Mavzu: Muhit ifloslanishida transportning o’rni
Mavzu: Muhit ifloslanishida transportning o’rni
Reja:
1.
Avtotransport vositalarining havo muhitiga ta’siri.
2.
Suv transportining suv muhitiga ta’siri.
3.
Xavo transportining atmosfera havosiga ta’siri.
4.
Atmosfera havosini avtotransport chiqindilaridan muhofaza qilish.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.
Hozirgi davrda inson salomatligi uchun eng xavfli manbalardan yana biri avtotransport
vositalaridan chiqadigan zaxarli gazlardir. Ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, AQSH va
Yaponiyada atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy manbalar ichida avtotransport
vositalari oldingi o’rinda turadi. Xorijiy mamlakatlar atmosfera havosini ifloslantiruvchi
gazlar ichida is gazi, uglevodorodlar, shuningdek, azot oksidlari barcha tajovuzkor
gazlarning 60-70 % ini tashkil qilsa, bizda 14 % ini tashkil qiladi. Umuman, ichki yonuv
vositalari atmosfera xavosini ifloslantirish borasida salmoqli o’rinni egallaydi.
MDXda avtotransport vositalari 1988-yilning o’zida 35,8 mln.tonna zararli moddalarni havoga
chiqarib tashlagan. Moskva, Sankt-Peterburg, Toshkent, Erevan va boshqa shaharlar havosida is
gazi ruxsat etilgan mikdoridan 3-10 barobar ziyod ekanligi qayd etilgan.
Qizig’i shundaki, sulfat angidridi atmosfera xavosida turli reaksiyalarga kirishib, atmosfera
xavosi namligida erib, qataliz hamda fotokimyoviy jarayonlar vositasida oqsidlanadi va
pirovardida, sulfat kislotasini hosil qiladi. Bunday kimyoviy birikmalar 750-1500 metr
balandlikka ko’tarilib, hatto 3000-4000 metr masofaga yetadi. Shuning uchun sanoat korxonalari
joylashgan markazlar atrofidagi turar joylarda sulfat kislotasi yomg’ir bo’lib yog’adi va tabiatga
shu jumladan, tirik organizmlarga katta zarar etkazadi.
Agar 1950-yili atmosferaga 70 mln.tonna, 1975-yili 120 mln.tonna, 1980- yili 181 mln.tonna
zaxarli moddalar chiqarib tashlangan bo’lsa, 2000-yilda 280 mln.tonna tajavvuzkor moddalar
atmosferani bulg’ashi taxmin qilinmoqda. Atmosfera havosining kundan-kunga, yildan-yilga
bunchalik ifloslanib borishiga avtotransportning “aybi” borligi yaqqol ko’rinib turibdi. Shuni
ham qayd qilish kerakki, avtomabillar purkagan gazlar tarkibidagi is gazlari (SO), azot qo’sh
oksidi(NO2), uglevodorodlar bilan bir qatorda juda zaxarli modda qurg’oshin ham mavjud.
Avtotransport vositalari tomonidan atmosfera havosining ifloslanishi dudbo’ronlardan
chiqadigan gazlarning tarkibi va mikdoriga, transport xarakati tezligiga, mashinalar soniga,
ko’chalarning katta-kichikligiga ularning loyixasiga, relefiga, turar joylarning topografik
xolatiga, joylarning xolatiga, iqlim sharoitiga va meteorologik omillariga bog’lik bo’ladi.
Avtotransportlarning atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy moddalari is gazi,
uglevodorodlar, azot oksidlari, aldegidlar, ketonlar, akrolein, qo’rg’oshin va boshqalar aksariyat
xollarda gigienik nuktai nazardan juda zararli hisoblanib, belgilangan me’yordan ortgan xolda
bo’ladi.
Avtotransport vositasidan atmosfera havosiga tashlanadigan ba’zi zaxarli gazlar meteorologik
sharoitlarda fotokimyoviy o’zgarishlarga uchraydi. Azot qo’sh oksidi parchalanib, azot oksidiga
aylanadi, natijada atomlar xolidagi oksigen(kislorod) xosil bo’ladi, aldegid va kationlar esa
radikallarni paydo qiladi. Mazkur ko’rinishdagi reaksiyalar navbatdagi ikkinchi reaksiyalarning
kelib chiqishiga yordam beradi, oqibatda o’ta zaxarli tarkibga ega bo’lgan smog xosil bo’ladi.
Biz yuqorida tashqi muxitga nixoyatda tasirchan ko’rg’oshin bilan ifloslanishiga asosan
avtomobillar sababchi ekanligini ko’rsatib o’tgan edik. Manbalarda keltirilishicha, 1928-yildan
avtotransport yonilg’ilari tarkibiga tetroetilko’rg’oshin birikmasi ko’shiladigan bo’ldi va bu usul
1959-yildan boshlab tadbiq etila boshlandi.
Ichki yonuv dvigatellaridan chiqadigan qo’rg’oshin birikmalari 1 m3
atmosfera h avosida 1-2 mg.dan 4-5 mg.gacha yetadi, bunda albatta, motorlarning
ish rejimiga qarab, xavoning ifloslanish darajasi o’zgarib turadi. Manbalarda keltirilgan
ma’lumotlarga qaraganda, qishloqlardagi turar joylardagi 1m3 havo tarkibida qo’rgoshin miqdori
0,1 dan 0,5 m ga teng bo’lsa, shaharlar havosida 1 dan 5 mkg atrofida bo’ladi. Katta magistral
yo’llar atrofidagi 1 m3 havo tarkibida 14-38 mkg qo’rgoshin borligi aniqlangan.
Avtotransport vositalari sonining ortib borishi tashqi muhitga ajralib chiqayotgan qonserogen
moddalarning salmog’ini ortishiga olib keladi. Ko’rinib turibdiki, tajovuzkor va zaxarli
hisoblangan qo’rg’oshin va qonserogen moddalar orasida qandaydir uzviy bog’lanish bo’lib,
ulardan biri salmog’ining ortishi ikkinchisining ham ortishiga ham bog’liq bo’ladi. Ularning
tabiatda aylanishini quyidagicha ifodalash mumkin:
> inson
Xavo —> tuproq—> o’simliklar dunyosi —> odamlar.
> hayvon
Ko’rsatilgan tarix asosida xavfli, tajovuzkor moddalar tashqi muhitda aylanib yurib, pirovardida
odam organizmiga salbiy tasirini ko’rsatmasdan qolmaydi, degan xulosaga kelish mumkin.
Avtotransport vositalari atmosfera xavosini azot oksidi bilan 40,5%, uglerodlar bilan 42%
zararlantiradi. Xavoga chiqarib tashlanadigan 100 mln.tonnaga yaqin is gazining 73,5
mln.tonnasi yoki 78% i avtotransport vositalariga to’g’ri keladi. Shaxarlar havosining 60% ini
zaxarli gazlar bilan ifloslanishi avtotransport hisobiga to’g’ri keladi.
2.
Tabiat boyliklari shunday taqsimlanganki, bir region neftga boy bo’lsa,
boshkasi metallarga boy, qaysi bir mamlakat qurilish materiallariga juda boy
bo’lsa, ikkinchi mamlakat undan maxrum. Bunday tabiiy boyliklarni bir regiondan
ikkinchi regionga tashishni avtotransportlar orqali amalga oshirish mumkin emas.
Bunga bir tomondan, kit’alar katta okean va dengizlar bilan ajratilganligi bo’lsa,
ikkinchidan, katta hajmdagi yuklarni avtotransportlarda tashish iqtisodiy jixatdan
samara bermaydi. Shu sababli transport vositalari orqali tashilayotgan yukning
umumiy miqdori bo’yicha hisoblaydigan bo’lsak, birinchi o’rinda dengiz va okean taransportlari
turadi. 1980 yillar atrofida neft maxsulotlari qazib olish dunyo bo’yicha o’zining eng baland
nuqtasiga chiqqan edi. O’sha yillarda 3 mlrd.tonna atrofida neft qazib olingan bo’lsa, uning
taxminan 60% i Fors ko’ltig’i mamlakatlariga to’g’ri keldi. Shu bilan birga jaxonda ayrim
mamlakatlar borki, ularda umuman neft qazib olinmaydi. Masalan: Yaponiyaga o’xshagan
sanoati juda rivojlangan mamlakat yiliga 300-400 mln.tonna neftni qayta ishlab undan energiya,
avtotransport yoqilg’ilari, kimyoviy maxsulotlar va boshqa dori- darmonlar ishlab chiqaradi. Shu
neftni taxminan 90 % dan ko’prog’i tankerlarda O’rta Shark mamlakatlaridan va uzoq
indoneziyadan olib kelinadi. Yevropadagi juda ko’pchilik mamlakatlar Fors qo’ltig’i
mamlakatlaridan, bir qismini sobik ittifoqdan olar edi. Mana shunday katta xajmdagi neft va neft
mahsulotlarini tankerlar va super tankerlarda tashilishi natijasida yiliga 10-12 mln.tonna neft va
neft maxsulotlari dengizlarga to’kilmoqda. Tankerlarni qanday yuk bilan avariya bo’lishi va
cho’kishidan qat’iy nazar, dengiz suvlar u yomon darajada ifloslanadi.
1960-yili AQSH ning Liberiya bayrog’i bilan yurgan “Tori kanvon” nomli
super tankeri Angliyaning janubiy Yevropa qismida dengizning sayoz joyida
toshga urilishi natijasida 12000 tonna xom neft bilan halokatga yuz tutdi. Juda
katta urinishlarga qaramay qutqarish mumkin bo’lmadi, natijada tanker cho’kib
ketdi. Undan to’kilgan katta miqdordagi neft Angliya va Fransiya qirg’oqlarigacha
yetib keldi. Bir necha oy davomida cho’milish xavzalaridan foydalanish mumkin
bo’lmadi. Eng achinarlisi shundaki, biosferaga, ayniqsa gidrosferaga juda katta
zarar etdi. Bir necha ming tur dengiz hayvonlari va shuningdek dengiz kirg’og’ida
yashaydigan hayvonlar va qushlar xalok bo’ldi. Dengiz ekologiyasi buzildi. 1976
yili Tinch okeanida 10000 tonnali tanker, shu yili Ispaniyaning uncha uzok
bo’lmagan rayonida 40000 tonnali tanker, shu yili Amerikaning shimoliy sharqida
27000 tonnali tanker, Los-Anjeles yakinida 40 ming tonnali tanker avariyaga
uchradi. Amerikada chiqadigan “Taym” jurnalida ta’kidlanishicha, fakat 1976
yilning o’zidagina 19 ta tanker xalokatga uchradi. 1964-1976 yillar orasida 198 ta
tanker xalokatga uchradi va uning oqibatida 108 kishi xalok bo’lgan. 1917 yili 2 ta
AQSHning super tankeri har biri 330 ming tonnadan neft bilan o’zaro to’qnashib xalokatga
uchradi va okeanga 26 ming tonna neft to’kildi. Tarixda eng katta xalokat 1978 yili Amerikaning
Liberiya bayrog’i bilan yuradigan ―Amakades” super tankerida O’rta yer dengizida yuz berdi.
Tankerda 220 ming tonna neft maxsulotlari bo’lib, ularning to’kilishi natijasida dengizning 3,5
ming kv.m qismi neft maxsulotlari bilan qoplangan. Bir necha yuz ming dengiz hayvonlarining
xalokatiga sabab bo’ldi. 3. Atmosfera xavosining ifloslanishiga juda tez rivojlanayotgan
aviatsiya ham o’z xissasini qo’shmoqda. Bitta o’rtacha xavo layneri 8 soat uchishi davomida 25
tonna aviakerosin sarflab, 200 tonna kislorodni boshqa gazlarga aylantirib yuboradi. TU-144
tipidagi samolyotlar yuqoridagiga nisbatan 3-4 barobar ko’proq yoqilg’i va kislorod sarflaydi.
Samolyotlarda ham yonish maxsulotlari asosan avtomabillarnikiga o’xshash. Ammo bu yerda
azot oksidlarining miqdori ancha ortiq. Samolyotlar uchishi natijasida atmosferada sun’iy bulut
xosil bo’ladi va o’z navbatida mikroiqlim yomonlashuviga olib keladi. Eng yomoni shundaki,
samolyotlardan xosil bo’layotgan azot oksidlari xisobiga ozon kavati yemirilib
bormoqda.
4. Yuqorida aytib o’tilganidek, shaharlar xavosini ifloslantiradigan asosiy omillardan biri
avtotransport vositalaridir. Bular ifloslantirgan havoning zaxarliligini kamaytirish maqsadida
yoki xavoga chikarib tashlanadigan chikindilarning umumiy miqdorini kamaytirish uchun turli
texnologik jarayonlarni qo’llash yo’li bilan istalgan maqsadga erishish mumkin. Masalan, motor
silindrlarida paydo bo’ladigan zaxarlar kuchini neytralizatorlar yordamida kesish mumkin.
Bundan tashqari har qanday yo’qilgi to’la yonishini ta’minlaydigan motorlar ishlab chiqarilishi
kerak. Atmosfera xavosini avtotransport chikindilaridan saklash uchun shaxar asosiy erlari,
yo’laklar soz bo’lishini ta’minlash, chorraxalarda tartib o’rnatish, transprot xarakatini tog’ri
yo’lga qo’yish maqsadida shaxar qurilish loyixalarini lozim darajada o’zgartirish, ko’cha
chetlariga daraxtlar o’tkazish, yer osti yo’llarini ko’paytirish, ayniqsa, chorraxalarda
avtotransport to’planib qolishiga yo’l ko’ymaslik kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
N.Jabbarov “Ximiya va atrof-muxit”, Toshkent “O’qituvchi”, 1992 yil 13-27 betlar.
2.
Sh.Otaboev, M.Nabiev “Inson va biosfera”, Toshkent “O’qituvchi”, 1995 y. 2435 bet.
3.
Yu.SHodimetov “Ijtimoiy ekologiyaga kirish”, Toshkent “O’qituvchi”, 1994 yil, 169171 betlar.
4.
X.T.Tursunov “Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza qilish”, Toshkent 1997 yil, 19-26
betlar.
http://fayllar.org