Page 1 Menejmentning nazariy asoslari 4-dars (seminar) Shavkatov Abdusalim Mediant.theme.com Page 2 Darsdan olinadigan asosiy tushunchalar 01 Boshqaruv va menejment Moliyaviy, Innovatsion va Savdo menejmenti 02 Boshqaruv (menejment)ning moxiyati va tizimi 03 Menejment tizimining tuzilishi. 04 Boshqaruv usullari Boshqaruv va menejment (governance and management ) Tashkilotlar uchun menejment ham, boshqaruv ham muhim, ammo ularning orasidagi farq nima? Menejment va boshqaruv, aslida, o'xshash tushunchalardir, ammo ular orasida bir qator tub farqlar mavjud. Asosan, ular tushunchalarni demarkatsiya qilish va ularni inson hayotining muayyan sohalarida qo'llash bilan bog'liq. Menejment - bu resurslarni taqsimlash samaradorligi birinchi o'rinda turadigan ijtimoiyiqtisodiy tizimlarni modellashtirish va ulardan foydalanish usuli. Menejerning asosiy vazifasi har qanday sharoitda ko'payadigan va rivojlanadigan o'z-o'zini tashkil etuvchi tizimni yaratishdir. Buning uchun ilg'or boshqaruv yondashuvlari va ilg'or texnologiyalar qo'llaniladi. Sifatning asosiy mezoni samaradorlik, ya'ni minimal miqdordagi resurslardan foydalangan holda maqsadlarga erishishdir. Boshqaruv - bu mehnat va ishlab chiqarish jarayonlarining tartibiga qaratilgan maqsadli inson faoliyati. Siz har qanday narsani va har kimni boshqarishingiz mumkin: shaxs, mashina, loyiha, ma'lumotlar bazasi, yuridik shaxs. Menejment - bu odamlar orqali natijalarga erishish, boshqaruv esa tashkilotning qonuniy va axloqiy chegaralari doirasida ishlashini ta'minlashdir. Demak, tushunchalarning o'xshashliklari va farqlari muayyan vaziyatga bog'liq. Boshqaruv umumiy jarayon, menejment esa xususiy jarayondir. Xulosa qilib aytganda, menejment ishlarni bajarishdan iborat bo‘lsa, boshqaruv ishlari to‘g‘ri bajarilishini ta’minlashdir. Governance Index: (Boshqaruv indeksi) To’q rang mamalakatni yuqori boshqaruv darajasini ko’rsatadi Milliy taraqqiyotni boshqarish: ijtimoiy va iqtisodiy kapitalni shakllantirish Jamiyatlar va iqtisodlar huquqiy, tartibga soluvchi va jismoniy (inson tomonidan yaratilgan) asoslar bilan shakllanadi. Ushbu asos - jamiyat mavjud bo'lgan va biznes faoliyat yuritadigan muhit - hokimiyat va institutlar, ko'pincha davlat organlari tomonidan ishlab chiqiladi, qo'llab-quvvatlanadi va yangilanadi. Boshqaruv sub-indeks shuning uchun jamiyat (Ijtimoiy kapital) asosini shakllantiradigan va iqtisodiyot (intellektual kapital, resurslarni boshqarish) faoliyat yuritadigan barcha jihatlarni o'z ichiga oladi. U 5 ta asosiy klasterga asoslanadi: Milliy taraqqiyotni boshqarish: Global barqaror raqobatbardoshlik indeksining Boshqaruv sub-indeksi miqdoriy ma'lumotlar qatoriga asoslanadi - ya'ni hukumat tizimlarini sifat jihatidan baholash emas: Boshqaruv indeksi siyosiy hukmlar chiqarmaydi. Bundan tashqari, hukumat yo'nalishi oqibatlarining ba'zi jihatlari (masalan, inson huquqlari, matbuot erkinligi va boshqalar). Boshqaruv sub-indeksi barqaror raqobatbardoshlikni ta'minlash uchun mamlakatning me'yoriy-huquqiy bazasi va infratuzilma muhitining muvofiqligini baholashga qaratilgan. Normativ-huquqiy va infratuzilma bazasi mamlakatning tabiiy, ijtimoiy va intellektual kapitali aholi uchun yangi boyliklarni yaratish va mavjud boyliklarni saqlab qolish uchun gullab-yashnashi mumkin bo'lgan muhitni ta'minlashi kerak. 2022 Governance Efficiency Ranking https://solability.com/theglobal-sustainablecompetitivenessindex/theindex/governance-capital 50 Kazakhstan 103 Kyrgistan 115 Turkmenistan 132 Tajikistan 53.3 44.4 42.7 39.1 (Consumer Choices) Moliyaviy menejment – moliyalarni boshqarishning barqarorligi, ishonchliligi va samaradorligini ta’minlashning majmuaviy tizimidir. U o‘z ichiga moliyaviy ko‘rsatkichlarni menejmentga ilmiy yondashuvlar va tamoyillar, daromadlar va xarajatlar balansi, resurslardan foydala-nishning samaradorligi ko‘rsatkichlari, ishlar va tovarlar rentabelligiga rioya qilish bilan shakllantirish va rejalashtirishni oladi. Innovatsion menejment – mulk egasi tomonidan innovatsiyalarning barcha turlarini rivojlantirishga kiritiladigan investitsiyalarni boshqarishning majmuaviy usuli. U o‘z ichiga tashkiliy tuzilmalarni qurish, innovatsiyalarning yo‘nalishlarini tanlash, innovatsiyalar, xodimlarni boshqarishning har xil jihatlarini muvofiqlashtirishni oladi. Savdo menejmenti – savdo korxonasi faoliyatining barcha asosiy jihatlarini boshqarish jarayonidan iborat bo‘ladi U aniq savdo korxonasini rivojlantirish masalalari bo‘yicha oqilona boshqaruv qarorlarini shakllantirish, uning faoliyati har xil yo‘nalishlarini muvofiqlashtirish va bu faoliyatning yakuniy natijalari yuqori samaradorligini ta’minlashga qaratilgan. Maxsus menejmentning yuqorida keltirilgan turlaridan tashqari hozirgi vaqtda quyidagi boshqa turlari ham ishlab chiqilmoqda: ijtimoiy soha, bank, soliq, tashkiliy, xalqaro menejment va boshqalar. Boshqaruv (menejment)ining mohiyati va tizimi Umumiy ko‘rinishda boshqaruv ikkita ob’ektning maqsadiga qaratilgan o‘zaro hamkorligidan iborat bo‘lib, bunda ulardan biri boshqaruv sub’ekti o‘rnida, boshqasi esa boshqaruv ob’ekti o‘rnida bo‘ladi. Boshqaruv sub’ekti sifatida firmalar bo‘limlari va xizmatlari majmuasini yoki alohida bo‘linma, yakka shaxs va boshqalarni ko‘rib chiqish mumkin. Boshqaruv ob’ekti sifatida xodim, mehnat jamoasi, tovarlar, resurslar, hujjatlar va h.q. bo‘ladi. Zamonaviy tashkilotni boshqarish tizimi quyidagi talablarga javob berishi kerak: - yuqori egiluvchanlikka ega bo‘lish; - ishlab chiqarishning mehnatni nazorat qilish, tashkil etish va taqsimlashning tegishli shakllarini talab qiluvchi texnologiyasiga o‘xshash bo‘lish; - korxonaning tashqi va ichki muhiti, bozor holatining omillari o‘zgarishlariga operativ javob qaytarish; - tashkilotni boshqarishning yuqori samaradorligini ta’minlash; - tashkilotning rivojlanishiga ko‘maklashish; - fan va ilg‘or amaliyot yutuqlarini tatbiq etilishini ta’minlash; - o‘zini o‘zi tartibga solish xususiyatiga ega bo‘lish. Aloqa boshqaruvning har qanday tizimining muqarrar elementi bo‘ladi. Aloqalar to‘g‘ridan to‘g‘ri, teskari, vertikal, gorizontal va diagonalli va h.k bo‘lishi mumkin. To‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa – boshqaruv sub’ektining ob’ektga boshqaruv buyruqlari, qarorlar, tavsiyalar va h.q ko‘rinishidagi ta’siridir. Teskari aloqa – boshqaruv ob’ektidan boshqaruv sub’ektiga chiquvchi axborotdir. Keltirilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri va teskari aloqalar vertikalga kiradilar. Ulardan tashqari rasmiy va norasmiy munosabatlarni amalga oshishiga imkon beruvchi, bilimlar va ko‘nikmalarni uzatishga ko‘maklashuvchi, boshqaruv tizimining o‘zining oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishish bo‘yicha bitta darajadagi sub’ektlarning harakatlari muvofiqlashuvini ta’minlovchi gorizontal aloqalar ham mavjud. Boshqaruv usullari Boshqaruv usullari – qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun – boshqaruv sub’ektini boshqaruv ob’ekti (xodim, jamoa, boshqaruvning ijtimoiy – iqtisodiy ob’ekti) ga ta’sir ko‘rsatish usullaridir. Boshqaruv usullari boshqaruv ob’ektiga ta’sir ko‘rsatishning yakunlangan jarayonini ta’riflaydilar. Boshqaruv jarayoni usullari bilan faqat ayrim ishlar bajariladi. Yana to‘g‘ridan-to‘g‘ri va vositali ta’sir ko‘rsatish, rasmiy va norasmiy usullari ham ajratiladi. Boshqaruv usullari tizimida umumiy usullar ajratiladi. Ularga an’anaviy ravishda iqtisodiy, ma’muriy (ba’zida ularni tashkiliy deb ataydilar) va ijtimoiy-psixologik usullar kiradi. Boshqaruvning iqtisodiy usullari boshqaruv ob’ektining iqtisodiy qonunlar talablaridan ongli ravishda foydalanishga asoslangan iqtisodiy manfaatlariga ta’sir ko‘rsatish usullarining majmuasidan iboratdir. Bu usullarni ikki guruhga bo‘lish mumkin: - respublika, viloyat, tuman idoralari tomonidan foydalaniladigan usullar; - tashkilotlar (korxonalar) tomonidan foydalaniladigan usullar. Birinchi guruhga mamlakat va mintaqaning soliq tizimlari va kredit – moliya mexanizmlari, ya’ni korxona tashqi muhitning iqtisodiy omillari kiradilar. Ikkinchi guruhni quyidagilar tashkil qiladi: - xodimlarni moddiy rag‘batlantirish tizimi; - ishning sifati va samaradorligi uchun javobgarlik tizimi; - tashkilot faoliyat yuritishining iqtisodiy me’yorlari, ular marketing tadqiqotlari, mahsulot sifatining asosiy ko‘rsatkichlari, ishlab chiqarishning darajasi, shu jumladan biznes rejani tahlil qilish asosida ishlab chiqiladilar. Boshqaruvning ma’muriy usullari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: mamlakat va mintaqaning qonunchilik hujjatlari tizimi; tashkilotning me’yoriy va uslubiy (qo‘llash uchun majburiy) hujjatlari tizimi; operativ boshqaruv tizimi (hukmronlik tizimi).