ÖZGÜN BASKI • Exlibris • Exlibris Nedir? EXLİBRİS Exlibris, kitap sahibi hakkında kişiye bilgi veren, ona ayrıcalık kazandıran bir sanat dalıdır. Kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırarak kullandıkları üzerinde isimlerinin ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu özgün baskı resimlerdir. Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI • Exlibris • Exlibris Kelime Kökeni Exlibris Etimoloji açısından incelendiğinde “Liber Libri” kelimesinden gelmektedir. Latince’de Libris, kitap anlamına gelmektedir. (University of Notre Dame, Latin Dictionary, 2013). liber sözcüğü ise Latince’de “ağacın iç kabuğu” anlamına gelmektedir. ” Libri” ifadesi olarak göstermektedir. (LatDict, 2013). Özgün Baskı Hafta-1 gelişim ÖZGÜN BASKI Sözcük olarak ...’nın kitaplığından, ...’nın kütüphanesine ait anlamına • Exlibris • Exlibris gelir. Genellikle “Exlibris” “Bookplate” olarak da bilinir. tanımı kullanılırken bazı ülkelerde Sanatçı Genellikle bir çoğaltma tekniğiyle tasarımını yapmalıdır. Çoğaltılabilir olma özelliği exlibrisin başlıca özelliklerindendir. Adına exlibris yapılan Kişinin kişilik özellikleri, mesleği, ilgi alanları, felsefi veya politik eğilimleri yansıtılmaktadır. Özgün Baskı Hafta-1 (Rider 2018:35). ÖZGÜN BASKI • Exlibris • Exlibris Önemli iletişim dili olma özelliğine sahip olan exlibris sanatı aynı zamanda Kişiye aidiyet duygusu kazandırmaktadır Bu nedenle doğru iletişim de aynı zamanda sanatsal bir değer taşıyarak mesajını doğru vermektedir. Exlibris Kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiye geri getirmesi konusunda uyarıcı niteliği taşıyan mesajlar taşımaktadır. Kitabın kartviziti ya da tapusu olma niteliğini yansıtmaktadır. Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI • Exlibris • Exlibris • Exlibris kitapların iç kapağında yer almakla birlikte önemli mülkiyet işareti olma özelliğine sahiptir. Küçük boyutlu sanatsal bir çalışma olarak exlibris, kütüphanede veya kitapların mülkiyet kazandırmak ve kaybolmasının önüne geçmek amacıyla 500 yıldan fazla süredir tasarlanmaktadır. Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI İlk denemeler 15. yapılmıştır.sonraki • Exlibris • Exlibris Yüzyılda yıllarda ilk kez bakır tahta baskı oyma olarak yapılmaya başlamıştır.Kişinin isminin harfleri ile, sembolik ve alegorik özellikleri taşımakta olan tasarımlara rastlamak mümkün olmaktadır. Barok döneminde Avrupa'ya hızla yaygınlaşmıştır. 19. yüzyıl'da kitap sanatının gelişmesi üzerine bütün dünyada önem kazanmıştır.(Turani,1966:35) . Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI “Matbaanın icadıyla birlikte Kütüphanelerde gelişmeye ve yaygınlaşmaya • Exlibris • Exlibris? başladı. Baskı ve çoğaltma tekniklerinin gelişmesiyle, kütüphanelerin varlığı önem kazanmıştır. Kütüphaneler, kısa sürede, el yazması ve dönemin en büyük kitap koleksiyonlarının yer aldığı kaynaklara sahip olmuşlardır” (Dalkıran, 2013). Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI 19. yüzyıldan itibaren tarih, sanat, din, sosyoloji ve kütüphanecilik konularına olan ilginin yoğun olarak artmasıyla, exlibris “grafik sanatı” alanına ait olarak • Exlibris • görülerek exlibris koleksiyonerliğine başlanmıştır. Exlibris Sanatçısının üslubu ve Baskı teknik yetisinin bütünlük göstermesi beklenir. Klasik ya da çağdaş baskı teknikleri olsun, önemli olan bu tekniklerin kullanımı ve belirli sayıda baskısının sanatçısı tarafından imzalanmasıdır. Normal bir baskıresim çalışmasında aranılan resimsel değerler ve teknikler, boyutları Özgün Baskı Hafta-1 küçük tutulmuş exlibrisler için de aynen geçerlidir. ÖZGÜN BASKI Kitapta yaygın uygulama, hemen ilk sayfaya veya kapak içine adın yazılıp, alındığı tarihin atılmasıdır. Kitap plakası olan exlibrisler 15. yüzyılın ikinci • Exlibris • Exlibris yarısında tüm dünyada yaygın olarak yayılmaya başlamıştır. Exlibris tasarımları stili dört ana özellik arasından ayırt edilirdi :arma, monogramlar, çizim ve yazı stilidir. (Nedzelska, 2019:257) Avrupa’da ikinci el kitap satan yerlerde ya da önemli kütüphanelerde eski kitaplara bakıldığında, Üzerinde değişik konulu resim ve sembollerin, kaligrafik oyunların yer aldığı bu küçük boyutlu grafik çalışmalar, özgün sanat Özgün Baskı Hafta-1 eserleridir. ÖZGÜN BASKI • Exlibris • Exlibris Özgün baskı teknikleri ile sayılı olarak çoğaltılan, benim de "kitabın tapusu” diye nitelendirdiğim bu eserlerin üzerinde mutlaka exlibris ibaresini, hemen yanında da kitabın sahibinin adını görürüz” Exlibris, kitap sahibini tanıtma özelliğine sahiptir. Kitap sahibini yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır. Bir mülkiyet işareti, sahiplenme göstergesi olmanın yanında kitabın hırsızlığa karşı korunmasını sağlama işlevinin de olduğu söylenebilir. Kişiye aidiyetlik duygusunun vermesinin yanı sıra, aynı zamanda onu tanıtma yüceltme ve ilgi alanları hakkında bilgiye sahip olması en önemli özelliklerinden başında Özgün Baskı Hafta-1 gelmektedir. ÖZGÜN BASKI EXLİBRİS TARİHSEL GELİŞİMİ Araştırmacılar, exlibrisin ilk ve en eski örneğinin M.Ö. 1400 yıllarında açık • Exlibris • Exlibris mavi renk bir fayans üzerine yapıldığını ve Mısır kralı III. Amenhotep’in (diğer adıyla Firavun III. Amenhophis) kitaplığına ait olduğunu açıklamaktadırlar. 62 x 38 x 4,5 mm boyutuna sahip mavi renkte levhanın papirüs rulolarını korumak için kullanılan ağaç sandıklara takıldığı tahmin edilmektedir .Oldukça uzun geleneğe sahip olan exlibrisin, M.Ö. 600 yıllarında yaşamış olan Kültür ve sanata büyük önem veren Asur Kralı “Asurbanipal” zamanından kaldığı Özgün Baskı Hafta-1 bilinmektedir. ÖZGÜN BASKI • Exlibris • Exlibris III. Amenhotep Dönemine ait kil Tablet, M.Ö. 1400 https://gatoempinado.wordpre ss.com/2016/06/24/el-ex-libris/ Levhanın tabanı ve iki kenarı düzdür ve yuvarlak olan üst kısmına yakın iki küçük delik bulunmaktadır. Sırlanmış açık mavi renktedir. Tabletin üzerindeki Özgün Baskı Hafta-1 hiyeroglif koyu maviye boyanmıştır. (Pektaş, 2003:15). “Kitaplar konularına göre seri gruplarına göre numaralanmışlar ve seri olarak ÖZGÜN BASKI adlandırılmışlardır. Etiket adı verilen ve pek düzgün olmayan oval kil tabletler sayesinde kolaylıkla tablet görülebiliyor ve istenen parçalar bulunabiliyordu. • Exlibris • Exlibris Etiket lerde tabletin seri adları yer alıyordu. Belli bir tabletten sonra gelen diğer tabletin ilk satırı, tabletin seri içinde ki numarası, bu kopyaya örnek olan orjinali hakkındaki yazı ve sahibinin adı burada okunabiliyordu. Bütün bunlar tabletten kolayca yararlanabilme açısından önemlidir. İyi bir toplayıcı, kitapsever olan Asurbanipal, saray çevresinde ki okuyuculara ve araştırıcılara bu belgeleri açıklamakla açık raf Özgün Baskı Hafta-1 olmaktadır”(Vleeschauver, 1963:.24). sistemine de ilk adımı atmış ÖZGÜN BASKI Avrupa’daysa matbaa öncesi bilginin aktarımında kullanılan el yazmaları, • Exlibris • Exlibris sınırlı sayıda üretilmeleri nedeniyle değerli olduklarından, hırsızların hedefi haline gelmiştir. Bu dönemde manastır ve kiliselerin tekelinde olan yazmaların ilk örneklerine, 15. yüzyılın üçüncü çeyreğinde yani Yeniçağ başlangıcında rastlanır. Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI Exlibris önceleri sadece kilisenin ve prenslerin ellerinde bulunan çok değerli el yazması kitaplarda kullanılmıştır. Matbaanın gelişimi sayesinde burjuva sınıfı • Exlibris • Exlibris tarafından exlibrisler kullanılmaya başlanmıştır. (Pektaş,2003:11) Bunların Güney Almanya’da bir manastır kütüphanesine bağışlanan kitaplara yapıştırılmak üzere Hilden Brandenburg ile Wilhelm von Zell adına yapıldığı görülmektedir. Bu ekslibrislerde ailelerin armasının yanı sıra ruhları için dua edilmesini yalvaran ifadeler kullanılmıştır. (Pektaş, 2003: 15). Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI Latincenin egemen olduğu Avrupa’da arma adı verilen, Türk toplumlarında adının ongun, Amerika yerlileri arasında toteme eşdeğerde hayvan, çiçek • Exlibris • Exlibris mitolojik sembollerin ilk exlibrislerde kullanımına sıkça rastlanmaktadır. (Koloğlu,2013:8) Tarihte devletlerin Kralllıkların veya bir şehrin simgesi olarak arma kültürünün başladığı görülmektedir. 19. yüzyıla kadar resimlendirmede armadan faydalanılan ekslibrislerde Orta Çağ’dan itibaren, zırh, silah ve kalkan gibi kolaylıkla faydanılmıştır. Özgün Baskı Hafta-1 ayırt edilen imge ve sembollerden Tarihte ilk exlibris örneklerinden bir diğeri ise, 1450 yıllarında “Igler” (kirpici) ÖZGÜN BASKI takma adıyla bilinen Alman Papaz “Johannes Knabenberg” için yapılan ve çayırdaki çiçeği ısıran bir kirpinin resimlendiği exlibristir. • Exlibris • Exlibris Özgün Baskı Hafta-1 Hanns Igler için yapılan Exlibris (19x14 cm), 1450 Kaynak: 2014.lodzdesign.com Kağıt üzerine ilk exlibris özelliğine sahip Alman papaz Johannes Knabenberg ÖZGÜN BASKI için yapılan çayırdaki çiçeği ısıran bir kirpinin resimlendiği exlibristir. Exlibrisin üst kısmında “Hanns Igler (kirpi) sizi öpebilir” sözcükleri yer almaktadır. • Exlibris • 1450’de ‘Kirpici’ lakaplı Papaz Johannes Knabebnberg için yapılan exlibrisin Exlibris üst kısmında bir şerit içinde yer alan “Hanns Igler öpsün sizi” sözcüğündeki amaç, kitabı ödünç alan kişiye, kitabı geri getirdiğinde öpücükle ödüllendirileceğini aksi takdirde kızgın oklu kirpinin mızraklarına hedef olacağını hatırlatmaktır.Siyah mürekkeple yazılmış olan, fakat üzerinden yüzyıllar geçmesiyle kahverengiye dönüşen bu ilk exlibris, bugün ki standart Özgün Baskı Hafta-1 boyutlardan büyük olup; 19×14cm’dir. ÖZGÜN BASKI 16. yüzyılda Almanya’da altın çağını yaşayan ekslibris, aynı yüzyılda diğer Avrupa ülkelerinde de görülmüştür. İngiltere’de ilk exlibrisin 1500’lerin • Exlibris • Exlibris başında Thomas Cardinal Wolsey ve 1574’de Sir Nicholas Bacon için yapıldığı; Fransa’da ise 1529’da Jean Bertaud ve 1574’de Autun piskoposu Charles Ailleboust için yapıldığı saptanmıştır. Amerika’da görülen ilk ekslibris ise 1629 yılında Henry Dunster ve 1642 yılında Stephen Daye için yapılanlardır. (Keenan, 2003:13) Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI Matbaanın icadıyla beraber kitapların çoğalmasıyla gelişim gösteren exlibris ünlü sanatçılar tarafından da yapılmıştır.Bunlardan en önemlileri Alman baskı • Exlibris • Exlibris sanatçısı olan Albrecht Dürer’dir. Albrecht Dürer’in 1525 yılına kadar aynı zamanda arkadaşı da olan dönemin devlet ve bilim adamı Willibald Pirckheimer ve Hektor Pömer için yirmi bir sayfa exlibris hazırladığı bilinmektedir. Albrecht Dürer, arkadaşı Willibald Pırckheimer için ağaç baskı tekniği ile yaptığı hanedan armasında bereket sembolü olan boynuz içinde üzüm ve şarap resimlemiştir. Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI Albrecht Dürer, cömert biri olan Pırckheimer'in bu exlibrisinde "kendisi ve • Exlibris • Exlibris arkadaşları için" anlamına gelen "Sıbıet Amıcıs" yazısını da kullanmış; böylece bu kitaplardan Pırckheimer’in arkadaşlarının da yararlanabileceğini ifade etmiştir. İsmin önündeki Latince "Uber" sözcüğü ise " Willibald'ın kitapları" anlamına gelmektedir. Liber yerine daha sonraları Ex Libris sözcüğü kullanılmaya başlanmıştır (Honca, 2007: 33). Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI Exlibris, 1585’de Portekiz’de, 1588’de İspanya’da görülmüştür. İtalya’da ise 18. • Exlibris • Exlibris yüzyılda izleri ortaya çıkmıştır. Bir ihtiyaç grafiği olarak doğmasına karşın, estetik kaygılarla yapılan özgün yapıtlardır. Çok uzun bir geçmişe sahip olan exlibris sanat dalı, yapıldığı döneme ait kültürel özellikleri, sembolleri, tarihsel özellikleri günümüze taşıyarak önemli bir iletişimin temellerini ortaya koymaktadır. Bu nedeniyle de ilgi çekmekte, sanatçılar ve koleksiyoncular arasında önemli bir değiş tokuş objesi olarak kullanılmaktadır. Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI • Exlibris • Exlibris Özgün Baskı Hafta-1 Resim 5. Albrecht Dürer, Almanya, X1 (172×120), 1502 Willibald Pirckheimer için exlibris https://www.britishmuseum.org/collection/object/P_1972-U-1091 ÖZGÜN BASKI Exlibris, 1585’de Portekiz’de, 1588’de İspanya’da görülmüştür. İtalya’da ise 18. • Exlibris • Exlibris yüzyılda izleri ortaya çıkmıştır. Bir ihtiyaç grafiği olarak doğmasına karşın, estetik kaygılarla yapılan özgün yapıtlardır. Çok uzun bir geçmişe sahip olan exlibris sanat dalı, yapıldığı döneme ait kültürel özellikleri, sembolleri, tarihsel özellikleri günümüze taşıyarak önemli bir iletişimin temellerini ortaya koymaktadır. Bu nedeniyle de ilgi çekmekte, sanatçılar ve koleksiyoncular arasında önemli bir değiş tokuş objesi olarak kullanılmaktadır. Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI • Exlibris • Exlibris Özgün Baskı Hafta-1 Resim 6. Gustav Klimt, P1, 10.7 x 5.2 cm 1898 Pablo Picasso, P7, Camilo Bargiela adına Exlibris ÖZGÜN BASKI 16. Yüzyıldan sonraki yıllarda kitapların çoğalması ile birlikte yaygınlaşan • Exlibris • exlibrislerin ünlü sanatçılar Albrecht Dürer, Lucas Cranach, Edvard Munch, Exlibris Kaethe Kolwitz, Emil Nolde, Paul Klee, Pablo Picasso tarafından dönemin önemli devlet adamları,hanedan mensupları, bilim adamları ve yakınları adına tasarladıkları bilinmektedir. Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI “Bünyesinde kültürel ve tarihsel değerleri taşıyan Exlibris’ler, 500 yıldan beri sanatsal kaygılarla yapılmakta ve pek çok meraklısı tarafından toplanmaktadır. • Exlibris • Exlibris Ex Libris, insanı farklı düşüncelere yönelten özgün bir çalışma alanıdır. Genellikle kitap boyutuna uygun (13-14 cm veya daha küçük) şekilde hazırlanıp, değişik baskı teknikleriyle üretilmektedir. Genellikle siyah-beyaz kitaplara siyah-beyaz ağaç ve linolyum baskılar, renkli kitaplara taş ve ipek baskılar, çok kıymetli kitaplara ise metal gravürler konulmaktadır. Baskı teknikleri Ex Librisler’in uygun yerine kısaltma yapılarak yazılmakta, eğer Özgün Baskı Hafta-1 çalışma renkli ise kaç renk olduğu da belirtilmektedir.( Pektaş,1989 : 244) ÖZGÜN BASKI • Exlibris • Exlibris Exlibris kelimesi kaynaklarda Exlibris, Ex-libris, Ex libris veya Ekslibris gibi çeşitli şekillerde kullanılmaktadır. İngilizcede ise ex-libris’ten çok, aynı anlama gelen Bookplate kelimesi daha çok kullanılmaktadır. Exlibris, kimliksel ve kültürel bir değer, bir anlatım dili, görsel iletişim, kültürlerarası etkileşim, bir buluşma noktası olmasının yanında sanatsal bir üretim biçimi olarak sanat eğitimcilerine, sanat eğitimi alan genç nesillere ve sanatçılara pek çok imkân tanıması açısından da önem taşımaktadır.( Kırışoğlu 2014:18), Özgün Baskı Hafta-1 ÖZGÜN BASKI • Exlibris • Exlibris "Orta Çağ'da modern anlamda bir Devlet modeli oluşmadığı için sivil bir kitaplıktan söz etmek mümkün değildir, kurulanlar hükümdarların kitaplıklarıdır".(Karstedt 1980:5) "İmparatorluk döneminde bir moda haline gelen kütüphane sahibi olmak, saygınlığı arttırıcı ve başarıya yardımcı bir rol oynamaktaydı. Kütüphanelerin sadece çalışma ve okuma mekanları olmamasına, ziyaretçilerin düşünceleri kadar gözlerine de hitap etmelerine özen gösterilirdi. Böylece kütüphaneleri Özgün Baskı Hafta-1 süsleyen heykel ve tabloların sayısında bir artış oldu".(Baldini 2000 :50) ÖZGÜN BASKI Matbaanın icadından önce, zengin kitap sahipleri kitapların aitliklerini • Exlibris • Exlibris kanıtlamak amaçlı isim ve simgeler kullanarak, kitaplara etiket eklemişlerdir. Kitaplıkların gelişmesi, aynı zamanda, kitap sahiplerini, kitaplarını exlibrislerle kişiselleştirmeye yöneltmiştir. (Labarre 2000 :75) Batıda el yazmalarından çoğu rulo şelkindedir. Çünkü ilk Hristiyanlar papirüsü pahalı olduğu için yazı malzemesi olarak parşömeni tercih etmişlerdir. Papirüs , ancak diploma, resmi belgeler gibi önem arz eden alanlarda kullanılmıştır (Öcal, 1971:82). Özgün Baskı Hafta-1 Exlibrisin tek uygulama alanı olan kitaplar, mekanik üretim teknikleriyle ÖZGÜN BASKI yeniden ve defalarda üretilebilir hale gelmiştir (Evren, 2015: 71). 17. yüzyılda varlığını sürdürmüş olan exlibris, 18. Yüzyılda artık büyük ve • Exlibris • Exlibris seçkin kütüphanelerin vazgeçilmez değerleri arasında yerini almaya başlamıştır. 19. Yüzyılda gelişen Sanayi devrimi ile birlikte baskı teknolojileri hız kazanması kitabın hayatımızdaki yerini güçlendirmiştir. Özel kütüphanelerin yanı sıra büyük kütüphaneler de kurulmuştur. Kitap basımının artması ile beraber her kitaba ve kitap sahibine özgü tasarımlar kullanılmaya başlanmıştır. Kitapların önemi artmıştır. Büyük özenle korunan Kitapların Özgün Baskı Hafta-1 çalınmasının önüne geçmeye çalışılmıştır. ÖZGÜN BASKI “Kitabı çalmak cennetin kapılarını kapattırır, Ve tahrip etmek cehennemin kapılarını açar. Her kim bu kitabı izinsiz alır, Japon tanrıları tarafından • Exlibris • cezanlandırılır.” (Keenan, 2003:9) Exlibris Bavyera'daki Wessenbrun'daki Benedictine manastırının kütüphane memuru tarafından 1730 yılında sorumlu olduğu kitaplar adına yazmış olduğu cümlesi kitabın önemini vurgulamaktadır. “Kitabı kullan, ama kimsenin kötüye kullanmasına izin verme; Özgün Baskı Hafta-1 Arı zambakları lekelemez, sadece onlara dokunur.” (Hardy, 1897 : 93) ÖZGÜN BASKI “Kitaplar tüm uygarlıkların en kıymetli hazineleri olmuştur. Kitaplar bir ulusun • Exlibris • Exlibris bilgi, refah ve geleceğinin en önemli yapıtaşlarındandır. Exlibris kitapları geleceğe taşımakta olan mülkiyete sahip olma özelliğine sahiptir. Kitapların çalınmasını önlemek amacıyla 18.yüzyılda Torriana Kütüphanesinin kullanım kuralları Manuel Martin tarafından Latince olarak yazılmıştır. Özgün Baskı Hafta-1 Ve onu köle olarak alma çünkü o özgür ÖZGÜN BASKI Bu nedenle, hiçbir şeyle işaretlemeyin. Kesmeyin veya sonuna kadar kesmeyin. Düşman değil. • Exlibris • Exlibris Herhangi bir yöne kaçınmaktan kaçının, Ne içeride ne de dışarıda. Sayfaları katlamayın, kırışmalarına izin vermeyin. Kenar boşluklarına yazarken dikkatli olun. Bir milden fazla mürekkep alın. Özgün Baskı Hafta-1 Bunun yerine lekeden ölün. Parçalanmış değil, temiz papirüs tabakaları. ÖZGÜN BASKI Başkalarına gizli veya açık olarak ödünç vermeyin. Fare, kelebek, sinek ve küçük hırsızlardan uzak durun. • Exlibris • Exlibris Su, yağ, ateş, küf ve tüm kirleticilerden uzak tutun. Kullanın, kullanmayın. Onu okuyabilir ve kendi alıntılarınızı yapabilirsiniz. Okuduktan sonra süresiz olarak saklamayın. Taciz veya zarar vermeden aldığınız gibi iade edin. Özgün Baskı Hafta-1