GE 116 – PANITIKANG FILIPINO [BY: ERAZO, MAY] LESSON 5: Ang Panitikan sa Panahon ng mga Kastila I. SULYAP SA KASAYSAYAN Ang unang pananakop ng mga Kastila ay nagsimula sa pagtatayo ng unang bayan ni Miguel Lopez de Legaspi noong 1565 kung saan siya ang naging kauna-unahang Kastilang naging gobernador heneral. Ang pinakamahalagang pangkasaysayan pangyayaring ▰ Pangunahing hangad ng mga Kastila ang pagpapalaganap ng relihiyong Katoliko Apostolika Romano, pagpapalawak ng kanilang hanapbuhay na Pambansa at ng kanilang nasasakupang lupain. ▰ Mahigit na isang daang pagbabangon laban sa kapangyarihan ng Kastila ang ginawa ng mga Pilipino. ▰ Maraming nagtangkang lumusob at umagaw sa Pilipinas. ▰ Binigyang kasiglahan ang sining at siyensya gayon din ang kagalingang panlipunan noong panahon ni Gobernador Jose Basco (1778). ▰ Ang mga pamilyang Pilipino ay nabigyan ng apelyidong Kastila noong panahon no Claveria (1849). ▰ Sa mga huling bahagi ng panahong ito umunlad ang hanapbuhay ng mga tao dahil sa pakikipagkalakalan sa Espanya at Europa. Impluwensiya sa Panitikang Filipino 1. Napalitan ng Alpabetong Romano ang Alibata. 2. Naging saligan ng gawaing panrelihiyon ang Doctrina Cristiana. 3. Maraming salitang Kastila ang naging bahagi ng wikang Filipino. 4. Naging bahagi ng panitikang Filipino ang alamat ng Europa at tradisyong Europeo. 5. Pagkakalathala ng iba’t ibang aklat pambalarila sa wikang Filipino. 6. Pagkakaroong ng makarelihiyong himig ng mga lathalain sa panahong ito. 7. Pagkakaroon ng mataas na uri ng edukasyon. II. MGA AKDANG PANRELIHIYON PANGKAGANDAHA NG ASAL AT 1. Ang Doktrina Cristiana Kauna-unahang aklat na panrelihiyong nalimbag sa pamamagitan ng silograpiko noong 1593 dito sa Pilipinas. Nasusulat sa Kastila at Tagalog Inilalahad ng aklat ang mga pangunahing aral ng Kristiyanidad na nararapat na saulado ng mga matatapat sa Iglesya. Apat na kopya na lamang ang nalalabi sa unang edisyon. 2. Nuestra Senora Del Rosario Ito ang ikalawang aklat na nalimbag sa Pilipinas. Sinulat ito ni Padre Blancas de San Jose noong 1602. 3. Ang Pasyon Ang aklat na ito’y naglalaman ng buhay at pagpapasakit ni Hesus. Ito ay karaniwang binabasa o inaawit tuwing Mahal na Araw. 4. Ang Barlaan at Josaphat Ito’y isang salaysay sa Bibliya Kauna-unahang nobelang nalimbang sa Pilipinas na isinalin sa Tagalog noong 1703 at 1712. 5. Ang Urbana at Feliza Ito ay sinulat ni Padre Modesto de Castro, ang tinaguriang “Ama ng Klasikang Tuluyan sa Tagalog.” Naglalaman ito ng pagsusulatan ng magkapatid na Urbana at Feliza. Sa pamamagitan ng pagpapalitan ng lihim ng magkapatid, nakapaglabas si Padre Modesto ng mga pangaral ukol sa kagandahang-asal at wastong pag-uugali. GE 116 – PANITIKANG FILIPINO [BY: ERAZO, MAY] Ang paksa ng mga sulat ng magkapatid ay ang mga sumusunod: 1. Sa katungkulan sa Bayan 2. Sa pagpasok sa paaralan 3. Ang pakikipagkaibigan 4. Sa piging 5. Ang salitaan 6. Paglagay sa Estado ▰ Alay o Flores de Mayo ▰ Moro-Moro o Komedya ▰ Sarsuela V. MGA TULANG ROMANSA Awit at Korido (Patulang Pasalaysay) Mga Nilalaman ng Urbana at Feliza: 1. Sa pakikipagkapwa-tao 2. Sa piging 3. Sa pagpasok sa paaralan 4. Sa salitaan III. MGA AKDANG PANGWIKA NA NAILATHALA SA PANAHON NG KASTILA Arte Y Reglas De La Lengua Tagala Ito ang kauna-unahang aklat pangwikang nalimbag sa Tagalog. Vocavulario De La Lengua Tagala Ito ang kauna-unahang talasalitaan. Arte De La Lengua Iloka Ito ang kauna-unahang balarilang Iloko. Arte De La Lengua Bicolana Ito ang kauna-unahang aklat pangwikang sa Bicol. Ilan sa mga nakilalang manunulat ng awit at korido Arte De La Lengua Pampango Ito ang kauna-unahang aklat pambalarila sa Pampango. IV. MGA ANYO NG DULA SA PANAHON NG KASTILA ▰ Karagatan ▰ Duplo ▰ Sayatan ▰ Pangangaluluwa ▰ Panunuluyan o Pananapatan ▰ Juego de Prenda ▰ Karilyo/Ang mga Gumagalaw ▰ Tibag ▰ Senakulo ▰ Salubong ▰ Panubong Jose Dela Crus - Nakilala sa bansag na “Huseng Sisiw” o “Joseng Sisiw” at kinikilalang Hari ng mga Makata ng Tondo. Siya ang sumulat ng Bernardo Carpio, Doce Pares de Francia atbp. Francisco Baltazar o Balagtas - Nakilala sa tawag na “Kikong Balagtas”. Siya ang sumulat ng Florante at Laura, Orosman at Zapira, La india Elegante y El Negrito Amante, atbp. Itinuturing siyang “Hari ng Makatang Pilipino” at “Ama ng Panulaang Tagalog”. GE 116 – PANITIKANG FILIPINO [BY: ERAZO, MAY] LESSON 6: Ang Panitikan sa Panahon ng Propaganda Sulyap sa Kasaysayan Sa panahon ng Propaganda, lumaganap ang diwa ng nasyonalismo. Unti-unting pagkamulat, pagkabuo at paglaganap ng damdaming makabayan ng mga katutubong Pilipino sa huling bahagi ng ika-19 na dantaon. Mga dahilan kung bakit sumibol ang kaisipan at damdaming makabayan sa mga lungsod: a. Pananatili ng panloob na esensiya ng katutubong kultura. b. Pagbukas ng Pilipinas sa pandaigdigang kalakalan at ilang makabagong patakarang pangekonomiya. c. Pagsulong ng edikasyon noong 1860’s. d. Sekularisasyon at ang pagbitay kina Padre Gomez, Burgos at Zamora (GOMBURZA). Ginamit ng mga naghihimagsik na Pilipino ang panulat bilang sandata para sa kanilang minimithing pagbabago. Mahigpit ang komite de sensura sa mga akdang pampanitikang nalalathala noong panahong yaon. Ang kahilingan ng mga propagandista ay mahahati sa aspektong pampolotika at pang-ekonomiya (Gripaldo et al, 2005): Kahilingang Pampolitika 1. Pagkilala sa Pilipinas bilang lalawigan ng Espanya. 2. Pagkakapantay-pantay ng mga Pilipino at Espanyol sa harap ng batas. 3. Pagkakaroon ng kinatawan ng Pilipinas sa Spanish Cortes. 4. Paghirang ng mga Pilipinong paring sekular sa mga parokya at pag-ali ng mga prayle. Kahilingang Pang-ekonomiya 1. Pagpapatibay ng patakaran ng “malayang kalakalan” sa Pilipinas at pag-aalis ng kahigpitan sa negosyo. 2. Paghahanap ng paraan para mabigyan ng matatag na pamilihan ang mga produkto ng Pilipinas. 3. Mabilisang hakbang para sa liberasyon ng ekonomiya ng bansa. Ang Tatsulok ng Kilusang Propaganda A. Jose Rizal Jose Protacio Rizal Mercado Alonzo y Realonda. Isinilang noong Hunyo 19, 1861 sa Calamba, Laguna. Ngalang Sagisag/ Sagisag Panulat: Laon Laan at Dimasalang. GE 116 – PANITIKANG FILIPINO [BY: ERAZO, MAY] Ang La liga Filipina Itinatag ni Jose Rizal noong Hulyo 3, 1892 nang umuwi siya sa Pilipinas upang ipagpatuloy ang kilusan sa reporma. Sa pamamagitan ng La Liga Filipina, pinangarap ni Rizal na makamtan ang pambangsang komunidad na siyang pangunahing pangangailangan para sa minimithing kasarinlan. Sinulat ni Rizal ang konstitusyon ng La Liga Filipina. (Huwag Mo Akong Salingin) Layunin ng La Liga Filipina: 1. Pagsama-sama ng kapuluan sa isang katawan 2. Proteksyon para sa lahat 3. Pagtatanggol laban sa kaguluhan at kawalang katarungan 4. Pagpapaunlad ng edukasyon, agrikultura at Negosyo 5. Pag-aaral at pagsasagawa ng reporma Mga Akda ni Jose Rizal (Ang Huling Paalam; 1896) GE 116 – PANITIKANG FILIPINO [BY: ERAZO, MAY] (Hingil Sa Katamaran Ng Mga Pilipino) (Pangitain Ni Padre Rodriquez At Por Telefono) (Ang Pilipino Sa Loob Ng Sandaang Taon) GE 116 – PANITIKANG FILIPINO [BY: ERAZO, MAY] Mga Akda ni Marcelo Del Pilar (Kaiingat Kayo) (Ang Kapulungan Ng Mga Bathala; 1880) B. Marcelo H. Del Pilar Isinilang noong Agosto 13, 1850 sa Cupang, San Nicolas, Bulacan. Ngalang Sagisang/ Sagisag-Panulat: Plaridel, Dolores Manapa, Piping Dilat, Pupdoh. GE 116 – PANITIKANG FILIPINO [BY: ERAZO, MAY] (Ang Kadakilaan Ng Diyos) – Barcelona, 1888 C. Garciano Lopez Jaena Isinilang noong Disyembre 17, 1856 sa Jaro, Iloilo Kilalang manunulat sa Gintong Panahon ng Panitikan at Pananalumpati Ngalang Sagisag/ Sagisag Panulat: Bolivar, Diego Laura Mga Akda ni Lopez Jaena GE 116 – PANITIKANG FILIPINO [BY: ERAZO, MAY] Ang tagapamahalang patnugot, mananalambuhay at mananaliksik ng Kilusang Propaganda . Ngalang Sagisag: Tikbalang, Kalipulako at Nanding Siya ay isa sa mga nagtatag ng samahan ng mga manunulat na may-akda sa La Solidaridad noong 1889. Isinulat niya mahigit kumulang 40 artikulo sa diyaryong ito habang nasa Espanya. Narito pa ang ilan sa kanyang mga kilalang akda: America en el descubrimiento de Filipinas Siam El Folklore Bulaqueño Sun Yat-Sen Una excursion Pandaypira Cronologia de los ministros de Ultramar Cuestion Filipina Villanueva y Gettru Jose Maria Panganiban Talambuhay ng Propagandistang si Jomapa Sandwit Antonio Luna LESSON 7: Iba pang mga Propagandista Mariano Ponce Si Mariano Ponce (Mar·yá·no Pón·se) ay isa sa mga lider ng Kilusang Propaganda at kaibigang matalik si Rizal. Isinilang siyá noong 23 Marso 1863 sa Baliuag, Bulacan kina Mariano Ponce Sr at Maria Collantes. Nakapagtapos siyá ng bachiller en artes sa Colegio de San Juan de Letran noong 1885 at kumuha ng medisina sa Universidad de Santo Tomas. Isinilang noong Oktubre 29, 1866 sa Binondo, Maynila. Nakababatang kapatid ng dakilang pintor na si Juan Luna. Ilalim ng sagisag na Taga-ilog Isang parmasyotikong dinakip at ipinatapon sa Espanya at sumanib sa Kilusang Propaganda at nag-ambag ng kanyang sinulat sa La Solidaridad. Mga iba pang Akda: Ukol sa Patolohiya ng Malaria, Noche Buena, Un Beso en Filipinas, Baelis de Mascaras at La Maestra de Mi Pueblo GE 116 – PANITIKANG FILIPINO [BY: ERAZO, MAY] Pedro Paterno Isinilang noong Pebrero 27, 1858. Isang iskolar, mananaliksik, dramaturgo, at nobelista ng pangkat na sumapi na rin sa kapatiran ng mga Mason at sa Asociacion Hispano-Filipino upang itaguyod ang layunin ng mga repormista. Sumulat ng "Ninay" Siya ay isa sa mga Pilipinong propagandista sa Espanya. Noong 1882, napagtagumpayan niyang maalis ang monopolyo sa Tabako sa bansang Pilipinas. Bilang makataa, siya ang kauna-unahang Pilipino na sumulat ng isang opera sa wikang Pilipino, sang Sandugong Panaginip. Nilikha rin niya ang mga aklat na tula na Sampaguitas y Poesias Varias at Poesias Lyricas y Dramaticas. Lupang Tinubuan,” “Noches en Mambulao,” “Sa Aking Buhay,” “Bahia de Mambulao,” “La Mejerde Oro,” “Amor mio,” “Clarita Perez,” at “Kandeng.” Pedro Serrano Laktaw Pascual Poblete Isang nobelista, makata, mananalaysay at "Ama ng Pahayagan" Nagtatag at namatnugot sa pahayagang "El Resumen" pagkatapos na magkahiwalay sila ni M. H. del Pilar sa pagsulat ng Diaryong Tagalog. Nagtatag ng pahayagang " El Grito del Pueblo" at "Ang Tinig ng Bavan". Siya ang kauna-unahang nagsalin sa Filipino ng Noli Me Tangere ni Jose Rizal. sumulat ng dulang Pag-ibig sa Tinubuang Lupa na naging dahilan din ng kanyang pagkakakulong. Jose Maria Panganiban Tagapag-ambag ng mga sanaysay at lathalain sa pahayagan ng mga propagandista, sa ilalim ng sagisag na Jomapa. Kabilang sa lahat halos ng kilusang makabayan. Kilala sa pagkakaroon ng "Memoria fotografica", Ang ilan sa mga artikulong isinulat niya ay “El Pensamiento,” “La Universidad de Manila: Su Plan de Estudio,” at “Los Nuevos Ayuntamientos de Filipinas.” Sumulat din siyá ng tula at maikling kuwento gaya ng “Ang Isa sa mga pangunahing Mason na kasama ni Antonio Lunang umuwi sa Pilipinas upang bumuo ng Masonarya. Ang "Lohiyang Nilad" ang kanyang itinatag. Siya ang unang sumulat ng "Diccionario Hispano-Tagalog" na nalathala noong 1889. Ang kanyang "Estudios Gramaticales" at "Sobre La Lengua Tagala" ang pinagbatayan ni Lope K. Santos ng Balarila ng Wikang Pambansa. unang sumulat ng Diccionario Hispano-Tagalog noong 1889. Sumulat din siya ng tungkol sa wikang Tagalog tulad ng Estudios Gramaticas at Sobre la lengua Tagala. Isabelo De Los Reyes Isang manananggol, mamamahayag, manunulat at "Iglesia Filipina Independente" Napabilang siya sa tatlong panahon ng Panitikang Filipino: Panahon ng Propaganda, Himagsikan at Amerikano. Itinatag niya ang "Iglesia Filipina Independencia" Nagtamo ng gantimpala sa eksposisyon sa Madrid sa kathang "El Folklore Filipino" Si Isabélo de los Réyes ay isang peryodista, lider obrero, politiko, at kinikilalang “Ama ng Unyonismo sa Filipinas. Ang ilan pa sa kanyang mga naisulat ay Las Islas Bisayas en la Epoca de la Conquista, Historia de Ilocos , La Il Sensacional Memoria Sobre La Revolucion Filipina,Ang Singsing ng Dalagang Marmol at iba pa. Anak siya ni Elias delos Reyes at ni Leona Florentino, ang unang makatang babae ng Ilocos Sur. GE 116 – PANITIKANG FILIPINO [BY: ERAZO, MAY] LESSON 8: Ang Panitikan sa Panahon ng Himagsikan Kaligirang Kasaysayan: Hindi naipagkaloob sa mga Pilipino ang mga hinihinging pagbabago ng mga Propagandista. Naging bingi ang pamahalaan, nagpatuloy ang pang-aapi at pagsasamantala, at naging mahigpit pa sa mga Pilipino ang pamahalaan at simbahan. Katapusang Hibik ng Pilipinas Emilio Jacinto Isinilang sa mahirap na angkan sa TRonzo, Maynila noomh Disyembre 15, 1875. Gumagamit ng sagisag- panulat sa “Dimasilaw” Kinikilalang bilang “Utak ng Katipunan” Siya ang tumayong punong-sangguniam ni Andres Bonifacio. Katulong ni Andres Bonifacio sa pagtatag ng kilusang Katipunan Naging patnugot ng pahayagan ng Katipunan, ang KALAYAAN. Paksa ng Panitikan sa Panahon ng Himagsikan: 1. Humihingi ng pagbabago o reporma sa pamamalakad ng simbahan atpamahalaan. 2. Pag-asam o pagnanais ng kalayaan. 3. Ibigay ang kalayaan ng mga Pilipino sa pamamahayag, pananalita atpagpapahayag ng kanilang mga karaingan. Mga Akda ni Emilio Jacinto: Kartilya ng Katipunan Liwanag at Dilim A Mi Madre (Sa aking Ina) A La Patria (Sa Bayang Tinubuan) Katangian ng Panitikan sa Panahon ng Himagsikan: 1. Maalab na damdamin at diwang makabayan. 2. Panunuligsang pampulitika. Apolinario Mabini Nagmula sa maralitang angkan. Isinilang noong Hulyo 22, 1864 sa Tanauan, Batangas. Tinaguriang “Utak ng Himagsikan” Namatay dahil sa sakit na “cholera” Mga Manunulat: Andres Bonifacio Emilio Jacinto Apolinario Mabini Jose Palma Julian Felipe Andres Bonifacio Kilalang-kilala bilang “Ama ng Demokrasyang Pilipino” at“Ama ng Katipunan.” Hamak ang pinanggalingang kalagayan sa buhay, kaya’t sinasabing angkanyang mga natutuhan ay pawang galing sa “paaralan ng karanasan.” Umanib o lumahok sa kilusang itinatag ni Jose Rizal, ang La Liga Filipina. Lalong kilala sa pagiging dakilang mandirigma kaysa manunulat Mga Akda ni Andres Bonifacio Huling Paalam Pag-ibig sa Tinubuang Lupa Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog Mga Akda ni Apolinario Mabini: Ang Himagsikan ng mga Pilipino Sa Bayang Pilipino Programa Constitucional de la Republika Filipinas El Desarollo y Caida Dela Republica Filipino El Simil de Alejandro El Verdadero Decalgo Jose Palma SIya ay isinilang sa Tondo, Maynila noong 6 Hunyo, 1876 Isang makata at sundalong PIlipino Siya ay anging tanyag sa pagsulat niya ng Filipinas, na naging titik ng pambansang awit ng Pilipinas. maaga siyang binawian ng buhay sa edad na 30 noong 12 Pebrebo 1903 GE 116 – PANITIKANG FILIPINO [BY: ERAZO, MAY] Mga Akda ni Jose Palma: Tulang De Mi Jardin (Mula sa Aking Hardin) Rizal en la Capilla, Al Album Muerto, Filipinas Por Rizal Al Martir Filipino at La Ultima Vision Illuciones Martias (1893) Melancolicas (Mga Panindim) Juan Felipe Isinilang noong Enero 28, 1861 Isinilang mahusay na guro ng musika at kompositor Kinikilala bilang “Ama ng Marcha Nocional” Siya ay Binawian ng buhay noong 2 OKtubre 1944 Mga Akda ni Juan Felipe: Makabayang Awitin May-katha ng Lupang Hinirang Mga Pahayagan sa Panahon ng Himagsikan: El Heraldo Dela Revolusion La Independencia La REpublica Filipina La Libertad Ang Kalayaan Diario de Manila