinin yalnızca yüzde ellisini paylaşan çift yumurta ikizlerine göre birbirlerine daha fazla yardım ettiği bulunmuştur. Özellikle ölüm kalım durumlarında, insanlar akrabalarına yardımda bulunmayı arkadaşlarına yardımda bulunmaya genellikle tercih ederler. Ancak elbette ki yardımseverliğimiz akraba çevremizin bittiği yerde bitmez. Kültürel öğrenme ve içselleştirilen normlar bizi daha geniş anlamda yardımsever insanlar olmaya iter. Örneğin ihtiyacı olanlara, darda kalmışlara yardım etmek her kültürde erdemine inanılan ve örnek gösterilen bir davranıştır. Çok temel, evrensel bir başka toplumsal norm ise mütekabiliyettir. Mütekabiliyet, ilişkilerde karşılıklılık esasının gözetilmesine denir. Örneğin, bize iyilikte bulunmuş olana biz de iyilikte bulunmak ister, sosyal açıdan birilerine borçlu kalmaktan kaçınırız. Kendimiz iyilik yaparken her zaman karşılık beklemesek bile, sürekli verip de hiç alamadığımız ilişkiler uzun vadede bizi rahatsız eder. Mütekabiliyet normu bizi geçmişte bize iyilikte bulunmuş ya da ileride bulunabilecek olanlara yardım etmeye iter. Herkes toplumsal normları öğrense hayırseverliğin, cömertliğin, iyilikseverliğin arzulanası şeyler olduğunu bilse bile, herkes eşit düzeyde yardım davranışında bulunmaz. Bireysel faktörler ve kişilik özellikleri de yardım davranışını belirlemede rol oynar. Yardım davranışında en net fark yaratan etmenlerden biri empatidir. Empati, “bir anlığına kendini başkasıyla karıştırma”, “kendini başkasının yerine koyup onun hissettiklerini hissedebilme” gibi şekillerde tanımlanır. Empati düzeyi yüksek insanlar yardıma ihtiyacı olan birini gördüklerinde eyleme geçmeye çok daha yatkındırlar. 3 Sizce kadınlar mı erkekler mi daha çok yardım etmekte ve insanlar kadınlara mı erkeklere mi daha çok yardım etmektedir? Gözlemlerinize dayanarak bu soruya nasıl cevap verirsiniz? Durumsal faktörler de insanların yardımda bulunup bulunmama kararlarını çok etkiler. Örneğin yardıma muhtaç kişinin bir yönüyle bize benzemesi, biraz evvel bir başkasının yardım davranışına tanık olmuş olmamız, acelemizin olmaması, ya da iyi, neşeli bir ruh hali içinde olmak yardım davranışını arttırdığı gözlenmiş faktörlerdendir. Acil durumlarda yardım davranışını azalttığı bilinilen bir başka değişken ise ortamdaki insan sayısıdır. Başka bir deyişle bir acil duruma başka insanlarla beraber tanık olmak, o duruma müdahale etme olasılığımızı düşürür, tepkimizi yavaşlatır. Örneğin, bir bekleme odasında karşınızdaki koltukta oturan kişinin sıra dışı bazı hareketlerde bulunduğunu, bir ihtimal sara krizi geçiriyor olduğunu düşünelim. Araştırmalara göre, o odadaki diğer tek insan sizseniz, hastanın yardımına koşma ya da kalkıp bir yetkiliye haber verme olasılığınız ve hızınız odada başkalarının da olduğu senaryoya kıyasla daha yüksektir. Bunun başlıca sebebi, ortamda daha çok kişinin bulunduğu durumlarda sorumluluğun bireyler arasında dağılmasıdır. 5. Ünite - Sosyal Psikoloji Gruplararası İlişkiler Hayatlarımızı birbirinin içine geçmiş küçük ve büyük gruplar içinde sürdürürüz. Aile, arkadaş çevresi, doğduğumuz şehir, doğduğumuz ülke, cinsiyetimiz, ait olduğumuz din, gittiğimiz okul, tuttuğumuz takım, desteklediğimiz siyasi parti, mesleğimiz, üyesi olduğumuz dernek, hep kimliğimizi tanımlayan gruplardandır. Bu gruplardan kimilerinin içine doğarız, kimilerini ise bilinçli olarak seçeriz. Kimi gruplarla kendimizi daha çok kimileriyle daha az özdeşleştiririz. Her durumda, bir gruba ait olmak ve bu grupla kendini özdeşleştirmek bir “biz” ve “onlar” algısı yaratır. Söylememize gerek bile yok ki, insanlar “biz”i (iç grup), “onlar”a (dış grup) tercih ederler. İç grup kayırmacılığı (ingroup favoritism) ve dış gruba yönelik düşmanlık (outgroup hostility) büyük ölçüde benliğimizi değerli görme ihtiyacımızın bir sonucudur. Kendi ait olduğumuz grupları diğer gruplara üstün görme ihtiyacımız o derece kuvvetli ve hatta otomatiktir ki, araştırmacılar birbirini tanımayan denekleri yazı tura yardımıyla iki gruba ayırdıklarında dahi, deneklerin kendi gruplarının üyelerine daha olumlu özellikler atfettikleri ve onları dış gruba tercih ettiklerini bulmuşlardır. Buna “asgari grup etkisi” (minimal group effect) denir. “Biz” ve “onlar” algısının beraberinde getirdiği bir başka yaygın eğilim de, dış grup üyelerinin kendi içlerindeki benzerliklerini abartmaktır. Kendi ait olduğumuz grupların üyelerini birbirinden çok farklı, çok renkli, zengin bir çeşitlilik arz eder görürüz de, konu başka gruplara gelince “X değil mi, hepsi birbirinin aynı”, “birini gördün mü hepsini gördün say kendini” gibi genellemelere gitmekten çekinmeyiz. Bu, literatürde “dış grubun homojenliği yanılgısı” (outgroup homogeneity bias) şeklinde geçer. Önyargı Önyargı, sosyal psikolojinin üzerinde en çok çalışılmış konularından biridir. Bireyler hakkında yalnızca grup üyeliklerine (cinsiyet, din, milliyet gibi) bakılarak oluşturulmuş ve genellikle olumsuz tutumlara önyargı denir. Buradaki kritik unsur, önyargının hedefi olan kişinin kendine yönelen tepkiyi belirleyecek şahsi bir şey yapmamış olması, yalnızca belli bir gruba mensup bulunmasıdır. Önyargılar birer tutumdur ve her tutum gibi bilişsel, duygusal ve davranışsal boyutları vardır. Grup üyelerinin beslediği özelliklere dair inançlar önyargının bilişsel boyutunu oluştururlar, ki bunlara kalıpyargı (stereotype) da deriz. Kalıp yargılar, en basit anlamıyla bireylerin zihinlerinde gruplar hakkında var olan şemalardır. Genellemeler içerirler ve grup içindeki farklılıkları görmezden gelirler. Örneğin bütün İtalyanların neşeli olduğunu ya da bütün kadınların kötü sürücüler olduğunu düşünmek kalıpyargı örnekleridir. Önyargının duygusal boyutunu ise söz konusu gruba yöneltilen düşmanlık, hor görme, kıskançlık, kızgınlık, tiksinme gibi duygular oluşturur. Son olarak önyargının davranışsal boyutu, önyargı duyulan grubun üyelerine yöneltilen farklı, ayrımcı davranışları içerir. Bir gruba mensup üyelerle sosyal etkileşimden kaçınma ya da onlara iş vermeme buna örnek teşkil eder. Nefret suçları ve soykırım ise önyargının davranışsal boyutta ulaşabileceği en aşırı ve çirkin noktalardır. Önyargılarımızın bazen açıkça farkındayızdır. Bazense bilinçli olarak farkında olmadan belli gruplara yönelik olumsuz tutumlarımız, zihnimizde onlarla ilgili olumsuz çağrışımlarımız olabilir. Bu adreste değişik gruplarla ilgili “örtük çağrışımlar”ınızı Türkçe olarak test edip görebilirsiniz: https://implicit.harvard. edu/implicit/turkey/ 149 150 Psikoloji Önyargı ve beraberinde getirdiği karanlık davranışların önüne nasıl geçebiliriz? Bu soruya cevap vermek için, önyargının sebeplerini iyi anlamak gerekir. Daha önce de değindiğimiz gibi, sosyal hayatı neredeyse otomatikleşmiş bir şekilde “biz” ve “onlar” kategorileri ekseninde algılamamız ve “biz”i değerli ve üstün görmeye olan düşkünlüğümüz önyargının temel sebeplerinden biridir. Ancak önyargının oluşumunda sosyolojik faktörlerin de rolü vardır. Örneğin, sınırlı kaynaklara erişmek için rekabet ediyor olmak gruplar arasında önyargı ve düşmanlığı arttıran bir faktördür. Bazı ülkelerde göçmen işçilere karşı geliştirilen düşmanca tutumların altında “bizim işlerimizi yapıyorlar, bizim ekmeğimizi çalıyorlar” gerekçelendirmesi vardır. Bazen siyasetçiler de belli grupları “günah keçisi” ilan edip önyargı ve düşmanca hareketleri teşvik edebilirler. Adolf Hitler, Birinci Dünya Savaşı sonrası zorluklarla boğuşan Almanlar’a Yahudileri bir günah keçisi olarak göstermiş, Almanlar’ı Yahudi karşıtlığı üzerinde yükselen aşırı bir milliyetçiliğe sürüklemiştir. Önyargı ve gruplararası düşmanlığı körükleyen unsurlardan biri rekabet ise, bir diğeri de cehalettir. Önyargı beslediğimiz grupların üyeleriyle birebir etkileşimimiz çoğu zaman sınırlıdır; onları tanımayız. Haklarında bu kadar rahat genellemelere gidebilmemizin sebebi de budur. Oysa bu gruptan insanlarla iş ya da arkadaşlık gibi bağlamlarda daha çok vakit geçirdikçe önyargı azalır. Ancak gruplararası temasın önyargıyı azaltmada etkili olabilmesi için olumlu geçmesi gerekmektedir. Olumsuz etkileşimler ters tepecek, önyargı ve düşmanlığı daha da azdıracaktır. Önyargıyı alt etmenin en güvenilir yolu şüphesiz “onlar”ı bir şekilde “biz”in içine dahil etmektir. Örneğin iki grup arasındaki farklılıkları değil de benzerlikleri vurgulamak, ya da ortak hedeflere doğru beraberce çalışmak önyargıyı azaltır. Nihayet, kendimizi o veya bu grubun değil, insanlık ailesinin bir ferdi olarak algılamak önyargının zor ama başarılı tedavilerden biridir. 5. Ünite - Sosyal Psikoloji 151 Özet 1 2 Sosyal psikolojinin temel ilkelerini ve insanların psikolojik ihtiyaçlarına dair başlıca varsayımlarını sıralamak. Sosyal psikolojinin iki temel ilkesinden birincisi, dünyayı olduğu gibi değil olduğumuz gibi gördüğümüzdür. Algılarımızın, beklentilerimizin, şemalarımızın kendi gerçekliğimizi biçimlendirmede yadsınamaz bir rolü vardır. “Kendi kendini gerçekleştiren kehanet” olgusu gerçekliğimizi yaratmadaki aktif rolümüzün en etkileyici örneklerinden biridir. Sosyal psikolojinin ikinci temel ilkesi ise, sosyal etkinin her zaman ve her yerde olduğudur. Yalnız başımıza olduğumuz anlarda bile, duygu, düşünce ve davranışlarımızı başka insanların ve toplumun içselleştirdiğimiz sesi etkiler. Sosyal psikologlar insanların üç temel psikolojik ihtiyacını vurgularlar. Bunlardan ilki, hayatımız üzerinde hâkimiyet sahibi olmaktır. İkincisi sevmek, sevilmek ve ait olmak, üçüncüsü ise “ben” ve “biz”i değerli görmektir. Bu ihtiyaçların giderilememesi durumunda psikolojik ve fizyolojik rahatsızlıklar kaçınılmazdır. Sosyal biliş kavramını ve temel prensiplerini açıklamak. Sosyal bilişin konusu insanlar hakkında yargılara nasıl vardığımız, insanları ve davranışlarını nasıl anladığımızdır. Kişi algısını inceleyen sosyal psikologlar, insanların başkalarını çok kısa sürelerde, “ince davranış dilimleri”ne bakarak oldukça doğru bir şekilde tanıyabildiğini gözlemlemişlerdir. Fiziksel özellikler de kişi algısını etkiler. “Güzel olan iyidir” kalıpyargısı uyarınca, daha güzel insanlarda daha olumlu kişilik özellikleri görmeye yatkınızdır. İnsanlar çoğu zaman “bilişsel varyemez”lerdir– sosyal bilişlerini kullanırken gereğinden fazla enerji sarf etmek istemezler. İnsanları algılarken şemalardan çok yararlanırız. Şemalar, olgular hakkında zihnimizde var olan basitleştirilmiş resimlerdir. İnsanlarla iletişirken onları hangi şema çerçevesinde algıladığımız neye dikkat ettiğimizi, neyi hatırladığımızı ve nasıl tepki verdiğimizi etkiler. Sosyal bilişin bir parçası olarak insanların davranışlarını açıklamaya çalışır, içsel ya da dışsal atıflarda bulunuruz. İçsel atıf, davranışın sebebini kişinin içsel özelliklerinde görür. Dışsal atıf yaptığımızda ise olayın sebebini kişinin dışında kalan, çevresel faktörlere bağlarız. Başkalarının davranışlarını genelde dışsaldan çok içsel atıflarla açıklamaya yatkınızdır–buna temel atıf hatası denir. Başarılarımızı içsel ve kalıcı, başarısızlıklarımızı ise dışsal ve geçici atıflarla açıklama eğilimimiz ise “kendine yontan atıf hatası”dır. 3 4 Sosyal etki kavramını ve türlerini tanımlamak. Sosyal etki, başkalarının duygu, düşünce ve davranışları üzerinde söz sahibi olmaktır. İki farklı sosyal etki türünü birbirinden ayırırız: İnsanlar “bilgilendirici sosyal etki” altında kaldıklarında, bunun kökeninde doğru davranışın ne olduğunu başkalarından öğrenme ihtiyacı vardır. “Normatif sosyal etki”de ise etki altında kalmanın sebebi grup tarafından kabul görmek, dışlanmamak arzusudur. Asch deneyi normatif sosyal etkinin gücünü gözlerimizin önüne sermiştir. İtaat, bireyin kendine bir otorite figürü tarafından yöneltilen talebe uymasıdır. Milgram deneyi, şaşırtıcı bir şekilde çoğu insanın kör bir itaat uğruna başkalarına zarar verebileceğini göstermiştir. Sosyal kolaylaştırma, sosyal kaytarma ve grup kutuplaşması da sosyal etkinin değişik türlerindendir. Sosyal kolaylaştırma, başka insanların varlığının iyi olduğumuz konulardaki performansımızı iyileştirmesidir. Sosyal kaytarma, şahsi çabamızın teşhis edilmeyeceği durumlarda başka insanların varlığının motivasyonumuzu ve gösterdiğimiz eforu düşürmesine denir. Grup kutuplaşması ise grup içi etkileşimlerin grubun başlangıçtaki eğilimlerini aşırılaştırmasına verilen isimdir. Saldırganlık ve yardım davranışlarını arttıran ve azaltan faktörleri listelemek. Saldırganlığın genetik ve biyolojik bir yönü vardır. Yüksek testosteron düzeyi saldırganlıkla yakından bağlantılıdır; nitekim nüfusun testosteron düzeyi en yüksek grubu olan genç erkekler, saldırganlık ve şiddet içeren suçların bir numaralı failidirler. Öğrenilmiş faktörler de saldırganlığı arttırır: Aile içinde ve medyada şiddet dav- 152 Psikoloji ranışlarına tanık olmak saldırgan davranış için bir risk unsurudur. Bunların yanı sıra psikolojik ve çevresel rolü önemlidir. Kendini engellenmiş ya da küçük düşürülmüş hissetmek saldırganlığı arttıran temel psikolojik süreçlerdendir. Keza sıcak hava, kötü kokular, gürültü, kalabalık, hava kirliliği, sigara dumanı gibi rahatsızlık verici çevre şartları ve ortamda saldırganlığı tetikleyecek silah gibi nesnelerin varlığı da saldırganlığı arttırır. Son olarak, kültürel normların değişik saldırganlık ve şiddet davranışlarını ne ölçüde kabul edilir bulduğu da bireylerin bu davranışlarda bulunup bulunmamasını etkiler. Yardım davranışını arttıran psikolojik faktörlerin başında empati düzeyi yüksek ve kendini başkalarının refahından sorumlu hisseden bir insan olmak yer alır. Ancak durumsal faktörler de bireylerin yardım edip etmeme kararlarını belirler. Örneğin yardıma muhtaç kişinin bir yönüyle bize benzemesi, acelemizin olmaması, iyi bir ruh hali içinde olmamız yardım davranışını arttırır. Bir acil duruma bizden başka çok sayıda insanla beraber tanık olmak ise o duruma müdahale etme olasılığımızı düşürür. 5 Önyargı kavramını ve kökenlerini açıklamak. Bireyler hakkında yalnızca ait oldukları gruba bakılarak ulaşılmış ve genellikle olumsuz tutumlara önyargı denir. Önyargıların bilişsel, duygusal ve davranışsal boyutları vardır. Sosyal dünyayı “biz” ve “onlar” ekseninde algılamaya neredeyse programlanmış olmamız önyargıya yol açan temel faktörlerdendir. “Onlar”ı kalıpyargılar üzerinden algılamaya ve birbirine benzer görmeye (dış grubun homojenliği yanılgısı) olan eğilimiz önyargıları körükler. Sosyal faktörlerin de önyargıya etkisi vardır – iş, para, eğitim gibi sınırlı kaynaklara ulaşmak için rekabet halinde olan gruplar birbirine karşı önyargılar geliştirebilir. Bazı grupların toplumda “günah keçisi” olarak görülmeye başlaması da önyargıları beraberinde getirir. Dış gruptan insanları tanımamak, bilmemek de, kalıpyargılar ve önyargıların sürüp gitmesine izin verir. 5. Ünite - Sosyal Psikoloji 153 Kendimizi Sınayalım 1. Ateş bir gece uyanıyor ve evinin yanmakta olduğunu fark ediyor. Evde karısı, çocukları, büyükannesi, arkadaşı Kıvılcım ve köpekleri Değerli var. Yardım davranışına evrimsel açıdan yaklaşan psikologlara göre, Ateş ilk önce kimi kurtarmaya yönelir? a. Karısını b. Çocuklarını c. Büyükannesini d. Kıvılcım’ı e. Değerli’yi 2. Aşağıdakilerden hangisi saldırganlığı arttırdığını bildiğimiz faktörlerden değildir? a. Yüksek testosteron düzeyi b. Engellenme hissi c. Ortada bırakılmış bir silah d. Soğuk hava e. Sigara dumanı 3. Muazzez, yaptığı pasta böreklerin tadı yerinde olduğunda mutfakta ne kadar becerikli olduğundan, aşçılığa apayrı bir yeteneği olduğundan bahsediyor. Arada yaptığı yemekler kötü çıktığında ise, kullandığı tarifte hiç iş olmadığını, bir daha asla o blogtan tarif almayacağını söylüyor. Muazzez’in davranışını hangi olguyla açıklayabiliriz? a. Temel atıf hatası b. Kendine yontan atıf hatası c. Narsisizm d. Bilgilendirici sosyal etki e. İlişkisel saldırganlık 4. Sosyal kolaylaştırma ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Başkalarının varlığı performansı sıkıcı işlerde iyileştirir, eğlenceli işlerde kötüleştirir. b. Başkalarının varlığı performansı eğlenceli işlerde iyileştirir, sıkıcı işlerde kötüleştirir. c. Başkalarının varlığı performansı kolay işlerde iyileştirir, zor işlerde kötüleştirir. d. Başkalarının varlığı performansı zor işlerde iyileştirir, kolay işlerde kötüleştirir. e. Başkalarının varlığı performansı anlamlı işlerde iyileştirir, anlamsız işlerde kötüleştirir. 5. Pakize ve kocası komşularının verdiği davetlere sektirmeden katılıyor, ancak bunlara elleri boş gittikleri gibi herkesten de çok yiyip içiyorlar. Kendileriyse hiç kimseyi evlerine davet etmiyor, sürekli “daha tam yerleşemedik”, “bu aralar çok yoğunuz” gibi bahaneler buluyorlar. Bir noktadan sonra komşuları Pakizeler’in bu tavrından ciddi rahatsızlık duymaya başlıyor. Bunun sebebi Pakize ve kocasının hangi sosyal normu çiğnemeleridir? a. Hayırseverlik b. Komşuculuk c. Hürriyet d. “Ben” ve “biz”i değerli görme e. Mütekabiliyet 6. Kazım sevilmeye layık bir insan olmadığına, hiçbir kadının onu içtenlikle sevemeyeceğine inanıyor. Bu yüzden kendisine ilgi gösteren kadınlara karşı tuhaf, mesafeli tavırlar sergiliyor, kendisine yaklaşmalarına izin vermiyor. Bir noktadan sonra kadınlar Kazım’ın bu yorucu tavırlarından sıkılıyorlar ve Kazım gerçekten de yalnız kalıyor. Kazım’ın başına geleni en iyi hangi olgu açıklar? a. Varoluşsal kaygı b. Temel atıf hatası c. Normatif sosyal etki d. Kendi kendini gerçekleştiren kehanet e. Kifayetsiz muhterislik 7. Milgram deneyi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Psikiyatristler, deney öncesi yalnızca 100 kişiden birinin 450 volta kadar çıkacağını tahmin etmişlerdir. Oysa bu oran yüzde 45 olmuştur. b. Psikiyatristler, deney öncesi yalnızca 150 kişiden birinin 450 volta kadar çıkacağını tahmin etmişlerdir. Oysa bu oran yüzde 30 olmuştur. c. Psikiyatristler, deney öncesi yalnızca 1.000 kişiden birinin 450 volta kadar çıkacağını tahmin etmişlerdir. Oysa bu oran yüzde 65 olmuştur. d. Psikiyatristler, deney öncesi yalnızca 500 kişiden birinin 450 volta kadar çıkacağını tahmin etmişlerdir. Oysa bu oran yüzde 75 olmuştur. e. Psikiyatristler, deney öncesi yalnızca 10.000 kişiden birinin 450 volta kadar çıkacağını tahmin etmişlerdir. Oysa bu oran yüzde 25 olmuştur. 154 Psikoloji Yaşamın İçinden 8. Aşağıdakilerden hangisi yardım davranışını arttıran faktörlerden biri değildir? a. Testosteron düzeyinizin yüksek olması b. Neşeli bir ruh hali içinde olmanız c. Empati düzeyi yüksek bir insan olmanız d. Biraz önce yardımda bulunan birini görmüş olmanız e. Yardıma muhtaç kişinin size benzemesi 9. Görkem, kendi tuttuğu futbol takımının taraftarlarının birbirinden net bir şekilde farklı olduğuna, oysa rakip takımın taraftarlarının az çok birbirine benzediğine, aynı karakter özelliklerine sahip olduğuna, aynı şekillerde düşündüğüne ve yaşadığına inanıyor. Görkem’in bu algısı neye bir örnektir? a. Dış grubun homojenliği yanılgısı b. Dış grup düşmanlığı c. İç grup kayırmacılığı d. Asgari grup etkisi e. Grup kutuplaşması 10. Araştırmacılar denekleri rastgele bir şekilde “Maviler” ve “Morlar” grubuna ayırdıklarında, Mavilerin kendilerini Morlardan, Morlar’ın ise Maviler’den daha üstün görmeye başladığını gözlemlemişlerdir. Bu olguya ne ad verilir? a. Kalıpyargı b. Dış grubun homojenliği yanılgısı c. Asgari grup etkisi d. Dış gruba yönelik düşmanlık e. Zevkler ve renkler tartışılmaz ilkesi Şimdi klasik olmuş bir çalışmada araştırmacılar huzurevi sakinleri üzerinden insanların hayatları üzerinde hakimiyet hissetmesinin ne denli önemli olduğunu gösterdiler. Bu çalışmada, huzurevinin iki farklı katında yaşayan yaşlılar iki farklı muameleye maruz kaldılar. İlk gruba huzurevi yönetiminin her şeyi onlar için düşüneceği ve yapacağı, kendilerinin hiçbir şeye karışmamaları ve hiçbir konuda kendilerini yormamaları gerektiği söylendi. Bütün sorumluluğun bakıcılarında olduğu ve bakıcıların her daim yardıma hazır olduğu vurgulandı. Diğer gruba verilen mesaj ise “Bu sizin hayatınız ve onu bu huzurevinde nasıl geçirmek istiyorsanız o şekilde geçirmelisiniz” idi. Örneğin, bu gruptaki yaşlılar odalarının dekorasyonunu gönüllerince değiştirebilecek, zamanlarını nasıl değerlendirmek istediklerine kendileri karar verecek, ayrıca kendi seçtikleri saksı bitkilerine kendileri bakacaklardı. Diğer grubunsa her şeyine yönetim karar veriyordu – bitkilerini bile yönetim onlar için seçmişti ve onlara bakmak bakıcıların işiydi. Üç hafta gibi kısa bir sürenin ardından bu iki grup karşılaştırıldığında, hayatları üzerinde görece söz sahibi olan yaşlıların çok daha mutlu, zinde ve de aktif oldukları görüldü. Bir buçuk yıl sonra bakıldığında ise, bu gruptaki yaşlıların daha sağlıklı oldukları ve de ölüm oranlarının çocuk muamelesi gören gruba göre daha düşük olduğu gözlendi. Bu araştırmanın benzerleri daha sonra hapishanelerdeki mahkumlarla ve evsiz barınaklarında kalanlarla tekrarlandı. Her defasında bulunan, hayatlarının en azından belli yönleri üzerinde kontrol sahibi olan bireylerin psikolojik ve de fizyolojik açıdan daha sağlıklı olduğuydu. Kaynak: Langer, E. J., & Rodin, J. (1976). The effect of choice and enhanced personal responsibility for the aged: A filed experiment in an instituttional setting. Journal of Personality and Social Psycholgy, 34, 191–198 Rodin, J., & Langer, E. J. (1977). Long-term effects of a control-relevant intervention with institutionalized aged. Journal of Personality and Social Psychology, 35, 897–902. 5. Ünite - Sosyal Psikoloji 155 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. d 3. b 4. c 5. e 6. d 7. c 8. a 9. a 10. c Yanıtınız yanlış ise “İşbirliği ve Yardım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Saldırganlık ve Şiddet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Davranışlara Sebep Atfetme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Grup Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İşbirliği ve Yardım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Şemalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İtaat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İşbirliği ve Yardım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Gruplararası İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Gruplararası İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Araştırmalar bebek yüzlü çocukların da yetişkinlerin de (aynen bebekler gibi) daha saf ve dürüst, korunmaya daha muhtaç, daha yumuşak başlı ve itaatkar olarak algılandığını göstermektedir. Örneğin bir araştırma güya kaybolmuş, özgeçmiş içeren mektup bulan deneklerin, özgeçmişteki resim bebek yüzlü bir yetişkine aitse mektubu sahibine iletme olasılıklarının daha yüksek olduğunu bulmuştur. Bebek yüzlü olmanın bu tarz olumlu bazı getirileri olabilir, ama olumsuz getirileri de mevcuttur. Bunlardan biri, bebek yüzlü olanlara daha az zeki muamelesi yapılmasıdır. Örneğin bir çalışma, yetişkinlerin bir oyunu bebek yüzlü 4 yaşında bir çocuğa anlatırken, daha olgun yüzlü bir 4 yaşındaki çocuğa kıyasla daha yavaş konuştuklarını bulmuştur. Araştırmalar bebek yüzlü olmanın insanları başkaları tarafından liderlik kapasitesi gerektiren işler için uygun görülmemeye ittiğini de göstermektedir. Sıra Sizde 2 Bu sorunun cevabı aslında çok açık ve basittir ama cerrahlar hakkındaki şemalarımız (“cerrahlar erkek olur”) bizi şaşırtıp duraklatabilir. Cerrah elbette çocuğun annesidir. Sıra Sizde 3 Araştırmalara göre, erkeklerle kadınlar arasında yardımseverlik düzeyi açısından bir fark yoktur, fakat iki cinsiyet farklı tür yardımlarda bulunurlar. Erkekler kadınlara kıyasla tanımadıkları insanlara daha çok yardım ederler; acil kriz anlarında ya da “kahramanlık” gerektiren durumlarda daha ataktırlar. Kadınlar ise aile ve yakın dost çevrelerine daha fazla yardımda bulunurlar. Uzun sürelere yayılmış özveri gerektiren işlerde de (hasta yakınlarına bakmak, hayır kuruluşunda gönüllülük gibi) erkeklere nazaran daha yardımcılardır. Başkasından yardım görmeye gelince kadınlar erkeklere kıyasla net bir şekilde daha çok yardım alırlar. Erkekler de kadınlar da kadınlara yardım etmeye daha eğimlidir. Yararlanılan Kaynaklar Atkinson, R. L. (1999). Psikolojiye Giriş. Ankara: Arkadaş Yayınları. Baumeister, R. F., & Bushman, B. J. (2010). Social psychology and human nature (2nd ed.). Belmont, CA: Wadsworth Baumeister, R. F., & Finkel, E. J. (Eds.) (2010). Advanced social psychology. New York: Oxford University Press. Baumeister, R. F., & Vohs, K. D. (Eds.) (2007). Encyclopedia of social psychology. Thousand Oaks, CA: Sage Fiske, S. T. (2004). Social beings: A core motives approach to social psychology. New York, NY: Wiley. King, L. A. (2011). The science of psychology: An appreciative view (2nd ed.). New York: McGraw-Hill Myers, D. (2010). Social psychology (10th ed.). New York: McGraw-Hill. Myers, D. L., Psychology (9th ed.). New York: Worh Publishers Schacter, D. L., Gilbert, D. T., & Wegner, D. M. (2010). Introducing psycology. New York: Worth Publishers. 6 PSİKOLOJİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Çalışma psikolojisi alanını ve amaçlarını tanımlayabilecek, Çalışma psikolojisi alanının ortaya çıkış nedenlerini anlatabilecek, İnsan kaynakları politikalarının çalışanların davranış ve tutumları üzerindeki etkilerini tanımlayabilecek, Çalışanların iş sağlığı, iş memnuniyeti, motivasyonu ve performansı için gerekli şartları irdeleyebilecek, Çalışan - işveren ilişkilerini farklı açılardan değerlendirebilecek, Sendikal örgütlerin varlık nedenlerini ve fonksiyonlarını açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • Bilimsel Yönetim Akımı Zaman ve Hareket Çalışması İnsan İlişkileri Akımı Hawthorne Etkisi Beşeri Sermaye Psikolojik Sermaye Örgütsel Adalet Algısı Eksik İstihdam • • • • • • • Yüksek Performanslı İş Sistemi İş Tatmini Örgüte Bağlılık İş Stresi Tükenmişlik Tekilci Yaklaşım Çoğulcu Yaklaşım İçindekiler Psikoloji Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası • ÇALIŞMA PSİKOLOJİSİ ALANININ TANIMI VE KISA TARİHÇESİ • DEĞİŞEN DÜNYADA DEĞİŞEN ÇALIŞMA HAYATI • TÜRKİYE’DE ÇALIŞMA HAYATI VE İSTATİSTİKLERİ • İNSAN KAYNAKLARI (İK) POLİTİKALARI VE ÇALIŞANLARIN TUTUM VE DAVRANIŞLARI • ÇALIŞAN - İŞVEREN İLİŞKİSİNE FARKLI BAKIŞ AÇILARI VE ALTERNATİF YAKLAŞIMLAR Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası ÇALIŞMA PSİKOLOJİSİ ALANININ TANIMI VE KISA TARİHÇESİ Çalışmak, para kazanmak için olsun, gönüllü iş olsun, hemşirelik olsun veya büyük bir hastaneyi yönetmek olsun herkesin hayatının bir parçasıdır. Çalışma psikolojisi alanı insanları, çalıştıkları iş ve bağlı bulundukları örgütlerin içinde ele alır. Çalışan insanların kişilikleri, değerleri, inanışları, ihtiyaçları, bilgi, beceri ve yetenekleri gibi bireysel özellikleri ile birlikte bu özelliklerin yapılan işin doğası, gerekleri, örgütün kültürü, yapısı, amaçları, yönetim anlayışı, beklentileri ve sağladığı faydalarla arasındaki ilişkiyi, uyumu/uyumsuzluğu ve bu uyumun çalışanlar açısından doğurduğu sonuçları inceler. Çalışan insanları ve örgütleri anlamak toplumun gelişimi ve sağlığı için çok önemlidir. İş yerindeki deneyimlerimiz hem psikolojik hem de fiziksel sağlığımızı etkiler. Çalışma hayatımız özel ve aile hayatımızı gitgide daha fazla olumlu ve olumsuz yönlerde, etkilemektedir. Örgütler yönetici ve çalışanları sayesinde toplumun üretken bir parçası olabilecekleri gibi etik sorumluluklarını ihmal eden ve içinde bulundukları toplumu sömüren kurumlar da olabilirler. Örneğin yapılan bir araştırma hastane çalışanlarının yönetiminin kalitesi ile hastanede yatan hastaların ölüm oranları arasında bir ilişki olduğunu göstermiştir (West ve arkadaşları, 2002). Çalışma ve örgüt psikologlarının amacı insan sağlığını, öğrenmeyi ve yaratıcılığı gözeten, toplumun gelişimine katkıda bulunan adil, etik, yenilikçi ve ekonomik anlamda başarılı örgütlerin oluşumuna katkıda bulunacak araştırmalar yapmak ve uygulamalar geliştirmektir. Çalışma psikologları ayrıca çalışanların ve küçük grupların işyerinde nasıl davrandıklarını anlamaya çalışır ve işten duyulan memnuniyeti ve performansı arttırmak için uygulamalar geliştirir. Çalışma psikolojisi alanı psikolojinin diğer altalanlarından çok daha geniştir ve ergonomi, yönetim, insan kaynakları ve endüstri ilişkileri gibi alanlarla da içiçe geçmiştir. Çalışma psikologları özel veya kamu sektöründe büyük işletmelerde insan kaynakları birimlerinde, eleman bulma hizmeti veren şirketlerde, yönetim ve insan kaynakları konularında danışmanlık yapan firmalarda, yönetici eğitim merkezlerinde çalışabilirler. Türkiye’de çalışma psikoloğu ünvanına sahip olmak için kanunen psikoloji lisans diploması yeterli olsa da Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde ve Birleşik Devletler’de bu ünvanın kullanımı sadece bu alanda doktora derecesi olanların girebildiği özel bir sertifikasyon sınavında başarılı olanlara verilen lisansa bağlıdır. 158 Psikoloji Çalışma Psikolojisi Alanının Tarihçesi Günlük kullanımda çalışmak, yani bir iş yapmak, çoğunlukla bir külfet, hoş olmayan ve yorucu ama ne olursa olsun yapılması gereken bir aktivite olarak tanımlanır. Argyle (1989) bu kavramın köklerini incelediği çalışmasında kavramın bu olumsuz anlamının, çalışmanın kendi başına bir getirisi olmayan ancak arzu edilen bir sonuca ulaşmak için araç olduğunu düşünen eski Yunanlılara dayandığını göstermiştir. Zaman içinde, çalışmaya, ahlaki birtakım anlamlar yüklenmiş ve insanları beladan uzak tutan ve günaha girmemizi önleyen bir uğraş olarak görülmeye başlanmıştır. İslam dünyasında da Kuran’dan ayetler ve Hazreti Muhammed’in hadisleri çok çalışmanın insanları günahlardan uzak tuttuğunu ve işe adanmış bir hayatın insan için bir erdem olduğunu belirtmektedirler (Ali, 1988). Ayrıca Ali’ye göre (1988) İslam’da çalışmanın değeri işte elde edilen sonuçlara değil işin arkasındaki niyetlere bakarak anlaşılmaktadır. Orta Çağ’a gelindiğinde ise çalışmak toplumu yapılandıran ve içindeki insanların topluma dahil olmasını sağlayan bir araç olarak görülmeye başlanmıştır. 16. yüzyılda Hristiyanlık dünyasında Calvin’in protestan etik anlayışı ile çalışarak zengin olmanın ve yatırım yapmanın insanlara cennetin kapılarını açacağı inanışı ortaya çıkmıştır. Psikoloji bilimi dışında Max Weber ve Karl Marx gibi düşünürler çalışmanın hayatımızdaki yeri konusundaki anlayışımıza yön vermişlerdir. Weber (1905) protestan etik anlayışının batı dünyasında kapitalizmin yükselişinde önemli bir rol oynadığını öne sürmüştür. Marx (1867) ise çalışmanın insanlara bireysel ve sosyal bir kimlik kazandırdığını ancak kapitalist toplumun insanları yaptıkları işlerin gerçek doğasından uzaklaştırdığı ve bu işleri birer ekonomik aktiviteye dönüştürdüğü savını savunmuştur. Marx’a göre kapitalist toplumlarda insanlar gerçek kimliklerini iş yaşamının dışında aramak durumunda kalmaktadırlar. Frederick W. Taylor (1911), McGregor (1960) ve Goldthorpe ve Lockwood (1968) gibi yazarlar ise çalışma hayatında görülen davranışların açıklanmasında ekonomik getirilerin önemli rolü üzerinde durmuşlardır. İşyerinde motivasyon konusunda yazan Herzberg ortaya attığı İki Faktör Motivasyon Kuramı’nda (Herzberg, Mausner & Snyderman, 1959) çalışma hayatında işle birebir ilişkili ancak ekonomik olmayan ödüllerin önemi üzerinde durmuş ve insanlar için işlerinde otonomi sahibi olmalarının ve becerilerini kullanabilmelerinin olumlu rolünü vurgulamıştır. Çalışmak konusunda tarih boyunca ortaya konulan bu farklı anlam ve duygular, işlerine karşı olumlu veya olumsuz tutumlara sahip olan bireylerin davranışlarını anlamaktaki zorluğu arttırmaktadır. Şekil 6.1 Sanayi Devrimi sırasında eğitim çağındaki birçok çocuk işgücüne katılmak için şehirlere göç etmiş ve az para karşılığında haftada altı gün, günde 10-12 saat çalışarak ailelerinden uzakta, sağlıksız ortamlarda yaşamak zorunda kalmışlardır. Kaynak: http://www.permaculture.org.au/images/industrial-revolution-children-labor.jpg 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası 19. yüzyılda kapitalizmin ortaya çıkması ve sanayi devrimiyle birlikte Batı dünyasındaki ekonomik büyümeden ne yazık ki işçiler paylarını alamamışlardır. James Kay-Shuttleworth 1832’de Manchester İngiltere’deki işçilerin çalışma hayatları üzerine yaptığı çalışmada, sağlıksız ve tehlikeli çalışma koşullarının, açlık, çocuk işçiliği ve uzun çalışma saatlerinin yaygın olduğunu ortaya koymuştur. Sosyal Darwinizm adı verilen bu dönemde, işçiler işverenler tarafından ekonomik amaçlar doğrultusunda vazgeçilebilir araçlar olarak görülmekte ve sömürülmekteydiler. Ancak zamanla toplumdaki diğer gelişmelerle birlikte bu anlayış yerini ilk önce bilimsel yönetim ve daha sonra da insan ilişkileri akımlarına bırakmıştır. Bu akımlar çalışma ve örgüt psikolojisi alanının da temel taşlarını oluşturmuşlardır. Bilimsel Yönetim Akımı 20. yüzyılın başlarında Amerika Birleşik Devletleri’nde mühendisler bilimsel yöntemler kullanarak işletmelerde yönetim anlayışında ilk önemli değişiklikleri yapmaya başlarlar. Bilimsel yönetim anlayışını getirenler arasında Frank ve Lillian Gilberth, Henry Gantt ve Harrington Emerson yer almaktadır. Ancak bu akımla en çok adı anılan isim Frederic W. Taylor olmuştur. Taylor çalışma hayatının başından itibaren verimlilik ve üretkenlik kavramlarıyla ilgilenmeye başlamıştır. 1878-1890 arasında Midvale Çelik İşletmesinde çalışırken, işçilerin kapasitelerinin çok altında bir hızla çalıştığına tanık olmuş ve bu davranışa “soldiering” (kaytarmak) adını vermiştir. O tarihte yöneticiler yapılan işi sistematik bir şekilde gözlemlemediklerinden işçilerin üretkenlik seviyeleri konusunda habersizlerdi. Taylor kaytarmanın olumsuz etkilerini gidermek için bazı yaratıcı teknikler geliştirdi. İlk olarak, fabrikadaki bütün işleri bilimsel bir bakış açısıyla gözlemleyerek, sonrasında yaptığı zaman-hareket çalışmalarıyla her bir işin nasıl yapılması gerektiğini çok ayrıntılı standartlara bağladı. Ayrıca parça-başına ücret sistemi uygulayarak her işçinin işte geçirdiği zamanın ücretlendirilmesi yerine gün boyunca tamamlayabildiği iş başına ücretlendirilmesi sistemini getirdi. Taylor paranın en önemli motivasyon aracı olduğu fikrindeydi ve “adil çalışma için adil maaş” (A Fair Day’s Wages for a Fair Day’s Work) felsefesine inandığını belirtmişti (Taylor, 1911). Bu iki yenilik fabrikada üretkenliği bir hayli arttırmış ve bilimsel yönetim anlayışının temellerini oluşturmuştur. Daha sonra çalıştığı Bethlehem Çelik İşletmesinde ise pik demirleri tren vagonlarına yüklemek ve vagonlardan boşaltmak için yeni teknikler geliştirdi. Simonds Rolling Machine İşletmesinde ise işleri yeniden şekillendirdi, yorgunlukla başa çıkmak için dinlenme araları verilmesi politikasını yürürlüğe koydu ve parça-başı ücretlendirme sistemini getirdi. Taylor 1911’de yazdığı, artık bir klasik olmuş, Bilimsel Yönetimin Prensipleri adlı kitabında işçilerin hareketlerinin rasyonelleştirilerek çalışma hızlarının arttırılması, daha iyi organize olma ve dinlenme araları ile beraber yorgunluğun azaltılması ve işe uygun kişilerin seçimi, eğitimi, beslenmesi ve ödüllendirilmesi gibi konularda değişikliklerin işçilerin üretkenliklerini arttırdığını iddia etmiştir. Bu kitap diğer yöneticiler tarafından ilgiyle karşılanmış ve bahsi geçen bilimsel yöntemler kısa bir zaman içinde genel geçer işletme uygulamaları hâlini almıştır. Bilimsel yönetim anlayışı işlerin parçalara ayrılarak özelleşmelerine ve büyük ölçekli üretime geçişin hızlanmasına yol açarak Birleşik Devletlerde işletme sistemleri üzerinde çok önemli etkiler yaratmıştır (Koppes & Pickren, 2007). 159 160 Psikoloji Frederick W. Taylor’ın klasikleşmiş olan “Bilimsel Yönetimin Prensipleri” (The Principles of Scientific Management) adlı kitabının tam metnine aşağıdaki websitesinden ulaşabilirsiniz. http://archive.org/details/principlesofscie00taylrich Frederick W. Taylor’ın yaşamı ve çalışmaları ile ilgili daha detaylı bilgilere http:// tr.wikipedia.org/wiki/Frederick_Winslow_Taylor sayfasından ulaşabilirsiniz. Zaman ve Hareket Çalışması (Time and Motion Study): Frederick W. Taylor’ın zaman çalışması tekniğinin Frank ve Lillian Gilbreth’in hareket çalışması tekniğiyle entegrasyonundan ortaya çıkan bir iş verimliliği uygulaması. Taylor’la aynı dönemde karı-koca Gilbrethlar beraber zaman ve hareket çalışması kavramını ortaya çıkarmışlardır. Frank Gilbreth mühendis olarak Taylor’la çalışmış ve duvar-örme çalışması ile adını duyurmuştu (Gilbreth, 1909). Duvar örerken kullanılan hareketlerin sayısını 18’den 5’e düşürebileceğini görmüş ve bu sayede saatte bir kişinin örebileceği tuğla sayısını 120’den 350’ye çıkarmıştı. Frank ve bir psikolog olan karısı Lillian birlikte yaptıkları çalışmalar sonucunda işçilerin hareketlerini analog stenografi sistemi yardımıyla analiz edebilecekleri bir çizelge geliştirmişlerdir. Bu çizelgeyi kullanarak işlerin en hızlı ve en az yorularak yapılabileceği “En İyi Yol”u (One Best Way) bulmayı amaçlamışlardır. Gilbreth’ler en iyi yolu bulmak için insan hareketlerini therbligs adını verdikleri on yedi hareket ile özetlemişlerdir. Gilberth’ların çalışmaları ile ilgili bilgilere ve yazılarının elektronik kopyalarına https://engineering.purdue.edu/IE/GilbrethLibrary/index.html sayfasından ulaşabilirsiniz. Şekil 6.2 Gilbreth’ler araştırmaları sonucu ortaya koydukları zaman ve hareket prensiplerini kendi evlerinde 12 çocuklarını büyütmekte de uygulamışlar. Aile hayatları bir kitaba ve daha sonra “Cheaper by the Dozen” adlı bir filme konu olmuştur. Bilimsel Yönetim anlayışı, bir diğer adıyla Taylorizm, birçok bilim insanının eleştirilerine hedef olmuştur. Sosyologlar işçilerden birer makine misali beklenen daha fazla üretim hedefinin insanlık dışı olduğunu savunmuşlardır. Örgüt sosyologlarına göre işin kendisini yönetiminden ayıran ve bir işi küçük parçalara bölerek o işi yaparken daha önce kullanılan becerilerin işe yaramaz olmasına yol açan (deskilling) Taylorizm iş bölümünde gelinebilecek en uç noktadır. Daha sonraki yıllarda çalışma hayatını inceleyen psikologlar Taylor ve Gilbreth’lerin çalışanların tutum ve kapasiteleri üzerine görüşlerinin yetersiz ve dar olduklarını belirtmişlerdir. Üretimin hızlandırılmasının sonucu olarak işçilerin uzun bir iş günü sonunda 161 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası bir sonraki gün yataktan kalkamayacak kadar yorulmasına ve Taylor’ın yazılarında işçiler hakkında aşağılayıcı sıfatlar kullanmasına istinaden Taylor’ı eleştiri yağmuruna tutmuşlardır. Bu durum Birleşik Devletler Kongresi’nin gözünden kaçmamış ve Taylor Amerikan Kongresi huzurunda verimlilik adına uyguladığı yöntemlerin çalışanlar üzerindeki olumsuz etkileri hakkında ifade vermiştir. Daha sonra yönetim akımlarının tarihini inceleyen araştırmacılar (Wrege & Perroni, 1974) Taylor’ın Bethlehem’de asistanlarının yaptığı ve günümüz standartlarında pek de bilimsel olmayan pik demir çalışmalarının sonuçlarını abartarak, genelleyerek, süsleyerek ve hatta bazı sonuçları göz ardı ederek kaleme aldığını (Taylor, 1911) ortaya koymuşlardır. Ancak sonuç olarak bilimsel yönetim anlayışı çalışma ve endüstri psikolojisi alanının mihenk taşlarından olduğu gibi 1940’larda operasyon yönetimi, yöneylem araştırması, 80’lerde toplam kalite yönetimi ve 90’larda da yeniden yapılandırma (re-enginnering) gibi birçok farklı alanın ve akımın öncülüğünü yapmıştır (Hough & White, 2001). Eğer Taylor ve Taylorizm hakkında daha detaylı bilgi edinmek isterseniz Robert Kanigel’in kaleme aldığı MIT Press tarafından 2005 yılında yayınlanan “The One Best Way: Frederick Winslow Taylor And The Enigma Of Efficiency” adlı biyografisini okuyabilirsiniz. Şekil 6.3 Charlie Chaplin’in en ünlü filmlerinden “Modern Zamanlar” (Modern Times, 1936) uzun süre emeği sömürülen bir işçinin yaşadığı psikolojik problemleri traji komik bir biçimde ele almaktadır. İnsan beyninin mekanik ve monoton endüstriyel çarkın dayanılmaz ağırlığı altında ezilmesini konu alan film 20. yüzyıl başında çalışma hayatının insanlık dışı yönünü açıkça ortaya koymaktadır. Film tarihsel olarak büyük ekonomik depresyon, Taylorizm, Fordizm, işsizlik, örgütlenme hareketleri ve makineyi insandan üstün gören bir anlayışa tepki olarak çekilmiştir. Kaynak: © 1936 - Warner Bros. https://crystalbridges.org/blog/charlie-chaplin-laughing-at-modernism/ Toplumda bilime olan güven ve bilimsel yönetim akımının da etkisiyle Birleşik Devletler’de psikologlara işletmelerde gitgide daha fazla çalışma alanı doğmuştu. Birleşik Devletler I. Dünya Savaşı’na girdiğinde Amerikan Psikologlar Birliği’nin başkanı Yerkes askerlerin yetenekleri doğrultusunda işlere yerleştirilebilmeleri için eleman seçimi testlerinin geliştirilmesi projesine liderlik yapmıştır. Zekâ (IQ) testleri bu çerçevede Binet (Binet & Simon, 1905), Spearman (1904), ve Thurstone (1938) tarafından geliştirilmiştir. Bu testler çalışma ve endüstri psikolojisi alanının gelişmesinde önemli bir rol oynamışlardır. Savaş sonrası özellikle Almanya’dan Birleşik Devletlere göç eden bilim insanları yetenekler, kişilik özellikleri, tutumlar ve tercihler gibi konularda bireysel farklılıkların varlığı üzerinde çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmalar ışığında çalışma psikologları bir yandan iş ve kariyer seçimi konusunda öğrencilere ve işsizlere destek verirken diğer yandan da işletmelere eleman seçimi 162 Psikoloji ve eğitimi konusunda danışmanlık yapmaya başlamışlardır. 20. yüzyılın ilk yarısında çalışma ve endüstri psikolojisi alanı ağırlıklı olarak, yapılacak işlerin analizi, iş için gerekli elemanların tanımlanması ve bu tanıma uygun doğru insanların seçimi, seçilen insanların performanslarının yönetimi ve ölçülmesi ve gerekli eğitimlerin verilmesine yönelik çalışmalara sahne olmuştur (Münsterberg, 1913; Viteles, 1932). 1 Hawthorne Etkisi: Araştırmacıların gözlemlediği çalışanların davranışlarını araştırmanın manipulasyonlarına bağlı olarak değil gözlem altında bulunmalarına veya bir başkasının ilgisine tepki olarak düzenlemelerine verilen isim. Daha önce veya şu anda çalıştığınız bir işi düşünün. Bilimsel Yönetim akımının ne gibi etkilerini tanımlayabilirsiniz? İnsan İlişkileri Akımı Bilimsel yönetim akımının kısa dönemde etkisi üretimi arttırmak yönünde olsa da bu etki kısa soluklu olmuştur. Taylor ve Gilbreth’lerin çalışmalarının uzun dönemde en önemli etkileri sistematik ve rasyonel bakış açılarıyla sanayi örgütlerinin etkinlikleri için yeni olasılıklar göstermeleridir (Lepore, 2009). Toplumsal değerlerin değişmesi, emeklerinin sömürüsüne karşı işçilerin örgütlenmeye başlamaları ve Mary Parker Follett ve Elton Mayo gibi öncülerin yardımıyla 1920’lerden sonra bilimsel yönetim akımı yerini insan ilişkileri akımına bırakmıştır. Yirminci yüzyılda Birleşik Devletler’de egemen olmaya başlayan toplumsal değerler var olandan daha katılımcı bir demokrasi anlayışını destekler nitelikteydi. Batı dünyasında gitgide toplumun büyük bir kısmını oluşturan ancak daha önce sesleri olmayan insanlar politik bir güç hâline geliyorlardı. Kadınların, işçilerin ve azınlıkların endişe duydukları konular gitgide daha fazla konuşulmaya başlanıyordu. Bu çalışan insanların toplum için oynadıkları rol hakkında görüşümüzü değiştiren sürecin başlangıcıydı. Toplumsal değişimin yanı sıra Follett ve Mayo’nun çalışmaları insan ilişkileri akımının ortaya çıkmasında önemli rol oynamıştır. Mary Parker Follett işçi haklarını savunmuş, özellikle işçilerin kendilerini ilgilendiren kararlara katılmalarının ve yönetimin işyerinde pozitif bir atmosfer sağlamak için çalışmasının önemini vurgulamıştır. Elton Mayo ise I. Dünya Savaşı’ndan sonra Amerika’ya göç etmiş bir Avustralyalı psikolog olarak meslektaşlarıyla beraber savaş sonrası toplumu yeniden yapılandırabilmek için verimlilik arttırıcı yöntemler konusunda sanayide çalışmalar yapmaktaydı. Bu çalışmalardan bazılarını 1920’lerde Western Electric Şirketinin Şikago’daki Hawthorne fabrikasında gerçekleştirdi. Mayo ilk önce ışıklandırmanın üretkenlikle ilişkisini incelemesine rağmen araştırmalarında gitgide sosyal ve grup unsurlarının ve amirlerin öneminin farkına vardı. Mayo (1930) uyguladığı farklı deneysel manipulasyonların (düşük ışık, parlak ışık, yemek arası, farklı maaş skalaları vb.) hemen hepsinin sonucunda deneylere katılan çalışanların üretkenliklerinin arttığını gözlemlemişti. Mayo’ya göre çalışanlar başkaları tarafından gözlemlendiklerini ve ilgi gördükleri hissetikçe davranışlarını değiştirmekteydiler. Bu değişikliğe Hawthorne etkisi adı verilmiştir. Hawthorne etkisi, çalışanların motivasyon ve yüksek performans için paradan daha başka şeylere ihtiyaç duydukları savına dayanmaktadır. Buna göre belli bir işletme içinde çalışanlar birbirlerini daha iyi tanımakta ve gelişen ilişkiler, grup normları, statü farklılıkları ve iletişim kaliteleri onların üretkenliklerine etkide bulunmaktaydı. Mayo’nun bulgularının ve ortaya koyduğu kuramın talihsiz bir zamanlama ile Batı dünyasının yaşadığı en büyük ekonomik krize ve II. Dünya Savaşı’na denk gelmesi, endüstrideki işveren ve yöneticiler tarafından dikkate alınmamalarına neden oldu. Ancak savaştan birkaç sene sonra daha otokratik bilimsel yönetim anlayışı yerini bu çalışmalardan ortaya çıkan insan ilişkileri akımına bıraktı. 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası Birçok psikolog Mayo’nun Hawthorne çalışmalarını çok değerli bulmasına rağmen bazıları da eleştirilerini esirgememiştir (Landsberger, 1958). Hawthorne çalışmalarının orijinal verilerini daha detaylı bir şekilde inceleyen araştırmacılar, araştırma sonuçlarının yönetimin disiplin çabaları, çalışanların ekonomik krize bağlı olarak iş güvencelerinin olmaması, performans konusunda verilen geribildirimler ve dinlenme periodları ile açıklanabileceğini (Franke & Kaul, 1978; Parsons, 1974) ve de verilerin, iddia edilen gözlem altında davranış değiştirme konusunda daha küçük bir etkiye işaret ettiğini göstermişlerdir (Levitt & List, 2011). Ancak yine de Hawthorne çalışmaları sonucunda Mayo ve arkadaşları her işyerinin sosyal bir sistem olduğunu ve sistemin içinde birbirleriyle ilişki hâlinde olan insan ve grupların nasıl ve niye performans gösterdiklerinin her zaman kolayca anlaşılır olmadığını açıkça ortaya koymuşlardır. Mayo özellikle bilimsel yönetim akımının etkisiyle yöneticilerin verimliliğe olan takıntılarını eleştirmekteydi. Verimliliğe karşı bu aşırı ilginin çalışanların işlerine ve iş ortamına yabancılaşmalarına ve ürettikleri ürünlerle özdeşleşememelerine yol açtığını savunmuştur. Mayo bilimsel yönetim akımının işletme için iyi olanın her zaman çalışan için de iyi olacağını varsaydığını ancak bu varsayımın gerçekleri yansıtmadığına inanmıştır. Hawthorne Çalışmaları İnsan İlişkileri akımını başlatarak liderlik, motivasyon ve grup dinamikleri kuram ve çalışmalarına öncüllük etmiş ve çalışanların iş memnuniyetlerinin önemsenmesine neden olmuştur. Likert’in (1961) Yönetim Sistemleri ve Bağlı Pinler Modeli, Maslow’un (1970) İhtiyaçlar Hiyerarşi Kuramı, McClelland’ın (1961) Sosyal İhtiyaçlar Kuramı (başarı, güç ve ilişki ihtiyacı), ve McGregor’ın (1960) Teori X ve Teori Y Kuramları, İnsan İlişkileri akımının ürünleri olarak gösterilebilir. II. Dünya Savaşı ve Sonrası II. Dünya Savaşı sırasında kullanılan makinelerin giderek daha karmaşık bir hâl alması çalışma psikologlarını insan-makine ilişkisini incelemeye ve kullanıcılarının performansını arttırmak ve yorgunluklarını azaltmak amacıyla makinelerin (örneğin uçakların) kontrol mekanizmalarının tasarımını yapmaya itmiştir. Bu alanda çalışanlar kullanıcıların algı ve düşüncelerini hesaba katarak gereçlerin görünüşü, düğmelerin yerleri gibi tasarım konularında psikolojik araştırmaların sonuçlarına dayalı değişiklikler yapmaktadırlar. Bu çalışmalar zamanla Çalışma Psikolojisinden ayrılan Ergonomi alanının ortaya çıkmasına neden olmuştur. II. Dünya Savaşı sonrası gelen refahla birlikte toplumun beklentilerinin artması sonucu çalışma psikologları işyerinde hayat kalitesini incelemeye başlamışlardır. Aynı zamanda motivasyon, liderlik, kararlara katılım, iş tasarımı, moral ve grup işbirliği çalışma ve örgüt psikolojisi alanında çalışılan konular arasına girmiştir. Grupların dinamiği konusu, savaş sırasında Almanya’dan göç eden Kurt Lewin’in (1947) ortaya attığı “alan kuramı” sayesinde çalışma psikolojisinde önemli bir yer kaplamaktadır. Lewin, davranışı birey ile içinde bulunduğu ruhsal, fiziksel, toplumsal ortamın tamamı arasındaki dinamik etkileşim yapılarıyla açıklamaya çalışmıştır. Bu ortama yaşam alanı adını vermiş, bu alan içinde geçen dinamik etkileşimleri ise vektörel çizgilerle şematik olarak temsil edilen pozitif veya negatif değerli kuvvetler olarak değerlendirmiştir. Lewin bu yaklaşımıyla insan yaşantısını bütünlüğü içinde, yani bir Gestalt olarak açıklamaya çalışmaktadır. 1960’lara gelindiğinde alanda ilgi örgütlerin yapısı ve fonksiyonlarının çalışanlar üzerindeki etkisini anlamaya ve örgütsel değişim süreçlerini ve farklı yönetim ve liderlik stillerini incelemeye yönelmiştir. Bu yıllarda psikologlar öğrenme, bece- 163 McGregor’ın (1960) Teori X ve Teori Y Kuramı farklı yönetim anlayışlarını yansıtan iki birbirine zıt varsayım üzerine kurulmuştur. Buna göre Teori X yönetim anlayışı çalışanların tembel oldukları, iş yapmayı ve sorumluluk almayı sevmedikleri ve çalışmak için bir dış güce ihtiyaç duydukları varsayımına dayanır. Teori Y ise çalışanların genel olarak iş yapmayı sevdikleri, yaratıcı oldukları, başarılı olmak istedikleri ve kendi kendilerini idare edebilecekleri varsayımına dayanır. 164 Psikoloji ri kazanımı ve iş analizi konularıyla daha fazla ilgilenmekte ve davranışçı kuramın yardımıyla eğitim programları hazırlamaktaydılar. 1970’lerde yönetici geliştirme çalışmaları sosyal psikologların küçük grup dinamikleri prensiplerinin de etkisiyle artmıştı. Bu dönemde Birleşik Devletlerin’in Maine eyaletindeki Ulusal Eğitim Laboratuarları’nda ortaya çıkan T-grup eğitimleri ve hassasiyet eğitimleri ön plana çıkmaktaydı. Rekabetin uluslararası alana taşınmasıyla değişim ihtiyacı duyan şirketler artmış ve çalışma psikologları örgütsel gelişim alanında boy göstermeye başlamışlardı. Örgütsel analiz ve değişim akımına etki eden bir başka unsur da Kuzey Avrupa’da Tavistock İnsan İlişkileri Enstitüsü’nden Trist ve Bamforth’un (1951) geliştirdiği sosyo-teknik sistemler kuramıdır. Bu kuram örgütlerdeki sosyal sistemlerle teknolojinin etkileşiminin performansı etkilediği anlayışına dayanır. Modern teknolojinin etkisinin artması sosyo-teknik sistem kuramının örgüt içindeki değişikliklerin etkisini anlamak için daha fazla kullanılacağı anlamına geliyor. 1960 ve 70’lerde dünya çapında meydana gelen sosyal, ekonomik ve politik değişimler otoritenin, yani yönetimlerin ve hükûmetlerin sorgulanmasına neden oldu. O zamana kadar ağırlıklı olarak yönetimin yanında yer alan çalışma psikologları da patronların kuklaları olmakla suçlandılar (Baritz 1960). Bu dönemde endüstri ilişkileri giderek daha çatışmalı bir hâl almış ve sendikaların politik gücü çalışanların haklarını koruyan yasalar ve üyelerinin sayısıyla doğru orantılı olarak iyice artmıştı. Psikologlar endüstri ilişkileri alanında yönetim ve sendika arasındaki müzakereleri ve toplu sözleşmeleri inceleyerek bu iki grup arasında muhtemel işbirliklerinin yollarını aramışlardır. Aynı zamanda müzakere ve arabuluculuk becerileri ve müzakerelerin psikolojisi alanında önemli araştırmalara imza atmışlardır. Sosyal demokrat İskandinav ülkelerinde ise sosyo-teknik sistem kuramının (Trist & Bamforth, 1951) da yardımıyla işyerini daha insancıl bir hâle getirmek adına sosyal deneyler yapılmaktaydı. Bunların arasında en ünlüsü İsveç’teki Volvo fabrikasında Fordist üretim hattından kendi kendini yöneten takım çalışmasına geçiş çalışmasıdır. Kendini yöneten takımlarda çalışanlar motorların nasıl toplanacağına, çalışma yerlerine, dinlenme aralarına kendileri karar vermeye başladılar. Bu değişimin sonucunda işgücü devri ve devamsızlık sorunları büyük ölçüde ortadan kalkarken, üretimde artışlar ve motor başına üretim zamanında kısalmalar meydana geldi. Bu örnekten sonra, kendini yöneten takımlar zamanla Birleşik Devletler gibi ülkelere de yayılmış ve farklı üretim sektörlerinde kullanılmaya başlanmıştır. DEĞİŞEN DÜNYADA DEĞİŞEN ÇALIŞMA HAYATI Çalışma dünyası teknolojik gelişmeler ve küreselleşmenin de etkisiyle hızla değişmektedir. Son yıllarda insanların çalıştığı işlerin doğası bir hayli farklılaşmıştır. Bilgisayar, bilişim ve telekomünikasyon sektörlerindeki hızlı gelişmeyle birlikte yeni iş fırsatları doğmuştur. İşlerin nasıl ve nerede yapıldıkları ve içinde bulundukları örgütlerin doğası değişmektedir. Kadınlar daha fazla evden çıkarak iş yerlerinde ve farklı mesleklerde kendilerine yer bulmaktadırlar. Batı toplumlarında üretim sektörü yerini hizmet sektörüne bırakmış ve üretim sektörü ve bu sektördeki çalışanların işleri ağırlıklı olarak Çin ve Hindistan gibi gelişmekte olan, ucuz iş gücüne sahip ülkelere kaymıştır. 2010 yılına geldiğimizde 1,5 milyondan fazla işin Birleşik Devletler’den başka ülkelere kaydığını ve bunun çalışanların maaşı olarak 60 milyar dolardan fazlaya tekabül ettiğini görüyoruz. Ülkemizden de az gelişmiş ülkelere ucuz işgücü dolayısıyla yatırımlar artmıştır. 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası Birleşik Devletler ve Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde işgücü yaşlanmaktayken ülkemizde ve Çin ve Hindistan gibi diğer bazı gelişen ekonomilerde işgücüne katılan nüfusun büyük bir oranı 30 yaşın altındadır. Bu durum Batı ülkelerinin başka ülkelerden işgücü transfer etmesine neden olmakta ve bu sayede işgücü piyasası da küresel bir hâle gelmektedir. Bununla birlikte yeni dünya düzeninde sayıları artan bilgi işleri daha fazla eğitim ve beceri gerektirmektedir. Örneğin, üretim alanında kullanımı artan otomasyon ve zamanında üretim (just-in-time) uygulamaları çalışanların bilgisayar, iletişim ve matematik becerilerinin daha üst düzeyde olmasını gerektirmektedir. İşverenler işgücü piyasasına girenlerden gitgide daha fazla beşeri sermaye istemektedir. Çalışma psikologları bu gibi değişimlerin insanların kariyer seyirlerine, işe hazırlanma ve seçim süreçlerine, işle ilgili beklentilerine, işte yaşadıkları zorluklara ve çalışan yönetiminde gerektirdiği becerilere etkisini inceliyorlar. Yeni işler için tekrar eğitim almak, portfolyo kariyerler, çalışanların ve işverenlerin esneklik ihtiyaçlarına göre çalışma saatleri ve geçici iş akitleri gibi konular çalışma hayatının artık vazgeçilmez bir parçası olmaktalar. Son yıllarda birbirini takip eden ekonomik krizlerle birlikte örgütler yeniden yapılanmak ve küçülmek ihtiyacını daha sık duyar olmuşlardır. Eleman çıkararak küçülmek örgütlerin bazen hayatta kalabilmek ama daha çok karlılık seviyelerinin düşmesini engellemek için yaptıkları bir uygulama hâline geldi. Son yıllarda bu uygulama yaygın olarak kullanıldığı Birleşik Devletler’den diğer ülkelere ithal edilmeye başlandı. Avrupa’da işverenler küresel anlamda rekabet edebilmek için çalışanları daha kolay işten çıkarmaya ihtiyaç duyduklarını ifade etmekteler. Japonya’daki ömür boyu iş güvencesi modeli ise tehlike altındadır. Öte yandan toplu işten çıkarmaların örgütler ve çalışanlar üzerindeki etkilerini inceleyen çalışmalar bu uygulamanın beklenildiği gibi ekonomik kazanç sağlamaktan uzak olmakla kalmayıp hem işini kaybedenler hem de geride kalanlar üzerinde son derece olumsuz psikolojik etkileri olduğunu ortaya koymaktadırlar. İşten çıkarma kararı açıklanır açıklanmaz örgütlerin kaybetmek istemeyeceği ancak işgücü pazarında iş bulması kolay olan beşeri sermayesi yüksek çalışanların örgütlerini terk ettiği de çalışmalarla gösterilmiştir. Geriye kalanların da ekonomik kriz geçip iş olanakları artınca aynı stresi tekrar yaşamamak için sıra onlara gelmeden iş aramaya başladıkları görülmektedir (Newsweek, Şubat 2010). Bu ortamda çalışanların kısa bir sürede birkaç işe girip çıktığı ve mobilitelerinin arttığı görülmektedir. Özellikle genç nesillerin çalışma hayatından farklı beklentilerinin karşılanamaması onları daha fazla iş değiştirmeye ve hatta kendi işlerini kurmaya itmektedir. Çalışma psikologları ekonomide daha önemli bir yer tutmaları beklenen girişimcilerin psikolojik özelliklerini ve girişimlerin ayakta kalabilmeleri için gerekli çalışma ortamını ve örgütsel özellikleri incelemektedirler. TÜRKİYE’DE ÇALIŞMA HAYATI VE İSTATİSTİKLERİ Ülkemizde işgücüne katılabilecek yaşta olanların sadece %49 kadarı istihdam edilmektedir (Tablo 6.1). İşgücüne katılanların ise %43’ü hiçbir sosyal güvence sağlamayan kayıt dışı işlerde çalışmaktadır. Bu rakam Avrupa Birliği’ne ve OECD’ye bağlı ülkelerde ortalama %20’dir. Kayıt dışı çalışmak zorunda kalan bireylerin işverenlerle ilişkilerinde güç olarak kullanacakları yeterli beşeri sermayelerinin olmadığı söylenebilir. Ülkemizde çalışanların anayasal hakları olan sosyal güvenlik sahibi olmaları maalesef liberal politikalar izleyen hükûmetler ve yüksek sigorta 165 Beşeri Sermaye (Human Capital): Bir örgütün çalışanlarının sahip olduğu bilgi, eğitim, beceri ve uzmanlık seviyesi. 166 Psikoloji primlerini bahane eden işverenler tarafından gözardı edilmektedir. Sosyal güvencesiz çalışmanın yanı sıra kayıt dışı çalışmak zorunda kalanlar daha düşük ücretlerle ve yan hakları (ücretli izin gibi) olmadan çalışmaktadırlar (Tansel, 1998). Bunun yanında güvenli bir iş bulamadığı için kendi işini kuran birçok kişi sosyal güvenlik kurumuna kayıt yaptırmamakta ve sosyal güvencesiz çalışmaktadır. İşgücünün neredeyse %50’sini oluşturmalarına rağmen otuzdan az çalışanın olduğu dört yüz bini aşkın işletmede çalışan iki milyondan fazla kişi ise iş yasası kapsamına girmemekte ve bu yüzden iş güvenceleri olmadan çalışmaktadırlar. Toplumumuzda işgücü dışında kalan ancak çalışabilir yaşta olanların yarıya yakını hiçbir zaman ya da uzun bir süredir iş aramadığından işsiz sayılmamaktadır (Tablo 6.1). Bu yüzden işgücüne katılma oranı gelişmiş ülkelerin altındadır. Bunun ana nedeni ülkemizde kadınların iş gücüne katılım oranının, son beş yılda ekonomik krizlere bağlı olarak %3 artmış olsa da gelişmiş ülkelere göre çok düşük olmasıdır. Ülkemizde çalışma yaşında her 10 erkekten 7’si istihdam edilirken bu oran kadınlar için onda üçten azdır. Özellikle kırsal bölgelerde kadınların işgücünün dışında kaldıkları görülmektedir. Tablo 6.1 Türkiye İşgücü Piyasasındaki İstihdam, İşsizlik ve Kayıt dışılık İstatistikleri (2005-2010) (15+ yaş, 1.000 kişi) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Kurumsal Olmayan Nüfus 67.227 68.066 68.901 69.721 70.542 71.343 Çalışma Çağındaki Nüfus 48.359 49.174 49.994 50.772 51.686 52.541 İşgücü 22.455 22.751 23.114 23.805 24.748 25.641 İstihdam 20.067 20.423 20.738 21.194 21.277 22.594 İşsiz 2.388 2.328 2.376 2.611 3.471 3.046 Kayıt dışı İstihdam 9.666 9.593 9.423 9.220 9.328 9.772 Ücretli veya Yevmiyeli 3.658 3.786 3.681 3.414 3.349 3.535 Tarım Dışı 5.119 5.285 5.132 4.814 4.818 4.915 İşgücüne Katılma Oranı (%) 46,4 46,3 46,2 46,9 47,9 48,8 Erkek (%) 70,6 69,9 69,8 70,1 70,5 70,8 Kadın (%) 23,3 23,6 23,6 24,5 26 27,6 41,5 41,5 41,5 41,7 41,2 43,0 İstihdam Oranı (%) İşsizlik Oranı (%) 10,6 10,2 10,3 11,0 14,0 11,9 Tarım Dışı İşsizlik Oranı (%) 13,5 12,7 12,6 13,6 17,4 14,8 Genç Nüfusta İşsizlik Oranı- (1) (%) 19,9 19,1 20 20,5 25,3 21,7 Kayıt dışı İstihdam Oranı (%) 48,2 47,0 45,4 43,5 43,8 43,3 Toplam Ücretliler İçinde Kayıt Dışı Çalışan Ücretli ve Yevmiyeliler (%) 32,0 31,5 29,4 27,1 26,2 25,7 Tarım Dışı (%) 34,3 34,1 32,3 29,8 30,0 29,1 (1) 15-24 yaş grubundaki nüfusu kapsamaktadır. Kaynak: TÜİK, TURKSTAT (http://www.tuik.gov.tr/AltKategori.do?ust_id=9) İş gücünde sayılıp işsiz statüsünde olan, yani son altı ay içinde iş aradığı hâlde bulamadığını belirten kişilerin oranı, tarımda geçici işçi olarak çalışanlar hesaba katılmazsa yaklaşık %15’tir. Bu oran genç nüfusa ve kadın nüfusuna bakıldığında daha da artmaktadır. Ülkemizin OECD ülkeleri içinde en yüksek nüfus artış oranına sahip olduğunu göz önüne alırsak bu yüzdenin artması kaçınılmaz gözükmektedir. Ülkemizde yaşanan birçok ekonomik ve sosyal sorunun kökeninde gençlerin ve ka- 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası 167 dınların işsizliği yatmakta ve bu sorunun çözümü için acil önlemler gerekmektedir. Bu önlemlerin en başında, işsiz nüfusun eğitim seviyesinin daha düşük olduğundan da yola çıkarak, genç kızların eğitimi gelmektedir (bkz. Yaşamın İçinden). Yaşamın İçinden Genç kızların aileleri tarafından el işleri yapmaları için okuldan alınma problemi ile başa çıkmak için Milli Eğitim Bakanlığı ve UNICEF “Kızlarımızı Okula Gönderelim” adlı bir program başlatmıştır. Bu program sayesinde okul çağındaki 250,000 kız ve 100,000 erkek çocuk 2006 yılının sonuna kadar tekrar okula dönmüşlerdir. Milli Eğitim Bakanlığı UNICEF ile beraber sanayinin farklı sektörlerindeki çocuk işçilerin meslek okullarına yönlendirilmesi konusunda da çalışmalar yapmaktadır. 2010 yılında Birleşmiş Milletler’in Gelişim Programı tarafından yayınlanan bir rapor Türkiye’nin eğitime katılım konusunda ilerleme kaydettiğini belirtmekte ancak, okuldan ayrılanların üçte ikisinin kızlar olduğunu ve ülkemizin doğusunda yaşayan kızların zorunlu eğitimlerini tamamlamadan okuldan ayrılma olasılıklarının özellikle yüksek olduğunu belirtmektedir. Kaynak: Birleşmiş Milletler Gelişim Programı. Yüzyıl Gelişim Hedefleri Raporu, Türkiye. 2010 (United Nations Development Programme. The Millenium Development Goals Report Turkey. 2010) http://www.undp.org.tr/publicationsDocuments/TR%202010%20MDG%20Report_ EN.pdf Bu tablo ülkemizde çözüm bekleyen önemli bir problemin uzun süredir işgücünün dışında kalmış belki de artık iş bulma umudunu kaybetmiş bireyleri ekonomik olarak aktif hâle getirmek olduğunu göstermektedir. Çalışma psikolojisi alanında geliştirilen, beşeri sermaye ve psikolojik sermaye (Luthans & Youssef, 2004) gibi kuram ve bunlara bağlı etkinliği kanıtlanmış eğitim teknik ve uygulamaların (Luthans, Avey, & Patera, 2008) çözüm yolunda önemli rolü olacaktır. Özellikle kadınların işgücüne katılımlarının önünü açmak ve işgücüne katılanların karşı cinsleriyle eşit bir ortamda çalışması için gerekli olan değişimi anlamak da çalışma psikologlarının görevleri arasındadır. Burada kadınların kendilerini hem psikolojik hem de beşeri sermaye olarak yeterli bulup bulmadıklarının yanı sıra, işverenlerin kadınlara bakış açılarının ve personel seçiminde ayrımcılık yapıp yapmadıklarının araştırılması gerekmektedir. İşverenlerin toplumumuzdaki kültürel ve geleneksel kalıpyargılarının da etkisiyle bir takım işleri erkeklere daha uygun görmeleri çalışma hayatında ayrımcılığı arttırmaktadır. Aynı şekilde erkeklerin ailelerinin geçimini sağladıkları kadınların kazancının ise aile için ek gelir olduğu anlayışı ödenen ücretlerde %30’lara varan farklara ve ikincil işgücü konumunda bırakılan çalışan kadınlarda örgütsel adalet algısının zedelenmesine neden olmaktadır. Bir başka önemli konu ise endüstrinin ihtiyacı olan beşeri sermayenin etüdünün yapılarak açık pozisyonlara uygun insanların eğitimi konusudur. Özellikle tarım alanlarının daralması ve önceden tarımda çalışanların sürekli iş bulma ümidi ile kent merkezlerine göç etmesi ile vasıfsız işsizlerin artması bu ihtiyacı daha önemli bir hâle getirmiştir. Mesleki eğitim sisteminin düzenlenmesinde personel eğitim ve gelişimi alanında uzman çalışma psikologlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Eğitimlerin ihtiyaçlarının belirlenmesi, gerekli eğitimlerin planlanması, uygun ve farklı eğitim tekniklerinin kullanımı, verilen eğitimlerin etkinliğinin ölçülmesi gibi konular ça- Psikolojik Sermaye (Psychological Capital) bir bireyin pozitif psikolojik gelişimini belirten dört bilişsel durumun birleşiminden oluşur: (1) Zorlu görevleri üzerine alma ve başarıyla yerine getirme konusunda özyeterlik inancı; (2) Şimdi ve ileride başarılı olmak için olumlu beklentiler ve iyimserlik içinde olma; (3) Hedef ulaşmak için sebat gösterme ve gerekirse ümidi elden bırakmadan başarı için farklı yollar denemek; (4) Problemler ve zorluklarla karşılaşıldığında ayakta kalmak için gayret ve kendini toparlama gücü (Luthans & Youssef, 2004). Örgütsel adalet algısı üçe ayrılmaktadır. 1) Dağıtım adaleti: Örgütün ödül, iş ve diğer hakları adil bir şekilde dağıttığı algısına (hakkaniyete uygun, eşit veya ihtiyaca göre dağıtma); 2) İşlemsel adalet: Dağıtım için kullanılan prosedürlerin adil olduğu algısına (yanlılıktan uzak, tutarlı ve itiraza açık); 3) Etkileşim adaleti: iletişim ve bilgi paylaşımının adilce yapıldığını (açık, nazik ve itibarı gözeten bir stille) algısına verilen addır. 168 Psikoloji lışma psikologlarının uzmanlık konuları altındadır. Ayrıca eğitim alacakların kendilerini eğitime hazır hissetmeleri, alınan eğitimin sonuçlarının işyerine transferi ve kazanılan bilgi ve becerilerin kaydedilerek örgütlerin beşeri sermayelerinin verimli ve etkin kullanımı da işyerlerinde çalışan psikologların görev tanımları arasındadır. İşgücüne dahil olan bireylerin kendi beşeri sermayelerine uygun işlerde çalıştıkları doğru bir varsayım değildir. İş dünyasında birçok çalışan için eksik istihdam büyük bir sorundur. Eksik istihdam çalışan için bir standarta kıyasla dezavantajlı bir istihdam durumunu ifade eder (Maynard & Feldman, 2011). Örneğin, tam zamanlı bir işte çalışmayı istemesine rağmen ancak yarı-zamanlı bir iş bulabilme ya da sahip olduğu eğitimi, deneyimi ve becerilerinin gerekmediği, yani fazla kalifiye olduğu bir işte çalışmak bir çalışan için eksik istihdamı işaret eden durumlardır. Türkiye’de bir mağazalar zincirinin 25 mağazasında çalışan 244 satış görevlesini inceleyen Erdoğan ve Bauer (2009) yaptıkları iş için fazla kalifiye olanların işlerinden duydukları memnuniyetin ve aynı işte devam etme isteklerinin daha az olduğunu ve işten kendi arzularıyla ayrıldıklarını göstermişlerdir. Bununla birlikte, araştırma bulguları, nitelikleri yüksek bu satış görevlileri arasında işverenleri tarafından daha fazla yetkilendirilenlerin bu olumsuz tutum ve davranışları daha az gösterdiklerini işaret etmektedir. İNSAN KAYNAKLARI (İK) POLİTİKALARI VE ÇALIŞANLARIN TUTUM VE DAVRANIŞLARI Çalışma ve örgüt psikolojisi alanının sorularını cevaplayabilmek için bir yöntem de bulunduğu sektörde çok başarılı örgütlerin ne yaptığına bakmaktır. Tablo 6.2’de Türkiye’de ve Birleşik Devletler’de en beğenilen şirketler sıralamalarında en üst sırada yer alan şirketler bulunmaktadır. Tablo 6.2 Türkiye ve A.B.D’de En Beğenilen İlk Üç Şirket A.B.D.a Türkiye b 1 Google Turkcell 2 Boston Consulting Group Garanti Bankası 3 SAS Institute Arçelik a A.B.D. sıralaması Fortune dergisinin 2012 yılında yaptığı “100 Best Companies to Work For” listesine göre ilk üç sırayı alan şirketleri göstermektedir. b Türkiye sıralaması ise Capital dergisinin 2011 yılında yaptığı “En Beğenilen Şirketler” listesinde ilk üç sırayı alan şirketleri göstermektedir. Bu şirketler sadece çalışanları ve müşterileri tarafından sevilmekle kalmayıp uzun bir süredir ekonomik başarılarını sürdürmektedirler. Bu şirketleri başarılı yapan nedir? Bu ve bundan sonraki bölümde insan kaynakları politikaları ve çalışanların tutum ve davranışlarını ele alırken bu soruya cevap vermeye çalışacağız. Sayıları gitgide artan araştırmalar farklı sektörlerde öne çıkan örgütlerin başarılarını açıklayan unsurlardan birinin yüksek performanslı iş sistemi olduğunu göstermektedir (Combs ve arkadaşları, 2006). Yüksek performanslı iş sistemi, birlikte kullanıldıklarında aralarında oluşan sinerji sayesinde performansı arttıran insan kaynakları politika ve uygulamalarının entegrasyonuna verilen addır. Tam olarak hangi politika ve uygulamaların bu sisteme dahil olması gerektiği hakkında kesin bir kural olmasa da çalışma ve örgüt psikologları genel olarak şu uygulamaların önemli olduğunda hemfikirlerdir: 1. İş güvencesi 2. Personel seçiminde seçicilik 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası 3. Geniş kapsamlı eğitim programları 4. Kendini yöneten takımlar ve karar verme mekanizmalarına yaygın katılım 5. Yöneticiler ve astları arasında azaltılmış statü farkları 6. Bilgi paylaşımı 7. Performansa dayalı ücretlendirme 8. Yüksek kaliteli işler 9. Dönüştürücü liderlik 10. Yönetim uygulamalarının ölçümü İş güvencesi bir örgütün çalışanlarına ne derece sağlam iş garantisi verdiğinin ölçüsüdür. Örgütlerin performanslarını arttırmada yapabilecekleri en basit yollardan biri çalışanlarına iş güvencesi sağlamaktır (Pfeffer, 1998). İş güvencesi uzun vadeli bir bakış açısını vurgular ve çalışanlara gerek zaman gerekse kaynak olarak yatırım yapıldığını ifade eder. Bunun karşılığında çalışanların örgüte bağlılıkları ve yönetime duydukları güven de artar (Tsui, Pearce, Porter ve Tripoli, 1997). Personel seçiminde seçicilik çalışanlar ve çalışma ortamı arasındaki uyuma odaklı bir bakış açısıdır. Çalışma ortamlarıyla iyi bir uyumu olmayan çalışanların beklentilerinin karşılanmaması dolayısıyla işten tatminlerinde düşüş ve işten ayrılma eğilimlerinde artış görülmektedir. Çalışma psikologları işe başvuranların örgütle ve yapılacak işle olan uyumlarını anlamak için belirli bazı yöntemlerin kullanımını önermektedirler. Bunların başında yapılandırılmış görüşme tekniği gelmektedir. Yapılandırılmış görüşmeler işte yüksek performans için gerekli yetkinlikleri ölçen sorular içerir ve bu sorulara verilecek olası cevapların daha önceden belirlenerek bunlar arasında örgütün kültürel değerlerine ve gösterilmesi beklenen performansa en yakın olanlar ağırlıklandırılır. Görüşmelere katılanların aynı yetkinlikler temel alınarak sistematik bir şekilde değerlendirildiği ve bu değerlendirmelere göre sıralandığı yapılandırılmış görüşmelerin, yapılandırılmamış görüşmelere kıyasla başvuranlar arasından iş ve örgüt için en iyileri seçmekte daha başarılı olduğu çalışmalarla gösterilmiştir. Seçicilik için kullanılan bir başka yöntem de kişilik ve yetenek testleridir. İşverenler bir pozisyon ilanı için aldıkları çok sayıda başvurular arasında ön eleme yapabilmek için, geçerliliği, yani iş performansı ile arasındaki ilişki, çalışmalarla kanıtlanmış özellikleri ölçen testleri kullanarak pozisyonun gereklerine bireysel özellikleri sayesinde daha kolay uyum sağlayabilecek olanları seçmeyi başarabilirler. Eğitim programları çalışanların yaptıkları iş üzerindeki kontrolü arttıran yetkinlikler kazanmalarına yardımcı olur. Böylece çalışanlar işlerini daha güvenli yapar hâle gelirler. Beşeri sermaye bakış açısından, alınan eğitimler çalışanların sorun çözme becerilerini geliştirirler. Örgütlerin öğrenen örgütler olmaları için eğitim programlarının sayısı ve kalitesi önem teşkil ettiği gibi eğitimlerde alınan bilgi ve becerilerin işyerine transfer edilmesi için gerekli ortamın önemli bir özelliği, kendini geliştirme potansiyeli ve başarı ihtiyacı duyan bireylerin seçimidir. Verilen eğitimlerin çalışanların sadece hâlihazırda yaptıkları işi daha iyi yapmalarına değil, ileride ihtiyaç duyacakları bilgi ve becerileri kazanmalarına da odaklı olmaları gerekmektedir. Takım çalışması ve karar verme mekanizmalarına katılım bir yandan işle ilgili yakınlığı arttırırken bir yandan da işyerinde bireylerarası uyum gereksinimini arttırır. Bu da bireylerin yaptıkları işle ilgili sorumluluk duygularını arttırır ve birbirlerinin güvenliklerine daha çok dikkat etmelerini sağlar. Çalışanlar içinde bulundukları durumu daha iyi tanır hâle gelirler ve böylece kontrolü arttıracak fırsatları yaratabilirler. Aynı zamanda daha iyi çözümler getirebilecek fikirlerin yayılması 169 170 Psikoloji da sağlanmış olur. Karar verme mekanizmalarına katılım çalışanlarda prosedürel adalet algısını arttırdığı gibi alınan kararların da daha sağlıklı bilgilerle alınmasını sağlar. Özelikle hiyerarşik örgütlerde yaygın olarak görülen statü farklılıklarının azaltılması hem takım çalışması hem de bilgi ve beceri kullanımının önünün açılması için gereklidir. Özellikle yapılan işin gerektirdiği bilgi, beceri ve deneyimle ilgili olmayan statü farkları (örneğin, pozisyon, unvan ve yaşa bağlı) çalışanlar arasında engeller yaratmakta, mutsuzluğa yol açarak, motivasyon ve performans düşüklüğüne neden olmaktadır (Pfeffer, 1998). Statü farklılıkları aynı zamanda tepe yönetim ve alt seviyeler arasındaki ilişkiyi olumsuz yönde etkilemektedir. Statü farklarının olabildiğince ortadan kaldırılması bu olumsuz durumların önüne geçerek, bilgi paylaşımını arttırmada ve takım içi iletişimi arttırmakta önemli bir rol oynamaktadır. Yüksek performanslı iş sistemlerinin bir başka unsuru da performansa dayalı ödüllendirme mekanizmalarıdır. Aldıkları ücretin örgüte olan katkılarını gösterdiğini düşünen çalışanlar çalıştıkları örgüt için değerli olduklarını hissederler. Örgütler ise hangi davranışları ödüllendirirlerse, o davranışlar değer görür ve tekrarlanır. Örneğin, işyerinde güvenlik bir örgüt için önemli bir performans kıstası ise, çalışanların güvenliği arttırıcı çabaları ödüllendirilmelidir. Bu iki şekilde olabilir: Birincisi, çalışanlar grup düzeyinde gerçekleştirdikleri iş güvenliği için ödüllendirilebilirler. İkinci olarak ise çalışanlar kendi bireysel güveliklerini sağlamanın ötesine geçen bir davranışta bulunduklarında ödüllendirilebilirler. Çalışanların ödüllendirilmesinde kullanılan bir başka yöntem ise örgüt performansına bağlı ödül sistemleridir. Bu sistemlerde çalışanlar genellikle yılın sonunda çalıştıkları örgüt ve birimin üretkenliğine (fabrikada ve üretim bandında üretkenlik artışı, atıkların azalması, kalitenin yükselmesi) veya ekonomik başarısına (satışların artması, karlılığın artması, hisse senedi fiyatının artması) göre ödüllendirilmektedirler. Bu tip ödüller doğrudan bir çalışanın bireysel performansına bağlı olmasa da çalışanlar arasında birlik ve dayanışmayı arttırdıkları, örgüte katılımı ve aidiyet duygusunu teşvik ettikleri ve çalışanların örgütün tamamına ilşkin katkılarını görmelerini destekledikleri için, bireysel performansa bağlı ödül mekanizmalarına ek olarak kullanımlarının fayda sağladığı görülmektedir. Uzun yıllar yüksek enflasyonun etkisinde yaşayan ülkemizde bireysel ve örgütsel performansa bağlı ödül sistemleri kullanılmamaktaydı. Çalışanlar bu süreçte herkese ücretinin belirli bir yüzdesi kadar verilen enflasyona bağlı ücret artışına tabiiydi. Bu artışlar performansı farklı olan çalışanlar arasında eşit olabildiğinden yüksek performanslı çalışanların dağıtım adaleti algılarına olumsuz etki etmekteydi. Son yıllarda enflasyonun düşük seviyelerde kontrol edilmesiyle, işverenler ücret artışları için gitgide daha fazla oranda çalışanların performanslarını kıstas almaya başlamışlardır. Bir çalışanın yüksek kaliteli bir işi olması o işin anlamlı olduğunun algılanmasına ve işin motive etme potansiyelinin yüksek olduğuna işaret eder. Motive etme potansiyeli yüksek işlerin özellikleri arasında işin birden fazla beceri gerektirmesi, işin tanımlı bir bütünü temsil etmesi, işin sonuçlarının önemli olması ve iş sonuçlarının kolaylıkla öğrenilebilir olması sayılabilir (Hackman ve Oldham, 1980). Yüksek kaliteli işlerde çalışanların yaptıkları işten zevk almalarına, yani içsel motivasyonlarının yüksek olmasına neden olur (Deci, 1975). Birçok örgütte yapılan işler bu özelliklere sahip olmasa da örgütler çalışanlarını yaptıkları işin bir bütün içindeki yerini göstererek işe önemli bir anlam yüklemeye çalışmak- 171 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası tadırlar. Örneğin bir ilaç firması, laboratuvarında çalışan bir teknisyenin yaptığı işi sadece bir deneyin tamamlanmasına yardımcı olmak değil, firmanın kronik hastalıkların kökünü kazıma konusunda attığı adımların bir parçası olmak olarak göstermektedir. Yüksek performanslı iş sistemleri ölçülebilir çıktı olarak bir şirkete pozisyon başına daha fazla kalifiye personel, geçerli testler kullanılarak işe alınmış daha fazla çalışan, daha fazla beşeri sermayeye sahip çalışan ve iş memnuniyeti ve örgüte bağlılığı daha yüksek çalışanlar sağlamaktadır (Macky ve Boxall, 2007). Whitener (2001) bu ilişkiyi açıklamak için sosyal mübadele kuramını kullanmıştır. Bu kurama göre çalışanlar insan kaynakları pratiklerini ve yönetimin güvenilirliğini, o örgütün kendilerine duyduğu bağlılık olarak görmektedir. Çalışanlar da bunun karşılığında uyumlu tutum ve davranış sergilerler. Bu duruma örnek olarak Tablo 6.3’te iş sistemlerinin bazı özellikleri ve performansları karşılaştırılan Costco ve Sam’s Club adlı toptan satış yapan mağazalar işleten iki şirket verilebilir. Costco Sam’s Club Çalışan Sayısı 68,000 102,000 Satış 35 milyar dolar 36 milyar dolar Operasyonel karlılık (çalışan başına) 13,647 dolar 11,039 dolar Çalışan ve üretim maliyetlerinin satışa oranı %9.8 %17 Metre kare başına satış (verimlilik) 795 dolar 516 dolar Yıllık maaş 33,218 dolar 23,962 dolar Yeni eleman bulma maliyeti 50,000 dolar 36,000 dolar Özel sağlık sigortası olan çalışanların oranı %82 %47 Çalışan başına sağlık sigortasına yapılan katkı 5,735 dolar 3,500 dolar Özel emeklilik sigortası olan çalışanların oranı %91 %64 Çalışan başına emeklilik sigortasına yapılan katkı 1,330 dolar 747 dolar Her yıl işten ayrılan çalışanların oranı %6 %21 Ayrılan çalışanların yıllık maliyeti 203,300,000 dolar 770,000,000 dolar Tablodaki verilerden de anlaşılabileceği gibi Costco Sam’s Club’a göre daha az kişi çalıştırırken, bu çalışanlarını bulabilmek için 14,000 dolar daha fazla para harcamakta, yani daha seçici davranmaktadır. Ayrıca Costco özenle seçtiği çalışanlarına Sam’s Club’a kıyasla daha çok maaş, daha iyi yan haklar (sağlık ve emeklilik sigortası) vermektedir. Bu verdiklerinin sonucu olarak Costco çalışanları sayesinde Sam’s Club’a kıyasla daha karlı ve verimli olmuştur. Sam’s Club ise her yıl 100bin’i aşkın çalışanının beşte birinden fazlasını kaybetmekte ve bu yüzden yılda 770 milyon dolarlık bir maliyetin altına girmektedir. Costco’nun CEO’su Jim Sinegal çalışanlarına yaptıkları bu yatırımın ekonomik olarak çok mantıklı olduğunu söylerken şunları ifade ediyor: “iyi ücret ve yan haklar Costco’nun çalışanlarının işlerini terk etmemeleri ve işyerinden çalmamalarının en büyük nedeni. Costco’nun diğer mağazaların müşterilerinden daha zengin olan müşterileri de Costco’ya sadıklar çünkü düşük fiyatların çalışanlarımızın sırtından gelmediğini biliyorlar. Bunu iyilik yapmak için yapmıyoruz, mantıklı olduğu için yapıyoruz.” Sinegal’e göre sonuçlar gayet etkileyici: Costco’nun borsa değeri her geçen gün artarken Sam’s Club’ın sahibi Wal-Mart’ın değeri ise düşüyor. Tablo 6.3 İş Sistemleri ve Performansları Açısından İki Örgüt: Costco ve Sam’s Club (2003) Kaynak: Cascio (2006). 172 Psikoloji İnsan kaynakları ve çalışma psikolojisi alanları arasındaki ilişki hakkında daha fazla bilgi için Prof.Dr. Canan Ergin’in 2002 yılında Academyplus yayınlarından çıkan “İnsan Kaynakları Yönetimi: Psikolojik bir Yaklaşım” adlı kitabına başvurabilirsiniz. Çalışanların Tutum ve Davranışları Çalışma psikolojisi alanı çalışanların psikolojik deneyimleri ile ilgilenir ve onların işlerinden duydukları memnuniyetleri, işyerinde duyulan stresi, örgüte olan bağlılıklarını ve performanslarını (üretkenlik, iş kalitesi, verimlilik) inceler. Her ne kadar şirketlerin işin esası olan ekonomik çıktılara odaklanmalarını beklemek mantıklı görünse de bu her zaman iyi sonuç vermemektedir. Çalışma psikologları çalışanların tutumlarını da incelerler, yani çalışanların işleri ile ilgili ne hissettiklerini anlamaya çalışırlar. İş tatmini bir kişinin işinde kendini ne derece memnun hissettiğidir (Drenth ve arkadaşları, 1998). İş tatmini kavramı çok eski bir kavram değildir çünkü geçmişte bir kişinin bir işi seçmesi söz konusu değildi, insanlar genellikle anne ve babaları hangi işle meşgulse o işi sürdürürlerdi. Oysa zamanla değişen ekonomik şartlar ve sosyal dönüşümlerle birlikte daha çok sayıda kişi işgücüne katıldı ve iş sadece para kazanma aracı olmaktan çıkıp, işin kendisinin de memnuniyet verip vermediği düşünülür oldu. Bir kişi işinde ne kadar mutlu ise o derece de iş tatmini yüksek olur ve performansı da o derece artar anlayışı gitgide gelişti. İşten duyulan memnuniyeti ölçmede en sık kullanılan yöntem kişilerin işleriyle ilgili düşündükleri ve hissettiklerini anket yoluyla anlamaktır. Bu kimi zaman “İşinizden ne derece memnunsunuz?” gibi tek bir ifade ile ölçülürken, kimi zaman maaş, sorumluluklar, kariyer fırsatları, iş arkadaşları ve yöneticiler gibi alt başlıklarla ilgili değerlendirmeleri ayrı ayrı almak yoluyla yapılmaktadır. Şekil 6.4 Çalışanların işlerinden duydukları memnuniyeti ölçmek için kullanılan yüz skalası. İşten duyulan memnuniyet ile ilgili kültürlerarası karşılaştırmalı çalışmaya bir örnek olarak Spector ve arkadaşlarının (2002) 24 ülkede gerçekleştirmiş oldukları araştırma verilebilir. Bu araştırmaya göre, Kanada’daki işçilerin işten tatmini en yüksek çıkmış, İngiltere’deki işçiler ise en tatminsiz çıkmıştır. İşten tatmini belirleyen unsurlar kültürden kültüre ve işten işe farklılık göstermektedir. Örneğin, Norveç’teki 1814 sağlık sektörü çalışanı ile yapılmış bir çalışmada, katılımcıların işten memnuniyetlerinin çalıştıkları kurumdaki lider ile ilgili duyguların belirlediği görülmüştür (Krogstad ve ark., 2006). Ama bu grup içerisindeki farklı meslek grupları arasında da farklılıklar görülmüştür. Örneğin, doktorların iş tatminleri kariyerlerindeki yükselme fırsatları ile ilişkili çıkarken, hemşireler için önemli olanın 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası daha çok gördükleri sosyal destek ve üstlerinden aldıkları geribildirimler olduğu görülmüştür. İşten tatmin olma durumu ile beklendiği kadar ilişkili olmayan bir unsur da alınan ücretin miktarıdır (Brasher & Chen, 1999). Asgari ücret kazananlar arasında olanların bazılarının işlerinden son derece memnun oldukları görülmektedir. Yıllık ücreti altı haneli rakamları geçenler arasında ise işinden memnun olmayanlar bulunmaktadır. Araştırmalara göre iş tatmini alınan ücretin miktarına değil çalışanın aldığı ücretin adil olup olmadığına bağlıdır (Cohen-Charash & Spector, 2001). İşten duyulan tatmini etkileyen bir başka unsur da kişinin kendisiyle ilgilidir. Çalışanların memnuniyet seviyelerinin zaman için aynı kaldığı yapılan boylamsal çalışmalarla görülmüştür. Örneğin 50 yıllık bir boylamsal çalışmada çalışanların duygusal yapılarının onların 50 yıl sonra işten duydukları memnuniyet ile ilişkili olduğu bulunmuştur (Staw, Bell & Clausen, 1986). Bazı insanların yapıları gereği çevrelerinde olup bitenlerden diğerlerine kıyasla daha çok memnuniyet duydukları söylenebilir. Yine aynı şekilde bazıları da içinde bulundukları ortamlardan şikâyetçi olmaya ve eleştirel bir gözle bakmaya eğilimli olabilirler. Hawthorne çalışamalarında bile araştırmacılar ne yaparlarsa yapsınlar devamlı olarak şikâyette bulunan işçilerden bahsetmişlerdir (Roethlisberger, 1941). Mükemmel bir iş yaratmak mümkün olmayabilir. Sadece her işten memnun olacak insanları işe almak da sürdürülebilir bir strateji değildir. Çalışma psikologlarının büyük bir çoğunluğu yapılan işle, o işi yapan kişinin özellikleri arasındaki uyumun işten duyulan tatmin için gerekli olduğu fikrinde uzlaşmışlardır. Buna göre mükemmel bir iş veya mükemmel bir insan değil her insanın beğeneceği farklı bir iş bulunabilir. Bu konuda yapılan 21 ayrı araştırmayı özetleyen bir araştırmanın sonuçları işten memnuniyet için en önemli unsurun çalışanın ihtiyaçları ve işin sağladıkları, çalışanın bilgi, beceri ve yetenekleri ve işin gerektirdikleri arasındaki uyum olduğunu göstermiştir (Verquer, Beehr, & Wagner, 2003). Birleşik Devletler ve Hindistan’da çalışan ofis görevlilerinin işle ilgili sıkıntılarını inceleyen bir çalışmada (Narayanan, Menon, & Spector, 1999) Birleşik Devlet’lerde çalışanlar işleri üzerinde yeterince kontrollerinin olmamasını en önemli ikinci stres kaynağı olarak gösterirken Hintli çalışanlar işlerini yapmalarını kolaylaştıracak bir yapının olmamasının önemli bir stres kaynağı olduğunu söylemişlerdir. Daha da ilginç olan, hiçbir Amerikalının işlerinin yapılandırılmasından, Hintli çalışanların da iş üzerinde sahip oldukları kontrolden bahsetmemiş olmalarıdır. Bu araştırmanın da açıkça ortaya koyduğu gibi, çalışanlara “bir işten tatmin olmanız için ne gerekir” diye sorulduğunda verilen cevabın “duruma göre değişir” olması kaçınılmazdır. Cevaplar bireysel özellikler, işin doğası ve kültürel faktörlerle ilgili olabilir. Çalışma psikologları işten duyulan memnuniyetin işle ilgili davranışlara etki edip etmediğini de merak etmişlerdir. Bu davranışlar arasında işe devamsızlık, örgütsel vatandaşlık ve görev performansı sayılabilir. İşten duydukları memnuniyeti daha fazla olan çalışanların işten ayrılma ve devamsızlık olasılıklarının daha düşük olduğu (Crampton & Wagner, 1994), örgütsel vatandaşlık, yani tanımlı işlerinin dışına çıkarak başkalarına yardım etme gibi örgüt için yararlı davranışları gösterme (Organ & Ryan, 1995), ve görevlerini icra ederken daha yüksek performans gösterme (Judge ve arkadaşları, 2001) olasılıklarının ise daha yüksek olduğu bulunmuştur. İşten ayrılan bir çalışanın yerine yeni birini bulmak bazen aylar sürebildiğinden ve eleman kaybetmenin hem doğrudan hem de dolaylı birçok maliyeti olduğundan işverenlerin çalışanların işlerinden duydukları memnuniyeti olabil- 173 174 Psikoloji diğince arttırmak konusunda çaba sarfetmeleri gerektiği anlaşılabilir. Çalışanların işlerinden duydukları memnuniyetin yüksek olduğu işyerleri ile düşük olan işyerlerinin karşılaştırıldığı analizler işyeri seviyesinde işten duyulan memnuniyetin işletmenin karlılığı, müşteri memnuniyeti, üretkenliği gibi önemli göstergelerle yakından ilişkili olduğunu göstermektedir (Harter, Scmidt & Hayes, 2002). İş tatmini çalışma psikologlarının ilgilendiği tutumlardan sadece bir tanesidir. Bir başka verimli araştırma alanı çalışanların örgüte bağlılıkları konusunda ortaya çıkmıştır. Bir çalışan işe alındıktan ve ilk eğitimlerini tamamladıktan sonra örgüt onun için bir hayli fazla kaynak harcamış olduğundan onu kaybetmemek isteyecektir. Özellikle örgütsel değişim zamanlarında örgüt üyelerinin örgüte bağlayan unsurları anlamak çalışma psikologları için önemlidir (Amiot & arkadaşları, 2006). Örgüte bağlılığı anlamakta kullanılan etkili bir kuramsal çerçeve, “Üç boyutlu örgüte bağlılık modeli” örgüte bağlılığı çok boyutlu bir kavram olarak değerlendirmektedir. Bu modele göre “duygusal, devamlılık ve normatif bağlılık” olmak üzere üç farklı şekilde ortaya çıkan örgüte bağlılık (Meyer & Allen, 1997) birey ile örgüt arasındaki ilişki farklı anlamlar taşıyabileceğini ve bireylerin örgüt üyeliğini sürdürme kararı farklı nedenlere dayanabileceğini ifade etmektedir. Duygusal bağlılık bireylerin örgütleri ile özdeşleşmelerini, örgütün üyesi olmaktan mutlu olduklarını ve örgüte güçlü şekilde bağlı olduklarını gösteren duygusal bir yönelmeyi ifade etmektedir. Duygusal bağlılığı yüksek olan bireyler “istedikleri için” örgütte kalırlar ve örgütün çıkarları için büyük çaba göstermeye istekli olurlar. Bu yüzden, örgütlerde gerçekleşmesi en çok arzu edilen ve çalışanlara aşılanmak istenen bağlılık türüdür. İş deneyimleri ve bireysel özellikler duygusal bağlılık üzerinde doğrudan bir etkiye sahiptir. Ülkemizde yapılan araştırmada işin genel yapısından duyulan doyum ve toplulukçu örgüt kültürünün duygusal bağlılığı en çok etkileyen değişkenler olduğu saptanmıştır (Wasti, 2000). Devamlılık bağlılığı bireyin çalıştığı örgütten ayrılması durumunda ortaya çıkacak maliyetlerden ve/veya iş alternatiflerinin azlığından ötürü örgüt üyeliğini sürdürmesidir. Devamlılık bağlılığı yüksek olan bireyler finansal veya diğer kayıplardan kaçınmak için örgütte kalmayı zorunluluk olarak görürler. Algılanan iş alternatiflerinin azlığı nedeniyle de “koşullar gerektirdiği için” örgüt üyeliğini sürdürürler ve örgüt üyeliğini sürdürmek için gerekli asgari çalışma düzeyinde performans sergilerler ki bu örgütler açısından istenmeyen bir bağlılık türüdür. Bir çalışanın örgütte çalıştığı süre içinde sarf ettiği emek, zaman, çaba, edindiği para, statü gibi kazanımlar (yatırımlar) ne kadar fazla ise örgütten ayrıldığı takdirde ayrılmanın getireceği maliyetler o kadar fazla olur ki bu da bireyin örgüte bağlılığını artırır. Ayrıca, çalışanlar kendileri için uygun iş alternatiflerinin az olduğuna inanıyorlarsa mevcut işyerine ve/veya işverenlerine bağlılıkları daha yüksek olacaktır (Meyer & Allen, 1997). Nitekim araştırma sonuçları da örgüte yapılan yatırımların ve iş alternatifleri azlığının, varsayıldığı üzere, devamlılık bağlılığının belirleyicileri olduğunu göstermektedir (Wasti, 2000). Araştırmalar devamlılık bağlılığının iş performansı ve vatandaşlık davranışlarıyla ya ilişkisinin olmadığını veya bu ilişkilerin olumsuz yönde olduğunu bulmuşlardır (Meyer ve arkadaşları, 2002). Duygusal bağlılığa kıyasla devamlılık bağlılığı çalışan açısından daha fazla bireysel bir kimliğin varlığına işaret eder (Johnson & Chang, 2006). Normatif bağlılık ise bireylerin ahlaki bir yükümlülük duygusu ile “zorunluluk hissettikleri için” gösterdikleri bağlılıktır. Normatif bağlılığı yüksek olan bireyler bireysel değerlere veya örgütte kalma yükümlülüğünün oluşmasına yol açan ideolojilere dayanarak, örgütte çalışmayı kendisi için bir görev olarak gör- 175 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası dükleri ve örgütte kalmanın ya da örgütüne bağlılık göstermenin “doğru bir davranış” olduğunu hissettikleri için örgüt üyeliğini sürdürürler. Diğer bir ifade ile normatif bağlılık bireylerin kişisel sadakat normları ile ilişkili olup onların sosyal ve kültürel özelliklerinden etkilenmektedir (Meyer & Allen, 1997). Örneğin, bir çalışanın aldığı eğitimin ücreti kurumu tarafından karşılandı ise o çalışan işverenine sadık kalmanın “boynunun borcu” olduğunu hissedebilir. Ülkemizde yapılan araştırmada normatif bağlılığı en çok etkileyen değişkenlerin “sadakat normları, aile etkisi, toplulukçu örgüt kültürü ve eş-dost ricası ile işe alınma” olduğu görülmüştür (Wasti, 2000). Kuramsal olarak bireylerin herhangi bir zaman kesitinde örgütlerine karşı olan bağlılık seviyelerini temsil eden ve üç bağlılık boyutundan oluşan birer bağlılık profilleri olduğu düşünelmektedir (Meyer & Herscovitch, 2001). Buna göre bir örgüt için en olumlu profil duygusal ve normatif bağlılığın yüksek ancak devamlılık bağlılığının ortalama veya daha düşük derecede seyrettiği bir profil olması beklenebilir. Çalışanın bulunduğu yerde mecburen değil isteyerek çalışıyor olması, performans anlamında olumlu sonuçlar elde edilmesi bakımından önemlidir. Bir şirketin İnsan Kaynakları Departmanı yöneticisi ile görüşme yapın ve çalışanların şirkete bağlılıklarını arttırmak için neler yaptıklarını sorun. Verilen cevapları üç ayrı örgüte bağlılık tipi hakkında öğrendiklerinizi kullanarak inceleyin ve çalışanların muhtemel bağlılık profillerini tahmin etmeye çalışın. İş stresi işyerinde çalışma sırasında yaşanan olumsuz bir duygudur (Bliese & Jex, 2002). İş stresi, yapılan işin gerekleriyle çalışanın yeteneklerinin veya ihtiyaçlarının örtüşmediği ya da kullanılan kaynakların işleri götürmeye yetmediği durumlarda ortaya çıkan, çalışanı gerek bedenen gerek duygusal olarak yıpratan sonuçların ve tepkilerin bütünüdür (Catalyst, 2011). İş stresinin ortaya çıkmasında rol oynayan en önemli faktör rol çatışmasıdır. Rol çatışması bir birey kendisi için önemli birden fazla rolün birbirleriyle pek de uyuşmayan gereklerini yerine getirmeye çalışırken meydana gelir. Örneğin, yeni doğum yapan bir annenin geçinebilmek için yasal doğum izninden sonra bir an önce işe dönmesi gerekiyorsa işe geri döndüğünde rol çatışması yaşayacağından stres yaşayabilir. Aile rolleri ile iş rolleri arasındaki yaşanan bu rol çatışmasına iş-aile çatışması adı verilmiştir. Araştırmalar bu tip bir rol çatışması ve buna bağlı olarak duyulan iş stresinin özellikle kadınlarda daha fazla olduğunu ortaya koymaktadır (Duxbury & Higgins, 1991). İş stresini arttıran bir başka unsur da iş yükü ve iş yoğunluğudur. Günümüzde elektronik haberleşmenin gelişmesi ve akıllı telefon gibi taşınabilir bilgisayarların yaygın kullanımı sonucu çalışanlar işyerinden fiziksel olarak ayrılsalar bile işlerini yapmaya devam etmek zorunda hissetmektedirler. Bu durumda olan çalışanlar duygusal ve zihinsel olarak deşarj olmak için ihtiyaç duydukları boş zaman ve sosyal aktivitelere vakit bulamadıkları için iş yaparken hissetikleri stres seviyesi artmaktadır. Rol çatışması, iş yükü ve iş yoğunluğu gibi nedenlerin dışında çalışanların stres ve bu strese bağlı olarak sağlık problemleri yaşamasının altında şu unsurlar bulunmaktadır: 1) Kendisi ve işi hakkında verilen kararlara katılamama; 2) Çok fazla yönetimin kontrolü altında olma hissi; 3) Performans ile ilgili kriterlerin yeterli derecede açık olmaması. Belki de işimizin duygusal hayatımızdaki önemini en iyi anladığımız zaman işimizi kaybettiğimiz zamandır. İşsizlik fiziksel rahatsızlıklara (kalp krizi, felç, obesite ve şeker hastalığı gibi), psikolojik rahatsızlıklara (anksiyete, depresyon) ve 2 176 Psikoloji evlilik ve aile problemlerine ve hatta intihara yol açabilmektedir (Gallo ve arkadaşları, 2006; Kılıçarslan, & arkadaşları, 2006; McKee-Ryan ve arkadaşları, 2005; Patten ve arkadaşları, 2006). Yirmi dört bin yetişkinin katıldığı 15 senelik boylamsal bir araştırmanın sonuçları işsiz kalmanın sonucunda hayattan duyulan memnuniyette önemli bir düşüş yaşandığını ve tekrar iş bulunca hayattan memnuniyetin tekrar artmasına rağmen eski seviyelerine ulaşmadığını göstermiştir (Lucas ve arkadaşları, 2004). Bir başka araştırma ise işsiz kalma süresi arttıkça (6 aydan fazla) kişinin sağlık problemi yaşama riskinin arttığını göstermiştir (McKee-Ryan ve arkadaşları, 2005). İş hayatı içindeki kimi insanlar için ise işsizlik veya işsiz kalma korkusu değil tükenmişlik (burnout) bir stres kaynağıdır. Tükenmişlik, bireyin duygusal olarak kendini yorgun hissettiği ve çalışmak için enerjisinin kalmadığına inandığı psikolojik bir durumdur (Ergin, 1993). Tükenmişlik çok fazla çalıştırılmak ve yeterince değer görmemek gibi duygular içerebileceği gibi insanlıktan uzaklaşma hissi de içerebilir (Ahola & ve arkadaşları, 2006; Becker, Milad, & Klock, 2006). Tükenmişliğin belirtileri arasında fiziksel (yorgunluk hâli, başağrısı, bağırsak problemleri, bastırılmış bağışıklık fonksiyonu ve uyku bozuklukları), davranışsal (alkol kullanımı, uyuşturucu ilaç kullanımı, kafein kullanımı; devamsızlık), ve duygusal (değer tanımazlık ve olumsuzluk, sinirlilik hâli, duygusal uzaklaşma, depresyon ve anksiyete) olanlar sayılabilir. Yaşamın İçinden Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan bazı araştırma ve taramalara göre çalışanların yüzde 68’inin aşırı yorgunluktan muzdarip olduğu düşünülmektedir. İş yaşamındakilerin yalnızca yüzde 27’si makul bir stres düzeyinde çalışmaktadır. Çalışanların büyük kısmı iş yerindeyken stresi atabilmek için başkalarıyla konuşma ihtiyacı duyar ve bu nedenle işe sıklıkla ara verir. Yükü ağır çalışanların yaklaşık olarak yüzde 20’si çalışırken çok fazla hata yaptığını bildirmişlerdir. Bulguların da gösterdiği üzere, iş stresi hem çalışanların sağlığını bozması hem de verimliliği düşürmesi nedeniyle işletmeler bakımından önemli bir sorundur ancak şirketlerin çok küçük bir kısmı bu konuya eğilmektedir. İş stresi, işsiz kalmaktan duyulan endişe, tükenmişlik ve dışlanmışlık duygularını doğuran adaletli olmaktan uzak bir emek sömürü sisteminin varlığı örgütlerde çalışanların yönetimlerin amaçlarını benimsememesine ve kendi çıkarlarını savunmak için örgütlenmelerine neden olmuştur. Çalışma psikolojisi alanında çalışan-işveren ilişkilerine dair farklı bakış açıları ortaya çıkmıştır. Bundan sonraki bölümde çalışanları işverenlerin örgütsel amaçları gerçekleştirmede kullandıkları kaynakların biri olarak gören anlayıştan, onların kendi çıkarlarını savunmak adına işverene karşı örgütlenmesi gerektiğini kabul eden bir anlayışa kadar alternatif yaklaşımları inceleyeceğiz. ÇALIŞAN - İŞVEREN İLİŞKİSİNE FARKLI BAKIŞ AÇILARI VE ALTERNATİF YAKLAŞIMLAR Daha önce de belirtildiği gibi çalışma psikologları çalışan - işveren ilişkisinde daha çok işverenlerin tarafında olmakla suçlanmışlardır. Bu durum daha çok çalışma psikologlarının çalışan-işveren ilişkisine tekilcilik yaklaşımını (unitarist approach) kullanarak bakmasından kaynaklanmaktadır. Bu bölümün amacı bu tekilcilik yaklaşımı ve ona karşı gelişen çoğulcu yaklaşımı irdelemek ve çalışanişveren ilişkisine farklı açılardan bakabilmenize yardımcı olmaktır. 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası Tekilcilik yaklaşımına göre, işveren ve çalışanların çıkarları ortaktır. Dolayısıyla, aralarında olabilecek herhangi bir çatışma “ya bir yanlış anlaşmadan ya da oyunbozanlıktan kaynaklanır, bir başka deyişle sağlıklı değildir” (Crouch, 1982: 18). Bu bakış açısı, yönetim düşüncesindeki kabulu sorgulanmayan, bir kurumda çalışan herkesin ortak amaçlar etrafında birleştiği varsayımına dayanır. Bu bakış açısı aralarında özellikle insan ilişkileri akımının da bulunduğu diğer başka bilimsel yönetim düşüncelerinin de temelinde vardır (Rose, 1988). Tekilcilik bakış açısı özellikle 1980’lerden sonra yeniden ortaya çıkan yönetimsel özgüven düşüncesinin temelini oluşturmuş ve yapılan araştırmalar çok sayıda yöneticinin çıkarların uyumu fikrine inandığını göstermektedir. 1990’larda İnsan Kaynakları Yönetimi alanında ağırlıklı olarak yönetimin bir örgütte tek veya en azından temel otorite olduğu vurgusu yapılmıştır. İK uygulamaları işveren ve çalışanları bir araya getiren bir etki yapmıştır. 1998’te yapılmış İşyerinde Çalışan İlişkileri Anket’ine göre, katılan İK yöneticilerinin %72’si çalışanları ilgilendiren konularda doğrudan çalışanlara danışmayı, sendikalarla görüşmeye tercih ettiklerini belirtmişlerdir. Personel işleriyle uğraşmayan yöneticilerin tekilci yaklaşımı daha da fazla benimsemiş olmaları beklenebilir. Tekilcilik yaklaşımı örgütlerde birkaç farklı şekilde tezahür edebilir (Purcell & Sisson, 1983). Bazı örgütlerde tekilcilik yaklaşımı karar verme yetkisinin tek elde toplandığı ve sendikalara karşı baskı kurarak sağlandığı otoriter yönetim stilinde görülmektedir (katı İK). Buna karşın, tekilcilik aynı zamanda, çalışanların örgütü bir nevi aile gibi görmelerini teşvik eden ve alınan kararların örgütsel üyelerin ortak çıkarlarını yansıtır biçimde alındığı babacan yönetim stilinde de kendini gösterebilir (yumuşak İK). Bu yaklaşımda, yöneticiler çalışanlarla yakın ilişki kurarak ve onların refahlarını gözeterek sendikaların yerini tutarlar ve sendikaların varlığını anlamsız hâle getirirler. 1980’lerden sonra ortaya çıkan yeni-tekilci yaklaşım olarak da anılan, “başarılı uygulamalar” üzerine kurulu yüksek performanslı iş sistemleri, örgütsel amaçları gerçekleştirmede işbirliğine dayalı çalışan ilişkilerini benimser. Çoğulculuk yaklaşımı (pluralist approach) ise çatışmanın rasyonel bir nedeni olabileceğini inkâr eden tekilci bakış açısından farklı olarak çalışan ve işveren arasında çatışmanın kaçınılmazlığını ileri sürer ve çatışmayı yönetme yollarının üzerinde durur. Flanders’ın (1970: 72) sıklıkla atıf alan görüşüne göre “yönetimlerin kabul etmekte zorluk çektikleri bir paradoks, denetimi ancak paylaşarak sağlayabilecekleridir.” Çoğulculuk yaklaşımını benimseyenler çalışma hayatıyla ilgili kuralların belirlenmesinde birden çok örgütün yer almasıyla bu farklı otorite kaynaklarının çatışma riskini arttırdığına inanırlar (Clegg, 1979). Bu yüzden çoğulculuk yaklaşımı, örgütler içinde farklı çıkar gruplarının varlığını ve sendikaların işçi haklarını temsil etmedeki meşruiyetini kabul eden yönetim anlayışının temelinde yatar. Geleneksel çoğulcu şirketler çoğu meselede sendika temsilcileri ile pazarlık, danışma, bilgi paylaşımı yollarına başvurmaktadır. Danışmacı modern firmalar günümüzde tekilci ve çoğulcu (bireyselci ve toplulukçu) insan yönetimi yaklaşımlarının birleşimini benimser ve yönetim ile sendikalar arasında işbirliğine dayalı ortaklık anlayışı sergilerler. Bu bağlamda, “yüksek bağlılığa” dayalı İKY uygulamaları ve sendikalar birbirinden bağımsız görülmemekte, hatta sendikaların varlığı zaman zaman İK yönetiminin çalışan bağlılığı, esneklik ve kalite gibi amaçlarının gerçekleşmesine katkıda bulunmaktadır. Son olarak, ne işgücünün kolektif yönetimi ile ilgili mekanizmalarını, ne de sofistike İK uygulamalarını kullanan şirketler kara delik olarak tanımlanmışlardır. Bu şirketlerde resmi olarak insan kaynakları uygulamaları yapılmamaktadır. Ülkemiz- 177 178 Psikoloji de 30 veya daha az kişinin çalıştığı işyerlerinde İK uygulamalarının olmadığı düşünülürse işgücünün yarıya yakınının kara deliklerde çalıştığı ortaya çıkmaktadır. Sendikal Örgütlerin Varlık Nedenleri ve Fonksiyonları Sanayileşmiş ülkelerde sendikaların üç fonksiyonundan bahsedilebilir. Bunlar; ekonomik fonksiyon, demokratik temsil fonksiyonu ve sosyal fonksiyondur. Bu fonksiyonlar hiç şüphesiz karşılıklı etkileşim içerisinde bir bütün oluşturmakta ve sendikal hareketin, demokratik toplumun güçlü bir sosyal tarafı olduğunu vurgulamaktadır. Kısaca; ekonomik fonksiyon işyeri, işkolu ve ulusal düzeyde yaratılan ekonomik değerin toplu pazarlık sürecinde adalet ve eşitlik anlayışı içerisinde paylaşılmasını; demokratik temsil fonksiyonu işgücünün işyeri düzeyinde çalışma şartları ve toplumsal düzeyde de ekonomik ve sosyal politikalar üzerine söz hakkını ve kimlik sahipliğini ve sosyal fonksiyon emeğin dayanışma bilincinin güçlenmesini, ortak değer ve amaçların tanımlanmasını, işgücünün sosyal risklerinin kontrol altına alınmasını, sosyal risklerin olası sonuçlarının yönetilmesini ve sosyal dışlanma ve fakirlik ile mücadeleyi ifade etmektedir. Araştırmalar, sendikaya üye olan çalışanların, ücretlerinden, yan haklarından ve iş güvencelerinden en az üye olmayanlar kadar memnun olduklarını, ancak, yönetimle ilişkiler, işlerinin içeriği (verilen görevlerin doğası, gereken beceriler ve işle ilgili kararlar verebilme özgürlüğü), işlerini yapmaları için gerekli kaynaklara sahip olmaları ve terfi fırsatları gibi konularda daha az memnun olduklarını göstermişlerdir (Hammer & Avgar, 2005). Çalışanlar işlerinden genel olarak memnun olup olmadıkları sorulduğunda ise olumsuz görülen iş boyutları olumlulara kıyasla ağırlık kazanmakta ve sendika üyeleri için daha düşük iş tatmini puanları ortaya çıkmaktadır. Sonuç olarak farklı ülkelerde yapılan çalışmalar sendikaların işten duyulan memnuniyet üzerine olumsuz etkisini yapılan işin kalitesi ve endüstri ilişkileri iklimi ile açıklamaktadırlar. Bu durum çalışma psikologları için şaşırtıcı değildir. Sendikalı çalışanlar sendika üyesi olduklarından dolayı işyerileri ve işlerine daha eleştirel yaklaşmamaktadırlar. Çalışanlar işlerinden ve işyerinin yönetiminden memnun olmadıkları için sendikaya katılmaktadırlar. Sendikalaşma ve iş tatmini arasında olumsuz ilişki bulan araştırmalar özellikle olumsuz özelliklere sahip iş ve işyerlerinde sendikalaşmanın daha yüksek olacağını göz ardı etmişlerdir. Yapılan işin özelliklerinin benzer olduğu işler karşılaştırıldığına sendikaların iş memnuniyetine önemli olumlu etkileri olduğu görülmektedir. Sendikalar sadece iş memnuniyetine değil ayrıca çalışanların üretkenliğine de olumlu etki yapmaktadırlar (Freeman & Medoff, 1984). Üretkenliğin sendikalı işyerlerinde daha yüksek olmasının nedenleri arasında, sendika üyelerinin işyerinden ayrılma olasılıklarının daha düşük olması, daha iyi üretim standartları, daha sorumlu bir yönetim ve işçi - işveren arasında iletişimin artması sayılabilir. Sendikanın sayesine işçilerin seslerini karşılarında bulan yönetimler daha kurumsal sistemler kurmakta, verimliliği arttırıcı prosedürler geliştirmektedirler. Bu tepkilerin bazıları yönetimin kendi başına aldığı inisiyatiflerken, diğerleri sendikalarla diyalog sonucu ortaya çıkmaktadır. Tablo 6.4.’ten de görüleceği gibi Türkiye’de gelişmiş ülkelere göre sendikalaşma oranı çok düşüktür. Bunun ana nedenleri arasında işgücünün büyük bir bölümünün enformel sektörde olması, endüstrinin büyük bir bölümünün örgütlenme çalışmalarının daha zor olduğu küçük şirketlerden oluşması ve yasaların örgütlenmeyi bir hak olarak saymasına rağmen örgütlenmenin önünde bürokratik engeller olması gösterilebilir. Bunun yanı sıra yapılan araştırmalar sendikasız çalı- 179 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası şanların yarıya yakınının sendikaya katılmak istemesine rağmen işten atılmaktan korktukları için teşebbüste bulunmadıklarını göstermektedir (Buğra, Adaman & İnel, 2006). Ülke Sendikalaşma oranı (%) Sendikalaşma istatistiğinin yılı Toplu iş sözleşmesi kapsamı (%) Küresel rekabet sıralaması (2011-12) İsviçre 17.4 2009 48.0 1 İsveç 68.4 2010 87.0 2 Finlandiya 70.0 2010 90.0 3 A.B.D. 11.4 2010 13.1 4 Almanya 18.6 2010 62.0 5 Hollanda 19.4 2009 82.3 6 Danimarka 68.8 2009 80.0 7 Japonya 18.4 2010 16.0 8 İngiltere 26.5 2010 32.7 9 Türkiye 5.9 2009 4.7 59 Kaynak: gcr.weforum.org/; http://stats.oecd.org/Index.aspx?QueryId=20167; Tablo 6.4 Küresel rekabet sıralamasına göre ülkelerin işçi sendikalaşma oranlarının ve toplu iş sözleşmesi kapsamlarının karşılaştırılması BMW’de Fabrika Kurulu BMW’nin İngiltere’deki Hams Hall üretim tesislerinde çalışan ilişkilerinde yenilikçi bir yaklaşım benimsenmiştir. Çalışanlar “fabrika kurulu” aracılığıyla temsil edilmektedirler. Bu kurul üyeleri günlük olarak etkileyen işle ilgili konularla ilgilenmekte, aynı zamanda yönetim kademeleri dışındaki çalışanlar için çalışma şartlarının pazarlığını yapmaktadır. Tesis kurulu fabrikada varolan kültürü desteklemek üzere üyelerin de katkılarıyla oluşturulmuştur. Üyeleri fabrikanın değişik birimleri tarafından seçilmiş olana temsilcilerdir ve düzenli olarak toplanırlar. Tüm kademelerdeki çalışanlar, sendikalı olsunlar veya olmasınlar, bir temsilciye oy vermek zorundadırlar. Yönetimden seçilmiş olanlar ve diğer üyelerden oluşan çalışma grupları düzenli olarak bir araya gelir ve önemli meseleleri görüşerek bir rapor hazırlarlar. Ülkemizde diğer ülkelerin tersine, sendikalı olmak işverenle güç dengelerini sağlayan bir mekanizma olan toplu iş sözleşmesi (TİS) kapsamına girmeyi gerektirmez. Türkiye’de her sendikanın toplu iş sözleşmesi imzalama hakkı yoktur. Bu yüzden Türkiye, toplu iş sözleşmesi kapsamında çalışan oranı, sendikalı çalışan oranından düşük olan nadir ülkelerden biridir. Yani, diğer birçok ülkede çalışanlar sendika üyesi olmasalarda kendi işkollarını temsil eden sendikaların işverenleriyle yaptıkları pazarlıklar sonucu imzaladıkları TİS’lerden yararlanmakta, ancak ülkemizde bazı sendika üyeleri bile bu tip bir pazarlık hakkına sahip olamamaktadır. 20. yüzyılın sonlarına gelindiğinde kültürel, politik ve ekonomik şartların da etkisiyle çalışan-işveren ilişkileri dünyanın farklı ülkelerinde farklı şekiller almıştır. Japonya’da şirkete bağlı sendikalar ve bağlılığa dayalı ömür boyu iş güvencesi modeli hakim olurken Almanya’da bağımsız ve güçlü sendikalar ve sosyal diyaloğa dayalı endüstriyel demokrasi (co-determinism) çatışmalı işçi-işveren ilişkilerinin çözümü olarak ortaya çıkmıştır. Birleşik Devletler, İngiltere ve Türkiye gibi ülkelerde ise işverenler liberal politikalar uygulayan hükümetlerin de yardımıyla, sendikaları marjinalize etmek adına, çalışanlarına ya baskı uygulamışlar ya da onlara birtakım bireysel haklar vererek örgütlenme ihtiyaçlarını ortadan kaldırmaya uğraşmışlardır. Bu yüzden özellikle bu ülkelerde sendikalar zamanla güçlerini kaybetmişlerdir. Buna karşılık Batı ve Kuzey Avrupa’da şirketler daha az bağımsızlığa sahip ve eylemlerinde daha az serbest; işçi sendikaları daha önemli; sosyal paydaşlar daha etkili; yasal düzenle- Kaynak: www.bmw-planthamshall.com meler daha önemli; işçi angajmanı daha güçlü bir geleneğe sahiptir (Claus, 2003). Kapitalist ülkelerde alternatif örgütlenme ve yönetim şekilleri ortaya çıkmıştır. En çok bilinen işçi kooperatifi İspanya’daki Mondragón Hareketi’dir. Daha fazla bilgi için:http:// globaldialogue.isa-sociology.org/the-mondragon-cooperatives-successes-and-challenges/ Türkiye’de metal ve tekstil sektörlerinde örgütlenen iki farklı konfederasyona bağlı sendikaların üyeleriyle yapılan bir araştırmada sendika-işveren ilişkilerinin işbirliği üzerine kurulu olduğu işyerlerlerinde çalışanların hem işyerine hem de 180 Psikoloji sendikalarına bağlı olabildikleri görülmüştür (Arı, 2006). Ayrıca, işbirliğinin hakim olduğu işyerlerinde örgüte bağlılığının greve gitme isteğiyle negatif bir ilişkisi olduğu ortaya çıkmıştır. Bu tip işbirliklere bir örnek olarak BMW’nin Hams Hall üretim tesislerinde hayata geçirilmiş olan Fabrika Kurulu gösterilebilir (Bkz, Yana Çıkma). 3 Aşağıdaki ifadelerin doğru (D) mu, yanlış (Y) mı olduğunu belirtiniz. 1. Çalışanların arasındaki yaş farkları onların iş performanslarındaki değişkenliği açıklar. 2. Para motive etme kabiliyeti en yüksek kaynaktır. 3. Personel seçme görüşmelerinde daha çok yapılandırılmış görüşme tekniği kullanılmaktadır. 4. Sendikaların bulundukları işyerine genel olarak olumsuz etkileri vardır. 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası 181 Özet 1 2 3 Çalışma psikolojisi alanını ve amaçlarını tanımlamak, Çalışma ve örgüt psikologlarının amacı insan sağlığını, öğrenmeyi ve yaratıcılığı gözeten, toplumun gelişimine katkıda bulunan adil, etik, yenilikçi ve ekonomik anlamda başarılı örgütlerin oluşumuna katkıda bulunacak araştırmalar yapmak ve uygulamalar geliştirmektir. Çalışma psikologları ayrıca çalışanların ve küçük grupların işyerinde nasıl davrandıklarını anlamaya çalışır ve işten duyulan memnuniyeti ve performansı arttırmak için uygulamalar geliştirir. Çalışma psikolojisi alanının ortaya çıkış nedenlerini anlatmak. Çalışma Psikolojisi alanı sanayileşen toplumdaki değişimlerle beraber ortaya çıkan ihtiyaçlar sonucu filizlenmiştir. Özellikle, sanayi devrimi, I. Ve II. Dünya Savaşları, bilimsel bakış açısının batı dünyasında kabulü çalışma psikologlarının ortaya çıkmasına neden olmuşlardır. Bu alanın temellerini oluşturan iki akım ise bilimsel yönetim ve insan ilişkileri akımlarıdır. İnsan kaynakları politikalarının çalışanların davranış ve tutumları üzerindeki etkilerini tanımlamak. Araştırmalar yüksek performanslı iş sistemlerinin, yani birlikte kullanıldıklarında aralarında oluşan sinerji sayesinde performansı arttıran insan kaynakları politika ve uygulamalarının çalışanların davranış ve tutumları üzerinde olumlu etkileri olduklarını göstermişlerdir. İş güvencesi, işe almada seçicilik, geniş kapsamlı eğitim programları, kendini yöneten takımları gibi uygulamalar sayesinde çalışanlar hem beşeri hem de psikolojik sermayelerini zenginleştirmekte ve bunun sonucu olarak işyerine bağlılıkları da artmaktadır. Statü farklarının azaltılmasına yönelik çalışmalar, bilgi paylaşımı, kararlara katılım gibi uygulamalar da deneyimlerden öğrenmeyi kolaylıştırmakta ve hataların oranını azaltmaktadır. 4 5 6 Çalışanların iş sağlığı, iş memnuniyeti, örgüte bağlılığı ve performansı için gerekli şartları irdelemek. Çalışanların işyerindeki tutum ve davranışlarına onların kişilik ve yetenekleri etki ettiği gibi, işyerinin sağladığı şartlar ve olanaklar da etki etmektedir. Ancak, yüksek iş tatmini, örgüte bağlılık veya iş performansı ve örgütsel vatandaşlık davranışı gibi olumlu tutum ve davranışlar için daha da önemlisi kişinin bireysel özellikleri ile iş şartları arasında uyum olmasıdır. Çalışan - işveren ilişkilerini farklı açılardan değerlendirmek. Çalışan-işveren ilişkilerine tekilci açıdan yaklaşanlar bu iki grup arasında genel olarak amaç birliğinin olduğunu ve çatışmaların normal ya da sağlıklı olmadığını kabul ederler. Tekilci yaklaşım katı ve baskıcı bir yönetim anlayışına yol açabileceği gibi, işverenlerin çalışanların sendikaya ihtiyaç duymamaları için bireysel ihtiyaçları gidermeye yönelik daha yumuşak bir yönetim anlayışına da yol açabilir. Öte yandan, çoğulcu yaklaşım, işveren ve çalışan arasında çıkar temelli çatışmaların kaçınılmaz olduğu ve bu çatışmaların yönetim yollarının aranması gerektiği görüşünü benimser. Sendikal örgütlerin varlık nedenlerini ve fonksiyonlarını açıklamak. Sanayileşmiş ülkelerde sendikaların üç fonksiyonundan bahsedilebilir. Bunlar; ekonomik fonksiyon, demokratik temsil fonksiyonu ve sosyal fonksiyondur. Araştırmalar, sendikaların genel olarak üyelerinin aldıkları ücret ve yan hakları, toplu iş sözleşmeleri vasıtası ile, iyileştirerek, onların işlerinden, aynı tip işlerde sendikasız çalışanlara kıyasla, daha memnun olmalarını sağladıklarını göstermektedir. Sendikalar ayrıca çalışanların ortak iradesini temsil ederek yönetimlerin fevri kararlar vermesini önlemekte ve daha iyi bir çalışma ortamı yaratarak üretkenliği arttırmaktadırlar. 182 Psikoloji Kendimizi Sınayalım 1. Çalışma psikologları aşağıdakilerden hangisi ile ilgilenmezler? a. Çalışırken kullanılan teknolojilerin insan psikolojisine uyumu b. İş hayatındaki kadınların yaşadıkları iş-aile çatışması c. İşsizlerin psikolojik ve beşeri sermayeleri d. Verimlilik arttırıcı bir ürünün çalışanlara pazarlanması e. Çalışanların işlerinden beklentileri 2. Zaman ve hareket çalışmaları ne amaçla yapılmıştır? a. Kalite arttırımı b. Devamsızlığın azaltılması c. Verimliliğin arttırımı d. İşten duyulan memnuniyetin arttırımı e. İş stresinin azaltılması 3. Hawthorne Etkisi’ne göre aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Çalışanları organize etmek için takım çalışmasının kullanımı gerekir b. Çalışanlar finansal ödüllerle motive olurlar c. Çalışanların davranışları sosyal çevrelerindeki değişikliklere tepki olarak değişir d. Çalışanlar iş yapmayı sevmediklerinden onları yakından gözlemlemek ve disiplini elden bırakmamak gerekir e. Araştırmacıların gözlemleri çalışanlar ve işverenler arasında çatışmayı ortaya çıkarmıştır 4. Aşağıdaki Türkiye çalışma hayatı hakkında verilmiş bilgilerden hangisi doğru değildir? a. Türkiye’de işgücüne katılanların yarıya yakını enformel sektörde bir sosyal güvencesi olmadan çalışmaktadır. b. Türkiye’de kadınların 70’inden fazlası işgücüne katılmamaktadır. c. Türkiye’de gençlerin işgücüne katılma oranları 25-35 yaş aralığındakilere göre daha fazladır. d. Türkiye’de çalışabilir yaşta olanların sadece yarısı kadarı işgücüne katılmaktadır. e. Türkiye çalışma hayatında işsizliği ve eksik istihdamı artmasına neden olacak en büyük sorun kontrolsüz nüfus artışıdır. 5. Aşağıdakilerden hangisi yüksek performanslı iş sistemlerinin unsurlarından biri değildir? a. Geniş eğitim programları b. Kendini yöneten takımlar c. Bilgi paylaşımı d. Yöneticiler ve astları arasında azaltılmış statü farkları e. Kıdeme dayalı ücretlendirme 6. Aşağıdakilerden hangisi sendikaların varlık nedenlerinden biri değildir? a. Emeğin dayanışma bilincinin güçlenmesi b. Toplu pazarlık sürecinde adalet c. İşgücünün söz hakkı sahibi olması d. İşgücünün sosyal risklerinin kontrol altına alınması e. Hiçbiri 7. Dünyanın en başarılı teknoloji firmalarından olan Apple’ın satış görevlilerini “uzman” denmekte ve işe alındıkları andan itibaren onlara sadece teknolojik aletler satmadıkları ve işlerinin toplumun refahını arttırmak olduğu fikri aşılanmaktadır. Bunun Nedeni olarak aşağıdakilerden hangisi verilebilir? a. Satışçıların karar verme mekanizmalarına katılımını sağlamak b. Satışçılar arası statü farklarını azaltmak c. Satışçıların hissettikleri iş kalitesini arttırmak d. Satışçıların normatif bağlılıklarını arttırmak e. Satışçılar arası bilgi paylaşımını arttırmak 8. İş tatmini konusunda yapılan çalışmalar aşağıdakilerden hangisini desteklememektedir? a. Bazı insanlar duygusal yapılarından dolayı işlerinden daha fazla tatmin olmaktadırlar. b. İşten tatminsizliğe yol açan unsurlar iş tatminine yol açan unsurlardan farklıdır. c. İş tatminine yol açan en önemli faktör çalışanın özellikleri ile işin özellikleri arasındaki uyumdur. d. Farklı kültürlerde farklı iş özellikleri çalışanların iş tatminleri için önemli olabilir. e. İşten duyulan tatminin iş performansıyla ilişkisi işin karmaşıklığına göre değişir. 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası 183 Yaşamın İçinden 9. Aşağıdaki durumlardan hangisi devamlılık bağlılığını arttırır? a. Bir işverenin çalışanının yüksek lisans eğitimi masraflarını ödemesi karşılığı çalışana iki sene mecburi hizmet sözleşmesi imzalatması b. Çalışanların acil ihtiyaçları için bir acil ihtiyaç fonu oluşturulması c. Çalışanların referanslarıyla işe personel alınması d. Çalışanların yöneticileriyle güvene dayalı bir ilişkisi olması e. Çalışanın çalışma arkadaşlarıyla çok sıkı ilişkiler kurması 10. Aşağıdaki ifadelerden hangisi sendikaların çalışanların işlerinden memnuniyet duymalarına etkilerini doğru yansıtmaktadır. a. Sendikalı çalışanlar işlerinden sendikasız çalışanlara göre daha memnundurlar. b. Sendikalı çalışanlar sadece ücretlerinden memnundurlar. c. Sendikalı çalışanların işten memnuniyetleri zamanla giderek düşmektedir. d. Sendikalı çalışanlar özellikle işlerinin kalitesinden memnundurlar. e. Sendikalı çalışanlar işlerinin ekonomik getirilerinden memnun olmakla birlikte iş kalitesi konusunda sendikasız çalışanlara göre daha az memnundurlar. Çocuklar gayet iyi: Annelerin doğum sonrası hemen işe geri dönmelerinin çocuklar üzerinde kötü değil iyi etkileri var. Düşük sosyo-ekonomik düzeydeki ailelerden gelen çocuklarda annelerinin bir işe girmesi fayda sağlıyor. 1960-2010 yılları arasında yapılan araştırmaları inceleyen bir meta-analiz çalışması, anneleri onlar 3 yaşına gelmeden önce işe geri dönen çocukların akademik ve davranışsal sorunlar yaşama olasılığının anneleri onlara bakmak için işe geri dönmeyenlerden daha fazla olmadığını ortaya koydu. Çalışmanın başyazarı Psikolog Dr. Rachel LucasThompson “sonuçların doğum yaptıktan sonra işlerine geri dönen kadınların çocuklarının sağlığı ve gelişiminden endişe duymamaları gerektiğini gösterdiğini” belirtti. Meta-analiz çalışması dâhilinde incelenen 69 çalışmanın sonuçlarına göre bazı aileler için annenin çalışıyor olmasının çocuklar için faydalı olduğu görüldü. Örneğin, tek ebeveynli veya düşük gelirli ailelerde anneleri çalışan çocukların anneleri çalışmayanlara kıyasla akademik olarak daha başarılı, zekâ seviyeleri daha ileri ve daha az davranış problemi gösterdikleri yazarlar tarafından belirtildi. Yazarlar bu bulgunun çalışınca elde edilen gelirin sağladığı kaynakların bir etkisi olduğunu tahmin ettiklerini belirttiler. Yazının tamamını aşağıdaki linkte bulabilirsiniz. Kaynak: http://www.apa.org/news/press/releases/ 2010/10/working-mothers.aspx “Maternal Work Early in the Lives of Children and Its Distal Associations With Achievement and Behavior Problems: A Meta-Analysis,” Rachel G. Lucas-Thompson, PhD, Macalester College; Wendy A. Goldberg, PhD and JoAnn Prause, PhD, University of California, Irvine. Psychological Bulletin, Vol. 136, No. 6. 184 Psikoloji Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d 2. c 3. c 4. c 5. e 6. e 7. c 8. b 9. a 10. e Yanıtınız yanlış ise “Çalışma Psikolojisi Alanının Tanımı ve Kısa Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çalışma Psikolojisi Alanının Tanımı ve Kısa Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çalışma Psikolojisi Alanının Tanımı ve Kısa Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de İş ve Çalışma Hayatı İstatistikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İnsan Kaynakları Politikaları ve Çalışanların Tutum ve Davranışları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sendikal Örgütlerin Varlık Nedenleri ve Fonksiyonları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İnsan Kaynakları Politikaları ve Çalışanların Tutum ve Davranışları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çalışanların Tutum ve Davranışları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çalışanların Tutum ve Davranışları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sendikal Örgütlerin Varlık Nedenleri ve Fonksiyonları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Bilimsel Yönetim akımı ortaya çıkışından bir asır sonra bile günümüzde birçok işyerinde yapılan işlerin yapılışını etkilemektedir. Örneğin, McDonalds bütün mutfaklarını zaman ve hareket çalışması prensiplerini kullanarak çalışanların işlerini en verimli şekilde yani en kısa zamanda ve yorulmadan yapmalarının yollarını aramış ve yapılan her işi standart hâle getirmiştir. Sıra Sizde 2 Çeşitli insan kaynakları uygulamaları çalışanların örgütlerine bağlılık profillerine etki edebilir. Örneğin, çalışanlara bir üniversitede alacakları eğitimin ücretini ödeyen bir şirket bu fırsattan yararlanan çalışanlarda duygusal bağlılık yaratabilir. Ancak eğer aynı şirket çalışanların eğitimi için ödediği para karşılığında çalışanla- rının eğitim sonrası da şirkette çalışmaya devam etmesi için bir sözleşme imzalatıyorsa bu uygulama çalışanlarda duygusal değil devamlılık bağlılığı yaratacaktır. Sıra Sizde 3 Bu ifadelerin hepsi yanlıştır. Psikologlar tarafından görgül veri toplanarak yapılmış çalışmalar yukarıdaki ifadelerin yanlış olduğunu göstermiştir. Çalışanların arasındaki yaş farkları değil beceri farkları onların iş performanslarındaki değişkenliği açıklar. Yapılan araştırmalarda, çalışanlar para veya benzeri dış unsurların kendilerini motive etmediğini ancak başka insanların para ile motive olduklarını belirtmişlerdir. Ne yazık ki geçerlilik seviyesi daha yüksek olmasına rağmen yöneticiler yapılandırılmış görüşme tekniklerini tercih etmemektedirler. Bunun nedenleri arasında bu tekniğin kullanımının zor olması, ön çalışma ve daha fazla zaman gerektirmesi ve yöneticilerin ellerinden eleman seçmedeki inisiyatiflerini alması sayılabilir. Araştırmalar bağlamsal faktörlere göre sendikaların örgütlendikleri kurum üzerindeki etkilerinin olumlu veya olumsuz olabileceğini göstermişlerdir. Yararlanılan Kaynaklar Ahola, K., Honkonen, T., Iseometsä, E., Kalimo, R. Nykyri, E., Koeskinen, S., Aroma, A. Lönnqvist, J. (2006). Burnout in the general population results from the finnish health 2000 Study. Social Psychiatry Psychiatr Epidemiol, 41, 11-17. Ali, J. A. (1988). Scaling an Islamic work ethic. Journal of Social Psychology, 128 (5), 575-583. Amiot, C. E., Terry, D. J., Jimmieson, N. L., & Callan, V. J. (2006). A longitudinal investigation of coping processes during a merger: Implications for job satisfaction and organizational identification. Journal of Management, 32, 552-574. Arı, D. (2006). Antecedents and consequences of union commitment within cooperative and adversarial industrial relations climates. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Koç Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Argyle, M. (1989). The social psychology of work. Wisconsin: Penguin. Baritz, L. (1960). The servants of power: A history of the use of social science in American industry. New York: Wiley. 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası Brasher, E. E., & Chen, P. Y. (1999). Evaluation of success criteria in job search: A process perspective. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 72, 57-70. Binet, A. & Simon, T. (1905). New methods for the diagnosis of the intellectual level of subnormals. L’ Annee psychologique, II, 191-336. Becker, J. L., Milad, M. P., Klock S. C. (2006). Burnout, depression, and career satisfaction: cross-sectional study of obstetrics and gynecology residents. American Journal Obstetrics & Gynecology, 195(5), 1444-1449. Bliese, P. D., & Jex, S. M. (2002). Incorporating a multilevel perspective into occupational stress research: Theoretical, methodological and practical implications. Journal of Occupational Health Psychology, 7, 265-276. Buğra, A., Adaman, F. & İnsel, A. (2006). Çalışma hayatında yeni gelişmeler ve Türkiye’de sendikaların değişen rolü. Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu Araştırma Raporu. Cascio, W. F. (1995). Whither industrial and organizational psychology in a changing world of work? American Psychologist, 50(11), 928-939. Catalyst (2011, July). Work stress. Retrieved September 6, 2011, from http://www.catalyst.org/publication/231/work-stress Claus, L. (2003). Similarities and differences in human resource management in the European Union. Thunderbird International Business Review, 45, 729-755. Clegg, H. A. (1979). The Changing System of Industrial Relations in Great Britain. Oxford: Blackwell. Cohen-Charash, Y., & Spector, P. E. (2001). The role of justice in organizations: A meta-analysis. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 86, 278-321. Combs, J., Liu Y., Hall, A. Y., & Ketchen, D. (2006). How much do high performance work practices matter? A meta analysis of their effects on organizational performance. Personnel Psychology, 59, 501-528. Crampton, S. M., & Wagner, J. A., III. (1994). Perceptpercept inflation in microorganizational research: An investigation of prevalence and effect. Journal of Applied Psychology, 79, 67-76. Crouch, C. (1982), Trade unions: The logic of collective action. Glasgow: Fontana. Deci, E. L. (1975). Intrinsic motivation. New York: Plenum Press. 185 Drenth, P. J. D., Thierry, H., and de Wolff , C. J. (eds.) (1998) Handbook of Work and Organizational Psychology (2nd edn.), vol. i: Introduction to Work and Organizational Psychology. Hove: Psychology Press Ltd. Duxbury, L. E. & Higgins, C. A. (1991). Gender differences in work-family conflict. Journal of Applied Psychology, 76, 60-73. Erdogan, B., & Bauer, T. N. (2009). Perceived overqualification and its outcomes: The moderating role of empowerment. Journal of Applied Psychology, 94(2), 557-565. Ergin, C. (1993). Doktor ve Hemşirelerde Tükenmişlik ve Maslach Tükenmişlik Ölçeğinin Uyarlanması. R. Bayraktar ve İ. Dağ (Ed.) VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çalışmaları. Ankara VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Düzenleme Kurulu ve Türk Psikologlar Derneği Yayını. Flanders, A. 1970: Management and Unions. London: Faber & Faber. Freeman R. B. & Medoff, J. L. (1984). What do unions do? New York: Basic Books. Gallo, W. T., Hsun-Mei T., Fabla, T. A., Kasl, S. V., Krumholz, H. M., & Bradley, E. H. (2006). The impact of late-career job loss on myocardial infarction and stroke: A 10-year follow-up using the Health and Retirement Survey. Occupational and Environmental Medicine, 63, 683-687. Gilbreth, F. B. (1909). Bricklaying system. New York, NY: Clark. Goldthorpe, J.H., Lockwood, D., Bechhofer F., & Platt, J. (1968). The af_uent worker: Industrial attitudes and behaviour. Cambridge: Cambridge University Press. Hackman, R. J. & Oldham, G. R. (1980) Work redesign. Reading, MA.: Addison-Wesley. Hammer, T. H. & Avgar, A. (2005). The impact of unions on job satisfaction, organizational commitment, and turnover. Journal of Labor Research, 25, 241-266. Harter, J. K., Schmidt, F. L., & Hayes, T. L. (2002). Business-unit-level relationship between employee satisfaction, employee engagement, and business outcomes: A meta-analysis. Journal of Applied Psychology, 87, 268-279. Herzberg, F., Mausner, B. & Snyderman, B.B. (1959). The motivation to work. John Wiley: New York. Hough, J. R., & White, M. A. (2001). Using stories to create change: The object lesson of Frederick Taylor’s ‘’pig-tale’’. Journal of Management, 27, 585601. 186 Psikoloji Johnson, R. E., & Chang, C. (2006). ‘’I” is to continuance as ‘’We” is to affective: The relevance of the selfconcept for organizational commitment. Journal of Organizational Behavior, 27, 549-570. Judge, T. A., Bono, J. E., Thoresen, C. J. & Patton, G. K. (2001) The Job Satisfaction-Job Performance Relationship: A Qualitative and Quantitative Review. Journal of Applied Psychology, 127, 376-407. Kay-Shuttleworth, J. (1970). The moral and physical condition of the working classes employed in the cotton manufacture in Manchester. London, UK: A. M. Kelly. Kılıçarslan, A. ve arkadaşları (2006). Demographic, socioeconomic and educational aspects of obesity in an adult population. Journal of the National Medical Association, 98, 1313-1319. Koppes, L. L., & Pickren, W. E. (2007). Industrial and organizational psychology: An evolving science and practice. In L. Koppes (Ed.), The science and practice of industrial organizational psychology: The first hundred years (pp. 3-35). Mahwah, N. J.: Lawrence Erlbaum Associates. Krogstad, U., Hofoss, D., Veenstra, M., & Hjortdahl, P. (2006). Predictors of job satisfaction among doctors, nurses and auxiliaries in Norwegian hospitals: relevance for micro unit culture. Human Resources for Health, 4: 3. Landsberger, H. A. (1958). Hawthorne revisited: Management and the worker, its critics, and developments in human relations in industry. Ithaca, NY: Cornell University. Lepore, J. (2009). Not So Fast: Scientific management started as a way to work. How did it become a way of life? October 12, NewYorker. http://www.newyorker. com/arts/critics/atlarge/2009/10/12/091012crat_ atlarge_lepore#ixzz1v9SNEDA9 Levitt, S. D. & List, J. A. (2011). Was There Really a Hawthorne Effect at the Hawthorne Plant? An Analysis of the Original Illumination Experiments. American Economic Journal: Applied Economics, 3 (1): 224-238. Lewin, K. (1947). Frontiers in group dynamics, I. Human Relations, 1(1), 2-38. Likert, R. (1961), New Patterns of Management, McGrawHill. Luthans, F., Avey, J. B., & Patera, J. L. (2008). Experimental analysis of a web-based training intervention to develop positive psychological capital. Academy of Management Learning and Education, 7, 209 -221. Luthans, F., & Youssef, C. M. (2004). Human, social and now positive psychological capital management: Investing in people for competitive advantage. Organizational Dynamics, 33, 143-160. Macky, K. and Boxall, P. (2007). The relationship between ‘high performance work practices’ and employee attitudes: An investigation of additive and interaction effects. International Journal of Human Resource Management, 18 (4), 537-567. Marx, K. (1867), Capital (in, Marx Selections, by A. Wood, 1988), New York: Macmillan Publishing Company. Maslow, A. H. (1970). Motivation and personality, (2. ed), New York: Harper & Row. Maynard, D. C. & Feldman, D. C. (2011). Underemployment: psychological, economic, and social challenges. Springer. Mayo, E. (1933). The human problems of an industrial civilization. New York: Viking. McClelland, D. C. 1961. The achieving society. Princeton, NJ: Van Nostrand. McGregor, D. (1960) The human side of enterprise. New York: McGraw-Hill. Meyer, J. E & Allen, N. J. (1997). Commitment in the workplace: Theory, research, and application. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Meyer, J.P. & Herscovitch, L. (2001). Toward a general model of commitment. Human Resource Management Review, 11(3), 299-326. Meyer, J.P., Stanley, D.J., Herscovitch, L., & Topolnytsky, L. (2002). Affective, continuance, and normative commitment to the organization: A meta-analysis of antecedents, correlates, and consequences. Journal of Vocational Behavior, 61(1), 20-52. McKee-Ryan, F. M., Song, Z., Wanberg, C. R., & Kinicki, A. J. (2005). Psychological and physical wellbeing during unemployment: A meta-analytic study. Journal of Applied Psychology, 90, 53-76. Münsterberg, H. (1913). Psychology and industrial efficiency. Boston: Houghton Mifflin. Narayanan, L., Menon, S., Spector, P.E., (1999). Stress in the workplace: A comparison of gender and occupations. Journal of Organizational Behavior, 20, 63-73. Newsweek, (Feb 4, 2010) Lay Off the Layoffs. http:// www.thedailybeast.com/newsweek/2010/02/04/ lay-off-the-layoffs.html 6. Ünite - Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası Organ, D. W., & Ryan, K. (1995). A meta-analytic review of attitudinal and dispositional predictors of organizational citizenship behavior. Personnel Psychology, 48, 775-802. Parsons, H. M. (1974). What happened at Hawthorne? Science, 183(4128), 922-932. Patten, S. B., Wang, J. L., Williams, J., Currie, S., Beck, C. A., Maxwell, C. J. &, el-Guebaly, N. (2006). Descriptive Epidemiology of Major Depression in Canada. Canadian Journal of Psychiatry, 51, 84-90. Patterson, F (2001) Developments in work psychology: emerging issues and future trends. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 743: 81390. Pfeffer, J. (1998). The human equation. Boston: Harvard Business School Press. Purcell, J., & Sisson, K. (1983). Strategies and practice in the management of industrial relations. G. S. Bain (ed.), Industrial Relations in Britain. Oxford: Blackwell. Roethlisberger, F. J. (1941). Management and morale. Cambridge, MA: Harvard University Press. Rose, M. (1988). Industrial behaviour. London: Penguin. Spearman, C. (1904). “General İntelligence” Objectively determined and measured. The American Journal of Psychology 15, 201-292. Spector ve arkadaşları (2001). Locus of control and well-being at work: How generalizable are western findings? Academy of Management Journal, 45, 453-466. Staw, B., Bell, N. and Clausen, J. (1986). The dispositional approach to job attitudes: A lifetime longitudinal test. Administrative Science Quarterly, 31: 56-77. Tansel, A. (1998). Wage earners, self-employed and gender in the informal sector in Turkey. Economic Research Forum Working Paper Series. www.erf.org.eg Taylor, W. F. (1911). The principles of scientific management. New York: Harper & Brothers. Thurstone, L. L (1938). Primary mental abilities. Chicago: University of Chicago Press. Trist, E. L., & Bamforth, K. W. (1951). Social and psychological consequences of the long wall method of coal-getting. Human Relations, 4: 1-38. Tsui, A., Pearce, S. J., Porter, L. & Tripoli, A. (1997). Alternative approaches to the employee-organization relationship: Does investment in employees pay off? Academy of Management Journal, 40, 10891121. 187 Verquer, M.L., Beehr, T.A. and Wagner, S.H. (2003). A meta-analysis of relations between person-organization fit and work attitudes. Journal of Vocational Behavior, 63, 473-489. Viteles, M. S. (1932). Industrial psychology. New York: Norton. Wasti, S.A. (2000). Örgütsel bağlılığı belirleyen evrensel ve kültürel etmenler: Türk kültürüne bir bakış. editör: Z. Aycan, Türkiye’de yönetim, liderlik ve insan kaynakları uygulamaları (sayfa 201-224). Türk Psikologlar Derneği Yayınları no: 21, Ankara. Weber, M. (1905). The protestant ethic and the spirit of capitalism. (translated by Peter Baehr and Gordon C. Wells) Penguin Books, 2002. West, M. A., Borrill, C., Dawson, J., Scully, J., Carter, M., Anelay, S., Patterson, M., & Waring, J. (2002). The link between the management of employees and patient mortality in acute hospitals. The International Journal of Human Resource Management, 13, 1299-1310. Whitener E. (2001). Do “high commitment” human resource practices affect employee commitment? A cross-level analysis using hierarchical linear modelling. Journal of Management, 27, 515-535. Wrege, C. D., & Perroni, A. G. (1974). Taylor’s pig-tale: a historical analysis of Frederick W. Taylor’s pigiron experiments. Academy of Management Journal, 17, 6-27. 7 PSİKOLOJİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Örgütsel Davranış biliminin kapsamını tanımlayabilecek ve güncel gelişmelerin hangi konuları ön plana çıkardığını tespit edebilecek, Çalışma koşulları, yönetim unsurları ve kişisel özelliklerin etkileşiminin örgüt içi davranışları nasıl belirlediğini çözümleyebilecek, Bireysel veya grupla alınan kararlarda hataları azaltmak için dikkat edilmesi gereken unsurları saptayabilecek, Liderlik kuramları arasındaki farkları ayırt edebilecek ve dünya çapındaki liderlerin hangi özelliklere sahip olması gerektiğini tartışabilecek, Örgüt kültürünü sınıflandırabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Algı Değerler İş Stresi Karar Verme Kişilik • • • • Liderlik Motivasyon Örgüt Kültürü Rasyonellik İçindekiler Psikoloji Örgütsel Davranışa Giriş • ÖRGÜTSEL DAVRANIŞ NEDİR? • ALGILAR VE KARAR VERME • DAVRANIŞLARI BELİRLEYEN KİŞİSEL ÖZELLİKLER • MOTİVASYON KURAMLARI • LİDERLİK • ÖRGÜT KÜLTÜRÜ Örgütsel Davranışa Giriş ÖRGÜTSEL DAVRANIŞ NEDİR? Örgütsel Davranış, kâr amaçlı olsun veya olmasın, her türlü kurum ve örgütte gözlemlediğimiz davranışları, kişiler arası etkileşimleri ve yönetim süreçlerini anlamaya, çözümlemeye ve bunlarla ilişkili sorunları gidermeye yönelik yöntemler geliştiren bir çalışma alanıdır. Kişilerin davranışlarını tamamıyla akla dayalı olmayıp, duygulardan ve çevre koşullarından etkilenebilmektedir. Örgütsel Davranış, insan davranışlarının bu karmaşık yapısını inceleyen ve olumlu veya olumsuz sonuçlara dair öngörüde bulunmayı amaçlayan bir bilim dalıdır. Temel kavramların tanımlanması sürecinde psikoloji ve sosyolojiden, bazı yönleriyle antropolojiden beslenmiştir ancak yıllar içinde kendine özgü araştırma konuları geliştirmiştir. Örgütsel Davranış, psikoloji biliminden öğrenme, kişilik, duygular, karar verme süreçleri, grup dinamikleri ve benzeri konularda esinlenmiştir; diğer yandan, güç, çatışma, örgütlenme ve benzeri konularda Sosyoloji biliminden katkı almaktadır. Antropolojinin değerlere ve kültürlerarası karşılaştırmaya odaklı bakışı da Örgütsel Davranış’ın önemli bir unsurudur. Örgütsel Davranış’ın incelediği başlıca konular şunlardır: Algı süreci ve karar verme, kişilik, değerler, isteklendirme ya da güdülenme, iş doyumu, çalışanı güçlendirme, esnek çalışma biçimleri, örgütsel yapılar, örgüt kültürü, örgütte değişim, grup dinamikleri, takım çalışması, iş stresi, işe yabancılaşma, iş-yaşam dengesi, duygusal emek, güç ve örgüt içi politika, örgüt içi demokrasi, anlaşmazlıkların çözümü, iletişim, liderlik. Örgüt (organizasyon) Belirli bir amaç doğrultusunda bir araya gelmiş, iki ya da daha fazla insanın eş güdümlü hareketinden oluşan ve süreklilik arz eden birim ya da birliktelik. Şekil 7.1 Örgütlerdeki başlıca etkenler. 190 Psikoloji Yöneticilerin Görevleri Yönetim işlevleri planlama, örgütleme, yöneltme ve denetlemeden oluşur. Tablo 7.1 Yöneticilerin rol ve görevleri (Mintzberg, 1973). Örgütsel Davranış örgüt ve kurumlardaki tüm kişilerle ilgili olmakla birlikte, bu bilim dalının elde ettiği bulgulardan öncelikli olarak yönetici konumundakilerin faydalanacağı (ya da faydalanması gerektiği) düşünülür. Bunun nedeni, yönetici vasfını taşıyan kişilerin farklı işlerle aynı anda uğraşıyor olmasıdır. Yöneticilerin yerine getirmesi gereken temel işlevler şöyle sıralanabilir: • Planlama - Her şirket ve kurumun belli hedefleri vardır ve bu hedeflere ulaşmak için yapılacak tüm iş ve uygulamaların geniş bir bakışla planlanması gerekmektedir. Özellikle üst düzey yöneticiler bu tür stratejik planlamadan sorumlu olmaktadır. • Örgütleme - Her şirket veya kurumun bir yapılandırmaya ihtiyacı vardır. İşlerin ve sorumlulukların tanımlanması, hangi faaliyetlerin kimler tarafından yürütüleceğinin belirlenmesi, örgütte farklı kademelerde bulunan kişilerin birbirleriyle nasıl çalışacağının bazı kurallara bağlanması gerekmektedir. • Yöneltme - Örgüt demek insan demektir. Çalışanların, gerek kendi ihtiyaçları gerek örgütün beklentileri çerçevesinde, doğru yöntemlerle isteklendirilmesi gerekir. İç iletişimin etkinliği ve anlaşmazlıkların çözümü de yöneltme işlevi altındadır. • Denetleme - Her tür örgüt ve kurumda, elde edilen sonuç ve çıktıların önceden belirlenen hedeflerle uyumlu olup olmadığının değerlendirilmesi gerekir. Yöneticiler, performansta bir aksama ya da gerileme olmaması için, faaliyetleri ve çalışanları denetlemekle yükümlüdür. Ünlü yönetim düşünürü Mintzberg, 1960’ların sonlarında gerçekleştirdiği bir çalışmadan yola çıkarak yöneticilerin on farklı rol ve görevi olduğundan bahsetmiştir. Bu rollerin bir bölümü kişilere yöneliktir. Örneğin, mezuniyet töreninde öğrencilere diplomalarını teslim eden bir dekan için, sembolik bir görevi yerine getirmektedir, denebilir. Mintzberg’ün sınıflandırmasına göre, kişilere yönelik roller yanındaki diğer roller bilgiye dayalı ve karar almayla ilgili rollerden oluşmaktadır. Aşağıdaki tablo tüm bu rolleri özetlemektedir. Kişilere yönelik roller Sembol Kurum, örgüt ya da şirketin sembolü olarak hareket eden kişi Lider Çalışanların isteklendirilmesinden ve yönlendirilmesinden sorumlu kişi Bağlantı Kuruma bilgi ve yarar sağlayan dış kaynak ve kişilerle irtibatı sağlayan kişi Bilgiye dayalı roller Gözleyen Dışarıdan ve içeriden gelen çok sayıda bilgiyi harmanlayan, analiz eden “izleme odası” konumundaki kişi Aktaran Dışarıdan ve içeriden gelen bilgilerin çalışanlara doğru biçimde ulaştırılmasını sağlayan kişi Sözcü Organizasyonun hedeflerini, faaliyetlerini ve elde ettiği sonuçları, tüm paydaşlara ve toplumun geneline aktarmakla yükümlü kişi Karar almayla ilgili roller Girişimci Gelişen fırsatları tespit eden ve bunlardan yarar sağlamak için gerekli projelerin hazırlanmasında öncülük yapan kişi Çözen Kurumun beklenmedik olumsuz olaylar karşısında gerekli önlemleri almasını sağlamakla yükümlü kişi Paylaştıran Örgüt içindeki paylaşımla ilgili kararlara imza atan kişi Müzakereci Kurumun yaptığı önemli görüşmelerde müzakereci olarak yer alır 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş 191 Değişen Dünyada Örgütsel Davranış Yeni yüzyılla birlikte, gerek ülke ekonomileri gerek iş yapma biçimleri önemli değişikliklere uğruyor. Uluslararası ortaklıkların ve rekabetin artması, teknolojinin ortaya koyduğu olumlu ve olumsuz tüm sonuçlar, genel olarak çalışanların eğitim düzeylerinin ve becerilerinin yükseliyor olması, dikkate alınması gereken süreçlerdir. Kadınların işgücüne katılımı, şirket küçülmeleri, esnek yapılanma ihtiyacı ve geçici çalışanların oranındaki artış, var olan tüm kavram ve kuramların gözden geçirilmesini gerektirmektedir. Günümüzde şirketlerle çalışanlar arasındaki ilişkiler giderek esnekleşmekte, karşılıklı olarak beklentiler daha kısa vadeli bir bakış çerçevesinde şekillenmektedir. Bu yeni sistemde, çalışan bağlılığı benzeri bir kavramın neye karşılık geldiğinin çözümlenmesi gerekmektedir. Küresel ekonomide iş gören şirketlerin dikkate alması gereken diğer bazı gelişmeler şöyledir: Uluslararası görevler - Dünya ekonomisi ile bütünleşmiş ülkelerdeki şirketlerin yöneticileri artan bir sıklıkla yurt dışı görevlerine atanmaktadır. Kendi ülkesi dışında görev alan bir yöneticinin başarılı olabilmesi için, kültürel zekâya ve dünyaya açık, küresel bir bakışa sahip olması gerekir. Farklı kültürlerden insanlarla çalışmak - Yurt dışı görevinde olmasa dahi, bir çalışanın farklı kültürden bir çalışanla iş yapma olasılığı artmıştır. Farklılıkları gözetecek bir yönetim ve iletişim, giderek önem kazanmaktadır. Ekonomik düzene ilişkin değerler - Serbest piyasa anlayışı dünyanın belirli bölgelerinde kabul görmüş olmakla birlikte, gelir adaletsizlikleri ve bazı skandallar, var olan sistemin sürdürülebilirliğinin sorgulanmasına yol açmıştır. Yöneticilerin ekonomiye ve sosyal düzene ilişkin farklı değerlere duyarlı olması gerekmektedir. Etik iş yapma anlayışının yaygınlaştırılması da önemli bir gündem maddesidir. Dış kaynak kullanımı ve işgücü göçleri - Büyük şirketler maliyetleri düşürebilmek için, emek piyasasının büyük ve ücretlerin düşük olduğu coğrafyalara yatırım yapmaktadır. Diğer yandan, sosyoekonomik koşulları zayıf olan ülkelerin bazı vatandaşları, iş olanaklarına kavuşabilmek adına yasal ya da yasa dışı yollardan gelişmiş ekonomilere doğru yönelmektedir. Yöneticilerin, gelişmelerin toplumsal etkilerini dikkatle ele alması ve şirket çıkarları ve sosyal duyarlılık arasında bir denge gözetmeleri gerekir. Örgütsel Davranış açısından dikkate alınması gereken bir başka olgu, dünya nüfusunun yaklaşık olarak % 25’ini oluşturan 15-29 yaş aralığında Y Kuşağı’nın yükselişidir. Şirketler ve yöneticiler, iş yaşamında söz sahibi olmaya başlayan bu kuşağın ihtiyaçlarına doğru şekilde cevap verebilmek için bazı yeni uygulamaları hayata geçirme çabasında. X Kuşağı olarak bilinen 1965-1980 doğumlular ile Y Kuşağı olarak bilinen 1981-2000 doğumlular arasındaki bazı farklar Tablo 7.2’de belirtilmiştir. Küresel Bakış ve Anlayış Kişinin gerek yerel gerek küresel düzlemdeki stratejik ve kültürel gerçeklikleri kavramasına olanak veren bilişsel durumdur. Küresel bir bakış ve anlayış kazanabilmek için, kozmopolitan değerleri benimsemek, olaylara ve sorunlara farklı açılardan bakma becerisi göstermek gerekir (Levy, Beechler, Taylor ve Boyacıgiller, 2007). 192 Psikoloji Tablo 7.2 X Kuşağı ile Y Kuşağı arasındaki bazı farklar. X Kuşağı (1965-1980 arasında doğanlar) Y Kuşağı (1981-2000 arasında doğanlar) Daha şüphecidir. Daha hoşgörülüdür. Çalışmak bir meydan okumadır. Çalışmak bir araçtır. Girişimci ruha sahiptir. Katılımcı ruha sahiptir. Kuralları unutup, kendi bildiği gibi çalışmak Parlak fikirli, yaratıcı insanlarla birlikte çalışmak ister. ister. Kuşak farklarıyla ilgili bir raporun tamamını bu adreste görebilirsiniz: http://www.haworth.it/it/content/download/8985/545554/file/Oxygenz-Report_2010_EN.pdf (ingilizce) ALGILAR VE KARAR VERME Algıda seçicilik: Herhangi bir durum, olay ya da kişiyi değerlendirirken, kişinin eğitimi, ilgi alanları, deneyimleri ve tutumlarına bağlı olarak bazı bilgilere ve uyaranlara daha fazla dikkat göstermesidir. Resim 7.1 Edward L. Thorndike (18741949) Kaynak: http:// en.wikipedia.org/ wiki/Edvard_ Thorndike Örgütsel Davranış’ın ele aldığı sorulardan bir başkası, algıların, kişiler ve olaylar hakkında fikir geliştirmemize ve karar vermemize nasıl etki ettiğini açıklamaktır. Gündelik hayatta etrafımızda birçok gelişme olduğundan, bir bilgi yığını karşısında kalmaktayız. Bireylerin rasyonel karar vermesi ve buna uygun davranışları gösterebilmesi için, çok farklı kaynaktan akan bilgileri süzgeçten geçirmesi ve kendi ön yargılarının farkında olması gerekir. Ancak, emek ve zaman gerektirdiği için, kişiler çoğu zaman rasyonellikten kopar ve bazı kalıplar içinde düşünme eğilimde olur. Uyaranların tamamını kavrayabilmek zor olduğundan, kişiler bazı durumlarda aşağıdakilere benzer kestirme yollara başvurur: Algıda seçicilik - Herhangi bir durum, olay ya da kişiyi değerlendirirken, kişinin eğitimi, ilgi alanları, deneyimleri ve tutumlarına bağlı olarak bazı bilgilere ve uyaranlara daha fazla dikkat göstermesidir. Algıda seçicilik, hızlı karar vermemize olanak sağlamakla birlikte, “resmin tamamını” görmemize ve doğru değerlendirme yapmamıza engel teşkil edebilir. Hale etkisi - Tek bir özelliğine bakarak (zekâ, girişkenlik, dış görünüm vb.) bir kişi hakkında genel anlamda olumlu izlenim geliştirmek. Hale etkisi kavramı ilk olarak Edward L. Thorndike (1874-1949) tarafından ortaya atılmış, daha sonra birçok başka araştırmacı tarafından ele alınmıştır. Sosyal psikolojinin öncülerinden Solomon Asch (1907-1996) tarafından yapılan bir çalışma bunlara güzel bir örnektir. Deneyde iki farklı gruba birer sıfat listesi verilmiş ve katılımcılardan bu sıfatlara sahip bir kişinin nasıl biri olduğunu tarif etmeleri istenmiştir. Birinci gruba verilen sıfat listesinde “zeki, becerikli, sıcakkanlı, iş bitirici, çalışkan, azimli, dikkatli” yer alırken, diğer gruba verilen listeye “zeki, becerikli, mesafeli, iş bitirici, çalışkan, azimli, dikkatli” yazılmıştır. Diğer tüm sıfatlar aynı olmakla birlikte sıcakkanlı yazan birinci listeyi okuyanların kişi hakkında daha olumlu yargıya vardığı tespit edilmiştir. Karşılaştırma etkisi - Bir kişiyi, yakın zamanda karşılaştığımız diğer kişilerle karşılaştırma yapmadan değerlendirmek kolay değildir. Art arda yapılan sunum- 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş 193 larda veya iş görüşmelerinde karşılaştırma etkisinin izleri görülebilir. Sizden önce görüşmeye giren kişilerin nitelikli mi zayıf adaylar mı olduğu değerlendirmenizde önemli fark yaratabilir. Kalıp yargılar - İnsanlar ve topluluklar, cinsiyet, yaş, etnik köken ve benzeri sınıflandırmalardan yola çıkarak kalıp yargılar geliştirebilir. “Yaşlı çalışanların yeni beceriler edinmesi zordur” benzeri bir düşünce kalıp yargıya örnektir. Bu tür keskin yargılar yanlış kararlar vermemize yol açar; daha ileri boyutlarda ise ırkçılık benzeri vahim eğilimlere zemin hazırlar. Karar Verme Doğru karar verebilmek hem kişiler hem örgütler için önemlidir. İş hayatında alınan birçok karar ilk başta sağlıklı gibi durmakta ancak daha sonra bu kararların eksik ya da yanlış olduğu görülmektedir. Sorunun temelinde, elimizdeki sınırlı bilgi ve kaynaklarla ancak bir dereceye kadar rasyonel karar verebileceğimiz gerçeği yatar. Alınan kararların çok büyük bir kısmında, olası seçenekler arasından en iyisinin değil, var olan koşullar altında en kolay kabul görebilecek seçeneğin hayata geçtiği görülecektir. Bir önceki bölümde özetlenen, algıyla ilişkili kestirme yollar da karar süreçlerini ciddi anlamda etkiler. Rasyonel karar almada... Sınırlı rasyonellik kavramına göre... İlgili tüm kişi ve unsurlar hesaba katılarak, durum kapsamlı bir şekilde incelenmelidir Sorun kolay anlaşılır, basit bir biçimde ele alınır. Doğru ve konuyla bağlantılı bilgiler kullanılmalıdır. Eksik ve zaman zaman konuyla ilgili olmayan bilgiye başvurulur. Birkaç çözüm seçeneği geliştirilmelidir. Bilinen, hâlihazırda geçerli çözümlere benzer çözümler geliştirilir. En yüksek değeri katan çözüm seçilmelidir. İlk kabul gören çözüm benimsenir. Temel atıf hatası kavramlaştırmasına göre, başkalarında gözlemlediğimiz davranışları açıklarken, kişilik özellikleri, kişinin ahlaki değerleri ve inançları benzeri içsel etkenleri ön plana çıkarma, ekonomik zorluklar, toplumsal baskı, yoksunluk, çevre koşulları gibi dışsal ya da duruma bağlı etkenlerin payını küçümseme eğiliminde oluruz. Sık karşılaşılan bir diğer atfetme yanlışı ise başarılarımızı kendi olumlu özelliklerimize ve yeteneklerimize bağlarken, başarısızlıkları kendi dışımızdaki koşullara ve etkenlerle açıklama eğilimidir. Diyelim ki bir çalışma arkadaşınız işe geç kaldı ve sunum yapması gereken toplantıyı kaçırdı. Bu durumu arkadaşınızın umursamaz veya iş ahlakının zayıf olmasına mı bağlarsınız, yoksa iş yükünün ağır olmasına veya o günkü yoğun trafiğe mi? Elbette, hakkında daha fazla bilgi sahibi olduğumuz kişiler hakkında bundan daha kapsamlı bir değerlendirme yaparız. Yukarıdaki örneğe dönersek, çalışma arkadaşımızın neden geç kaldığını anlamak için üç temel soruya cevap ararız: Tablo 7.3 Sınırlı rasyonelliğin etkileri. Temel Atıf Hatası Başkalarında gözlemlediğimiz davranışları açıklarken içsel etkenleri ön plana çıkarma, dışsal ya da duruma bağlı etkenlerin payını küçümseme eğilimi. 194 Psikoloji Sınırlı rasyonellik Sınırlı bilgi, zaman ve kaynakla rasyonel karar almanın imkânsız olması; buna bağlı olarak, karar verici konumundaki kişilerin en uygun seçenek yerine kolay kabul görecek karara yönelmesi. • Başkalarıyla benzerlik - Hemen herkes bu koşullar altında benzer davranışı mı gösterir? • Ayırt edicilik - Bu kişi başka koşullarda da aynı şekilde mi davranır? Yani, çalışma arkadaşımız sadece işte değil özel yaşantısında, örneğin arkadaşlarıyla buluşmalarına da mı geç kalan biridir? • Tekrar ederlik - Kişi bu davranışı başka zamanlarda da gösteriyor mu? Yani daha önce işe geç kaldığı oldu mu? Başkalarıyla benzerlik ve ayırt ediciliği yüksek, tekrar ederliği düşük ise davranışı dış etkenlere bağlama eğiliminde oluruz. O gün hemen herkes işe geç kalmışsa arkadaşınız işte ve özel yaşantısında saatlere uyan biri ise toplantıya geç kalmasını dış etkenlerle açıklamanız gerekecektir. Daha iyi kararlar verebilmek için farkında olunması gereken bir başka husus da “yanlış kararda ısrar etme” olarak adlandırılabilecek durumdur. Hatalı olduğu görüldüğü hâlde, bazı kişiler kararını tekrarlama, hatta kararı giderek daha kuvvetli bir şekilde savunma eğilimine girer. Ancak, yanlış bir karara saplanılması iş dünyasında milyonlarca liralık zarar anlamına gelebilir. İnsanlar ya da yöneticiler neden bu tür bir yanlışa kapılır? Genel olarak bakıldığında, hata yapıldığının kabul edilmesinin zor olduğunu, kişilerin verdikleri bir karardan dönmelerinin kendilerini beceriksiz, yetersiz göstereceğinden endişe duyduklarını söyleyebiliriz. Kişilerin bu zaafın farkında olması, hem kendileri hem kararlardan etkilenecek diğer kişiler, hem de örgütün geneli bakımından yararlıdır. Karar vermeyi olumsuz etkileyen kestirme algılamaları ve atıf hatalarını nasıl aza indirebiliriz? Gündelik hayatta sıkça kullandığımız “hatanın neresinden dönülse kârdır” sözünün pratiğe dönüştürülmesi için alınabilecek bazı önlemler mevcuttur. Bunların başında, şirketlerin “öğrenme kültürü” dediğimiz bilinci yerleştirmesi gelir. Kişileri şirket içi ya da dışında eğitime tabi tutmak olumlu sonuçlar elde edilmesi için tek başına yeterli değildir. Öğrenen konumundaki kişilere, eğitimlerde edindikleri bilgi ve becerileri işe aktarma ve uygulama olanağının yaratılması gerekir. Yöneticilerin bu uygulama fırsatlarını hazırlaması ve öğrenmenin değerli olduğunu gösteren bir çalışma iklimine zemin hazırlaması gerekir. Öğrenme, kişilerin soruna farklı açılardan bakabilmesini, birden çok çözüm üzerinde çalışabilmesini sağlar. Dolayısıyla öğrenme kültürüne sahip örgütlerde karar verme süreçlerinin daha sağlıklı, rasyonelliğe daha yakın olacağı beklenmelidir. DAVRANIŞLARI BELİRLEYEN KİŞİSEL ÖZELLİKLER Bir bilim dalı olarak Örgütsel Davranış’ın temel amacı, kişilerin çalışma ortamında hangi dürtü, bakış ve beklentilerle hareket ettiğinde ne tür sonuçların ortaya çıktığını, ne tür durumda hangi duyguların yüzeye taşındığını, geniş bir çerçevede ele almak ve açıklamaktır. Bu türden incelemeler, kişinin çevre koşullarıyla etkileşimini anlamaya yöneliktir ve her biri tek başına araştırma konusu olan bir dizi konuyu kapsamaktadır. Alttaki bölümlerde, bu konular arasında en önemli olanlardan kişilik özellikleri ve değerler hakkındaki yaklaşımları ele alacağız. 195 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş Kişilik Nedir? Bir gazete yazısında Muhammed Ali’nin kişileri dörde ayırdığından bahsedilmiştir. Ünlü boksörün bu sözlerini, bazı kişilerin dışarıdan sert gözükmekle birlikte içlerinde yumuşak olmalarına atfen sarf ettiği bilinmektedir. Muhammed Ali bu sınıflamayı yaparken bazı meyve isimlerini kullanmıştır: Hem dışarıdan bakınca hem içi yumuşak olan kişiler “üzüm” gibidir; dışı sert içi yumuşak olan kişiler ise “ceviz.” Pekiyi bilim kişilik hakkında ne diyor? Kişilik, bir insanın duyuş, düşünüş, davranış biçimlerini etkileyen etmenlerin kendine özgü görüntüsüdür. Kişiliğin oluşmasında, doğuştan gelen özellikler yanında çevrenin etkisi de önemli rol oynamaktadır. Bireyin biyolojik ve psikolojik, kalıtsal ve edinilmiş bütün yeteneklerini, güdülerini, isteklerini, duygusal ve bilişsel eğilimlerini, alışkanlıklarını, davranış kalıplarını içine alır. Klasik kişilik kuramları daha çok tek bir özelliğe odaklanmıştır. Bunlar arasında, dışadönüklük, kontrol odağı (Rotter, 1966), kendini izleme (Snyder, 1974) sayılabilir. Günümüzde yaygın olarak kullanılan kişilik testlerinden biri, Robert R. McCrae ve Paul T. Costa tarafından, 1970’lerden günümüze kadar adım adım geliştirilmiştir. Costa ve McCrae kişiliği beş boyutta ele alır. Dışadönüklük, kişinin cana yakın, enerjik, neşeli, heyecan arayan ve baskın biri olmasını tarif eder. Deneyimlemeye açık olma, kişiler arasındaki yaratıcılık, analitik bakma, başka görüşlere açık olma ve duyarlılık farkları gösterir. Geçimlilik boyutunda yüksek skoru olan biri diğerlerine göre daha alçak gönüllü olup, iş birliğine inanmaktadır; bu boyutta düşük skora sahip olanlar ise şüpheci, rekabetçi, ihtiyatlı kişilerdir. Duygusallık ya da başka bir deyişle duygusal denge kişinin ne kadar eleştiriye açık, strese toleranslı ya da endişeli ve gergin olduğunu göstermek için kullanılır. Son olarak, sorumluluk ya da ilkeli olma boyutunda kişilerin sistemli, azimli ve titiz olup olmadığına bakılmaktadır. Kişilik, bir insanın duyuş, düşünüş, davranış biçimlerini etkileyen etmenlerin kendine özgü görüntüsüdür. Resim 7.2 Muhammed Ali. Kaynak: http:// www.cnnturk. com/fotogaleri/ yasam/ diger/2012/01/18/ muhammed.ali.70. yasinda/13356.7/ index. html#photoGal 196 Psikoloji Tablo 7.4 Kişilik boyutları ve karşılığı olan özellikler. Yüksek olduğunda Ortalama skorlarda Duygusallık Aşırı hassas, duygusal olup, sıklıkla üzüntü yaşamaya eğilimlidir. Genelde sakindir ve stresle başa çıkmada Stresli durumlarda bile başarılı olur ancak dayanıklı ve endişesiz zaman zaman suçluluk, kalabilmektedir. öfke ve üzüntüye kapılır. Dışadönüklük Hareketli ve coşkuludur. Çoğu zaman başkalarıyla bir arada olmayı tercih eder. Ne çok ne az şevkli veya hareketlidir. Kendisiyle baş başa kalmayı, başkalarıyla beraber zaman geçirmek ile aynı derecede önemser. Yeni deneyimlere Deneyimlemeye açıktır. İlgi alanları açık olma geniştir ve hayal gücü kuvvetlidir. 1 Düşük olduğunda Görece içe kapanık, sessiz ve ciddidir. Tek başına kalmayı ya da yalnızca yakın birkaç arkadaşıyla beraber olmayı tercih eder. Eskiyle yeni arasında bir denge arar. Hâlihazırda Gerçekçi, geleneksel iş gören çözümlerle ve tercihleri belirli bir yetinebilir ancak yeni kişidir. yöntemlere kapalı da değildir. Şüpheci, dik başlı ve hırslıdır. Kızgınlığını açıkça ifade etmekte sakınca görmeyebilir. Geçimlilik Şefkatli, sevecen, Genelde sıcaktır, güven çatışmadan sakınan bir verir ancak bazen inatçı kişidir. ve hırslı olabilir. Sorumluluk, ilkeli olma Çok düzenli olmayan, Düzenli ve ayrıntıcıdır. Net hedefleri olmakla zaman zaman ihmalkâr Yüksek standarda birlikte, çalışmayı bazen davranan bir kişidir. sahip olup, hedeflerini göz ardı edebilmektedir. Çoğu zaman, plan başarmaya odaklanır. yapmayı önemli görmez. Çalışanları seçme ve işe yerleştirmede sıklıkla kullanılan kişilik testlerinin en önemli avantajı, karşılaştırmaya imkân veren, ölçülü sonuçlar sağlamasıdır. Bu sonuçların elde edilmesi, kayırmacılığın önüne geçilmesinin yanı sıra, kişilerin zaman içindeki değişimlerinin izlenmesi bakımından da birtakım kolaylıklar sağlamaktadır. Ancak, kişilik testlerinin bazı olumsuz yönleri de bulunmaktadır. Sizce bu sakıncalar nedir? Değerler Parsons and Shils (1951) ve Kluckhohn and Strodtbeck (1961) tarafından yapılan ilk kapsamlı çalışmalardan bugüne değerler, sayısız araştırmada ana değişken olarak kullanılagelmektedir. Günümüzde kültürler arası karşılaştırmaların temel konularından biri olan değerler, akademi ve üniversiteler kadar devlet kurumları, danışmanlık şirketleri, hatta medyanın ilgisini çeken bir mesele olmaya devam etmektedir. Değerlerin bireyler, örgütler ve uluslar gibi, farklı analiz düzeylerindeki birçok olgunun ve farkın açıklanmasında kullanılması alışılageldik bir durumdur. Bireylerin değer sistemlerini anlamaya yönelik çalışmaların başında Shalom Schwartz tarafından geliştirilen model gelir. Modele göre, çeşitli kuramcıların üzerinde uzlaştıkları tanımlamalardan yola çıkarak değerler inanç olarak tanımlanır ve duygularla iç içe geçtiğini varsayılır. Değerler, tek eylem ya da duruma özgü olmayıp, kişiye her alanda yön gösterici olma özelliğini taşır. Örneğin, itaatkârlığa değer 197 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş veren bir kişi, işte, okulda, aileyle ya da arkadaşlarla ilişkilerinin tümünde buna göre davranacak ya da tepki verecektir. Kişi, kendisi için taşıdığı öneme göre değerleri bir sıralamaya alacaktır. Schwartz değerler hakkında şunları ifade etmiştir: “Değerlerimiz dediğimiz zaman, yaşamımızda nelerin önemli olduğunu düşünürüz. Hepimiz, farklı önem derecelerine sahip çok sayıda değeri barındırmaktayız. Belirli bir değer, bir kimse için çok önemli iken, bir başkası için önemsiz olabilir. (güvenlik, bağımsızlık, bilgelik, başarı, iyilik, zevk)” Modele göre, insanların evrensel gereksinimleri olarak tanımlanabilecek, farklı ihtiyaçları temsil eden on farklı değer vardır. Bunlar başarı, güç, hazcılık, uyarılım, özyönelim, evrenselcilik, iyilikseverlik, geleneksellik, uyma ve güvenlik olarak adlandırılmaktadır. Bu değerler, iki ana boyutta, yeniliğe açıklık-korumacı yaklaşım karşıtlığı ve özaşkınlık-özgenişletim karşıtlığı olarak sınıflandırılabilmektedir. Yeniliğe açıklık, bireylerin duygusal ve düşünsel ilgilerini önceden kestirilemeyecek biçimlerde izlemeleri anlamına gelen özyönelim, uyarılım ve hazcılık değerlerinden oluşmaktadır. Korumacı yaklaşım ise bireylerin yakın oldukları kişi ve geleneklerle ilişkilerindeki süreklilik ve belirliliği temsil eden geleneksellik, uyma ve güvenlik değerlerini içermektedir. Schwartz’ın değer listesinin ikinci ana ekseni, özaşkınlık-özgenişletim olarak adlandırılmaktadır. Bu boyutun özaşkınlık yönü, bireyin, yakın ya da uzak tüm insanların ve doğanın yararı için, kişisel amaçlarından feragat etmesi anlamındaki evrenselcilik ve iyilikseverlik değerlerini içerir. Özgenişletim yönü ise bireyin, başkalarının zararına bile olsa kendi çıkarlarını ön plana çıkarması anlamına gelen güç ve başarı değerlerinden oluşmaktadır. Şekil 7.2 Schwartz’a göre değerler düzeni. 198 Tablo 7.5 Ana değer boyutlarının çalışmayla ilgili beklentilere etkisi. Psikoloji Ana boyut Değerler Kişinin çalışmadan ilk beklediği Özaşkınlık Evrenselcilik, iyilikseverlik Topluma katkı Yeniliğe açıklık Hazcılık, uyarılım, özyönelim Farklılık Özgenişletim Başarı, güç Saygınlık Korumacı yaklaşım Geleneksellik, uyma, güvenlik Maddi güvence MOTİVASYON KURAMLARI Çalışanların içten gelen bir dürtüyle zevk alarak veya yaptıklarında anlam bularak çalışıyor olması önemlidir. Elbette, çalışmayla elde edilen gelir ve maddi imkânlar hayatın gerçeği durumundaki zorunlu ihtiyaçları karşılamamıza yarayan, belirleyici unsurlardır. Ancak, bireylerin çalışma ortamındaki memnuniyeti ya da memnuniyetsizliği bu tür kazanımlardan daha derin izler bırakabilmektedir. Yöneticilerin işletmenin hedefleri yanında çalışanların hangi yönelimlerle hareket ettiğini anlamaları gerekir. Bu bölümde, çalışma hayatının en önemli konularından, motivasyon, iş doyumu ve bunlarla ilişkili önemli bir kavram olan örgütsel bağlılığı ele alacağız. Motivasyon (güdülenme), bireyin bir ihtiyacının farkına varması, bu eksiğin yarattığı psikolojik gerilimi gidermek üzere, ilgili hedef kapsamında eyleme geçmesi olarak tarif edilebilir. Bireyi harekete geçirip, davranışa sevk eden bu dürtü, iç kaynaklı ya da dış kaynaklı olabilir. İnsanın içinden gelen ve kendi kendini besleyen etki içsel güdülenmedir. İçsel güdülenen bir birey kendisi istediği için çaba sarf etmekte ve ödülü kendi kendisine vermektedir. Yapılan işten alınan zevk ve tatmin bu güdülenmenin göstergesidir. Bireyler bazen dışsal nedenlerle harekete geçer. Bireyin istenen davranışlara dış kaynaklı olarak yönlendirilmesinde örgüt, çevre veya üstler tarafından konulan ödüller söz konusudur. Dış kaynaklı motivasyonda tatmin, işin kendisinde ya da yapılışında değil, iş yapıldıktan, eylem sona erdikten sonra ortaya çıkmaktadır. Gereksinimlere Odaklanan Motivasyon Kuramları Günümüzde motivasyonu açıklamak için karmaşık modeller kullanılmakta. Ancak, öncü motivasyon kuramlarının ortaya koyduğu temel kavramları bilmemiz ve yeni kuramların hangi eksikleri gidermeye çalıştığını anlamamız gerekir. Örneğin, Douglas McGregor çok basit gözüken ancak temel bir sorunu vurgulamıştır: İnsan doğası gereği çalışmayı sever mi yoksa yük olarak mı görür? Bir yöneticinin hangi varsayıma yakın hissettiği, çalışanlarına nasıl baktığını, dolayısıyla motivasyonu nasıl tarif ettiğini belirleyecektir. McGregor bu iki genel bakışı X-Y Kuramı olarak adlandırmıştır. X Kuramı olumsuz bakışı temsil eder; insanlar çalışmaktan hoşlanmaz diyen bu bakışa göre çalışanları dışsal faktörlerle yönlendirmek gerekir. Y Kuramı ise insanların çalışmayı doğal karşıladığını, çalışanların öğrenmekten ve sorumluluk almaktan kaçmayacağını varsayan bakışı temsil eder. Klasik kuramlardan bir diğeri, Abraham Maslow tarafından ortaya atılan ve ihtiyaçlar hiyerarşisi olarak bilinen yaklaşımdır. Maslow’a göre, ihtiyaçlar temel ve üst düzey ihtiyaçlar olarak ikiye ayrılır ve herhangi bir düzeydeki ihtiyaç karşılanmadıkça üsttekiler önem kazanamaz: • Fizyolojik ihtiyaçlar - Açlığı, susuzluğu ve bedenimizin diğer tüm temel ihtiyaçlarını gidermek • Güvende hissetme ihtiyacı - Fiziki veya duygusal zarardan kaçınma 199 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş • Sosyal ihtiyaçlar - Sevgi, arkadaşlık, kabul görme ve ait olma ihtiyacı • Özsaygı -Kişinin kendisine saygı duyması, irade, başarı sahibi olma, statü ihtiyacı • Kendini gerçekleştirme - Kişinin gerçek potansiyelini hayata geçirmesi Şekil 7.3 Maslow piramidi. Maslow piramidinin en tepesine yer alan kendini gerçekleştirme bilimsel olarak ölçmesi zor ancak çok popüler olmuş bir kavramdır. Kendini gerçekleştirme, kişinin gerçek potansiyelini, varoluş amacını hayata geçirmesi olarak tanımlayabileceğimiz, bir tür yücelme hâlidir. Maslow kendini gerçekleştirme düzeyinde olan kişilerin şu özelliklerde olacağını varsayar: Kendilerini ve bulundukları koşulları olduğu gibi kabul eden; kişisel sorunlardan çok sosyal sorunlara çare bulmaya çalışan; başkalarının düşüncelerine açık olan; özel yaşamına, kendi iradesiyle hareket etmeye, insani değerlere ve yaşamın kendisine önem veren; yüzeysel arkadaşlıklar yerine çok yakın birkaç dostluğu tercih eden. Gerek X-Y Kuramı gerek ihtiyaçlar hiyerarşisi bakışı sıkça tekrar edilen, kabul görmüş yaklaşımlardır ancak bu varsayımlar bilimsel olarak verilerle sınanmış ya da desteklenmiş değildir. Yine de çalışanların hangi koşullarda iç kaynaklı hangi koşullarda dış kaynaklı olarak isteklendirilebileceğiyle ilgili olarak düşünmemize yardımcı olur. Bu iki kuram yanında, David McClelland’ın İhtiyaçlar Kuramı’ndan bahsedilebilir. McClelland ve çalışma arkadaşları tarafından geliştirilen kuram, üç temel ihtiyaca odaklanır: • Başarım ihtiyacı - Belirli ölçütler çerçevesinde kazanımlar elde etme, başarılı olma ve kendini gösterme arzusu • Güç ihtiyacı - Başkalarına, çevredekilerin davranışlarına etki etme isteği • Yakın ilişki ihtiyacı - Yakın, samimi, arkadaşça ilişkiler kurma isteği McClelland (1961) modeli sıklıkla araştırmalarda kullanılmış olup öncekilere göre bilimsel dayanağı çok daha kuvvetli bir kuramdır. Başarım ihtiyacı yüksek olan kişilerin basit işlerden veya hedeflerden, kumar gibi şansa dayalı faaliyetlerden görece daha az hoşlandığı bilinmektedir. Söz konusu yöneticilik olduğundaysa, güç ihtiyacı yüksek kişilerin daha etkili olabileceği tespit edilmiştir. Ancak, McClelland bireylerin sosyal ihtiyaçlarının kültürel unsurların etkisi altında, çocukluktan itibaren öğrenildiğini ve bu dürtülerin bilinçaltında yattığını söylemiştir. Ölçülmesinin kolay olmadığını vurgulamak gerekir. McClelland örtük olduklarını iddia ettiği bu öğrenilmiş sosyal ihtiyaçları ölçümlemek için projektif testler veya tematik algı testlerinin kullanılmasının gerektiğini belirtmiştir. Bu tip Kendini gerçekleştirme Kişinin gerçek potansiyelini, varoluş amacını hayata geçirmesi anlamına gelen bir yücelme hali. 200 Psikoloji testlerde ihtiyaçları ölçülecek kişiye bir dizi resim gösterilir ve her resimde ne olup bittiğine ilişkin birer hikâye anlatmaları istenir. Bu hikâyeler sayesinde kişinin gereksinimleri ortaya çıkarılır. Resim 7.3 Bireylerin gereksinimlerini ölçmekte kullanılan Tematik Algı Testi’nden örnek resim. Kaynak: www. pic2fly.com/Examp les+of+Thematic+ Apperception+Tes ts.html Motivasyon ve aynı zamanda iş doyumunu tanımlamakta kullanılan bir başka kuram Herzberg’ün iki-faktör kuramıdır. Herzberg memnuniyetsizlikle memnuniyetin ayrı süreçler olduğunu, farklı unsurlardan etkilendiğini söyler. Örneğin, şirkette doğru bir yönetim anlayışının egemen olması çalışanların memnuniyetsizliğini önleyici bir unsurdur, bir bakıma kurumsal bir ortamın olmazsa olmazlarındadır. Maaş önemli olmakla birlikte kişiyi yalnızca “sıfır noktasında” tutmaya yarar. Herzberg’e göre, çalışanları esas memnun edecek unsurlar işteki sorumluluk, takdir, başarı duygularıdır. Şekil 7.4 Memnuniyetsizlik ve memnuniyet süreçleri. Sürece Odaklanan Motivasyon Kuramları Sürece odaklanan motivasyon (isteklendirme) kuramları, ihtiyaçları ele almış olan klasik kuramlarından farklı olarak bilişsel süreçlere odaklanmıştır. Artık, tüm bu kuramlardan elde ettiğimiz bilgileri bir araya getirerek kapsamlı çözümlemeler yapabilmekteyiz. Örneğin, bilişsel değerlendirme kuramı içsel motivasyonu yüksek birine maddi ödül verildiğinde ne olacağını sorgulamıştır. Bulgular, genel olarak, maddi içerikli, dış kaynaklı isteklendirmenin içsel motivasyona zarar verdiğini göstermiştir. Gönülden ya da zevk alarak yapılan bir işin ödüle tabi olması duru- 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş munda kişi bir denetim kaybı yaşamış olacak ve bu işi neden yaptığını sorgular hâle gelecektir. Ancak, işin ve kişinin başkaları tarafından sözle takdir edildiği durumlarda aynı olumsuz etkinin görülme ihtimali düşüktür. Birey bir işe girişirken ya da işin sonucunda elde ettiklerini değerlendirirken karmaşık bir zihinsel süreç işler. Victor Vroom (1964) beklenti kuramında motivasyonu tanımlarken kişinin ilk olarak öngörülen sonuca ulaşmak için gerekli beceriye sahip olup olmadığını düşüneceğini söyler. Gerekli beceriye sahip olmadığını düşünüyorsa kişi, o işe girişmeyecek, başka bir deyişle motive olmayacaktır. Beceri sorusunu takiben kişi göstereceği çabayla edineceği ödül arasındaki uyumluluğu hesaba katar. Örneğin, değerlendirmelerde performans ölçütleri yanında çalışanların kıdemine bakılıyor ya da herkes tarafından sevilen biri olup olmadığına benzer, performansla ilişkili olmayan ölçütler önem kazanıyorsa çalışanın motivasyonu kırılacaktır. Son olarak, beceri, performans, ödül silsilesinde bir sorun olmasa da ödüllendirmeler kişi için cazip olmayabilir. Vroom’a göre bu anlamdaki bir uyuşma ya da uyumsuzluk da motivasyon bakımından önemlidir. • Çaba-performans ilişkisi: Kişinin çaba göstermekle istenen performansa ulaşıp ulaşamayacağına dair algısı. • Performans-ödül ilişkisi: Kişinin, başarılı olduğu durumunda, beklediği ödülü alıp alamayacağıyla ilgili algısı. • Ödül-kişisel hedefler ilişkisi: Kişinin, öngörülen ödüllere atfettiği değer. Vroom’un performans-ödül ilişkisinde öngördüğü süreç çalışanın bir takım karşılaştırmalar yapmasını da gerektirir. Motivasyon sürecinin bu yönünü ele alırken, Stacy Adams’ın Eşitlik Kuramı’ndan faydalanabiliriz. Adams’a göre, çalışanlar kendi durumlarına birçok farklı noktadan bakar ve hak ettiklerine ulaşıp ulaşmadıklarını bu çerçevede, kapsamlı bir şekilde değerlendirir. Bir çalışan, hâlihazırdaki durumuyla ilgili olarak on yıl önceki edinimlerine bakarak bir değerlendirme yapabileceği gibi, kendisini şirket içindeki farklı pozisyondaki biriyle de karşılaştırabilir. Karşılaştırmalar şirket dışına odaklanarak da yapılabilir. Örneğin, bir satış müdürü ya da halkla ilişkiler uzmanı, sektörde benzer pozisyonda olanların maaşlarını, primlerini bilmek ve kendi adına eşitsiz bir durum olup olmadığını anlamak isteyecektir. Eşitsizlik olduğunu, kendisine haksızlık yapıldığını düşünen bir çalışan şu yollara başvurabilir: • Ortaya konan emekte değişiklik yapma - Çalışan, hak ettiğinden az kazandığını düşünüyorsa işe verdiği emeği azaltmayı, hak ettiğinden fazla aldığını düşünüyorsa çabasını artırmayı düşünebilir. • Elde edilen çıktılar üzerinde oynama - Örneğin, kişi parça başı çalışıyorsa kaliteden taviz vererek, üretimi ve ücretini artırmaya çalışabilir. • Kendisine bakışını değiştirme - “Başkalarına göre daha fazla çalışıyormuşum, bunu anladım.” • Başkalarıyla ilgili düşüncesini değiştirme - “Çağrı’nın işi düşünüldüğü kadar cazip bir iş değil bence.” • Karşılaştırma noktasını değiştirme - “Şu an enişteme göre daha az kazanıyor olabilirim ama babam benimle aynı yaştayken bu kadar maaş almıyormuş.” • İş değiştirme. Farklı kuramların gösterdiği üzere motivasyon, kişilerin ihtiyaçlarına, doğru işte olup olmamalarına ve yeterlik algılarına bağlı olduğu kadar, çalışma ortamında memnuniyet sağlayan faktörlerin veya örgütsel adaletin varlığıyla (veya eksikliğiyle) de şekillenmektedir. Genel anlamda doğru ve sağlıklı bir iş yaşamı kurabilmek için bireylerin kendilerini iyi tanımaları, yöneticilerin ise iş koşullarında gerekli iyileştirmeleri yapmaları gerekir. 201 Beklenti Kuramı Beklenti kuramına göre, bireyler davranışa geçmeden önce üç farklı bilgiyi birlikte kullanırlar. Kuramın sahibi Vroom, motivasyonu matematiksel olarak şu şekilde göstermiştir: Motivasyon (gösterilecek çabanın derecesi) = [Daha fazla çabanın başarı seviyesini arttıracağı inancı (beklenti)] x [ ∑ (başarının farklı ödüllerle ilişkisi x bireyin farklı ödüllere verdiği değer)] 202 Psikoloji LİDERLİK Günümüzün en popüler kavramlarından biri olan liderlik üzerine sayısız makale, yazı, görüş bulunmakta. Çoğu bilimsel dayanaktan yoksun bir şekilde yazılmış olmakla birlikte, sayılar bu konuya gösterilen ilginin düzeyini göstermektedir. Liderliğin bu derece gündemde kalmasında yalnızca iş dünyasının gerekleri değil, mikro ölçekten küresel boyuttaki tüm siyasi faaliyetlerin ihtiyaçları da belirleyici oluyor. Lider arayışı hemen her alanda devam etmektedir. Liderlik, kişileri uzak görüşlü bir bakış çerçevesinde bir araya getirme ve belirli hedefler doğrultusunda yönlendirme becerisi olarak tanımlanmaktadır. Yöneticilerin mutlaka lider özelliği taşıması gerekmez ancak değişime ihtiyaç doğduğunda veya zor zamanlarda bu iki rol arasındaki farklar önem kazanacaktır. Bu bölümde, liderlik üzerine yazılmış kuramların bir özetini okuyacağız. Klasik Liderlik Kuramları Liderlik Kişileri uzak görüşlü bir bakış çerçevesinde bir araya getirme ve belirli hedefler doğrultusunda yönlendirme becerisi. Klasik liderlik kuramları, liderleri diğerlerinden ayıran karizma, coşku, cesaret benzeri kavramlarla ilgilenmiştir. Kişilik kuramlarının gelişmesiyle birlikte, bu kavramların önemli ölçüde dışadönüklük özelliğiyle örtüştüğü sonucuna varılmıştır. Dışadönüklük özelliği olan kişiler kendilerini ortaya çıkarmada daha başarılı olduklarından, grup içinde liderlik konumuna daha kolay geçebilmektedir. Ancak elbette liderlik yalnızca bir özellikle açıklanabilecek kadar basit bir olgu değildir. Kişilik analizleri kimlerin liderliğe aday olabileceğini öngörmemizde fayda sağlamaktadır ancak etkin liderliği belirleyen başka unsurlar da bulunmaktadır. Örneğin, liderlikte önemli addedilen özelliklerden biri duygusal zekâdır. Bu konuda çalışma yapan araştırmacılar, bir kişinin iyi eğitimli, analitik beceriye sahip, ileri görüşlü olmasının iyi bir lider olmasına yetmeyeceğini savunmaktadırlar. Duygusal zekânın en önemli unsuru empati (duygudaşlık) olup, lider konumundaki kişinin takipçilerinin gereksinimlerine duyarlı olması, söylenenlerle birlikte söylenmeyenlerin altındaki mesajların da farkına varabilmesi gerekmektedir. Davranış Olarak Liderlik Kişilik özelliklerine odaklanan bakış, liderlik için doğru adayların tespit edilmesine odaklanır. Ancak, bazı araştırmacılar 1950’lerle birlikte, bu yaklaşımın sınırlarının olduğunu düşünerek, kişilik özellikleri yanı sıra liderin nasıl davrandığını inceleme altına almıştır. Davranışlara odaklanan bu yaklaşım öncekilerden farklı olarak, kişilerin bazı eğitimlerden geçerek liderlik vasfı kazanabileceğini varsaymaktadır. Liderlik davranışlarını ele alan ilk kapsamlı çalışmalardan biri Ohio Çalışmaları olarak bilinir. Bu projede elde edilen bulgular liderliği iki boyutta açıklayabileceğimizi gösterir. Birinci boyut, liderin gerek kendisinin gerek takipçilerinin görev ve sorumluluklarını ne dereceye kadar düzen altında tutmak istediğiyle ilgili olan boyuttur. Bu davranışı gösteren bir lider, hangi çalışanın hangi görevi alacağını belirleyen, çalışanların performansıyla ilgili beklentilerini sıklıkla dile getiren, işlerin bitirme veya teslim tarihlerine uyulmasına çok önem atfeden bir liderdir. Düşüncelilik boyutu ise liderin, yapı ve planlamayla ilgili konulardan çok güven duygusunun yerleştirilmesi, çalışanların düşüncelerine saygı gösterilmesi ve duyguların ifadesine uygun zemin hazırlanmasına yönelik olarak hareket edip etmediğine bakar. Bu davranış boyutunda öne çıkan bir lider diğerlerine göre, çalışanların şahsi sorunlarına daha fazla ilgi gösterecek, iletişim kurmada daha eşitlikçi davranacaktır. Her iki davranışının boyutunun örgütsel çıktılar anlamında bazı olumlu sonuçları vardır. Görev ve iş odaklılık, verimlilik bakımından kritik olarak addedilmelidir. 203 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş Düşüncelilik boyutunda önde olan bir liderlik davranışı ise çalışanların yüksek motivasyona ve iş doyumuna sahip olmalarına yol açmaktadır. Düşünceliliğin liderin daha fazla saygı görmesini sağladığı da tespit edilmiştir. Düzenleyicilik boyutunda düşük Düzenleyicilik boyutunda yüksek Düşüncelilik boyutunda “Bırakınız yapsınlar” düşük Görev ve iş odaklı Düşüncelilik boyutunda Çalışan odaklı yüksek Hem iş hem çalışan odaklı Tablo 7.6 İki boyutlu liderlik modeli. Durumun Gerektirdiği Liderlik Klasik liderlik kuramları ve davranışlara odaklanan bakışı takiben bir grup kuramcı, farklı durumların farklı liderlik tarzları gerektireceğini öngörmüştür. Bu yeni kuşak kuramlar, yalnızca liderin kişilik özelliklerini ve davranışlarını değil, lider ile takipçiler arasındaki ilişkiyi ve takipçilerin bazı özelliklerini de mercek altına almaktadır. Örneğin, lider ile takipçileri arasındaki güvenin düşük mü yüksek mi olduğu önemli bir etkendir. Yapılan işin ne dereceye kadar yazılı kurallara bağlı olduğu da belirleyici olmaktadır. Lider konumunda bulunan kişiler çoğu zaman işe alma, işten çıkarma, terfi ve maaş zammı benzeri konularda yetki sahibidir ancak liderin bu gücü elinde bulundurmadığı durumlar da söz konusu olabilmektedir. Liderliğe bu bakış açısından yaklaşan Fiedler, hangi durumda hangi liderlik davranışının etkili olacağını tespit etmeye çalışmıştır. Liderin mevkiinden kaynaklanan kontrolünün çok düşük ya da çok yüksek olduğu durumlarda iş ve göreve odaklı liderlik tarzının daha iyi sonuçlar vereceği, bu ikisinin arasındaki durumlarda, özellikle de kişilerarası güvenin tesisinin sağlanması gereken bir ortamda çalışanlara odaklı bir yaklaşımın daha doğru olduğu varsayılmaktadır. Hersey ve Blanchard tarafından geliştirilen bir başka model ise tamamıyla takipçilere odaklanır. Bu modele göre, lider ne yaparsa yapsın, elde edilmesi beklenen sonuçlar veya çıktılar, son kertede takipçilerin işleri kotarmaya ne derece hazır olduğuyla belirlenecektir. Hersey ve Blanchard’ın liderliğe yaklaşımında iki değişken öne çıkmaktadır: takipçilerin (ya da çalışanların) beceri düzeyi ve istekliliği. Örneğin, çalışanların beceri düzeyi düşük ve istekliliği zayıf ise liderin grubu değişmez kurallar ve kesin talimatlar ile yönetmesinden başka seçeneği kalmıyor gibidir. Çalışanların istekliliği zayıf ancak beceri düzeyi yüksek ise liderin grubuna katılımcı bir tarzda yaklaşması gerekir. Çalışanların hem istekliliğin hem beceri düzeyinin yüksek olması durumunda lidere ihtiyaç var mıdır? Dönüştürücü Liderlik Liderlerden beklenenlerin dünyanın her yerinde aynı olduğu düşünülebilir, ancak çalışmalar liderlik tanımının kültürden tamamen bağımsız olmadığını göstermektedir. GLOBE çalışmasına göre, dünyanın her yerine bir liderden ileri görüşlü, zeki, güvenilir ve kararlı olması beklenmektedir. Bunlara ek olarak, bazı kültürlerde bireyler liderden şefkatli olmasını, başka kültürdekiler düzenli olmasını bekler. Benzer şekilde, liderin risk almasıyla ilgili ortak kanaat mevcut değildir ve kültüre göre değişebilmektedir. Ancak, iş ortaklıklarının giderek uluslararası niteliğe büründüğü ekonomilerde küresel çapta, ufku geniş lider arayışı da hızlanmaktadır. 2 204 Psikoloji Değişim ihtiyacının yüksek olduğu günümüz koşullarında karşımızda çıkan kavram dönüştürücü liderlik olmaktadır. Dönüştürücü liderlik, geleceğe odaklı, çalışanlara hem güven hem ilham veren, kişilerin zihinsel ihtiyaçlarına odaklanan, yaratıcılığı artıran, yüksek idealleri vurgulayan bir liderlik olarak tanımlanmaktadır. Dönüştürücü olmayan bir lider, kendisini işlerin gidişatından sorumlu görmekle birlikte, örgütü değiştirmekle öncelikli olarak ilgilenmez. Kişilerarası değiştokuş ilişkisini vurgular, insanların yaptıkları işin karşılığında aldıkları ödül (veya ceza) ile motive olduklarına inanır. Bu tür liderler “burada işler böyle yürür” sloganıyla var olan örgütsel sistem içerisindeki amaçlar doğrultusunda çalışır ve işlere daha çok bir sorun çıktığında müdahale ederler. Dönüştürücü bir lider etkin bir yapıdadır ve belki de daha önemlisi, bulunduğu pozisyona uzak görüşlülük getirir. Dönüştürücü liderlik için dört temel unsur tanımlanmıştır (Sivanathan vd., 2004). Birincisi, dönüştürücü lider bir etkileme gücüne sahiptir. Bir başka deyişle dönüştürücü liderler inandıkları biçimde davranırlar. İkincisi, dönüştürücü liderler diğerlerine ilham kaynağı olarak, onları en iyi performanslarını sergileme konusunda motive ederler. Dönüştürücü liderin doğal çekicilik özelliği olması gerekmez, bunun yerine çalışanların kendilerine güvenlerini arttırıcı ve onları en iyi performanslarını sergilemeye yöneltme becerisine sahip olmaları gerekir. Üçüncü olarak, dönüştürücü liderler çalışanları zihinsel ve entelektüel olarak harekete geçirmeye odaklıdırlar. Çalışanların karar süreçlerine katılımlarını mutlak suretle isterler. Son olarak, dönüştürücü liderler çalışanları ile bireysel olarak ilgilenir ve her birinin ihtiyaçlarını anlamaya çalışırlar. Araştırmalar, spor takımları ya da kâr amacı güden şirketler olsun, ister ordu, dönüştürücü liderlik ve örgütsel çıktılar arasında olumlu yönde bir ilişkiye işaret etmiştir. Dönüştürücü liderlerin, diğer liderlere göre daha olumlu etkileri olmasının temelinde, örgütte güvene dayalı bir ortam yaratıp, çalışanları yaptıkları işin anlamlı olduğuna ikna ederek, çalışanların örgüte karşı hissettikleri aidiyeti arttırmak vardır. Tablo 7.7 Etkileşimci liderlik ile dönüştürücü liderlik karşılaştırması. Etkileşimci liderlik Dönüştürücü liderlik Bir gelecek hayalinin paylaşılmasını ve Başarı ve çalışma karşılığında ödül alınmasına görev bilincinin gelişmesini sağlar, kişileri ve verilmesine odaklanır. onurlandırıp saygı ve güven elde eder. Kurallardan ve standartlardan sapmalara ve hataların düzeltilmesine odaklanır. Yüksek hedefleri vurgular, bunları basit bir dille ifade eder, sembollerle konuşur. Yalnızca işler iyi yürümediğinde müdahil olur. Her zaman yaratıcı çözüm geliştirilmesini destekler. ÖRGÜT KÜLTÜRÜ Örgüt kültürü, uzunca bir süredir ele alınıyor olan bir kavram olmakla birlikte, popülerliğini yetmişlerde ivme kazanan kültür çalışmalarına borçludur. Bu türden çalışmalar birkaç damardan aynı anda beslenmiştir. Birincisi, Japonya’nın II. Dünya Savaşı sonrasındaki ekonomik başarısı tüm dünyada, özellikle de Amerikalı sosyal bilimciler arasında ilgi görmüş ve Japon kültürünü anlama çabası önem kazanmıştır. Buna ek olarak, artan işgücü göçleri ve turizm, kültürel farklılıkları dikkat çeken bir konu haline getirmiştir. Seksenler ve doksanlar boyunca yükselen bir dalga olarak dünyayı ekonomi ve siyasette keskin tartışmalara sürükleyen serbest piyasa düşüncesi ve devamı olan küreselleşme de kültür kavramının ön plana çıkmasında etkin olmuştur. 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş 205 Örgüt kültürü, bir kurumu ya da şirketi oluşturan kişilerin ortak anlayış ve davranış biçimi olarak tanımlanabilir. Değerler, şirketin vizyonu, davranışlarla ilgili normlar, kullanılan dil ve jargon, semboller, alışkanlıklar, hepsi örgüt kültürünün unsurlarıdır. Bunlar arasında, örneğin, dil ve semboller daha görünür olmakla birlikte, değerler daha derinde yatar. Bu nedenle örgüt kültürünün buzdağına benzetildiği de olmuştur. Bu bölümün sonunda bazı örgüt kültürü modellerini ele alacağız. Ancak öncelikli olarak Hollandalı araştırmacı ve danışman Geert Hofstede tarafından, 1970’lerde ortaya atılan kültür boyutları yaklaşımını kavrayalım. Hofstede Kültür Boyutları Hofstede projesi, altmışların sonlarında başlayıp yetmişlere kadar uzanmış bir danışmanlık faaliyetinin bulgularına dayanan, ilerleyen dönemlerde başka çalışmalara esin kaynağı olmuş ve çokça tartışılmış bir araştırmadır. Hofstede kitabının ilk baskısı yayınlamasıyla birlikte ses getirmiş ve bir bakıma yeni bir akımın sembolü hâline dönüşmüştür. Hofstede kültürleri dört ana boyutta farklılaştırmaktadır. Bunlar, bireycilik-toplulukçuluk, güç mesafesi, dişillik-erillik ve belirsizlikten kaçınma olarak adlandırılmıştır. Bireycilik-toplulukçuluk boyutu, bireyin özerkliği, kişilerin kararlarında ne kadar bağımsız olacağı ve diğer bireylerle ilişkilerinde ne derece uyum ve ayrışma ihtiyacı hissettiği ile ilgili değer boyutudur. Buna göre, bireyciliğin yüksek olduğu toplumlarda çoğu birey özerklik ve ayrışmaya, uyuma göre daha fazla önem addederken, toplulukçuluğun ağır bastığı toplumlarda sayıca daha fazla birey yakın çevreyle ve toplumla uyuma önem vermektedir. Bireycilik-toplulukçuluk en fazla incelenmiş, tartışılmaya devam eden kültür boyutlarından biridir. Birçok açıdan Batı-Doğu kültürlerine dair genel tartışmanın içinde yer almaktadır. Güç mesafesi, bireyler arasındaki güç ve statü farklarının ne dereceye kadar önemli olduğunu (ya da başka bir deyişle, bu farkların ne dereceye kadar göz ardı edildiğini) gösteren değerleri ifade etmek için kullanılmaktadır. Güç mesafesinin yüksek olduğu kültürlerde, yönetici-çalışan, polis-vatandaş, anne-baba ile çocuklar, öğretmen-öğrenci benzeri, kıdem, yaş, pozisyon farkları görece önemli olmakta, roller arasındaki mesafe normatif bazı kuralları da beraberinde getirmektedir. Güç mesafesinin yüksek olduğu ortamlarda güçlünün ilişkilerini koruyucu, kollayıcı bir rol üzerinden kuracağı, daha güçsüz konumdakilerin ise bağlılık veya itaat ile yükümlü hissedeceği varsayılmıştır. Türkçede dişillik-erillik olarak adlandırılan üçüncü kültür boyutu, temel olarak cinsiyet rollerinin nasıl şekillendiğiyle ilgilidir. Dişil olarak adlandırılan kültürlerde, kadınlara ve erkeklere atfedilen roller arasındaki farklar görece düşüktür. Eril kültürlerde ise cinsiyet rolleri üzerinden bir farklılaşma olmaktadır. Eril kültürlerde kadınlardan çoğunlukla yumuşak başlı ve yardımsever olmaları, erkeklerden kararlı ve hırslı olmaları beklenir. Bu farkların meslek seçimlerine yansıdığı da tespit edilmiştir. Dişil kültürlerde yöneticilik daha çok sezgilere ve görüş birliğine odaklanmayı getirmekte, eril kültürlerde ise rekabetçiliğe, performansa odaklı bir anlayış daha kolay yer bulmaktadır. Dördüncü kültür boyutu belirsizlikten kaçınma olarak adlandırılmıştır ve bireylerin belirsizlik karşısında nasıl hareket ettiğini göstermektedir. Hofstede’ye göre her toplum belirsizliğe karşı çözüm üretmeye çalışmıştır; teknoloji ve hukuk doğadan ve sosyal ilişkilerden kaynaklanan belirsizliklere, din ise varoluşla ilgili bilinmezliklere cevap vermek üzere kurumsallaşmış aygıtlardır. Belirsizlikten kaçınmanın görece düşük olduğu ortamlarda, kurallar daha esnek olduğu gibi, yeni Güç mesafesi Topluluğu oluşturan bireyler arasındaki güç ve statü farklarının ne dereceye kadar önemli olduğunu, ya da başka bir deyişle, bu farkların ne dereceye kadar göz ardı edildiğini gösteren kültür boyutu. 206 Psikoloji durumlara uyum gösterme daha kolay halledilebilir bir sorun olarak algılanmaktadır. Belirsizlikten kaçınmanın yüksek olduğu ortamlarda çocukların daha sık suçluluk ve günah hislerine kapıldığı tespit edilmiştir. Bu boyutta yüksek olan ülkelerde bireyler ortalama olarak daha fazla iş kaynaklı baskı hissetmekte, şirketlerde çalışma süreleri daha uzun olmaktadır. Yaşam memnuniyeti ölçümlerinde, belirsizlikten kaçınma ile kişilerin mutluluğu arasında ters orantı tespit edilmektedir. Tablo 7.8 Hofstede kültür boyutlarının yönetici ve çalışanlara olası etkileri. Kültür boyutu Tanımı Yöneticilere olası etkisine örnek Çalışanlara olası etkisine örnek Güç mesafesi Bireyler arasındaki güç ve statü farklarının ne dereceye kadar önemli olduğu ve kabul gördüğüyle ilişkili kültür boyutudur. Bir yönetici astlarına mesafeli durmakta, özellikle büyük projeleri başkalarına devretmek yerine üzerine almaktadır. Bir diğer yönetici ise işleri paylaştırmada ve bir hata olduğunda sorumluluğu üzerine almada açık davranmaktadır. Bir İngiliz eğitim uzmanı Malezya’da yerleşik firmaya danışmanlığa gider. Seminerde şirket çalışanlarından katkı yapmalarını istediğinde neden cevap alamadığını anlayamamaktadır. Bireycilik Bireylerin gerek duygusal gerek ekonomik anlamda kendi başlarına ayakta durmasını değerli bulan kültürler daha bireyci kültürlerdir. Amerikalı yönetici bir Latin Amerika ülkesinde çalışırken, bir çalışanını projedeki başarısı nedeniyle yükseltmek istemektedir. Diğer yöneticiler, terfi kararlarında şirkete bağlılık gibi unsurların da gözetilmesi gerektiğini savunmaktadır. Güney Kore’deki bir şirketin satış ekiplerinin performansı, primlerin kişilere değil takıma verileceğinin açıklanmasıyla hızlı bir yükselişe geçer. Belirsizlikten kaçınma Belirsizlik ve değişkenliğe bazı kültürler daha kolay tahammül gösterebilmektedir. Belirsizlikten kaçınma boyutunda yüksek olan kültürde bireyler, yeni koşullar altında ya da sınırları belirgin olmayan durumlar karşısında görece daha gergin olmaktadır. Singapur’da yerleşik bir firma Japonya’daki çalışanları için ücretlendirme konusunda danışmanlık hizmeti alır. Singapur’da taban maaş düşük komisyonlar yüksek olabilirken, Japonya’da çalışanlar baz maaşın yüksek komisyonların düşük kalmasını tercih etmektedir. Bir sivil toplum kurumunun yürüteceği proje öncesinde bir Fransız çalışan diğer çalışanlara göre yöneticinin beklentilerini anlamak için kendisine daha fazla soru sormaktadır. Erillik-dişillik Eril değerler: hırslı ve çalışma odaklı olmak, büyüklüğe, hıza ve başarıya önem vermek.Dişil değerler: Kollayıcı, anlayışlı olmak, yaşam kalitesine önem vermek, çatışmadan çok fikir birliğine vurgu yapmak. Bir İsveç firması çalışanlarını, kişisel gelişimlerine faydalı olması için koçluk eğitimine göndermiştir ancak şirketin Japon çalışanları bu eğitimde zorlanıyor gözükmektedir. Avusturya’daki bir firmanın çalışanları çalışma-özel yaşam dengesiyle ilgili programa beklenen ilgiyi göstermemektedir. Kısa vadeUzun vade yönelimi Uzun vade yönelimi geleceğe odaklı olup, sebat ve tutumluluğa vurgu yapar; kısa vade yönelimi geçmişe ve bugüne odaklı olup, sosyal ilişkilerin iyi tutulmasına, biriktirmekten çok harcamaya yöneliktir. Çinli yönetici iki Nijeryalı çalışanı arasından kıdemi ve işe katılımı daha yüksek olanını terfi ettirmiştir. Bir Nijeryalı çalışan, sosyal ilişkilerini iyi tuttuğu ve çevresinde iyi bilindiği halde neden terfi ettirilmediğini anlayamamaktadır. Kaynak: Benzer örnekler için bakınız: Hofstede, Hofstede, & Minkov (2010). Hofstede çalışması, yarattığı etkiyle birlikte yeni projelere zemin hazırlamış ve kapsamı genişlemiştir. Chinese Culture Connection olarak adlandırılan bir proje, Batılı, Avrupalı bir bakışla ifade edilen kültür boyutlarının sınırları olabileceği varsayımından yola çıkarak, Çin kökenli değerleri listelemiş ve bunlar üzerinden yeni analizler sunmuştur. Bu analizler sonucunda, özgün Hofstede boyutları büyük ölçüde teyit edilmiş ancak Asya kültürlerinin yapısında, daha önceki çalışmalarda gözden kaçan beşinci bir boyut olduğu vurgulanmıştır. Uzun vade yönelimi 207 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş olarak adlandırılan boyut Konfüçyüs öğretisi ile ilişkilendirilmiş ve Asya ülkelerinin çoğunda görülen ekonomik başarıyı açıklamak için kullanılmıştır. Sebat, tutumluluk, geleneğe bağlılık ve benzeri değerleri harmanlayan uzun vade yönelimi (UVY), kişilerin bugünden daha çok geleceği düşünmesi ve buna göre hareket etmesini gerektirir. Kısa vade yönelimi baskın olan kültürlerde sosyal yükümlülükler, uzun vade yönelimi yaygın kültürlerde ise bir amaç uğruna kendini geri plana atmak önemli oluyor gözükmektedir. Bir çalışmada ailelerin hediye seçimleriyle UVY arasındaki ilişki sorgulanmıştır. Buna göre, UVY’si yüksek olan ülkelerde çocuğun eğitimine ve gelişimine uygun kitap ve benzeri hediyelerin revaçta olacağı, diğer ülkelerde eğlenceli oyuncakların ön plana çıkacağı beklenmektedir. Daha yakın dönemde, Hofstede projesi yeni araştırmacıların katılımıyla yeniden ele alınmış, çözümlemeler altıncı bir boyutun eklenmesiyle sonuçlanmıştır. Bu yeni boyut kültürün ne derece müsamahalı-kısıtlayıcı olduğunu göstermektedir. Normlar bakımından daha kısıtlayıcı olan toplumlarda haz ve eğlenceyle ilgili görüşler görece daha katı olup, bu isteklerin sınırlandırılması ya da ötelenmesi gerektiğine dair kanı yaygındır. Normlar bakımından açık olan toplumlarda ise eğlenceye, gündelik zevklere daha fazla müsamaha gösterilmektedir. Açık toplumlarda kişilerin olumlu duyguları daha kolay anımsadığı tespit edilmiştir; buna karşılık, kısıtlayıcı toplumlarda kötümserliğin daha yaygın olduğu gözlemlenmektedir. İki tür toplum arasındaki bir fark da ahlaki disiplin ile ilişkilidir. Normatif yapısı daha katı olan toplumlarda ahlaki disiplin skorları yüksek olmaktadır. Hofstede kültür boyutlarına göre ülkeler arası benzerlik ve farkları görmek için https:// www.hofstede-insights.com/product/compare-countries/b adresini ziyaret edebilirsiniz. Deal ve Kennedy Örgüt Kültürü Sınıflandırması Deal ve Kennedy örgüt kültürlerini ayırt etmek üzere iki boyuttan yola çıkmıştır. Boyutlardan birincisi bildirim ve öğrenme hızı, ikincisi belirsizlik ve risktir. Bildirim ve öğrenme hızı, şirketin eylemlerinin ne derece başarılı olduğunu anlamaya yarayan bilgilerin akışı ve buna bağlı öğrenme hızı olarak tanımlanmaktadır. Belirsizlik ve risk boyutu ise şirketin faaliyetlerinin hangi düzeyde bir belirsizlik içinde gerçekleştiğine, verilecek yanlış kararların olumsuz etkilerine işaret etmektedir. Buna göre Deal ve Kennedy dört örgüt kültürü tanımlamaktadır. Sert rekabet kültürü: Sonuçlarla ilgili bildirimlerin hızlı, buna karşılık kazanımlarla ilgili beklentilerin yüksek olduğu örgüt kültürü. Brokerlik benzeri finans piyasalarıyla ilgili faaliyetlerin ve reklamcılığın bu sınıflandırmaya girdiği söylenebilir. Bireyciliğin yüksek olduğu kültür olmakla birlikte, bazı takım sporlarında da buna benzer kültür gözlenebilmektedir. İş ilişkilerine stresin hakim olduğu bir kültürdür; yavaş ilerlemeyi tercih eden çalışanların kolay uyum sağlayamayacağı türde bir kültürdür. Sıkı çalışma kültürü: Bildirimin hızlı olmasına karşın çalışanların aldıkları risklerin görece düşük olduğu ortamı ifade Şekil 7.5 Deal ve Kennedy modeline göre farklı örgüt kültürlerinin özellikleri. 208 Psikoloji eder. Yüksek müşteri memnuniyeti sağlamaya çalışan büyük şirketlerde kültür genelde bu sınıflama içinde yer almaktadır. Satış faaliyetleri ağırlıklı olarak bu kültüre aittir. Bireyler arası rekabet yüksek olmakla birlikte, bu kültürde başarının anahtarı enerjik takım çalışması olmaktadır. İddialı proje kültürü: Büyük risk içeren kararların alındığı ancak sonuçların elde edilmesinin uzun yıllar aldığı ortamı ifade etmek için kullanılır. Petrol arama, havacılık benzeri araştırma, geliştirme odaklı faaliyetlerde bulunan şirketler, çoğu ilaç şirketleri, bazı büyük mimari ofisler ve sermaye yoğun büyük endüstriler bu kapsama girmektedir. Faaliyetlerin uzun vadeli bir bakış açısından değerlendirilir, kararların tüm safhalarında aşırı dikkat söz konusudur. Süreç kültürü: Hem bildirimlerin hem risklerin düşük olduğu organizasyonları tarif etmek için kullanılır. Bürokratik organizasyon olarak adlandırılan yapılar bu kültüre yakındır. Bazı bankacılık faaliyetleri, sigorta şirketleri ve çoğu kamu kuruluşları süreç kültürüne yakın olmaktadır. Bu kültür zaman zaman, ağır işleyen, “kırtasiyecilik” yapan bir kültür olarak eleştirilmesine karşın, hizmetlerde tutarlılık sağlanmasına en uygun kültür de olabilmektedir. Özellikle, kamu hizmetlerinin güvenilir olması bu türden bir kültürün varlığına bağlıdır, denebilir. Charles Handy Sınıflandırması Ünlü yönetim düşünürlerinden Handy ise aşağıdaki sınıflandırmayı yapmaktadır: Güç odaklı kültür - Güç birkaç kişinin elinde toplanmıştır. Az sayıda kuralla ilerleyen, bürokrasinin zayıf olduğu, değişken yapılardır. Rol odaklı kültür - Görece hiyerarşik yapılardır. Gücün odağı kişinin bulunduğu pozisyon olmaktadır. İş odaklı kültür - Bu kültürde takımlar çok özel sorunları çözmek üzere oluşturulur. Bilginin önemli olduğu durumlarda gücün kaynağı da uzmanlık olmaktadır. Genelde çalışanların birden fazla yöneticiye bağlı olduğu, matris formunda işleyen yapılardır. Kişi odaklı kültür - Bu kültürde çalışanlar kendilerini organizasyondan üstün görmektedir. Bu tür şirketlerin hayatta kalması zor olmaktadır ancak bazı profesyonel ortaklıklarda, ilgili tarafların yapılan işe deneyimlerini (ve müşterilerini) getirmesini gerektiren durumlarda iyi işleyebilmektedir. Charles Handy ile yapılmış bir söyleşiye http://www.thinkers50.com/interviews/2 adresinde ulaşabilirsiniz (İngilizce). Trompenaars Yaklaşımı Fons Trompenaars örgüt kültürlerini iki boyutta, dörde ayırmaktadır. Birinci boyutta işe ya da çalışana odaklı olma, ikinci boyutta ise dikey (hiyerarşik) ile yatay (eşitlikçi) örgütlenme zıtlığını kullanmıştır. Buna göre, örgütler, aile benzeri kültür, Eyfel kulesi, kuluçka makinesi ve güdümlü füze olarak adlandırmıştır. Aile benzeri kültür olarak adlandırılan kültürde kişilere odaklı ancak dikey bir yapı söz konusudur. Kişisel ilişkilerin ve uyumun önemli addedildiği bir kültürdür. Güç birkaç kişinin elinde olup başarı şirket içindeki ilişkileri ve uyumu idare etmekten gelmektedir. Trompenaars’a göre Japonya, Fransa, İspanya bu kültürün örgütlere yansıdığı ülkelerden bazılarıdır. Eyfel kulesi de aile benzeri kültür gibi hiyerarşiktir ancak odak kişilere değil yapılan işlere olmaktadır. Kişi hiyerarşide yükseldikçe gücü ve karar verme sorumluluğu artmaktadır. Ayrıntılı iş tanımları, kurallar silsilesi ve planlamaya verilen 209 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş önem bu kültürün başlıca özellikleridir. Eyfel kulesini aile benzeri kültürlerden farklı kılan yön bu olmaktadır. Almanya, Danimarka, Hollanda’da yaygın bir örgüt kültürü olduğu söylenebilir. Kuluçka makinesi gücün daha eşitlikçi dağıldığı, yatay organizasyonlar için kullanılır. Odak noktası kişilerdir ve bu kültürde kuralların yenilikçiliğe engel olduğu varsayımı hakimdir. Hangi kişilerin ne derece güçlü olacağı projeden projeye değişebilmektedir. Dışarıdan bakan birine bu kültür karmaşık hatta kaotik gözükebilir. Ancak, yazılım sektörü bu türde kültüre sahip şirketlerden oluşuyor, denebilir. Trompenaars’a göre, ülkeler arasında İsveç’te yaygın bir kültürdür. Güdümlü füze olarak adlandırılan kültür, çok özel hedefler doğrultusunda, kısa vadede kazanımlar sağlamaya çalışan örgütler için kullanılır. Gücün kaynağı uzmanlıktır. Sonuçların titizlikle ölçülmesi ve başarının buna dayalı olarak ödüllendirilmesi söz konusudur. Anglo-Sakson kültüründe olan ABD, İngiltere, Kanada gibi ülkelerin büyük şirketlerinde yaygın olan bir kültürdür, denebilir. Şekil 7.6 Trompenaars’ın tanımıyla örgüt kültürleri. Deal ve Kennedy, Handy, Trompenaars örgüt kültürü sınıflandırmaları arasında hangisi ülke kültürünün etkisini daha az dikkate almaktadır? 3 210 Psikoloji Özet 1 2 Örgütsel Davranış’ın kapsamını tanımlamak ve güncel gelişmelerin hangi konuları ön plana çıkardığını tespit etmek. Bu bölümde, Örgütsel Davranış’ın inceleme alanına giren, farklı bilim dallarından gelen kavramlaştırma, bilgi ve bulgularla şekillenmiş bazı konuları ele aldık. Örgütsel Davranış, çalışana ait özellikler (örn. kişilik), grup dinamikleri ve kişilerarası etkileşimle ilişkili konular (örn. liderlik) ve örgütlerin bütünüyle ilişkili meseleleri (örn. örgüt kültürü) kapsayan, geniş bir çalışma alanıdır. Özellikle karar verici konumundaki kişilerin Örgütsel Davranış konularına bütüncül bir bakış açısıyla yaklaşması önemlidir. Değişen dünyada, farklılaşan iş yaşamı koşullarında hangi gereklerin ön plana çıktığını, çalışanların ve yöneticilerin ne tür donanıma, hangi yetkinliklere sahip olması gerektiğini sorgulamalıyız. Uluslararası iş ortaklıklarının arttığı çağımızda, kültürel zekâ gibi konuların ön plana çıkacağını beklemeliyiz. Çağımızın bir başka zorunluluğu, örgütün başarısı ile çalışanların memnuniyeti arasında bir tercih gözetmeyen, eşitlikçiliği ve katılımcılığı ön koşul olarak kabul eden bir yönetim anlayışını yaygınlaştırmaktır. Çalışma koşulları, yönetim unsurları ve kişisel özelliklerin etkileşiminin örgüt içi davranışları nasıl belirlediğini çözümlemek. Doğru karar verebilmek hem kişiler hem örgütler için önemlidir. İş hayatında alınan birçok karar ilk başta sağlıklı gibi durmakta ancak daha sonra bu kararların eksik ya da yanlış olduğu görülmektedir. Kişilerin koşullanmaları ve önyargıları çoğu zaman karar süreçlerini olumsuz etkiler. Öte yandan, kullanılabilecek bilginin ve kaynağın sınırlarının olması rasyonel karar vermeyi zorlaştırmaktadır. Alınan kararların çok büyük bir kısmında, en doğrusunun değil, var olan koşullar altında en kolay kabul görebilecek seçeneğin hayata geçtiği görülecektir. Yine de, yapabileceğimiz yanlışların ve bizi sınırlayan kısıtlamaların farkında olmak, karar süreçlerinin daha sağlıklı yürütülmesi bakımından elzemdir. Doğru kararlar alabilmek için, hedeflerin açık bir şekilde belirlenmesi, gerekli bilgi ve verile- rin derlenmesi, geniş bir katılımla seçeneklerin oluşturulması, her seçeneğin artılarının ve eksilerinin tartışılması, karara varıldıktan sonra bunun davranışa aktarılması ve elde edilen sonuçlar üzerinden bir değerlendirme yapılarak öğrenme sürecinin hızlandırılması gerekir. 3 4 Bireysel veya grupla alınan kararlarda hataları azaltmak için dikkat edilmesi gereken unsurları saptamak. Gözlemlediğimiz bir davranışın ya da sonucun nedenlerini anlamak için, içsel ve dışsal tüm belirleyenleri değerlendirmek gerekir. Örneğin, duygusallığı yüksek olan kişilerin baskı altında vereceği tepkinin diğerlerinden farklı olması beklenir ve iş stresiyle ilgili araştırmalarda kişilik çoğu zaman ana değişkenler arasında kullanılır. Ancak, iş stresi yalnızca bir kişilik meselesi değildir. İş tanımlarındaki eksikler, ağır iş yükü, yeni teknolojilerin getirdiği belirsizlikler, yöneticinin çalışanlara yaklaşımı, çalışanlar arasında dayanışma olup olmaması ve benzeri birçok değişken stres düzeyini etkilemektedir. Liderlik kuramları arasındaki farkları ayırt etmek; dünya çapındaki liderlerin hangi özelliklere sahip olması gerektiğini tartışmak. Liderlik, kişileri bir araya getirme ve belirli hedefler doğrultusunda yönlendirme becerisi olarak tanımlanmaktadır. Klasik liderlik kuramları, karizma, coşku, cesaret benzeri özelliklerin arayışı içinde olmuştur ancak daha kapsamlı çözümlemeler yapabilmek için, liderin ortaya çıktığı koşulları ve gruptaki kişilerin özelliklerini de incelemeye almalıyız. Dünyanın hemen her yerinde bir liderden ileri görüşlü, zeki, güvenilir ve kararlı olması beklenmektedir. Değişim ihtiyacının yüksek olduğu günümüz koşullarında karşımızda çıkan kavram ise dönüştürücü liderlik olmaktadır. Dönüştürücü liderlik, geleceğe odaklı, takipçilerine hem güven hem ilham veren, kişilerin zihinsel ihtiyaçlarına odaklanan, yaratıcılığı artıran, yüksek idealleri vurgulayan bir liderlik olarak tanımlanmaktadır. 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş 5 Örgüt kültürünü sınıflandırmak. Örgüt kültürü, yüzeydekilerden derine, farklı birçok unsurdan oluşur. Yönetim düşünürleri örgüt kültürlerini sınıflandırmak için, yapının ne dereceye kadar hiyerarşik olduğunu, yapılan faaliyetlerin risk düzeyini, çalışanlara mı görevlere mi odaklanıldığını gösteren ve bunlara benzer değişkenleri kullanır. Bu tartışma içinde, bir ülkedeki egemen kültürün örgütlere ne derece yansıdığı sorusuna da cevap aranmaktadır. Örgüt kültürü dendiğinde, çalışanların çoğunluğu tarafından paylaşılan temel değerler akla gelir. Ancak, hiçbir örgüt tamamıyla aynı yapıda değildir ve alt kültürlerden oluşur. Alt kültür, örgüt çalışanları arasında sadece belli bir grup tarafından paylaşılan değerleri temsil etmektedir. Örgütsel Davranış başlığı altında ele alınan konuları iyi kavramak kadar, tüm meselelere eleştirel bir gözle bakmak da önemlidir. Örgüt kültürünü durağan olmayan, toplumsal kurallar, kurucuların zihniyeti, çalışanların taşıdığı değerler ile işin ve çağın gereklerinin etkileşimiyle yaşayan bir organizma gibi görebiliriz. 211 212 Psikoloji Kendimizi Sınayalım 1. Hem düzenleyicilik hem düşüncelilik boyutunda düşük liderlik davranışı aşağıdakilerden hangisiyle ifade edilir? a. “Bırakınız yapsınlar” tipi liderlik b. Çalışana odaklı liderlik c. Dönüştürücü liderlik d. Edilgen liderlik e. Erke odaklı liderlik 2. Hangisi Y Kuşağı’nın tipik özelliğidir? a. Hoşgörülü olmayı önemli addeder b. Çalışmayı meydan okuma olarak görür c. Girişimci ruha sahiptir d. Yaratıcı insanlarla çalışmak ister e. a ve d seçenekleri 3. Schwartz’un modelindeki özaşkınlık hangi değerleri kapsamaktadır? a. Uyarılım ve hazcılık b. Özyönelim ve başarı c. Uyum ve başarı d. Uyum ve evrenselcilik e. Evrenselcilik ve iyilikseverlik 4. Aşağıdakilerden hangisi bir yönetim işlevi değildir? a. Planlama b. Kovuşturma c. Örgütleme d. Yönlendirme e. Denetleme 5. Bir STK’nın (Sivil Toplum Kuruluşu) yürüteceği proje öncesinde bir Fransız çalışan yöneticinin beklentilerini anlamak için kendisine sıkça soru sormaktadır. Bu durum kültürel değerlerin bir yansıması olsaydı, hangi Hofstede boyutunu gösterirdi? a. Güç mesafesi b. Uzun vade yönelimi c. Belirsizlikten kaçınma d. Toplulukçuluk e. Geleneksellik 6. Emeğinin karşılığını alamadığını, şirketin adaletsiz davrandığı düşünen bir çalışanın aşağıdakilerden hangi davranışı sergilemesi olasıdır? a. İşe koyduğu emeği azaltmak b. İş değiştirmek c. Kaliteden taviz vererek, üretimi ve ücretini artırmaya çalışmak d. Kendisini her zamankinden farklı bir kişiyle karşılaştırmaya başlamak e. Yukarıdakilerin hepsi olası tepkilerdir 7. Hangisi dönüştürücü liderin bir özelliği değildir? a. Yüksek hedefleri vurgular b. Yaratıcı çözümler geliştirilmesini destekler c. Hatalara ve yanlışlara odaklanır d. Çalışanlarına koçluk yapar e. Bir gelecek hayalinin paylaşılmasını sağlar 8. Bir çalışanın, on yıl önce bulunduğu nokta ile şimdiki edinimlerini karşılaştırması, hangi motivasyon kuramının ilgi alanına girer? a. Schwartz - Değerler Modeli b. Herzberg - İki Faktör Kuramı c. Maslow - İhtiyaçlar Hiyerarşisi d. Adams - Eşitlik Kuramı e. Handy - Dışsallık Kuramı 9. “İlgi alanları geniştir ve hayal gücü kuvvetlidir.” Bu ifade hangi kişilik özelliğini göstermektedir? a. Yüksek duygusallık b. Deneyimlemeye açık olma c. Dışadönüklük d. Yüksek sorumluluk e. Düşük geçimlilik 10. Handy’ye göre hangisi kişi odaklı kültürün temel bir özelliğidir? a. Güç birkaç kişinin elinde toplanır b. Bürokrasisi zayıf, değişken bir yapıdır c. Spesifik sorunları çözmeye odaklıdır d. Uzman kişilerin profesyonel ortaklığı şeklinde ilerler e. Matris formunda işleyen yapılardır 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş 213 Yaşamın İçinden Mavi Jeans Genel Müdürü Cüneyt Yavuz bu bölümde ele aldığımız konulardan bazılarını yönetici bakışıyla değerlendiriyor: Mavi Jeans’in kendine özgü bir kültürü olduğunu düşünüyor musunuz? Nasıl tarif ederdiniz? Evet, kendimize özgü bir kültürümüz olduğunu rahatlıkla söyleyebilirim. Mavi, Akdenizli pozitif ruhu olan, lider özellikler taşıyan ama asla öğrenmekten ve yeni olanı denemekten çekinmeyen, her yaptığı işe enerjisini ve coşkusunu yüzde yüz veren ve yaptığı her işi dünya liginin standartlarında yapmak için çabalayan bir kurum. baktığımızda, Türk yöneticilerin kuvvetli yanları hızlı karar alabilmeleri ve çıtayı yüksek tutmaları. Yanı sıra, hedef odaklı ve sıkı bir iş disipliniyle çalıştıklarını söyleyebilirim. Zayıf yanları ise, farklı kültürlere bir parça kapalı olmaları, zaman zaman karar alırken heyecanlı, duygusal davranmaları, bazen de kendilerine gereğinden fazla güvenmeleri. Kaynak: Yüz yüze görüşme. Okuma Parçası Bireyler kararlarını oluştururken ne dereceye kadar kültürel değerlerden etkilenmektedir? Karar verme birden çok seçenek içinden tercih yapmaya dayanır (hangi televizyon kanalını izleyelim, hangi marka süt almalı, DVD oynatıcı mı alayım, paramı tatile mi saklayayım ve benzeri). Farz edelim, lise mezuniyeti yaklaşan Can, üniversitede hangi dalda eğitim alacağına karar verme aşamasında. Psikoloji mi, Muhasebe-Finans mı, Sanat Tarihi mi okumalı? Can’ın kararının aşağıdaki denkleme göre şekilleneceğini düşünebiliriz: Toplam fayda = (Başarı olasılığı) x (Algılanan değer) Y Kuşağı’nın önceki kuşaklardan farklı tercihleri olduğu bilinmekte. Sizce Y Kuşağı kavramı ülkemiz için ne derece geçerlidir? Mavi Jeans’de eski-yeni kuşak çatışması yaşıyor musunuz? Y Kuşağı, günümüz dünyasında milletleri aşan bir tanımlama. Dolayısıyla, Türkiye için de bu kavramın bire bir geçerli olduğunu düşünüyorum. Mavi Jeans’de eski-yeni çatışması alt düzeyde. Zira organizasyon dünya standartlarına göre çok genç; çalışanlarımızın ortalama yaşı 29 civarında. Ayrıca, markamız konumlandırması nedeniyle ve odaklandığı müşteri kitlesi bakımından önemli bir zamanını bu kuşağı anlamaya ayırıyor. Doğal olarak, bu nesli çok iyi tanıdığımızı söyleyebilirim. Bu nedenledir ki çatışma yok denecek kadar az. Dünya ekonomisi ile bütünleşmiş ülkelerdeki şirketlerin yöneticileri artan bir sıklıkla yurt dışı görevlerine atanmakta. Sizce ülkemizdeki yöneticilerin bu manada güçlü ve zayıf yönleri nelerdir? Global arenadaki Türk yöneticilerin seçkin bir zümre olduğunu düşünüyorum. Dünya standartlarının üstünde eğitim donanımına sahip oluyorlar. Genel olarak Diyelim Can, en çok Sanat Tarihi’nde başarılı olma ihtimali görmekte (Sanat Tarihi’nde başarı olasılığı .80, Psikoloji’de .70, Muhasebe-Finans’ta .50 olsun). Ancak, içlerinde en beğendiği dal Psikoloji (20 puan karşılığı), sonra Sanat Tarihi (15 puan) ve en son olarak Muhasebe-Finans (10 puan). Bu durumda Can, toplam faydası en yüksek olan Psikoloji’yi seçecektir (denkleme göre Psikoloji’nin toplam faydası .70 çarpı 20 eşittir 14 olacaktır. Aynı hesaba göre, Sanat Tarihi 12, MuhasebeFinans 5 olmakta). Aslında Can’ın sorunu bundan çok daha karmaşık çünkü gerçekte kararı yalnızca bu üç seçenekle sınırlı değil. İsterse Hukuk, Tıp, İşletme veya Bilgisayar Programlama da yazabilir! Pekiyi, başarıyı nasıl tanımlayacağız? İyi bir bölüm bitirmek mi, saygın bir üniversitede okumuş olmak mı, mezuniyet sonrasında iyi bir iş bulmak mı? Üstelik her zaman buradaki gibi en yüksek faydayı sağlayan seçeneğe yönlenmeyiz. Bazı öğrenciler arkadaşlarının gittiği üniversiteyi seçebilmektedir. Farklı ülkelerde (Türkiye, ABD, Venezuela, Almanya, Hindistan) benzer bir sorunla yüz yüze olan beş öğren- 214 Psikoloji Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ciyi hayal edelim. Her biri 16-17 yaşında olsun ve ailelerinin üniversite eğitimine ayıracak maddi imkânları bulunuyor olsun. Sizce bu öğrencilerin kararları benzer bir yol mu izleyecektir, yoksa bulundukları ülkenin kültürel değerlerinden etkilenecek midir? Bireycilik-toplulukçuluk olarak adlandırılan ve birçok araştırmanın konusu olan kültür boyutunun bazı durumlarda karar süreçlerine etki ettiğini bilmekteyiz. Bilimsel araştırmalar ABD ve Almanya’nın daha bireyci, Türkiye, Venezuela ve Hindistan’ın toplulukçu değerlere sahip olduğunu gösteriyor. Toplulukçu değerlere sahip kültürdeki bir öğrenci, karar verme aşamasında ailesine ve arkadaşlarına danışmaz ise, bunun çevresinde bir parça garip karşılanacağını düşünebiliriz. Gerçi kendisi de aynı kültürden olduğundan, anne-babasının fikrini almayı büyük ihtimalle önemli addedecektir. Kaynak: Kültürün kararlarımıza nasıl etki ettiğini inceleyen farklı bilimsel çalışmaların özetlerini okumak isterseniz, bu adresi ziyaret edebilirsiniz: http://scholarworks.gvsu.edu/orpc/vol4/iss1/3 (ingilizce) Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. a Yanıtınız yanlış ise “Liderlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yanıtınız yanlış ise “Örgütsel Davranış’a Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Değerler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yanıtınız yanlış ise “Yönetim İşlevleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Değerler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Motivasyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Liderlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Motivasyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yanıtınız yanlış ise “Kişilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Örgüt Kültürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 1 Kişilik testlerinin birçok olumlu tarafı ve kullanım alanı olmakla birlikte, teste giren kişinin o günkü endişe durumu ya da ufak bir rahatsızlığı verdiği cevapları etkileyebilmekte dolayısıyla skorun geçerliliği düşebilmektedir. Yanı sıra kişilik testleri dürüstlük veya dakiklik benzeri, kurumsal yaşantıda önemli olan bazı özellikleri ölçemez. Ayrıca, bu tür bir ölçme-değerlendirmeye hiç aşina olmayan kişilerle yapılan testler doğru sonuçlar vermeyebilir. Tam tersi durum da olumsuz sonuçlara yol açabilir. Çalışma hayatı içinde bu tür testleri görmüş bir kişi, cevaplarında kendi gerçek özelliklerini göstermek yerine, iş dünyasında kabul gördüğünü düşündüğü bazı özellikleri ön plana çıkartmaya çalışabilir. Sıra Sizde 2 Bu soruya cevap olarak “ne evet, ne hayır” demek mümkün. Çalışanların hem istekliliğinin hem beceri düzeyinin yüksek olması, işlerin kendiliğinden yürümesinin kolay olacağını ima etmektedir. Ancak uzak görüşlülüğüyle diğerlerine ilham kaynağı olacak, dönüştürücü liderlik tanımına uyan bir kişinin varlığı, çalışanların yapmakta olduğu işe yükledikleri anlamı daha da yüceltmek bakımından önemli sayılmalıdır. Sıra Sizde 3 Deal ve Kennedy’nin kullandığı değişkenler yapılan işin özellikleriyle ilgili olup ülke kültürü tartışmasından görece en uzakta kalanıdır. Handy’nin sınıflandırmasındaki güç odaklı kültür benzeri ayrımların ülke kültürüyle güç mesafesi boyutuyla ilişkili olmasını bekleyebiliriz. Trompenaars’ın modelinde, ilgili bölümde de gördüğünüz üzere açık olarak ülke kültürlerinden bahsedilmektedir. 7. Ünite - Örgütsel Davranışa Giriş Yararlanılan Kaynaklar McCrae, R. R., & Costa, Jr., P. T. (1987). Validation of the five-factor model of personality across instruments and observers. Journal of Personality and Social Psychology, (52)1, 81-90. Guess, C. (2004). Decision making in individualistic and collectivistic cultures. Online Readings in Psychology and Culture. Web adresi: http:// scholarworks.gvsu.edu/orpc/vol4/iss1/3 Hofstede, G., Hoftsede, G. J., & Minkov, M. (2010). Cultures and Organizations: Software For The Mind: Intercultural Cooperation And Its Importance For Survival. New York:McGraw-Hill USA. Javidan, M., Dorfman, P. W., De Luque, M., & House, R. J. (2006). In the eye of the beholder: Crosscultural lessons in leadership from Project GLOBE. Academy of Management Perspectives, 20(1), 67-90. Levy, O., Beechler, S., Taylor, S., & Boyacıgiller, N. (2007). What we talk about when we talk about “Global Mindset”: Managerial cognition in multinational corporations. Journal of International Business Studies, 38(2), 231-258. McClelland, D. C. (1961). The Achieving Society. Princeton, New Jersey, ABD: Van Nostrand. Mintzberg, H. (1973). The Nature of Managerial Work. Harper & Row. Schwartz, S. H. (1992). Universals in the content and structure of values: Theory and empirical tests in 20 countries. M. Zanna (der.), Advances in Experimental Social Psychology başlıklı kitapta, Cilt 25 (sayfa 1-65). New York: Academic Press. Sivanathan, N., Arnold, K. A., Turner, N., & Barling, J. (2004). Leading well: Transformational leadership and well-being. P. Linley & S. Joseph (der.), Positive Psychology In Practice başlıklı kitapta (sayfa 241255). Hoboken, New Jersey, ABD. John Wiley & Sons, Inc. Vroom, V. (1964). Work and Motivation. New York: Wiley. 215 8 PSİKOLOJİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Pazarlama iletişimi ile ilgili anahtar kavramları tanımlayabilecek, Tüketicilerin davranışlarına karar verme sürecinde geçtikleri adımları ve bu süreci etkileyebilecek bilişsel ve psikolojik etmenleri tanımlayabilecek, Tutumların işlevlerini ve tüketicilerin karar verme sürecindeki yerini açıklayabilecek, Tutumların değiştirilmesinde kullanılan iletişim stratejilerini tanımlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Pazarlama İletişimi Reklam Tüketici Davranışları Tüketici Satın Alma Süreci • • • • Algılar Tutumlar İkna Edici İletişim Stratejileri İkna Psikolojisi İçindekiler Psikoloji Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi • PAZARLAMA İLETİŞİMİ İLE İLGİLİ ANAHTAR KAVRAMLAR • TÜKETİCİ DAVRANIŞINA GENEL BİR BAKIŞ • TÜKETİCİNİN KARAR VERME SÜRECİNİ ETKİLEYEN PSİKOLOJİK VE BİLİŞSEL UNSURLAR • İKNA EDİCİ İLETİŞİM VE TUTUMLARIN ETKİLENMESİ Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi PAZARLAMA İLETİŞİMİ İLE İLGİLİ ANAHTAR KAVRAMLAR Her gün farklı yollardan çeşitli ticari markaların yoğun mesaj bombardımanına maruz kalıyoruz. Reklam ajansları, medya planlama şirketleri, halkla ilişkiler şirketleri, dijital hizmet ajansları, organizasyon firmaları, matbaalar ve diğerleri ürünlerin pazarlanma süreçlerine destek olmak için sürekli yarış hâlindeler. Mevcut müşterilerini koruyup, potansiyel müşterileri kazanmak amacıyla her ölçekten, her sektörden marka yöneticileri, oldukça geniş çaplı pazarlama bütçelerini gözden çıkarmak zorundalar. Örneğin, şirketlerin toplam pazarlama harcamaları, Amerika Birleşik Devletleri’nde yıllık ortalama 200 milyar dolar civarındayken Türkiye’de bu rakamın yaklaşık 15 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir. Pazarlama, bireysel ve örgütsel ihtiyaçları ve istekleri tatmin etmek üzere belli bir bedel karşılığı değiş-tokuş edilecek fikirlerin, mal ve hizmetlerin biçimlendirilmesi, fiyatlandırılması, tanıtılması, dağıtımı gibi süreçlerin araştırmaya ve planlamaya dayalı şekilde yönetilmesidir (Perreault ve McCarthy, 2000). Yani pazarlama, bir ürünün üretiminden önce başlayan ve satılmasından sonra da devam eden stratejik bir fonksiyondur. Çağımızda kalite, fiyat, ürün özellikleri, erişim gibi boyutları bakımından gittikçe birbirine benzeyen mal ve hizmetlerin sadece işlevsel faydaları bakımından değil, duygusal-psikolojik faydaları bakımından da rakiplerinden ayrışması, farklılaşması her ölçekteki firmanın iş hedeflerine ulaşması için gereklidir. Bu nedenle markalaşma ve marka yönetimine ihtiyaç duyulur. Marka, bir ürünün, somut ve soyut özelliklerini, faydalarını, vaatlerini, isim, amblem, logo, renk, ses, tasarım, slogan gibi çeşitli semboller aracılığıyla rakiplerinden ayrışarak teşhis edilmesini sağlayacak şekilde tüketicilerin zihninde özgün bir kimlikle konumlanmasını, çağrışım yaratmasını sağlar (Pickton ve Broderick, 2001). Pazarlamacılar, markalı ürünleri, tüketicilerin zihinlerinde kolayca hatırlanabilecek ve tercih edilmelerini çabuklaştırabilecek şekilde konumlandırmaya uğraşırlar. Örneğin, Volvo otomobilleri ‘güvenlik’ özelliğiyle konumlandırılır. Bu bağlamda, tüketicinin bir markayı kendi yaşam biçimiyle özdeşleştirmesinde ve markalı ürünleri satın almaya ikna olmasında, pazarlama iletişiminin oldukça önemli bir rolü bulunur. Marka Değeri (Brand Equity): Bir markanın, adıyla ve bağdaştığı semboller ile bir ürün ya da servise, o ürün ya da servisin işlevlerinin ötesinde kattığı değer. Ülkemizde Marka Değeri kavramı hem Brand Equity hem de Brand Value kavramları yerlerine kullanılabilmektedir. Yukarıdaki Brand Equity kavramından farklı olarak Brand Value kavramı bir markanın sahibinin o markadan sağlayabileceği gelecekteki tüm finansal girdilerin bugünkü değerini temsil eder. 218 Psikoloji Dünyanın en değerli markalarının listesi için, http://www.millwardbrown.com/ brandz/default.aspx adresine göz atabilirsiniz. Pazarlama Karmasının Bileşenleri: Ürün (Product), Yer (Place), Fiyat (Price), Tanıtım (aynı zamanda tutundurma olarak adlandırılır) (Promotion). Pazarlamanın 4P’si olarak da bilinmektedir. Günümüzde tanıtım bileşeni pazarlama iletişimi bileşeni olarak da adlandırılmaktadır. Her işletme, ürününü talep edilen değerli bir markaya, hedef tüketicileri ise ihtiyaç ve isteklerini doğru anlayıp memnun ederek, onları satın almaya ikna ederek, markanın elçisi sadık müşterilere dönüştürmeye çabalar. Bu nedenle firmalar, iş hedeflerine ulaşmak için hedef kitleleriyle sürekli etkileşimde bulunmalıdırlar. Etkileşimde bulunmaları ise çeşitli iletişim yöntemleri ve biçimleriyle olanaklıdır. Pazarlama iletişimi kısaca şöyle tanımlanabilir: Mevcut ve potansiyel müşterilerin isteklerini ve ihtiyaçlarını teşhis etmek, uyarmak veya tatmin etmek için markalarla ilgili enformasyonun ve anlamların grafik, ses, müzik, işaret, yazı gibi sembollerin yardımıyla kitlesel ve birebir iletişim araçlarıyla aktarımıdır (Belch ve Belch, 2001). Pazarlama iletişimi bileşeninin, reklam, satış promosyonu, doğrudan pazarlama, kişisel satış ve halkla ilişkiler olmak üzere beş temel öğeden oluştuğu genellikle kabul edilir. Bu temel elementlerin tanımları aşağıda olduğu gibi özetlenebilir. Reklam, bir mal, hizmet veya fikrin, kimliği belirli bir kişi veya bir kuruluş tarafından bir bedel karşılığında yüz yüze olmayan şekilde medyada hedef kitlelere tanıtımıdır (Belch ve Belch, 2001). Farklı ülkelerden reklam örnekleri görmek için, http://adsoftheworld.com/ adresine göz atabilirsiniz Satış promosyonu, bir ürüne talebi arttırmak için bir kez veya belirli aralıklarla gerçekleştirilen kısa süreli tutundurma çabalarıdır (Karafakıoğlu, 2006). İndirimler, armağanlar, çekilişler, yarışmalar, oyunlar, piyangolar, primler, numuneler, ödül çekleri, kuponlar buna örnek olarak gösterilebilir. Doğrudan pazarlama, potansiyel müşteriler ile doğrudan ilişki kurmak ve onlardan hemen yanıt almak amacıyla posta, telefon, katalog, kupon, telefonla sipariş gibi araçlarla yürütülen iletişim çabalarıdır (Karafakıoğlu, 2006). Satışla sonuçlanmasa bile telefonla, e-postayla, başvuru kartıyla müşterinin demografik ve ulaşım bilgilerini ya da görüşlerini izne bağlı olarak pazarlamacının elde etmesini sağlayabilir. Özellikle potansiyel müşterileri daha sonra sadık müşterilere dönüştürmek amacıyla onları ayrıntılı tanıma, anlama, isteklerini öğrenme bakımından önemli bir veri tabanı oluşturmaya olanak tanır. Kişisel satış, bir ürün veya hizmeti bir kişi veya gruba tanıtmak, tutundurmak ve/veya doğrudan satmak işlemidir (Karafakıoğlu, 2006). Mağazalarda, bayilerde, her türlü satış noktalarında, potansiyel müşteriyle satış görevlisinin yüz yüze veya telefonla anında etkileşimine dayalı olan kişisel satış, bireysel tüketicilere ve kurumsal müşterilerin temsilcilerine yönelik planlı toplantılar, sunumlar, iş yeri ve ev ziyaretleri, tele-konferanslar, internet ortamında canlı oturumlar şeklinde de olabilir. Halkla ilişkiler ve medyada görünüm/duyurum kavramları çoğu zaman birbirinin yerine kullanılmaktadır. Oysa halkla ilişkiler, medyada haber olarak görünüm uğraşını da içinde barındıran çok daha geniş kapsamlı bir disiplindir. Halkla ilişkiler, kamuoyunda anlayış ve kabul görmek, uzun vadede itibar, güven, sempati, takdir oluşturmak için kişiler, kurumlar, fikirler ve ürünler hakkında iletişim programları planlayarak uygulayan bir yönetim işlevidir. Medyada görünüm/duyurum 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi ise kurum ve ürün hakkında basında olumlu haberlerin yayınlanması için yürütülen çabalardır; dönemsel ve kısa vadeli olabilirler (Cutlip, Center ve Brom, 2000). Örneğin, basın bülteni gönderimi, basın toplantısı, basın gezisi düzenlenmesi gibi. Reklam gibi kontrollü değildir, eşik bekçisi konumundaki gazetecilerin elemesinden geçerek kurum ve ürün hakkında haber değeri taşıyan enformasyon, haber medyasında ücretsiz yayınlanır. Bu nedenle gazetecilere gönderilen haber formatındaki kurumsal enformasyonun örneğin basın bültenlerinin yayınlanması garanti değildir. Günümüzde halkla ilişkiler yöntemleri, pazarlama iletişiminin yanı sıra kurumsal markanın saygınlığının, inandırıcılığının pekiştirilmesi, kurumsal itibarın korunması, kurum felsefesinin doğru algılatılması amaçlarıyla tüketicilerin dışındaki çalışanlar, hissedarlar, yerel topluluklar, devlet, medya, kanaat önderleri, sivil toplum kuruluşları gibi farklı paydaş gruplarına yönelik kurumsal iletişim faaliyetlerinde kullanılmaktadır (Cornelissen, 2007). Kurumsal sosyal sorumluluk projeleri, sponsorluklar, lobicilik, medya ilişkileri, kurum içi iletişim, sorun yönetimi, kriz iletişimi, finansal iletişim, etkinlik yönetimi gibi çalışmalar, kurumsal iletişimde kullanılan bazı halkla ilişkiler yöntemlerine örnek olarak gösterilebilir. Bütünleşik, düzenli, sürekli ve örgütlü bir şekilde yönetilmesi gereken pazarlama iletişimi faaliyetlerinin amacına ulaşması için pazarlamacılar ve iletişimciler, psikoloji biliminden daima faydalanmışlardır. İnsan zihninin nasıl çalıştığı, tüketicilerin tutum ve davranışlarının hangi koşullarda nasıl biçimlendiği, iknada bireysel, kültürel ve toplumsal faktörlerin etkisi gibi konular ve bu doğrultuda yürütülen sosyal psikoloji araştırmaları, pazarlama ve halkla ilişkiler sektörlerinde kritik öneme sahiptir. Bu bağlamda aşağıdaki alt-bölümlerde, tüketici davranışlarının analizinde ve pazarlama iletişiminde, psikoloji biliminden nasıl faydalanıldığı örnekler eşliğinde irdelenecektir. 219 Bütünleşik Pazarlama İletişimi, reklam, halkla ilişkiler, doğrudan pazarlama gibi çeşitli pazarlama aktivitelerinin birbirleri ile koordinasyon içinde yürütülmesi ve birleştirilmesi sürecidir. TÜKETİCİ DAVRANIŞINA GENEL BİR BAKIŞ Tüketici davranışı, insanların ihtiyaçlarını ve isteklerini tatmin etmelerini sağlayacak mal ve hizmetleri aramaları, seçmeleri, satın almaları, kullanmaları ve çöpe atmaları eylemlerinin bütününü ifade eden bir terimdir. Otomobil, ev, tatil, mobilya gibi birçok ürün için satın alma kararı, geniş çaplı bilgi araştırması, marka karşılaştırması gibi titiz değerlendirme gerektiren uzun ve ayrıntılı bir sürecin sonunda verilir. Ancak bazı satın alma kararları ise anlıktır. Örneğin, birçok tüketici alışveriş yaparken markette gördüğü indirimli bir ürünü hemen satın almaya karar verebilir. Pazarlamacıların satın alma davranışını etkilemedeki başarıları, önemli ölçüde tüketici davranışını doğru anlamalarına bağlıdır. Bu bağlamda, tüketici davranışlarının analizinde, motivasyon, algılama, öğrenme, tutumlar, ikna gibi psikolojiyle ilgili kavramların ve ilkelerin bilinmesi gerekmektedir. Psikoloji bilimi, hedef tüketicileri ikna etmeye yönelik etkili pazarlama iletişimi ve halkla ilişkiler kampanyalarının hazırlanmasında ve uygulanmasında kritik öneme sahiptir. 1950’li yıllardan bu yana Sigmund Freud, Abraham Maslow, Ernest Dichter gibi araştırmacıların psikoloji kuramları, aşağıdaki konularda görüleceği gibi pazarlama çalışmalarında rehber olarak kullanılmaktadır. Tüketici Karar Verme Süreci Tüketici davranışlarının analizinde önemli konuların başında, tüketicinin karar verme süreci gelir. Bu süreç beş temel basamaktan oluşmaktadır: 1) problem teş- Pazarlamacılar, tüketicilerin ihtiyaçlarını tatmin etmek isteklerinin hangi koşullarda satın alma eylemine dönüştüğünü bilmelidirler. Örneğin: Tüketicilerin kişiliklerinin, yaşam biçimlerinin, ekonomik durumlarının ve içinde bulundukları çevrenin satın alma eğilimine etkileri nelerdir? Tüketiciler, bir ürünle ilgili bilgilere hangi kaynaklardan ulaşmayı tercih etmektedirler? Tüketiciler, ilgilendikleri ürünün hangi özelliklerini hangi markalarla karşılaştırmaktadırlar? Tüketicilerin reklam mesajlarını algılamaları ve ikna olmaları hangi etmenlere bağlıdır? 220 Psikoloji hisi, 2) bilgi arayışı, 3) alternatif değerlendirme ve bütünleştirme, 4) satın alma kararı, 5) satın alma sonrası değerlendirme (Belch ve Belch, 2001). 1. Basamak: Problem Teşhisi Sürecin ilk basamağında tüketici, bir ihtiyacı olduğunun farkına varır, bu durum onun için bir tür problemdir, bunu çözmek için girişimde bulunmaya niyetlenir ve böylece karar verme süreci tetiklenir. Problem teşhisi, çeşitli nedenlerden kaynaklanabilir. Bu nedenlerin önde gelenlerini aşağıda olduğu gibi özetleyebiliriz. • Tüketicinin kullandığı ürünün bitmesi ya da stokunun azalması: Örneğin, diş macununun bitmesi sonucu satın alma kararı genellikle oldukça basit ve rutindir; tüketici ya sürekli kullandığı markayı tekrar almaya ya da onu ikame edebilecek tanıdık başka bir markayı satın almaya yönelebilir. • Tüketicinin halen kullandığı mal veya hizmetten memnun olmaması: Örneğin, tüketici artık cep telefonunun tasarımının demode olduğunu ya da işlevsellik özelliğini yitirdiğini düşünebilir. Reklamlar, tüketicinin ürünle ilgili bir probleminin olduğu ya da yeni bir ürün modeli alması gerektiği konusunda hatırlatıcı bir role sahip olabilir. • Yeni ihtiyaçların ortaya çıkması: Tüketicilerin hayatlarındaki değişiklikler sıklıkla yeni ihtiyaçların ortaya çıkmasına yol açar. Örneğin, işinde terfi eden ve maaşı artan bir kişi, daha sık resmî toplantılara katılmak ya da seyahat etmek zorunda kalacağından daha şık giyinmek ihtiyacını hissedebilir. Öte yandan bütün ürün satın alımları sadece ihtiyaçların tatmin edilmesi amacıyla gerçekleşmez. Bazı mal ve hizmetler, tüketicinin bilgisi, görgüsü, kültürü ve kişiliği doğrultusunda, ihtiyacı olmasa bile istekleri, arzuları nedeniyle gerçekleşir. Çağımızda pek çok ürün, tüketicilerin temel ihtiyaçlarını tatmin etmekten ziyade arzularını tatmin etmek üzere satılmaktadır. 2. Basamak: Bilgi Arayışı Tüketicinin karar verme sürecinin ikinci basamağı bilgi arayışıdır. Tüketici, ihtiyacını fark ettikten sonra, satın alma kararını destekleyecek bilginin arayışına geçer. İçsel arayışla hafızasında depolu bilgiyi tarayarak, geçmiş deneyimlerini, aldığı tavsiyeleri hatırlar. Eğer içsel arayışından yeterli bilgi edinemezse dışsal arayışa geçer. Referans gruplarına, arkadaşlarına, ailesine danışır; internette arama yapar, medyadaki reklamları daha dikkatli izler; mağazaları gezer. 3. Basamak: Alternatifleri Değerlendirme ve Bütünleştirme Bu basamakta tüketici, farklı ürünleri, markaları karşılaştırarak ihtiyacını en iyi şekilde karşılayacak alternatifleri değerlendirir. Zihninde oluşan marka çağrışımları karar verme sürecinde oldukça önemlidir. Bu nedenle pazarlamacılar, hedef tüketicilerin zihinlerinde kendi markalarının farkındalık düzeyinin en üstte olması için yoğunlukla reklamı kullanırlar. Özellikle ünlü markalar, geniş reklam bütçeleriyle hedef tüketicilerin zihinlere kalıcı olarak yerleşmek, markanın kendi ürün sınıfında ilk akla gelen marka adı olması için düzenli olarak hatırlatıcı reklam kampanyaları düzenlerler. Tüketici, alternatifleri değerlendirme sürecinin ardından farklı markalar hakkında edindiği eski ve yeni kanaatlerini, deneyimlerini, bilgisini, anlamları, çağrışımları, tavsiyeleri bütünleştirerek seçtiği belli bir markaya veya ürün modeline doğru yönelir. 221 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi 4. Basamak: Satın Alma Kararı Sürecin bu basamağında tüketicide, nihayet belli bir markayı satın alma niyeti oluşur. Ancak satın alma niyeti, her zaman satın alma eylemiyle sonuçlanmayabilir. Tüketicinin satın alma kararından sonra bazı ek kararlar daha alması gerekebilir. Örneğin, seçtiği ürünü, ne zaman, nereden ve hangi para kaynağını kullanarak satın alacağını kesinleştirmelidir. Satın alma niyetiyle satın alma eylemi arasında belli bir zaman dilimi vardır. Genellikle otomobil, bilgisayar ve diğer dayanıklı tüketim ürünleri söz konusu olduğunda bu süre uzun olabilir. Öte yandan sabun, şampuan, margarin gibi dayanıksız tüketim ürünlerini satın alma niyeti ile satın alma eylemi arasındaki süre nispeten kısadır. Örneğin tüketiciler, markete alışverişe gitmeden önce bildikleri, kullandığı belli markaların adlarını sıraladığı bir alışveriş listesi yapabilir. Çünkü zamanla bu ürünlere karşı marka sadakati geliştirmişlerdir. Belli markaları özellikle tercih ederek çeşitli defalar tekrar eden satın alma eyleminde bulunabilir. Pazarlamacıların arzuladıkları da aslında tam olarak budur. Tüketicilerin marka sadakatinin sürekliğini sağlamak üzere hatırlatıcı reklam kampanyaları düzenlerler; indirimler, ödüller, armağanlar, özel raf düzeni, çekici ambalajlar, satış noktası etkinlikleri gibi satış promosyonu tekniklerini kullanırlar; tüketicinin markayla özdeşlemesini amaçlayan festivaller, kutlamalar, basın lansmanları gibi halkla ilişkiler faaliyetleri gerçekleştirirler. Buna rağmen marka sadakatini sağlamak rakip markalar karşısında oldukça zordur. Özellikle dayanıksız tüketim ürünlerinde birçok tüketicinin belli bir marka hakkında satın alma niyeti olsa bile satış noktasına geldiklerinde fikirlerini değiştirip çeşitli nedenlerden dolayı rakip markaları tercih ettikleri bilinmektedir. 5. Basamak: Satın Alma Sonrası Değerlendirme Tüketicinin karar verme süreci, ürünü satın alma eylemiyle sona ermez. Tüketici, mal veya hizmeti kullandıktan sonra ürün performansının düzeyini, beklentilerini karşılayıp karşılamadığına göre değerlendirir. Sonuç, beklentilerini karşılıyorsa ya da beklentilerini aşıyorsa tüketici tatmin olmuş demektir, beklentilerinin altındaysa tatmin olmamıştır. Satın alma sonrası değerlendirme, gelecekte tüketicinin ürünü tekrar alma kararını etkileyeceğinden ve başkalarına tavsiye etmesine ya da kötülemesine neden olabileceğinden oldukça kritik bir süreçtir. Tüketicinin ürünle ilgili yaşadığı olumlu veya olumsuz deneyim, markaya karşı olumlu ya da olumsuz tutum geliştirmesini sağlayacaktır. Tüketici bunun sonucunda ya markanın sürekli müşterisi hâline gelecek ya da markadan uzaklaşacaktır. Yukarıda tüketicinin satın alma sürecinde geçebileceği beş temel basamak özetlenmiştir. Tüketicinin bu beş basamağı sırasıyla takip etmeyeceği ya da bazı basamaklardan geçmeyeceği durumlar çok sık olmaktadır. Günlük hayatınızdan bu durumlara bir örnek bulup özetleyin. TÜKETİCİNİN KARAR VERME SÜRECİNİ ETKİLEYEN PSİKOLOJİK VE BİLİŞSEL UNSURLAR Güdüleme Tüketicinin güdülenmesi, satın alma davranışını başlatan, satın alma amacını ortaya çıkaran ve insanı eyleme yönelten güçtür. Diğer bir deyişle güdü (motivasyon), davranışın nedenidir. Güdüler, kolayca gözlemlenemez, insan eylemlerinin 1 222 Psikoloji yönünü, öncelik sırasını belirler, iç ve dış uyarıcıların etkisiyle insanı zihinsel ve bedensel olarak harekete geçirir (İslamoğlu, 2003). Tüketicilerin satın alma kararlarını farklı güdülerin etkilediği bilinmektedir. Örneğin, bir tüketici, bir cep telefonu markasına işlevsel özelliklerinden dolayı ihtiyacı olduğunu hissedebilir, bu nedenle internet bağlantısı olan, teknik donanıma sahip ama hesaplı bir modele yönelebilir. Başka bir tüketici ise bir cep telefonu markasına çekici tasarımı, rengi, popüler olması gibi daha duygusal özelliklerinden dolayı yönelebilir. Tüketicilerin satın alma kararlarının altındaki nedenleri daha iyi anlamak için pazarlamacılar, tüketici güdülerini analiz etmeye özellikle önem verirler. Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı Tüketici güdülerini anlama uğraşındaki en popüler yaklaşımlardan biri, ABD’li psikolog Abraham Maslow’un insan güdüleriyle ilgili ihtiyaçlar hiyerarşisi kuramıdır. Maslow, 1940’lı yıllarda geliştirdiği bu kuramda, insan ihtiyaçlarının beş temel düzeyini en temelden başlayarak şu şekilde sıralanmıştır: 1) Fizyolojik ihtiyaçlar, 2) Güvenlik ihtiyaçları, 3) Sevgi/Ait Olma ihtiyaçları, 4) Değer ihtiyaçları, 5) Kendini gerçekleştirme ihtiyaçları (Şekil 8.1). Maslow’a göre, bireyler alt basamaktaki ihtiyaçları giderdikçe, üst basamaktaki ihtiyaçları tatmin etmeye yönelecektir. Şekil 8.1 Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı Reklamcılar, bireylerin temel davranışlarının şekillenmesi açısından etkili olan bu hiyerarşik ihtiyaç gruplarını, ikna edici mesaj içerikleri oluşturmakta kullanırlar. Örneğin, sigorta, sağlık hizmetleri ya da birçok sosyal sorumluluk amaçlı reklamlarda bireyin kendisi, sevdikleri ve çevreyle ilgili güvenlik duygusunun sarsılabileceği, bir tehlikenin ortaya çıkabileceği ve bu durumdan kurtulmak için reklamda 223 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi önerilen davranışın yapılması gerektiği üzerinde durulur. Kozmetik ürün reklamları da bireyin daha güzel, her zaman daha genç görünmesi bağlamındaki mesajlarla bireyin beğenilme, sevilme, dikkat çekme ihtiyaçlarının giderilmesi üzerine odaklanır (Elden, 2009). Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı’nı kullanarak otomobil, mücevher, lüks konut gibi ürünlerin reklamlarında ne tür mesajların öne çıkarılabileceğini örnek vererek açıklayın. 2 Freud’un Psikanaliz Yaklaşımı Avusturyalı nörolog Sigmund Freud tarafından 1890’lı yıllarda temelleri atılıp, 20. yüzyılın başlarında popüler hâle gelen psikanaliz, aslında kişilik konusuna odaklansa da modern psikolojinin gelişimine, insan davranışlarının ve motivasyonun açıklanmasına önemli katkılarda bulunmuştur. Freud, kişiliğin üç aşamadan oluştuğuna dikkat çekmiştir: id, ego ve süperego. Psikanalitik kuramdan pazarlama ve reklam stratejilerinin oluşturulmasında, hedef kitleye hangi yolla ulaşılacağının belirlenmesi noktasında yoğunlukla yararlanılır. Örneğin, süperegosu güçlü bir tüketici için danışma grupları ve aile önemlidir ve karar verme süreçlerinde toplumsal unsurlar önemli bir belirleyicidir. Dolayısıyla bireysel tatminden çok dış talepleri karşılama birincil derecede yer alır. İd yönü ağır basan biri için de kendi ihtiyaç ve istekleri her şeyden önemlidir. Bu nedenle bir tüketim karar süreci içine giren bu tarz bir tüketici, bilgi toplarken ve karar alma aşamasının tüm süreçlerinde bireysel olacaktır (Odabaşı ve Barış, 2006). Psikanalitik kuram, bir kişinin eylemleri arkasındaki bilinç dışı güdülerini tanımlayacak rüyaları, hayalleri, fantezileri ve sembolleri kullanmaya dikkat çeker. Reklamcılıkta, bu unsurların doğru kullanımının ürünlerin satışını arttıracağı ümit edilir. Örneğin, kadın ya da erkek cinselliğini simgeleyen semboller, özellikle kozmetik ve kişisel bakım ürünleri, içecek reklamları gibi çeşitli gıda ürünlerine ait reklamlarda satışları arttırmak için sıklıkla kullanılmaktadır (Elden, 2009). Dichter’in Motivasyon Araştırmaları Avusturya asıllı ABD’li psikolog Ernest Dichter, pazarlamada motivasyon araştırmalarının babası olarak bilinmektedir. 1930’lu yıllardan başlayarak 1960’lı yıllara kadar Procter & Gamble, Exxon, Resim 8.1 Chrysler, General Mills ve DuPont gibi Ernest Dichter markalar için yaptığı tüketici davranışla(1907 – 1991) rında motivasyon konusundaki araştırmaları, pazarlama sektöründe çığır açmıştır (Belch ve Belch, 2001). Dichter ile birlikte tüketicinin güdüleri doğrultusunda iletişim stratejilerinin belirlenmesi yeni bir boyut kazanmıştır (Belch ve Belch, 2001). Örneğin, Dichter’in Barbie oyuncaklarının pazarlaması için 1958-1959 yıllarında yaptığı çalışma Barbie oyuncağının uzun sürecek başarısının temellerini atmıştır. Barbie oyuncaklarını üreten Mattel şirKaynak: https://www.hagley.org/librarynews/ernest-dichterketi için çocukların ve ebeveynlerin oyunpapers-hagley-library 224 Psikoloji cağa olan tepkilerini ölçmek için yaptığı araştırma sonucunda Dichter kız çocukların gerçekçi olan aksesuarları beğendiklerini gözlemlemiştir. Aynı zamanda, Dichter ebeveynlerin bu oyuncağı kız çocukları için fazla “seksi” bulduğunu ve oyuncağın daha çok yetişkin erkekler için bir masa süsü olabileceğini düşündüklerini fark etmiştir. Fakat, Dichter’in araştırması aynı zamanda göstermiştir ki kadın ebeveynler oyuncağın kıyafetlerinin kalitesini ve çeşitliliğini beğenmektedir. Bu gözlemler sonucunda, Dichter Barbie oyuncağının çocuklara iyi giyinme ve sosyal davranış öğretmeyi sağlayacak bir ürün olarak pazarlanması gerektiğini belirtmiştir. Bu şekilde, ebeveynlerin oyuncağın stiline yönelik olumlu algılarının olumsuz algıların önüne geçebileceğini belirten Dichter, aynı zamanda çocukları motive edebilmek için arkadaş baskısının etkin bir taktik olacağını belirtmiştir. Algılama Algılama, duyu organlarına çarpan çevresel uyaranların farkına varılmasını ve yorumlanmasını ifade eder. Diğer bir deyişle algılama, duyu organları yardımıyla nesneleri ve düşünceleri anlamlı hâle getirmektir (İslamoğlu, 2003). Bir insanın çevresindeki dünyayı anlamlı bir görünüme dönüştürecek gerekli enformasyonu alması, seçmesi, örgütlemesi, yorumlaması süreçleri algılamayla ilgilidir. Algılama, kişisel bir süreçtir; bir kişinin inançları, deneyimleri, ihtiyaçları, beklentileri gibi içsel faktörlere dayanır. Algılama süreci, ayrıca uyarıcının renk, biçim, yoğunluk gibi karakteristik özelliklerinden de etkilenir. Tat alma, işitme, koklama, görüş, dokunuş gibi duyulara verilen tepkiler, duyumsamaya neden olur. Reklam, marka adı, ambalaj tasarımı, logo, mağazadaki satış reyonu gibi çeşitli pazarlama uyarıcılarını, tüketiciler, duyuları aracılığıyla duyumsarlar. Tüketicilerin ürünlerle ilgili enformasyonu dış kaynaklardan nasıl edindiğine ve nasıl kullandığına dair bilgi, pazarlamacıların iletişim stratejilerini düzenlemeleri için oldukça değerli ve önemlidir. Pazarlamacılar, tüketicilerin pazarlama uyarıcılarına verdikleri psikolojik tepkileri her zaman dikkate alırlar. Örneğin, bir gazete ilanındaki görsel unsurlar ya da bir ürünün paket tasarımı, tüketicilerin ürün markasıyla ilgili tutumlarını olumlu yönde ya da tam aksine olumsuz yönde etkileyebilir. Pazarlamacılar kimi zaman reklam mesajlarının etkisini arttırmak için doğrudan veya dolaylı şekilde duyulara yönelik çeşitli yöntemler denerler. Örneğin dergi ilanlarındaki parfüm tanıtımında küçük bir koku numunesini dergiye yapıştırabilirler. Ya da açık hava ilanlarında dikkat çekici, cazip renkler, hareketli görseller kullanmaya özen gösterirler. Tüketici, bir pazarlama uyarıcısını seçtiğinde algılama süreci, gelen enformasyonu örgütlemeye, sınıflandırmaya ve yorumlamaya odaklanır. Algılama, kişiye özel psikolojik faktörlerden etkilense de tüketicinin gelen uyarıcıyı yorumlaması ve ona yüklediği anlam, kısmen pazarlama uyarıcısının yapısına da bağlıdır. Örneğin, birçok reklamın mesajı doğrudan ve açıktır. Öte yandan mesajları oldukça belirsiz olan, tüketicinin kişisel yorumuna göre anlamlar barındıran reklamlar da vardır. Bernays’ın Halkla İlişkilerde Psikolojiden Faydalanması Modern halkla ilişkiler mesleğinin babası olarak kabul edilen ABD’li Edward Bernays, 1920’li yıllarda danışmanlık yaptığı çeşitli markalar için geliştirdiği halkla ilişkiler kampanyalarında, büyük dayısı Sigmund Freud’un kuramlarından faydalanmıştır. Bernays, kamuoyu araştırmalarından edindiği verilere göre hedef kitlelerin tutum ve davranışlarını bilimsel ikna yöntemlerini kullanarak, tüketicilerin 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi 225 tutumlarını müşterisi olan markaların leResim 8.2 hine biçimlendirmeye çalışmış öncü bir Edward Bernays halkla ilişkiler ustasıydı. Bernays, kitle psi(1891 – 1995) kolojisinde, algıların ya da imajın önemine vurgu yapmış, gerçekler halka yeterince algılatılamıyorsa gerçek ne olursa olsun önemsizleşeceğini savunmuştur. Procter and Gamble firması, 30 yıl boyunca Edward Bernays’den danışmanlık hizmeti almış, birçok pazarlama iletişimi ve halkla ilişkiler kampanyalarını Bernays tasarlamıştır. Örneğin, şirketin önde gelen ürünü Ivory sabununun bir fabrikasyon hatası nedeniyle su üstünde kalarak batmaması özelliğini avantaja çevirerek ve Kaynak: http://www.bernays.hr/Home/Page/ençocukların sabun kullanma alışkınlarını US?name=who-is-edward-bernaise perçinlemek amacıyla “batmayan sabun” olarak lanse ettiği Ivory sabunları sponsorluğunda çocukların katıldığı sabundan minyatür heykel yarışması düzenlemiştir. Bir yıl içinde bu yarışmaya ABD çapında 22 milyon okul çocuğu katılmıştır. Daha sonra çeşitli şehirlerde kurulan sergilerde sabundan heykelcikler, yine Ivory markasının sponsorluğunda uzun zaman sergilenmiştir. Ayrıca New York Central Park’ın göletinde, basının çok ilgisini çeken ve sayfalarında geniş yer verdiği, ilkokullar arası sabundan yapılmış kayık yarışması organize etmiştir (Wilcox, Ault, Agee ve Cameron, 2001). Bernays, diğer bir müşterisi olan The American Tobacco Company’nin sigara Edward Bernays, sigaranın yol açtığının markası Lucky Strike için gerçekleştirdiği kampanyada, kadınların sigara içmesi- kansere bilinmediği bir dönemde nin psikolojik boyutlarını bilimsel olarak araştırmış ve kadınların genellikle toplum yaptığı bu kampanyalardan içinde sigara içebilmeyi, erkeklerle eşit statüde olmak şeklinde algıladıklarını, siga- pişman olduğunu 1960’lı yıllarda açık bir şekilde ranın bir erkeklik ve özgürlük sembolü olarak görüldüğünü bulmuştur. 1920’li yıl- belirtmiştir. larda ABD’de feminist hareketlerin giderek arttığı bir dönemde, kadın hakları savunucularının desteğini alarak New York’un en işlek caddelerinde ellerinde sigaralarla kadınların gezinmesini örgütlemiş ve bu olay basında geniş yer bulmuştur. Bu hareket, kadınların halka açık yerlerde sigara içmeye teşvik edilmesine neden olmuştur. Öte yandan Bernays, kadınların Lucky Strike sigara markasını tercih etmekte neden isteksiz davrandıklarını araştırırken, yeşil renkli paketin o dönemin kadın modasına uymadığını bulmuştur. Şirkete ambalajı değiştirmeyi önermiş, ama yöneticiler, bunun fazla masraflı olacağı gerekçesiyle bu öneriyi kabul etmemişlerdir. Bunun üzerine yeşil rengin moda olması amacıyla Bernays, New York’ta kanaat önderi olabilecek ünlü kadınların yeşil giyerek katılacakları bir “yeşil” balo düzenlemiştir. Tutumlar Tüketici Tutumlarının Yapısı Bir süpermarkette çayların bulunduğu reyonda dolaştığınızı düşününün. Karşınızda çeşitli markalar. Şimdi hangi çayı tercih edeceğinizi düşünün. Demlikte yapmak istediğiniz çay için hangi markayı tercih edersiniz? Süzme poşet çay için hangi markayı tercih edersiniz? Türkiye’deki tüketicilerin yarısından fazlası demleme çay için Çaykur’u tercih etmektedir. Fakat süzme poşet çay pazarında, tüketicilerin tercihi 226 Psikoloji daha büyük ihtimalle Lipton, Doğuş ya da Doğadan gibi markalar olmaktadır (BusinessWeek Türkiye, 2010). Bu tercihler ile ilgili önemli bir diğer nokta ise tüketicilerin bir bölümünün evlerinde hem Çaykur (demleme çay için) hem de Lipton, Doğuş, Doğadan (süzme çay için) gibi markalar bulundurmakta olmasıdır. Çay tüketicilerinin marka tercihlerindeki bu iki farklı eğilimin en önemli neBir markaya yönelik tutumlar, o markayı tutarlı olarak denlerinden bir tanesi tüketicilerin markalar hakkındaki tutumlarıdır. Gordon olumlu ya da olumsuz W. Allport’a (1935) göre, tutumlar bireylerin nesneler ve durumlar hakkında yadeğerlendirme eğilimi şeklinde tanımlanabilir. şantı ve deneyimler ile edindikleri, sürekliliği olan düşünceleridir. Marka ile ilgili tutumlar yalnızca ürünün kalitesi ile ilgili değil, aynı zamanda markanın tüketicide yaptığı olumlu ya da olumsuz çağrışımlarla ile de ilgilidir. Örneğin, tüketicilerin Çaykur ile demleme çay arasında kurdukları olumlu bağın, poşet süzme çayda başka markalarla kurulmuş olması, önceki paragrafta bahsi geçen demleme-süzme çay marka tercihlerini etkileyen önemli etmenler arasındadır. Tutumların İşlevleri Özellikle 1960’lı yıllardan itibaren, tutumlar hakkında yapılan kuramsal çalışmalar, tutumların kişilerin psikolojik sağlıkları için önemli faydalar sağladığını iddia etmiştir. İşlevsel Tutum Kuramları olarak adlandırılan bu çalışmalar, tutumların sosyal, psikolojik, fiziksel ve duygusal ihtiyaçları karşılamadaki rolünün incelenmesine önayak olmuştur (Shavitt ve Nelson, 2002). Bu kuramsal yaklaşımın önde gelen araştırmacılarından Daniel Katz’e (1960) göre tutumların kişiler için dört ana işlevi vardır. 1. Yararcı İşlev: Birçok durumda, tutumlar kişilerin yararları maksimize etme ve sorunları minimize etmelerine yardımcı olabilmektedir. Benzer bir şekilde, tutumlar tüketiciyi bir ürün ya da hizmetten maksimum fayda sağlaması için yönlendirir. Örneğin, arabaların yakıt performansının önemli olduğuna inanan bir tüketici, araba seçerken bu özelliği sunan markalara yönelecektir. 2. Değer İfade Eden İşlev: Tutumlar bireylerin benlik imajlarını ve değer sistemlerini ifade ederler. Örneğin, kendini muhafazakar olarak tanımlayan bir kişinin okuduğu gazete de bu değer sistemini yansıtabilecektir. 3. Ego-Savunucu İşlev: Tutumlar bireylerin benlik imajlarını korumalarına yöneliktir. Birçok durumda, tüketim davranışları bireylerin egolarını ve benlik imajlarını koruma amaçlı olabilir. Tüketicilere yönelik reklamların birçoğu bireylerin ego-savunucu eğilimlerinden faydalanmayı amaçlar. Örneğin, ağız bakım ürünleri (diş macunu vb.) ve gittikçe daha sık bir şekilde ciklet markaları bile, reklamlarında bireylerin ağız kokusu ve sarı dişler gibi konulardaki sosyal kaygılarına yönelik mesajlar kullanmaktadır. 4. Bilgi Kazandırıcı İşlev: Kişiler, günlük hayatlarında yüksek miktarda ve çeşitli kaynaklardan gelen bilgilere maruz kalmaktadır. Tutumlar, kişilerin bu bilgileri filtrelemelerine, alakasız bilgileri elemelerine, bilgileri organize etmelerine ve yorumlamalarına yardımcı olmaktadır. Tutumların bilgi kazandırıcı işlevi, tüketicinin ürün özellikleri ile ilgili bilgi veren reklamlarda sunulan bilgileri işlemesini ve bu şekilde seçenekler hakkındaki belirsizliği azaltmasını sağlayabilmektedir. Yukarıda sıralanmış olan işlevler farklı araştırmacılar tarafından farklı şekillerde adlandırılmış ve gruplanmıştır. Bu farklı gruplamalar ve adlandırılmalara rağmen işlevsel tutum kuramlarına göre, bir mesajın ikna edici olabilmesi için hedeflediği tutumun işlevi ile bağdaşması gerekmektedir. Örneğin, bireylerin benlik imajları 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi ile bağlantılı ürünler (parfüm vb.) için sosyal kimlik ile ilgili mesajlar içeren reklamların ürünün yararlarına odaklanan reklamlarla karşılaştırıldığında tüketicilerden daha olumlu tepki aldığı ve bu tür reklamların satın alma eğilimini arttırdığı gözlemlenmiştir. Benzer şekilde, klima gibi tüketicilerin fiziksel ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik ürünler için yararcı işlevleri öne çıkaran reklamlar sosyal benliğe odaklanan reklamlardan daha olumlu tepki almaktadır (Shavitt, 1990). Tutumların Bileşenleri Tutumların üç ana bileşeni bulunmaktadır: Bilişsel, duygusal ve davranışsal. 1. Bilişsel (İnançlar): Tüketicinin bir marka hakkındaki inançları o markaya atfettiği özelliklerden oluşur. Örneğin, tüketiciler bir cep telefonu markasını ses kalitesi, tasarım, ekran boyutu, 3G bağlantı hızı, pil ömrü gibi çeşitli özelliklere göre değerlendirebilir. Pazarlama iletişimi açısından, bir markanın bir özelliğinin (örneğin, tasarım) diğer markalardan iyi olması kadar tüketicinin bahsi geçen özelliğe önem vermesi de gereklidir. 2. Duygusal (Nesne hakkındaki yargı): İkinci tutumsal bileşen (duygusal), kişinin bir nesne hakkındaki duyguları ve hislerinden oluşur. Tüketici davranışı açısından bakıldığında, bu hisler ve duygular, tüketicinin bir marka hakkındaki genel yargısı ile yakından bağlantılıdır. Duygusal bileşen genelde tek boyutludur (örneğin, iyi-kötü) ve bilişsel bileşene dayanmaktadır. Örneğin, Nokia telefonların pil ömürlerinin diğer telefonlardan iyi olduğunu ve pil ömrünün önemli bir özellik olduğunu düşünmek (bilişsel), tüketicinin Nokia markası hakkında daha olumlu hislere (duygusal) sahip olmasını sağlayabilecektir. 3. Davranışsal (Satın Alma Eğilimi): Üçüncü tutum bileşeni kişilerin bir nesne ile ilgili davranışta bulunma eğilimleri ile ilgilidir. Bu davranışsal bileşen genelde tüketicinin bir ürünü satın alma niyetidir ve pazarlama stratejilerinin ve iletişim taktiklerinin de odak noktalarından biridir. Bu üç bileşen arasındaki ilişki, bir pazarlama stratejisinin ya da ikna amaçlı iletişimin başarılı olup olmayacağını belirleyen etmenlerin başında gelmektedir, çünkü bir markanın ürünlerinin özellikleri hakkında olumlu inançlara (bilişsel) sahip kişilerin o markayı olumlu olarak yargılaması (duygusal) ihtimalini arttırmakta ve bu da bir tüketicinin o markanın ürününü satın alma ihtimalini yükseltmektedir (Assael, 1998). İnançlar ve tutumlar arasındaki ilişki ile ilgili bir başka önemli model ise Fishbein’ın (1963) Çok Özellikli Tutum Modeli’dir. Bu modele göre tüketicilerin bir davranış (d) (bir ürünü almak vb.) ile ilgili tutumları (t), o davranışta bulunmanın yaratacağı sonuçlar (s) ile ilgili inançları (i) ve kişinin bu sonuçlar (s) hakkındaki yargısı (y) sonucunda oluşur. td = ∑is × ys Tüketicilerin bir ürünü alıp almamak ile ilgili kararı da benzer bir tutum oluşturma sürecinden geçer. Örnek olarak tüketici trans yağlar hakkında olumsuz yargıya sahip ise (ys = trans yağ sağlığa zararlıdır) ve ABC marka hamburger zincirinin kızarmış patateslerinde yüksek miktarda trans yağ olduğuna dair inancı yüksek ise (is = ABC marka trans yağ kullanmakta) bu kişinin ABC marka hamburger zinciri ile ilgili tutumları olumsuz olacaktır. Çok Özellikli Tutum Modeli’ne göre tutumlar birbirlerini telafi edebilmektedirler. Örneğin, ABC marka hamburger zincirinin ürünlerinin çok trans yağ içer- 227 228 Psikoloji Tutum, tüketicinin o ürün ile ilgili önem verdiği tüm özellikler hakkındaki inançları ve değerlendirmelerinin toplamının sonucudur. diğine dair yaptığı değerlendirme ve bunun sonucunda ABC’nin yemeklerinin sağlığa zararlı olacağı inancından dolayı marka hakkında olumsuz bir tutuma sahip olan bir tüketicinin ABC’nin yemeklerinin başka özellikler hakkında olumlu algılara sahip olması (lezzetli v.b.), o tüketicinin ABC markasını tercih etme ihtimalini arttırabilir. Kısaca, Çok Özellikli Tutum Modeli’ne göre tüketicinin bir ürün hakkındaki tutumu yalnızca bir özelliğe dayalı değildir. Tutumların Davranışlara Etkisi İkna psikolojisi ve ikna edici iletişim alanında yapılan araştırmalarda bireylerin tutumlarına odaklanılmasının ana sebeplerinden bir tanesi tutumlar ile davranışlar arasında güçlü bir ilişki olduğu varsayımıdır. Tutumlar ile davranışlar arasındaki ilişki, 1930’lu yıllardan itibaren çeşitli araştırmalarda incelenmiştir. Bu araştırmaların bazılarında tutum ile davranış arasında beklenen yönde ve güçlü bir ilişki gözlemlenmiş (örn. Allport, 1935), bazılarında ise tutumlar ile davranışlar arasında ya bir ilişki gözlemlenmemiş (örn. Wicker, 1969) ya da beklenenin tersi yönde bir ilişki gözlemlenmiştir (örn. LaPiere, 1934). 1960 ve 1970’li yıllarla birlikte, tutumlar ile davranışlar arasındaki ilişki ile ilgili tutarsız bulguların nedenlerini inceleyen çeşitli çalışmalar yapılmaya başlandı. Bu araştırmaların bir bölümü tutumların hangi durumlarda ve nasıl bir mekanizma ile davranışları etkileyebileceği sorusuna odaklanmıştır. Tutumlar ile davranışlar arasındaki ilişkinin mahiyetini inceleyen çalışmalar sonucunda ortaya çıkan davranış modelleri arasında en sık kullanılanlardan iki tanesi Düşünülmüş Eylem Kuramı (Ajzen ve Fishbein, 1975) ve Düşünülmüş Eylem Kuramı’nı revize etmiş olan Planlanmış Davranış Kuramı’dır (Ajzen, 1985) (Şekil 8.2). Düşünülmüş Eylem Kuramı’na göre, kişilerin davranışlarını belirleyen en önemli etmen davranışsal niyetlerdir. Davranışsal niyet (örn. yeni bir araba alma niyeti) ne kadar güçlü ise davranışın gerçekleşme ihtimali o kadar yüksektir. Şekil 8.2 Düşünülmüş Eylem Kuramı ve Planlanmış Davranış Kuramı 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi Düşünülmüş Eylem Kuramı, davranışsal niyeti etkileyebilecek iki etmene bakmaktadır. Bunlardan birincisi bireyin davranışa yönelik tutumlarıdır. Davranışa yönelik tutumlar bireyin bulunmayı düşündüğü davranış ile ilgili olumlu ya da olumsuz değerlendirmeleridir. Önceki sayfalarda özetlenmiş olan Çok Özellikli Tutum Modeli’nin de belirttiği gibi, bu tutumlar bireylerin bulunacakları davranışın sonuçları hakkındaki inançları ve bu sonuçlarla ilgili olan yargıları neticesinde oluşmaktadırlar. Örnek olarak, tatile çıkmayı planlayan çocuklu bir ailenin iki seçenek (tatil köyü ya da kültür turu) arasında seçim yaparken tutumlarının nasıl oluşabileceğini düşünelim. Tatil yapılacak yeri seçerken ailenin iki seçenek hakkında da çeşitli inançları olacaktır. Bu inançlar arasında aşağıdaki iki inancın olduğunu farz edelim (büyük ihtimalle çok daha fazla sayıda inançları olacaktır): • Çocukları serbest bırakıp kafamızı dinleyebileceğiz • Çok masraf yapacağız Yukarıda sıraladığımız inançlar, yapılacak tatilin (davranış) doğuracağı sonuçlar ile ilgili inançlardır. Her iki seçenek de bu sonuçlar ile değişik derecelerde alakalıdır. Mesela, bahsettiğimiz aile, tatil köyünde çocukları daha rahat bir şekilde serbest bırakabileceklerine inanıyor (i) olabilir ve bu ihtimali çok olumlu olarak yargılıyor (y) olabilir. Öte yandan, örnekteki bu aile tatil köylerinin fiyatlarının çok yüksek olduğuna ve kültür turlarından daha maliyetli olacağına inanıyor (i) olabilir. Fakat, tatil köylerinin fiyatlarının yüksek olması maddi durumu iyi olan bu ailenin gözünde çok önemli bir sorun olmuyor olabilir. Bu durumda, daha pahalı ama çocukların serbest kalması için daha uygun olan tatil köyünde tatil yapma ihtimali ile ilgili tutumlar daha hesaplı olan ama çocukları serbest bırakmanın daha zor olduğu kültür turuna çıkma davranışına olan tutumlardan daha olumlu olabilecektir. Düşünülmüş Eylem Kuramı’na göre, davranış niyetlerini etkileyen ikinci etmen ise öznel normlardır (Şekil 8.2). Öznel normlar bireylerin yapmayı düşündükleri davranışların sosyal olarak ne kadar kabul edilebilir olup olmadığı ile ilgili algılarıdır. Ajzen (1985) tarafından geliştirilmiş olan Planlanmış Davranış Kuramı (Şekil 8.2), Düşünülmüş Eylem Kuramı’nın odaklandığı davranışa yönelik tutumlar ve öznel normlara ek olarak davranış niyetini etkileyen üçüncü bir etmen olduğunu belirtmektedir. Bu etmen bireylerin davranışsal kontrol algısıdır. Özyeterlilik üzerine yapılan araştırmalardaki bulgularla tutarlı bir şekilde, davranışsal kontrol algısı, bireylerin bir davranışta bulunma niyetlerinin o davranışta bulunabilmelerinin ne kadar kolay ya da zor olacağına dair inançlarıdır. Davranışsal kontrol algısı, Şekil 8.2’de görülebileceği gibi, hem davranışsal niyeti hem de davranışı etkileyebilmektedir. Örneğin, sigara içen bir kişi sigarayı bırakmanın yararları ile ilgili olumlu bir tutuma sahip olabilir (davranışla ilgili tutum). Ayrıca birey, değer verdiği kişilerin (örneğin ailesi) sigarayı bırakma kararı konusunda kendisini destekleyeceklerini bilmektedir (öznel norm). Hatta, kişi sigarayı bırakmaya niyetli olabilir (davranışsal niyet). Fakat, birey sigara tiryakisi olduğunu ve sigarayı bırakmayı beceremeyeceğini düşünmekte ise (düşük davranışsal kontrol algısı), sigarayı bırakmayı deneme ihtimali de daha düşük olacaktır (Stiff ve Mongeau, 2003). Tutumların davranışa etkisi ile ilgili dikkate alınması gereken başka bir nokta ise tutumların davranışa etkilerinin hangi durumlarda güçlü olduğu ile ilgilidir. Ajzen ve Fishbein’a (1977) göre, tutumlar ile davranışlar arasında ne kadar güçlü 229 Genelde, öznel normları iki etmen belirler: 1) birey için önemli olan referans kişilerin davranış hakkındaki görüşleri, 2) bireyin bu referans kişilerin görüşlerine ne kadar uyması gerektiği ile ilgili düşüncesi. 230 Psikoloji bir birebir örtüşme var ise tutumların davranışa etkileri o kadar güçlü olacaktır. Örneğin, diş bakımı yaptırma ile ilgili tutumlar ile düzenli olarak diş hekimine gitme davranışı arasındaki ilişkinin, genel olarak diş sağlığının önemi ile ilgili tutumlar ile düzenli olarak diş hekimine gitme arasındaki ilişkiden daha güçlü bir ilişki olması beklenebilir. 3 Planlanmış Davranış Kuramı, Düşünülmüş Eylem Kuramı’nı nasıl geliştirmektedir? İKNA EDİCİ İLETİŞİM VE TUTUMLARIN ETKİLENMESİ Tutumların Değiştirilebilmesi ya da Pekiştirilebilmesi İçin Gereken Şartlar Tüketici davranışları üzerine yapılan araştırmalara göre tüketicilerin bir marka ile ilgili tutumlarıyla uyumlu olan mesajlar bu tutumlar ile çelişen mesajlardan daha etkili olmaktadır. Buna rağmen, pazarlama iletişimi ve reklam için yapılan harcamaların önemli bir kısmı tüketicilerin tutumlarını ve inançlarını değiştirmeye yönelik kampanyalar içindir. Bu nedenle tutumları ve inançları değiştirmeye yönelik ikna edici iletişimin başarılı olmasını sağlayacak çeşitli koşulların bilinmesi önemlidir. Genel olarak bakıldığında bu koşullar aşağıdaki gibi özetlenebilir (Assael, 1998): 1. Güçsüz tutumları değiştirmek güçlü tutumları değiştirmekten daha kolaydır. Ağız sağlığına yardımcı olması bakımından diğer diş macunlarından daha etkili bir diş macunu markası düşünelim. Fakat bu diş macunu hakkında tüketicilerin güçsüz de olsa tadının kötü olacağına dair bir algı olduğunu farz edelim. Bu tür bir durumda, markanın tadının iyi olduğunu vurgulayan ve tüketicilere ürünün tadını denemelerini sağlayacak numuneler dağıtılan bir kampanya tüketicilerin algılarını değiştirmeleri ve ürünü kullanmaları konusunda başarılı olacaktır. 2. Bir marka hakkında algılarına güvenmeyen tüketicilerin tutumlarını değiştirmek daha kolaydır. Bazı durumlarda, tüketiciler bir ürün hakkındaki tutumlarının dayanakları hakkında emin olmayabilirler. Örneğin, bilgisayar gibi bir üründe aranması gereken özelliklerin ne olduğu konusunda şüpheleri olan tüketiciler olabilir. Bu tüketicilere, bilgisayar gibi bir ürün kategorisinde olması gereken özellikler konusunda bilgi veren ve markayı bu özelliklere bağlayan bir reklam kampanyası tüketicilerin tutumları üzerinde etkin bir role sahip olacaktır. 3. Marka hakkındaki inançları değiştirmek, bir üründen beklenilen faydaları değiştirmekten daha kolaydır. Örneğin, ağrı kesici ilaçların hafif olmasını önemseyen bir tüketiciyi X marka bir ağrı kesicinin hafif ama hızlı etkili olduğu konusunda ikna etmek, ağrı kesicilerin hafif olmaları gerekmediğine ikna etmekten daha kolay olacaktır. 4. Marka hakkındaki inançları değiştirmek marka hakkındaki tutumları değiştirmekten daha kolaydır. İkna edici iletişimin bileşenlerinin önem sıralaması ile ilgili yapılan araştırmalara göre, inançlardaki değişiklikler tutumlardaki değişikliklerden önce gelir. Örneğin, bir cep telefonu markasının tasarımının iyi olduğunu belirten bir mesaj tüketicinin o marka telefonun tasarımının güzelliği ile ilgili inançlarını değiştirebilir. Fakat inançlardaki bu değişikliğin tüketicinin marka hakkındaki tutumlarını değiştirmesi için o tüketicinin ürün tasarımını önemli bir fayda olarak görmesi gerekmektedir. 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi 5. Tüketicilerin zevk ve haz elde etmek maksadıyla kullandıkları ürünlerde bilişsel yerine duygusal öğelerin değiştirilmesi amaçlanmalıdır. Tüketiciler haz elde etmek için alacakları ürünler ile ilgili karar verirken duygusal etmenlere bilişsel etmenlerden daha çok dikkat ederler. Bu koşullarda, ikna edici iletişimin hedeflemesi gereken unsur tutumlar olacaktır. Örneğin, güvenilirliği ile prestij edinmiş bir araba markası olan Toyota, tüketicilerin gözünde araba kullanma zevki için alınan bir araç olabilmeyi amaçlar ise ‘güvenirlilik’ gibi markanın yarar boyutunu öne çıkarmak yerine tüketiciler gözünde markanın ‘eğlenceli’, ‘havalı’, ‘haz verici’ olarak algılanmasına çalışması gerekecektir. Fakat bu durumdaki zorluk şudur: tutumların değiştirilmesi inançların değiştirilmesinden daha zordur. 6. Tüketicilerin tutumlarını değiştirmek, tüketici için önem seviyesi düşük olan ürünler için daha kolaydır. Kısaca a) tüketici kendini ürün ile özdeşleştirmiyorsa b) tüketicinin ürün ile duygusal bağı düşük ise ve c) bir ürünün tüketicinin benliği ve değer yargıları ile alakası düşük ise tüketicinin tutumlarını değiştirmek daha kolay olacaktır. Tutumların Değiştirilebilmesi ile İlgili Modeller ve Stratejiler Düşünülmüş Eylem Kuramı ve Planlanmış Davranış Kuramı Yukarıda özetlenmiş olan Düşünülmüş Eylem Kuramı ve Planlanmış Davranış Kuramı gibi kuramlar tüketicilerin tutumlarını değiştirmeye yönelik strateji geliştirilmesi konusunda faydalı bir çerçeve sunmaktadır. Bu çerçevede, dört ana stratejiden bahsedilebilinir. 1. Tükecinin çeşitli ürün özelliklerine atftettiği değeri değiştirmek. Bu strateji, tüketicileri bir ürün kategorisini değerlendirirken önem verdikleri kriterleri değiştirmeleri konusunda ikna etmeye dayalıdır. Örneğin, tüketicilerin önemli bir bölümü için ekmek gibi bir üründe gevreklik önemli bir kriterdir. Fakat, UNO markasının geçtiğimiz yıllarda yaptığı ‘Ekmeğinizi Elletmeyin’ kampanyası, ekmeğin el değmeden ambalajlanmış ve dağıtılmış olmasını, özellikle ekmek fırınlarının hijyeni konusunda tartışmaların sıklaştığı bir dönemde, tüketicilere ürün alternatiflerini değerlendirirken kullanacakları bir özellik olarak öne çıkarmıştır. 2. Marka hakkındaki inançları değiştirmek. Reklam ve pazarlamada en sık kullanılan stratejilerin başında tüketicinin bir marka hakkındaki inançlarını değiştirmek gelir. Örneğin uzun yıllar boyunca tüketiciler tarafından kalitesiz olarak algılanan Hyundai markası, son 10 sene içinde ürün gamında ve kalitesinde yaptığı değişiklikler, verdiği uzun süreli araç garantisi ve dayanıklılık ile kaliteyi öne çıkaran reklam kampanyaları sayesinde, başta Amerika’da olmak üzere, tüketicilerin marka hakkındaki ‘ucuz ve kalitesiz’ algısını başarılı bir şekilde değiştirmiştir. Bu çabalarının sonucunda, Hyundai markası, A.B.D’deki pazar payını 10 sene içinde ikiye katlamıştır. 3. Marka tutumlarını (değerlendirmeleri) değiştirmek. Sıkça kullanılan başka bir strateji ise tüketicinin markanın özellikleri hakkındaki inançlarını değiştirmeden marka hakkındaki genel izlenimlerini değiştirmektir. Türkiye’de Kentucky Fried Chicken (KFC) olarak bilinen marka, uzun süre KFC kısaltmasını ve Kentucky Fried (Kızartılmış) Chicken adını bir arada kullanmıştır. Fakat yağda kızartılmış yiyeceklerin oluşturduğu sağlık riskleri ile ilgili 231 232 Psikoloji tüketici algıları değiştikçe firma, markasını yalnızca KFC olarak sunmaya başlamış ve kızartılmış çağrışımından markayı uzaklaştırmaya çalışmıştır. Bazı reklamlarında, KFC açılımını Kitchen (mutfak) Fresh (taze) Chicken olarak da sunan markanın bugünkü web sayfasına baktığınızda dikkatinizi çekecek bir unsur, ‘fried’ kelimesinin KFC tarihçesini anlatan bölüm dışında neredeyse hiç kullanılmadığı olacaktır. Tarihçe bölümünde ise en son ‘fried’ kelimesinin geçtiği yer 1982 yılı ile ilgilidir. KFC markasının tarihçesi için http://www.kfc.com/ adresine göz atabilirsiniz 4. Davranışsal eğilimleri ya da davranışları değiştirmek. Bir başka tutum değiştirme stratejisi ise bireyleri normalde tercih etmedikleri bir markayı denemeye yönlendirmektir. Örneğin, etiket fiyatından yapılan indirimler yolu ile tüketici tercih etmediği bir deodorant markasına yönlendirilebilinir. Bu tür bir kampanya sonucunda, bireyin aldığı ve denediği deodorant markası hakkında tutumları değişebilir. Bu strateji, aşağıda detaylı olarak özetlenecek olan Bilişsel Çelişki Kuramı’ndan faydalanmaktadır. Sosyal Yargı Kuramı Sosyal Yargı Kuramı’na (Sherif ve Hovland, 1961) göre, bireylerin bir konu ya da nesne hakkındaki tutumları kendilerini o konu ile ne kadar bağlantılı gördükleri ile yakından ilgilidir. Bu kurama göre, bireylerin tutumları üç alandan birinde olacaktır: 1) kabul etme alanı, 2) bağlantısızlık alanı, ve 3) reddetme alanı (Sakallı, 2010). Bu tanıma göre, bireyler için makbul olan, kendilerine sunulan savların kabul etme alanı merkezine yakın olmasıdır. Bir konuyla bağlantısı (ilişkisi) güçlü olan ve o konuda net tutumları olan bir kişi bu konuda kendine sunulan karşıt ya da alternatif fikir ve savlara karşı daha geniş bir reddetme alanına ve daha dar bir kabul etme alanına sahip olacaktır. Örneğin, işe hergün kendi arabasıyla gidip gelen bir kişi için yakıt fiyatlarının çevreyi korumak adına yüksek oranda vergilendirilmesi gerektiği savı geniş bir reddetme alanına girecektir. Sosyal Yargı Kuramı’na göre bireyler, kabul etme alanına yakın düşen mesajları yorumlarken bu tür mesajların içeriklerinin kendi fikirlerine (gerçekte olduğundan) daha yakın olduğunu düşüneceklerdir. Bu etkiye özümseme etkisi denmektedir. Reddetme alanına düşen mesajlar bireylerin tutumlarını değiştiremezler çünkü bireyler bu mesajları kendilerinden uzak görecektir ve hatta mesaja karşı savunmaya geçecektir. Bu etkiye zıtlık etkisi denmektedir. İkna edici iletişim açısından düşünüldüğünde, Sosyal Yargı Kuramı’nın sunduğu bu çerçeve önemli bir noktaya işaret etmektedir. Yukarıda özetlediğimiz ikna stratejilerinden olan marka ile ilgili tutumları değiştirmek ve marka hakkındaki inançları değiştirmek gibi stratejileri düşünelim. Bu stratejilerin başarısı için mesajın bireyin fikrini değiştirmesi gerekmektedir. Fikir değişikliği ancak mesajın bireyin tutumlarından farklılık göstermesi durumunda olacaktır (örneğin, iPhone’un en iyi telefon olduğunu düşünen bir kişiye iPhone’un en iyi telefon olduğunu belirten bir mesajın bireyin tutumlarında bir değişikliğe neden olması ihtimali çok düşüktür). Fakat, Sosyal Yargı Kuramı çerçevesinde düşünüldüğünde, bireyin tutumlarından fazla farklılık gösteren bir mesajın da bireyin reddetme alanına düşme ihtimali vardır. Bu durumda, mesaj içeriği ile bireyin tutumları arasındaki farklılığın (çelişkinin) boyutu ile bir mesajın tutum değiştirmedeki başarısı arasında ters U şeklinde bir ilişki olacaktır (Stiff and Mongeau, 2003) (Şekil 8.3). 233 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi Şekil 8.3 Tutum-Mesaj Arasındaki Farklılığın Boyunun Tutum Değişimine Etkisi Şekil 8.3’te özetlendiği gibi, bireyin tutumlarından farklılık gösteren bir mesaj bireyin kabul etme alanı içinde olduğu sürece, daha büyük farklılık daha güçlü tutum değişikliğine neden olacaktır. Fakat, bireyin tutumları ile mesaj arasındaki farklılık belli bir boyuta geldikten sonra, mesaj bireyin reddetme alanına düşecek ve bireyin tutumlarını değiştirme ihtimali azalacaktır. Detaylandırma Olasılığı (Detaylı Ayrıntılandırma Olasılığı) Kuramı Petty ve Cacioppo (1986) tarafından geliştirilmiş olan Detaylandırma Olasılığı Kuramı (DOK), farklı ikna iletişimi kuramlarını bütünleştirici özelliğe sahip bir kuramdır. Bu kurama göre, iknaya yönelik, merkezî ikna yolu ve çevresel ikna yolu adı verilen iki yol bulunmaktadır. Merkezî ikna yolunda, tutumlardaki değişiklikler bireylerin mesajın içerdiği bilgiyi detaylı bir şekilde incelemesi, kalitesini analiz etmesi ve dikkatle işlemesi sonucunda oluşur. Kısaca, merkezî ikna yolu ile tutum değişikliği (ya da tutumun değişmemesi) bireyin bilişsel çabaları sonucunda olacaktır. Çevresel ikna yolunda ise tutumlardaki olası değişiklik mesajın içerdiği bilgi yerine, mesajın verildiği ortam, mesajı veren kişinin özellikleri (çekiciliği, karizması, statüsü v.b.), mesajın sunumu (bir reklamın çekim kalitesi, görsellerin güzelliği v.b.) gibi yüzeysel ipuçlarının etkisi ile oluşur (Sakallı, 2010). Tutum değişikliğine götürebilecek çeşitli merkezî ve çevresel yolların varlığı göz önüne alındığında, bireylerin hangi durumda hangi yolu seçtikleri DOK’un odaklandığı önemli bir soru hâline gelmektedir. Bu soruya cevap sunmaya çalışan DOK’un iki varsayımı bulunmaktadır. Birinci olarak DOK, bireylerin ‘doğru’ tutumlara sahip olmak istediklerini varsayar. İkinci olarak DOK, bireylerin her ikna edici mesajı detaylı olarak işlemelerinin mümkün olmadığını varsayar. Detaylandırma Olasılığı Kuramı’nın bahsettiği merkezî ve çevresel yolların varlığı bireylerin iki yoldan birini seçeceği anlamına gelmemektedir. Merkezî ve çevresel kavramları bir derecelendirmenin iki uç noktasıdır. Bireyler, farklı durumlarda bu iki uç arasında çeşitli noktalarda olabilirler. 234 Psikoloji Çeşitli çevresel, durumsal ve bireysel etmenler kişilerin detaylandırma olasılığını etkileyebilmektedir ama bu etmenler arasında iki tanesi öne çıkmaktadır: 1. Motivasyon: Petty ve Cacioppo’ya göre, bir kişiye sunulan mesajın ne derecede detaylı olarak işleneceğini etkileyecek birinci etmen kişinin mesajı işlemek için ne kadar motive olduğudur. Motivasyonu etkileyen çeşitli bireysel etmenler olabilir. Örneğin, biliş ihtiyacı yüksek olan kişiler mesajları detaylı olarak işlemeye (merkezî yolları kullanmaya) biliş ihtiyacı düşük olan kişilerden daha meyilli olacaktır. Ayrıca, bir konunun kişi için önemi de kişinin mesajı detaylı olarak inceleme motivasyonunu etkileyecektir. Örneğin, saçları dökülmekte olan bir kişi, piyasaya yeni çıkan bir ‘saç dökülmesini engelleyici şampuan’ hakkındaki reklamın sunduğu bilgileri detaylı olarak işlemeye, saçları dökülmeyen bir kişiden daha motive olacaktır. 2. Yeti: Bireylerin mesajlardaki bilgiyi işlemeye motive olmalarının yanında bilgiyi işleme yetilerinin de olması gerekmektedir. Örneğin, fazlasıyla kalabalık bir ortamda alınan mesajlar ya da içeriği karışık olan mesajların detaylı işlenebilme ihtimali düşük olacaktır. Buna ek olarak bir bireyin bilişsel kapasitesi de mesajların içerdikleri bilgilerin ne kadar detaylı olarak işlenebileceğini etkileyebilir. 4 Bir bireyin detaylandırma olasılığını etkileyen iki etmen olan motivasyon ve yetiyi ne tür iletişim yöntemleri kullanarak arttırırdınız? Çevresel ikna yolu ve ikna stratejileri: Bireyin bir mesajı işleme motivasyonu ve yetisi azaldıkça yüzeysel ipuçlarının iknada rolü artacaktır. Örnek olarak, genelde tüketiciler için yüksek derecede önemli olmayan, sucuk gibi bir ürün düşünelim. Böyle bir ürün kategorisinde, ürünün özellikleri ve faydasını öne çıkaran bilgi ağırlıklı bir kampanya yerine, ünlü bir sözcü ve tüketicilerin hoşlarına gidebilecek tema ve sembollerin kullanıldığı (yani çevresel ipuçlarını öne çıkaran) bir kamKaynak Destekleme olduğu panya tutumları değiştirme açısından daha etkin olabilir. Pınar Sucuk markasının durumlarda, tüketicinin reklama yönelik olumlu tepkisi TV programcısı ve oyuncu Kadir Çöpdemir’i markanın sözcüsü olarak kullandığı markanın sözcüsü (kaynak) “İllaki Pınar Sucuk” kampanyası bu stratejiye bir örnektir. ile ilgili olumlu düşüncelerin Merkezî ikna yolu ve ikna stratejileri: Bireyin bilgi işleme motivasyonu ve yetisi (sempatik bulması, çekici bulması) sonucunda olacaktır. arttıkça, yüzeysel ipuçlarının iknadaki rolü azalacaktır. Yani, merkezî ikna yolu durumunda, bir mesajın içeriğinin kalitesi tutumları yüzeysel ipuçlarından daha Kaynak Alçaltma söz konusu çok etkileyecektir. Örnek olarak, yukarıda bahsi geçen saç dökülmesini engelleolduğunda ise, tüketicinin markanın sözcüsü hakkındaki yici şampuan ürünü ile ilgilenen, uzun süredir saç dökülmesi sorunu yaşayan ve olumsuz düşünceleri reklamın çözüm arayan bir tüketici düşünelim. Bu tüketici için reklamın ürünün özellikleri tutumları değiştirme konusundaki etkinliğini hakkında sunduğu savların kalitesi tüketicinin tutumunun değişip değişmeyeceazaltacaktır. ğini belirler. Mesela reklam, ürünü “klinik testler tarafından yeni saç çıkardığı kanıtlanmış” olarak sunuyor olabilir. Bu iddia ürünün etkili olduğunu destekleyecek türden bir iddiadır. Bu noktada, bu iddiayı değerlendiren tüketici bu iddiayı kabul edebilir ya da “klinik test dedikleri kim bilir nerede yapıldı” veya “böyle bir ürün gerçekten güvenli olmayabilir” gibi karşı savlar da geliştirebilir. Bu nedenle bir reklamın etkinliği tüketicinin karşı savlar geliştirerek iknaya karşı direnç göstermesini engelleyebilmesi ile bağlantılı olacaktır. Aşılama Kuramı’na göre, bunu başarmanın bir yöntemi tüketicinin geliştirebileceği karşı savları önceden öngörerek bu savları çürütmektir. Bu yaklaşım çift-taraflı çürütücü reklam olarak da bilinmektedir. Marka sözcülerinin kullanıldığı bir kampanyanın tüketicinin tutumlarını nasıl etkileyeceği, o tüketicinin markanın sözcüsü hakkındaki düşünceleri ile bağlantılı olacaktır. 235 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi Denge Kuramı Tutumların bilişsel ve duygusal bileşenleri arasındaki ilişkiye odaklanan Heider’ın (1958) Denge Kuramı’na göre bireyler bu iki bileşenin birbirleri ile tutarlı olmasına çalışırlar. Bireylerin bilişsel ve duygusal bileşenler arasındaki bu dengeyi koruma eğilimleri, tutumların değişmesinde önemli bir role sahiptir. Heider önermiş olduğu Denge Kuramı’nı bir üçlü ilişki üzerinden özetlemektedir. Bu üçlü ilişkide K merkezdeki kişi, D diğer kişi ve X ise bir nesnedir (ya da üçüncü bir kişidir). Bu durumda, Şekil 8.4’teki üst sıradaki ilişkiler dengenin sağlanmış olduğu durumları göstermektedir. Üst sol köşedeki üçlü ilişkide K’nin D ile ilgili ve X ile tutumları olumludur ve dengededir. Üstten ikinci üçlü ilişkide, K’nin D ile ilgili tutumları olumludur (örnek: K, D’yi sevmektedir) ama X ile ilgili tutumları olumsuzdur. Bu durumda da denge bulunmaktadır çünkü D’nin da X ile ilgili tutumları olumsuzdur (kısaca, K’nin sevdiği kişi D, K’nin sevmediği nesne X’i sevmediği için denge sağlanmıştır). Heider’a göre, dengede bulunan ilişkiler daha istikrarlı ve devamlılığı olan ilişkiler olacaktır (Hummon ve Doreian, 2003). Şekil 8.4 Denge Kuramı Şekil 8.4’ün alt sırasındaki ilişkilerde ise dengesizlik söz konusudur. Örneğin, alt sırada, soldan ikinci olarak gösterilen üçlü ilişkide, K’nin hakkında olumlu tutumlara sahip olduğu D, yine K’nin hakkında olumlu tutumlara sahip olduğu X hakkında olumsuz tutumlara sahiptir (örnek: sevdiğiniz bir arkadaşınızın (D), sevgilinizi (X) sevmemesi). Heider’a göre, dengede olmayan bu tür ilişkiler istikrarsız olacaktır ve kişilerin tutumları bu durumlarda dengenin sağlanabilmesi için değişebilmektedir (örnek: sevgilinizi sevmeyen arkadaşınız hakkındaki tutumlarınızın değişmesi). Heider’ın Denge Kuramı’nı pazarlama iletişimi ve ürünler hakkındaki tutumlara uyarlamak için bir “fastfood” restoran zincirinin reklamına çıkan ünlü bir restoran şefini ve bu reklamlara tüketicinin verebileceği tepkileri düşünelim. Normal şartlarda, örneğimizdeki tüketici bahsi geçen restoran zincirini beğenmemektedir. 236 Psikoloji Öte yandan, restoranın reklamına çıkarak restoranın sözcülüğünü yapan şefin işlerini takip etmekte ve çok beğenmektedir. Bu durumda, tüketicinin tutumlarında dengesizlik bulunmaktadır (Restorana olumsuz, restoranı tavsiye eden şefe olumlu). Tüketicinin tutumlarındaki bu dengesizliği nasıl çözümleyebileceği ile ilgili iki ihtimal düşünülebilir. Birinci ihtimalde, şef hakkında olumlu tutumlara sahip olan bu kişi, şefin tavsiye ettiği restoran hakkında olumlu düşünmeye başlayarak denge oluşmasını sağlayacaktır. Bu ihtimal restoran markasının şefi reklamında oynatarak yaratmak istediği sonuçtur. İkinci ihtimalde ise kişinin restoran zinciri hakkındaki olumsuz tutumlarının şef hakkındaki tutumlarına da yansıması ve şef hakkındaki tutumunun olumludan olumsuza dönerek dengenin kurulması söz konusudur. Denge Kuramı ile ilgili en önemli sorunlardan bir tanesi tutumların göreli olabileceğini hesaba katmamasıdır. Şöyle ki, yukarıdaki örnekteki iki ihtimal de bir tutumun diğerini mutlak olarak etkileyeceğini ve olumludan olumsuza (ya da olumsuzdan olumluya) döndüreceğini öngörmektedir. Hâlbuki, birçok durumda, karşılıklı olarak şef hakkındaki olumlu tutumlar restoran hakkındaki tutumları göreli olarak daha olumlu hâle getirirken restoran hakkındaki olumsuz tutumlar da şef hakkındaki tutumları göreli olarak daha olumsuz hâle getirebilmektedir. Bilişsel Çelişki (Uyumsuzluk) Kuramı Yakın zamanlarda gördüğünüz reklamları kısaca bir hatırlayın. Büyük ihtimalle gördüğünüz bu reklamlardan birkaç tanesi ABC markasını deneyin, bir daha vazgeçemeyeceksiniz manasında bir iddiada bulunmuş olacaktır. Benzer şekilde, bir süpermarkete girdiğiniz anda yeni ürünlerin denetildiği reyonlar, bedava dağıtılan yeni ürünler ve markalar gözünüze çarpacaktır. Birçok açıdan, bu tür pazarlama taktiklerinin altında yatan varsayım, tutumların davranışlara etkisi olduğu kadar davranışların da tutumlara etkisi olabileceğidir. Davranışların tutumlara etkisi ile ilgili çeşitli kuramlar ve modeller bulunmaktadır. Bu kuramların başında Leon Festinger’ın (1957) Bilişsel Çelişki (Uyumsuzluk) Kuramı gelir. Bu kuramın insan bilişi ile ilgili 3 ana varsayımı bulunmaktadır: 1. Kişilerin bilişsel tutarlılığa ihtiyacı vardır. 2. Bilişsel tutarsızlık olduğu durumlarda kişiler huzursuzluk duyarlar. 3. Bu huzursuzluk, kişileri tutarsızlığı gidermeye yöneltir. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus şudur: Bilişsel öğeler birbirleri ile çelişen, birbirleri ile ahenkli ya da birbirleri ile alakasız olabilir. Bilişsel çelişki yalnızca kişinin birbiri ile alakalı olduğunu düşündüğü bilişsel öğeler arasında tutarsızlık olursa ortaya çıkmaktadır. Bilişsel çelişki iki ya da daha fazla alternatif arasından seçim yapılan her davranışta söz konusu olabilecektir. Tüketiciler de markalar ya da ürünler arasında seçim yaptıklarında bu tür bilişsel çelişkiler yaşayabilir. Kişilerin yaşadığı bilişsel uyumsuzluğun derecesi kararın gözümüzde ne kadar önemli olduğu ve alternatif markanın (ya da seçeneğin) ne kadar çekici bir alternatif olduğuna göre değişkenlik gösterecektir. Örneğin, iki bulaşık deterjanı markasından birini seçmiş bir kişi, almadığı markanın aldığı markadan daha iyi olduğuna dair şüphe duysa bile deterjan seçimi ile ilgili kararını çok önemsemediği için fazla bilişsel çelişki yaşamayacaktır. Ya da fiyatı T200.000 olan bir daire yerine, aynı binada birinci seçenekteki daire ile aynı özelliklerde olan başka bir daireyi T170.000’ye satın alan kişi, 237 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi verdiği kararı önemli bir karar olarak görmesine rağmen fazla bilişsel çelişki yaşamayacaktır çünkü yaptığı seçimi diğer seçenekten çok daha iyi bir seçim olarak görecektir. Fakat tam tersi bir durumda, yani T200.000 olan evi aldıktan sonra aynı binada başka bir dairenin T170.000’ye satışa çıktığını öğrenen bir kişi, hem kararın öneminden dolayı, hem de alternatif seçeneğin daha iyi bir seçenek olduğunu düşüneceğinden dolayı yüksek derecede satın alma sonrası uyumsuzluk (post-purchase dissonance) yaşayabilecektir . Peki kişiler bilişsel çelişkiyle nasıl başa çıkabilirler? Seçeneklerden bir tanesi, davranışı değiştirmek olacaktır. Örneğin, sigara içmekte olan bir kişi eğer sigaranın sağlığa zararları hakkında endişeli ise sigarayı bırakarak bu çelişkiyi sona erdirebilir. Festinger’a göre, davranışı değiştirmeye ek olarak, bireyler bilişsel çelişkiyi üç şekilde azaltabilirler. Birinci olarak bireyler bulundukları davranış hakkındaki bilişsel unsurları değiştirerek bilişsel çelişkiyi azaltabilirler. Yukarıdaki örnekte, bir apartman dairesine T200.000 ödedikten sonra aynı binada benzer bir dairenin T170.000 fiyatla satışa çıktığını öğrenen kişi, kendi kendine “o sırada elimdeki tek seçenek buydu, ne yapalım” diyerek davranışını haklı çıkarmaya çalışabilir. Bireyler tutumlarıyla ilgili bilişsel unsurları değiştirerek de bilişsel çelişki ile baş edebilirler. Örneğin, çevreyi koruma konusunda çok hassas olan bir kişi kendine 3500 Litrelik motoru olan 4x4 arazi aracı aldıktan sonra, çevreyi koruma konusundaki tutumlarını değiştirebilir (çevre konusunda eskisi kadar hassas olmayabilir vb.). Son olarak bireyler, bilişsel çelişkiyi azaltmak için kararlarını destekleyecek yeni bilişsel unsurlar arayabilirler. Birçok durumda, tüketiciler bir markayı satın aldıktan sonra verdikleri karar ile ilgili şüphe ya da şüpheler duyabilir. Bu nedenle tüketiciye marka hakkında satın alma sonrasında da olumlu bilgiler içeren mesajlar iletilmesi faydalı olacaktır. Bu tür bilgileri müşterinize yönlendirmek için ne tür yöntemler kullanırdınız? Pasif Öğrenme Kuramı Krugman’ın (1965) Pasif Öğrenme Kuramı tutumların davranışlar üstünde etkisi olduğu varsayımını sorgulayan bir kuramdır. Krugman’a göre, genel kanının tersine, öğrenme her zaman kişilerin önceden planlayarak ve maksatlı yaptığı bir şey değildir. Yani, kişiler yalnızca öğrenmeyi amaçlayıp özellikle dikkat ettiklerinde değil aynı zamanda öğrenmek için çaba göstermeden çevreden gelen uyarıcı unsurlar (örneğin, televizyon programları, gazeteler, başkalarıyla yapılan sohbetler) sayesinde de öğrenebilirler. Pazarlama iletişimi açısından pasif öğrenme kavramı davranışı tetiklemek için tutumda değişiklik yapılmasının gerekli olmayabileceğini göstermektedir. Reklamları seyrederken daha önce duymadığı bir markanın varlığından haberdar edilen bir tüketici için bu bilgi markayı denemek için yeterli olabilir. Bu tür bir deneme için marka hakkında bir tutum geliştirmiş olması zorunlu değildir. Kısaca, Pasif Öğrenme Kuramı’na göre tüketiciler bir marka hakkında detaylı bilgi edinmeden, farklı markalar arasında detaylı karşılaştırma yapmadan ya da marka hakkında tutum geliştirmeden de bir markanın ürününü alabilirler. Bu durumda, pazarlama stratejisi açısından marka hakkında bilgi edinmeden ürünü almış bir tüketicinin marka hakkındaki tutumlarını olumlu hâle getirmek, ürünü tüketici için önemli hâle getirmek ve onun marka sadakatini arttırmak önemli bir öncelik olacaktır. 5 238 Psikoloji Özet 1 2 Pazarlama iletişimi ile ilgili anahtar kavramları tanımlamak. Pazarlama, bireysel ve örgütsel ihtiyaçları ve istekleri tatmin etmek üzere, belli bir bedel karşılığı değiş-tokuş edilecek fikirlerin, mal ve hizmetlerin biçimlendirilmesi, fiyatlandırılması, tanıtılması, dağıtımı gibi süreçlerin araştırmaya ve planlamaya dayalı şekilde yönetilmesidir. Pazarlama iletişimi müşterilerin isteklerini ve ihtiyaçlarını teşhis etmek, uyarmak veya tatmin etmek için markalarla ilgili bilginin ve anlamın kitlesel ve birebir iletişim araçlarıyla aktarımıdır. Pazarlama iletişimi reklam, satış promosyonu, doğrudan pazarlama, kişisel satış ve halkla ilişkiler olmak üzere beş unsurdan oluşmaktadır. Tüketicilerin davranışları ile ilgili karar verme sürecinde geçtikleri adımları ve bu süreci etkileyebilecek bilişsel ve psikolojik etmenleri tanımlamak. Tüketici davranışı, insanların ihtiyaçlarını ve isteklerini tatmin etmelerini sağlayacak mal ve hizmetleri aramaları, seçmeleri, satın almaları, kullanmaları ve çöpe atmalarını kapsar. Bu süreç beş temel basamaktan oluşmaktadır: 1) problem teşhisi, 2) bilgi arayışı, 3) alternatif değerlendirme ve bütünleştirme, 4) satın alma kararı, 5) satın alma sonrası değerlendirme. Tüketicilerin davranışlarını etkileyebilecek çeşitli psikolojik ve bilişsel etmenler arasında güdüler, algılar ve tutumlar bulunmaktadır. Güdüler (motivasyonlar) satın alma davranışını başlatan, satın alma amacını ortaya çıkaran ve insanı eyleme yönelten güçlerdir. Algılama, duyu organlarına çarpan çevresel uyaranların farkına varılmasını ve yorumlanmasını ifade eder. Tutumlar ise bireylerin nesneler ve durumlar hakkında yaşantı ve deneyimleri sonucunda edindikleri sürekliliği olan düşüncelerdir. 3 4 Tutumların işlevlerini ve tüketicilerin karar verme sürecindeki yerini açıklamak. Tutumların bireyler için çeşitli işlevleri vardır. İşlevsel Tutum Kuramları bu işlevleri 1) yararcı işlev, 2) değer ifade eden işlev, 3) ego savunucu işlev, ve 4) bilgi kazandırıcı işlev olarak dört kategoriye ayırmıştır. Tutumların üç bileşeni bulunmaktadır: Bilişsel (inançlar), duygusal (yargılar) ve davranışsal (eğilimler). Çok Özellikli Tutum Modeli’ne göre tüketicilerin bir ürünü satın almak gibi bir davranışta bulunma ile ilgili tutumları, tüketicinin o davranışta bulunmanın yaratacağı sonuçlar (s) ile ilgili inançları (i) ve bu sonuçlar (s) hakkındaki yargısı (y) sonucunda oluşur. Tutumlar ile davranışlar arasındaki ilişkiyi inceleyen çeşitli davranış modelleri arasında öne çıkan bir model Planlanmış Davranış Kuramı tarafından sunulmaktadır. Bu modele göre bir kişinin bir davranışta bulunma eğilimini etkileyen üç ana etmen bulunmaktadır: tutumlar, öznel normlar ve davranışsal kontrol algıları. Hatırlanması gereken bir nokta, davranışların Planlanmış Davranış Kuramı’nın öngördüğü kadar detaylı bir düşünme (tutumları, inançları tartma) süreci sonucunda ortaya çıkmak yerine ani kararlar sonucunda ortaya çıkabileceğidir. Tutumların değiştirilmesinde kullanılan iletişim stratejilerini tanımlamak. Pazarlama iletişimi ve reklam için yapılan harcamaların önemli bir kısmı tüketicilerin tutumlarını ve inançlarını değiştirmeye yönelik kampanyalar içindir. Planlanmış Davranış Kuramı gibi kuramlar çerçevesinde tüketicilerin tutumlarını değiştirmeye yönelik dört ana stratejiden bahsedilebilinir. 1. Tüketicinin çeşitli ürün özelliklerine atfettiği değeri değiştirmek 2. Marka hakkındaki inançları değiştirmek 3. Marka tutumlarını (değerlendirmeleri) değiştirmek 4. Davranışsal eğilimleri ya da davranışları değiştirmek Sosyal Yargı Kuramı’na göre, bireylerin bir konu ya da nesne hakkındaki tutumları kendilerini o konu ile ne kadar bağlantılı gördükleri ile yakından ilgilidir. Bu kurama göre, bireylerin tutum- 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi ları üç alandan birinde olacaktır: 1) kabul etme alanı, 2) bağlantısızlık alanı, ve 3) reddetme alanı. Bireyler için makbul olan, kendilerine sunulan savların kabul etme alanı merkezine yakın olmasıdır. Detaylandırma Olasılığı Kuramı’na göre iknaya yönelik, merkezî ikna yolu ve çevresel ikna yolu adı verilen iki yol bulunmaktadır. Merkezî ikna yolu söz konusu olduğunda ikna edici iletişimin içeriği (verdiği bilgilerin kalitesi) önem kazanmakta iken çevresel ikna yolu söz konusu olduğunda tüketicinin yüzeysel ipuçları (reklamda çekici bir model kullanmak, görsel ve ses kurgusu güzel bir reklam filmi yapmak gibi) ile ikna edilmesi daha mümkün olacaktır. Denge Kuramı’na göre bireyler tutumlarının bilişsel ve duygusal bileşenlerinin birbirleri ile tutarlı olmasına çalışırlar. Tutumları değiştirmeye yönelik iletişim stratejileri sıklıkla bu iki bileşen arasında dengesizlik yaratarak kişilerin tutumlarında değişiklik yaratmaya çalışır. Bilişsel Çelişki (Uyumsuzluk) Kuramı’na göre kişiler bilişsel tutarsızlığa neden olan durumlarla karşılaştığında bu tutarsızlığı gidermeye çalışırlar. Bu çerçevede, pazarlama iletişimi açısından önemli olan bir kavram satın alma sonrası uyumsuzluktur. Bu kavram tüketicilerin satın alma davranışı sonrasında yaptıkları seçimden şüphe duymaları ile ilgilidir. Pazarlama iletişimi açısından, marka hakkındaki tutumların davranış sonrasında da olumlu tutulması önemlidir. Pasif Öğrenme Kuramı’na göre, genel kanının tersine, öğrenme her zaman kişilerin önceden planlayarak yaptığı bir şey değildir. Pazarlama iletişimi açısından pasif öğrenme kavramı davranışı tetiklemek için tutumda değişiklik yapılmasının gerekli olmayabileceğini göstermektedir. Reklamları seyrederken daha önce duymadığı bir markanın varlığından haberdar olan bir tüketici için bu bilgi markayı denemek için yeterli olabilir. Burada da önemli olan satın alma davranışı sonrasında tutumların olumlu kalmasını sağlayacak iletişim stratejilerinin kullanımıdır. 239 240 Psikoloji Kendimizi Sınayalım 1. Bir ürünün, somut ve soyut özelliklerini, faydalarını, vaatlerini çeşitli semboller aracılığıyla rakiplerinden ayrıştıran ve tüketicilerin zihninde özgün bir kimlikle konumlanmasını sağlayan unsurun genel adı nedir? a. Slogan b. Logo c. Kavram d. Ambalaj e. Marka 2. Aşağıdakilerden hangisi tanıtım bileşeninin parçası değildir? a. Reklam b. Fiyat c. Halkla ilişkiler d. Doğrudan pazarlama e. Kişisel satış 3. Kamuoyunda anlayış ve kabul görmek, uzun vadede itibar, güven, sempati, takdir oluşturmak için kişiler, kurumlar, fikirler ve ürünler hakkında iletişim programları planlayarak uygulayan yönetim işlevine ne ad verilir? a. Reklam b. Pazarlama c. Pazarlama İletişimi d. Halkla İlişkiler e. Medyada Duyurum 4. Kitle psikolojisinde, algıların ya da imajın önemine vurgu yaparak, gerçekler halka yeterince algılatılamıyorsa, gerçek ne olursa olsun önemsizleşeceğini savunan uzman kimdir? a. Sigmund Freud b. Ernest Dichter c. Edward Bernays d. Abraham Maslow e. Icek Ajzen 5. Lüks bir araba markasının reklamlarında markayı kullanmanın kazandıracağı prestijin altını çizmesi, Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı’ndaki hangi ihtiyaçlara seslendiğinin göstergesidir? a. Fizyolojik b. Güvenlik c. Sevgi/Ait olma d. Değer e. Kendini gerçekleştirme 6. Aşağıdakilerden hangisi bireylerin, nesneler ve durumlar hakkında yaşantı ve deneyimler ile edindikleri, sürekliliği olan düşünceleridir. a. Tutum b. Güdü c. Norm d. Motivasyon e. Eğilim 7. Aşağıdakilerden hangisi Düşünülmüş Eylem Kuramı’nın bir parçası değildir? a. Davranışın neden olabileceği sonuçlara dair inançlar b. Davranışa yönelik tutumlar c. Referans kişilerin davranış hakkındaki görüşleri d. Davranışsal niyetler e. Kontrol algıları 8. Aşağıdakilerden hangisi merkezi ikna yolu ile ilgili doğru bir bilgi değildir? a. Bireyin bilgi işleme motivasyonu arttıkça artar b. Bireyin bilgi işleme yetisi arttıkça artar c. Biliş ihtiyacı yüksek olan kişilerde daha yüksek olacaktır d. Mesajın etkisi yüzeysel ipuçlarına dayalı olacaktır e. Kişiler için önemli olan konularda mesajın bu yolla işlenmesi ihtimali artar 9. Aşağıdaki ifadelerden hangisi ikna edici iletişim stratejileri ile ilgili yanlış bir ifadedir? a. Güçsüz tutumları değiştirmek güçlü tutumları değiştirmekten daha kolaydır b. Bir üründen beklenilen faydaları değiştirmek, inançları değiştirmekten daha zordur c. Marka hakkındaki inançları değiştirmek tutumları değiştirmekten daha zordur d. Tutumları değiştirmek tüketiciler için önem seviyesi düşük olan ürünler için daha kolaydır e. Bir marka hakkında algılarına güvenmeyen kişilerin tutumlarını değiştirmek daha kolaydır. 10. İkna etme amaçlı bir mesajın savları ile tüketicilerin tutumları arasındaki farklılığın (çelişkinin) boyutu ile bir mesajın tutum değiştirmedeki başarısı arasında ters U şeklinde bir ilişki olduğunu belirten kuram hangisidir? a. Bilişsel Çelişki (Uyumsuzluk) Kuramı b. Denge Kuramı c. Pasif Öğrenme Kuramı d. Detaylandırma Olasılığı (Detaylı Ayrıntılandırma Olasılığı) Kuramı e. Sosyal Yargı Kuramı 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi 241 Yaşamın İçinden Pazarlama Sektörü ‘Koku’yu Keşfediyor Türkiye’de de artık oteller, mağazalar, spor salonları, müzeler, huzurevleri, hastaneler ve yiyecek sektörü, “müşterilerinin hafızasına kazınmak” için dünyada uzun yıllardır etkili bir pazarlama yöntemi olarak öne çıkan ‘koku’yu kullanmaya başladı. ABD kökenli koku üreticisi Scentair’in Türkiye Genel Müdürü Linet Kazado, yaptığı açıklamada, dünyada, Sony Style, Disney World, Universal Studios, Burger King, McDonald’s, Starbucks, Nestle, Pepsi, Four Points, Hard Rock, Hilton, Holiday Inn, Hyatt, Marriott, Ritz-Carlton ve Sheraton’ın da aralarında bulunduğu birçok firmanın, yıllardır kendilerine özel tasarlanan kokularla müşterilerini olumlu yönde etkilemeye ve zihinde kalmaya çalıştıklarını anlattı. Türkiye pazarına 5 ay önce girildiğini belirten Kazado, firmanın, müşterileri etkilemek için kahveden yasemine, dağ kokusundan yemek çeşitlerine kadar bin 600 farklı koku ürettiğini belirtti. Kokunun, dünyada ilk kez, 1980’li yıllarda Disneyland’da birtakım animasyonları canlı kılmak için kullanıldığını anımsatan Kazado, “Yanmış tekerlek kokusu kullanılmış ve etkili olduğu fark edilmiş. Şekerleme kokusu kullanmışlar ve satışlar birinci ayın sonunda yüzde 40’lara varan artış göstermiş” diye konuştu. Türkiye’de pazarlamada kokuyu kullanan sektörler arasında tekstil, kuyumcular, lokantalar, kafeler, oteller, müzeler, alışveriş merkezleri, huzurevleri, diş hekimleri, aksesuar ve takı mağazaları, mobilyacılar, teknolojik ürünler satan mağazalar gibi birçok firma bulunduğunu ifade eden Kazado, müşterinin mekanda daha uzun kalmasını ve tekrar ortama dönüşünü sağlayan kokunun, ciroyu yüzde 40 civarında artırdığını bildirdi. Türkiye’de Acıbadem Hastaneleri, Holiday Inn, Sheraton, Polat Renaissance Otel, Marriott Otel, By Otel, Damat, Ender, Zen Mücevheratın da aralarında bulunduğu birçok firma ile çalıştıklarını ve birçoğuyla da görüşmelerinin sürdüğünü belirten Kazado, müşterileri için bin 600 koku arasından en uygununu seçerek, özel bir koku belirlediklerini anlattı. Kazado, Türkiye’de şu anda gıda sektöründe kokuyu kullanan firma bulunmadığını ama görüştükleri firmalar olduğunu ifade ederek, son 10 yılda kişisel koku kullanımı yanında diğer sektörlerde kokuya yönelimin yüzde 71 oranında arttığını söyledi. Müzelerde savaş sahnelerini canlandırmak üzere yanık ve barut kokusu imal edildiğini, böylece ziyaretçinin olayları zihninde daha iyi canlandırdığını belirten Kazado, “Huzurevleri ile çalışıyoruz. Koku sayesinde hem orada kalan insanlar hem de ziyarete gelen akrabaları mutlu oluyor. Çok güzel geri dönüşler alıyoruz” dedi. “İş yerleri için tercih turunçgil kokusu” Kokuların, bilinçaltına hitap ettiğini ve anıları canlandırdığını vurgulayan Kazado, marka ile kokunun bütünleşmesini sağladıklarını söyledi. Kazado, şöyle devam etti: “Diş hekimi muayenehanesi için teskin edici özelliği bulunan lavanta ve vanilyayı öneriyoruz. Bu koku insanların kendini iyi hissetmesini sağlıyor. Kokuyu kullanan diş hekimleri, iptallerde azalma olduğunu söyledi. Yurt dışında iş yerlerinde de performansı artırıcı etkisi olan kokular kullanılıyor. Portakal, greyfurt ve limon kokuları zindeliği artırıyor ve hafızayı güçlendiriyor. Böylece iş yerinde daha verimli çalışılıyor. Mesela, Türkiye’de bir firma, ayrıca öğle saatlerinde ve çay aralarında kullanmak için vanilyalı kurabiye kokusu seçti. Amaç, bu zamanlarda çalışanları tam olarak rahatlatmak. Çalışan daha sonra yeniden turunçgil kokan çalışma mekanına giriyor.” Yılbaşı ve sevgililer gününe özel kokular Kazado, bazı mağazaların, gündelik kokuların yanı sıra yılbaşı ve Sevgililer Günü için ayrı kokular tercih ettiklerini belirterek, şöyle devam etti: “Yılbaşı için daha heyecanlı, Sevgililer Günü için daha romantik ve sadakati artırıcı kokular tercih ediliyor. Çikolata kokusu, mutluluk hormonunu aktive ediyor ve iştah kabartıyor. Gül kokusu, kas gevşetici özelliği olduğu için doğumu kolaylaştırıyor, yurt dışında doğumhanelerde kullanılıyor. Portokal ve limon kokusu, zindelik tazelik ve güven duygusu veriyor. Adaçayı ve ıhlamur kokusunun teskin edici ve rahatlatıcı özelliği bulunuyor. Bergamut kokusu, stresli ortamlarda denge sağlıyor. Melisa kokusu analiz yeteneğini artırıyor. Papatya kokusu dinginlik veriyor. Yasemin kokusu güven duygusu veriyor, özellikle panik atak sorunu olanları rahatlatıyor.” Kaynak: AA http://www.medyaloji.net 17.12.2009 242 Psikoloji Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. e Sıra Sizde 1 Ani Satın Alma (impulse buying) kavramı günlük hayatımızda birçok durumda önceden bilgi arayışı, marka değerlendirme ve bütünleştirme (ya da herhangi bir planlama) yapmadan satın alma davranışında bulunduğumuz durumları tarif eden bir kavramdır. Örneğin, marketlerde yazar kasaların çevrelerine yerleştirilmiş pil, ciklet, dondurma, atıştırmalık yiyecekler gibi ürünler para ödemek için sıraya girmiş kişilerin dikkatini çekerek, onları bu tür ani satın alma davranışına yönlendirmeye yöneliktir. Benzer bir şekilde, ürün promosyonları (ürün indirimleri, birini alana ikincinin bedava verilmesi, indirim kuponu dağıtılması vb.) tüketicileri daha önceden planlamadıkları satın alma davranışına yönlendirmeyi amaçlar. Bazı tahminlere göre, online alışverişe harcanan paranın %40’a yakını bu tür ani satın alma davranışı sonucu olmaktadır (http://www.uie. com/publications/whitepapers/ImpulseBuying.pdf). 2. b 3. d 4. c 5. d 6. a 7. e 8. d 9. c 10. e Yanıtınız yanlış ise “Pazarlama İletişimi ile İlgili Anahtar Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Pazarlama İletişimi İle İlgili Anahtar Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Pazarlama İletişimi İle İlgili Anahtar Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Tüketicinin Karar Verme Sürecini Etkileyen Psikolojik ve Bilişsel Unsurlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Tüketicinin Karar Verme Sürecini Etkileyen Psikolojik ve Bilişsel Unsurlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Tüketicinin Karar Verme Sürecini Etkileyen Psikolojik ve Bilişsel Unsurlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Tüketicinin Karar Verme Sürecini Etkileyen Psikolojik ve Bilişsel Unsurlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İkna Edici İletişim ve Tutumların Etkilenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İkna Edici İletişim ve Tutumların Etkilenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İkna Edici İletişim ve Tutumların Etkilenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2 Otomobil, moda, mücevher, lüks konut pazarı reklamlarında bireyin içinde bulunduğu ya da bulunmak istediği sosyal sınıfa kabulü, çevresinde saygı duyulan, yüksek statüde bir kimlikle kendini özdeşleştirmesi gibi ihtiyaçların (yani değer ihtiyaçlarını), tanıtımı yapılan marka ile giderileceğinin vaadi verilerek, tüketicinin satın almaya doğru motive edilmesi amaçlanır. Örneğin, İstanbul’da 2012 yılında satışı yapılmakta olan Metropol İstanbul adlı konut projesinin pazarlama iletişiminde ‘dünya ona bakacak’, ‘başarılı ve prestijli bir dünyaya giriş yapın’ gibi değer ihtiyaçları ile bağlantılı sloganlar kullanılmaktadır. Sıra Sizde 3 Planlanmış Davranış Kuramı, Düşünülmüş Eylem Kuramı’na davranışsal kontrol algısını da bir davranışta bulunma niyetini ve davranışta bulunma eğilimini etkileyebilecek bir etmen olarak ekleyerek bu modeli geliştirmektedir. Davranışsal kontrol algısı kavramı bireylerin bir davranışta bulunabilip bulunamayacakları hakkındaki inançları ile ilgilidir. Şöyle ki bir birey, bir davranışta ne kadar bulunmak istiyorsa istesin (niyet), o davranışta bulunmanın doğurabileceği olumlu sonuçların ne kadar farkında olursa olsun, davranış kontrol algısı düşükse (yani çeşitli nedenlerle o davranışta bulunamayacağını düşünürse) bu davranışı denemeye bile yanaşmayabilir. Bu tür durumlarda ikna edici iletişimin 8. Ünite - Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi hedeflemesi gereken unsur kontrol algısını arttırmak olacaktır. Örneğin, yukarıda da bahsedildiği gibi, sigarayı bırakma konusundaki en önemli engellerden bir tanesi bireylerin gerçekten sigarayı bırakabileceklerine inanmamalarıdır. Bu durumlarda, bireylere sigaranın zararlarından bahseden iletişim kampanyaları ile karşılaştırıldığında, sigarayı bırakmada yardımcı olabilecek çeşitli yöntemler (sağlık merkezlerinden yardım alabilme, nikotin sakızları vb.) ve taktikler (tempolu yürüyüş yapma vb.) üzerine odaklanan kampanyalar davranışı teşvik etmek açısından daha başarılı olacaktır. Sıra Sizde 4 Bireylerin bir mesajı işleme motivasyonunu arttırabilecek çeşitli yöntemler bulunmaktadır: 1. Konuyu birey ile ilintili hâle getirerek konuyu o kişi için daha önemli hâle getirmek (örneğin, retorik sorular sorarak, tüketicinin kendini özdeşleştirebileceği hikâyeler ve sözcükler kullanarak, tehlikelerden bahsederek). 2. Konu hakkında merakı arttırmak (örneğin mizah kullanarak, reklama beklenmeyen bir başlangıç yaparak, bazı önemli bilgileri vermeyerek, bireyin konu hakkındaki bilgi seviyesini sorgulayarak). 3. Bireye konuyu düşünmekten zevk alabileceği bir şekilde sunmak (örneğin, reklamcılığın en çok eleştirilen tekniklerinden biri olan cinsel unsurlar mesaja olan ilgiyi arttırabilmektedir). 4. Mesajın sunuluş şeklinin orjinalliğini ve ilgi çekiciliğini yüksek tutmak (örneğin farklı görsel teknikler, ses ve görüntü kurguları kullanmak). 5. Bireyin konu ile ilgili sorumluluk duygusunu arttırmak (örneğin, kahvaltı gevreği gibi bir ürün hakkında çoğumuz fazla düşünmeyiz, fakat bir kahvaltı gevreği markası konuyu çocukların fiziksel gelişimine bağladığında birçok ebeveyn için artık bu konu sorumluluk hissettikleri bir konu hâline gelebilecektir). Burada dikkat edilmesi gereken bir konu şudur: dikkati ve bilgiyi işleme motivasyonunu arttırmak her zaman ikna edici iletişim açısından olumlu sonuçlanmayabilir. Örneğin, bireyler tehlikelerden bahseden mesajları özellikle göz ardı etmeye çalışabilir, mesajın içeriğine kullanılan bu teknikten dolayı daha fazla direnç gösterebilir (bu sorun bireyleri sigarayı bırakmaya teşvik etmek için sigaranın yarattığı tehlikelerden bahseden reklamlarda sık bir şekilde görülmektedir). Benzer bir şekilde, bazı durumlarda bireyin mesaja ilgisini arttırmak için kullanılan görüntü ve ses kurgu teknikleri, cinsellik gibi unsurlar bir taraftan bireyin reklamı 243 işleme motivasyonunu arttırıp diğer taraftan bireyin reklamı işleme yetisini azaltabilmektedir. Sıra Sizde 5 Satın alma sonrası tüketicilerde bir marka hakkında oluşabilecek şüpheleri azaltmak için kullanılabilecek iletişim yöntemlerine örneklerden birkaçı şu şekilde sıralanabilir: 1. Broşürler ve reklamlar aracılığı ile ürünü satın almış kişilere ürün hakkında ve ürün bakımı hakkında ek bilgiler göndermek. 2. Satın alma sonrası şüpheleri azaltmak için garanti servisi vermek. 3. Ürün ile ilgili çıkabilecek sorunları en hızlı şekilde çözebilecek hizmeti sağlamak. 4. Ürünün güvenirliliğini ve dayanıklılığını öne çıkaran reklamlarla tüketicinin güvenini tazelemek. 5. Direkt olarak tüketici ile kontağa geçerek tüketicinin ürünün kullanımı hakkındaki sorularını cevaplamak. 244 Psikoloji Yararlanılan Kaynaklar Ajzen, I. (1985). From Intentions to Actions: A Theory of Planned Behavior. J. Kuhland ve J. Beckman (Der.), Action-control: From Cognitions to Behavior (11-39). Heidelberg, Germany: Springer. Ajzen, I., ve Fishbein, M. (1977). Attitude Behavior Relations: A Theoratical Analysis and Review of Empirical Research. Psychological Bulletin, 84, 888918. Allport, G. W. (1935). Attitudes. C. Murchison (Der.), A Handbook of Social Psychology (789-844). Worcester, MA: Clark University Press. Assael, H. (1998). Consumer Behavior and Marketing Action. Cincinatti, OH: South-Western College Publishing. Belch, G. E. ve Belch, M. A. (2001). Advertising and Promotion: An Integrated Marketing Communications Perspective. McGraw-Hill. Businessnews (2010). Bu Kez Çaykur’a Değil, Lipton’a Rakip. Erişim: http://www.businews.eu/2010/02/ bu-kez-caykur’a-degil-lipton’a-rakip/ Cutlip, S. M., Center, A. H., ve Brom G. M. (2000). Effective Public Relations. New Jersey: Prentice Hall. Cornelissen, J. (2007). Corporate Communications: Theory and Practice. London: Sage. Elden, M. (2009). Reklam ve Reklamcılık. İstanbul: Say. Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford, CA: Stanford University Press. Heider, F. (1958). The Psychology of Interpersonal Relations. New York: John Wiley & Associates. Hummon, N. P., ve Doreian, P. (2003). Some Dynamics of Social Balance Processes: Bringing Heider Back into Balance Theory. Social Networks, 25(1), 17-49. İslamoğlu, A. H. (2003). Tüketici Davranışları. İstanbul: Beta. Karafakıoğlu, M. (2006). Pazarlama İlkeleri. İstanbul: Literatür. Katz, D. (1960). The Functional Appoach to the Study of Attitudes. Public Opinion Quarterly, 24, 163-204. Krugman, H. E. (1965). The Impact of Television Advertising: Learning without Involvement. Public Opinion Quarterly, 29, 349-356. LaPierre, R. T. (1934). Attitudes vs. Actions. Social Forces, 13, 230-237. Odabaşı, Y., ve Oyman, M. (2003). Pazarlama İletişimi Yönetimi. İstanbul: MediaCat yayınları. Perreault, W. D., ve McCarthy, E. J. (2002). Essentials of Marketing: A Global-Managerial Approach. Boston: McGraw-Hill. Pickton, D., ve Broderick, A. (2001). Integrated Marketing Communications. Financial Times/ Prentice Hall. Rotschild, M. L. ve Houston, M. J. (1977). The Consumer Involvement Matrix: Some Preliminary Findings. B. A. Greenberg ve D. N. Bellenger (Der.), Proceedings of the American Marketing Association Eductors’ Conference (95-98). Sakallı, N. (2010). Sosyal Etkiler: Kim Kimi Nasıl Etkiler? İstanbul: İmge Kitabevi. Shavitt, S. (1990). The Role of Attitude Objectives in Attitude Functions. Journal of Experimental Social Psychology, 26, 124-148. Shavitt, S., ve Nelson, M. R. (2002). The Role of Attitude Functions in Persuasion and Social Judgment. J. P. Dillard ve M. Pfau (Der.), The Persuasion Handbook: Theory and Practice (137-154). London: Sage Publications. Sherif, M. ve Hovland, C.I. (1961). Social judgment: Assimilation and contrast effects in communication and attitude change. New Haven: Yale University Press. Stiff, J. B., ve Mongeau, P. A. (2003). Persuasive Communication. New York, NY: The Guilford Press. Wicker, A. W. (1969). Attitudes versus Actions: The Relationship of Verbal and Overt Behavioral Responses to Attitude Objects. Journal of Social Issues, 25, 41-78. Wilcox, D., Ault, P., Agee, W., ve Cameron, G. (2001). Essentials of Public Relations. Longman.