Reja:
I.
II.
Kirish……………………………………………………………….2
Asosiy qism
1.
Huquqni muhofaza qilish organlarining asosiy yunalishlari...4
2.
Kognitiv jarayonlar psixalogiyasi…………………………...13
3.
Kognitiv jarayonlarning huquqni muhofaza qilish faoliyatidagi
o’rni …………………………………………………………………..20
III.
Xulosa……………………………………………………………...31
Foydalanilgan manbalar……………………………………………….32
1
I.Kirish
Kurs
ishi
mavzusining
dolzarbligi.
Kognitiv
psixologiya
xorijiy
psixologiyaning eng mashhur ilmiy yo'nalishlaridan biridir. Rus tiliga tarjima
qilingan "kognitiv" atamasi kognitiv degan ma'noni anglatadi. Ushbu tadqiqot
yoʻnalishi asosan 1960-yillarda shakllangan boʻlib, uning rivojlanishining birinchi
bosqichi natijalari 1967-yilda nashr etilgan V.Nayserning “Kognitiv psixologiya”
monografiyasida umumlashtirilib, psixologik fikrning yangi yoʻnalishiga nom berdi.
R. Solso keyinchalik nashr etilgan xuddi shu nomdagi kitobida kognitiv psixologiya
odamlarning dunyo haqidagi ma'lumotni qanday qabul qilishini, bu ma'lumotlarning
shaxs tomonidan qanday ifodalanishini, uning xotirada qanday saqlanadi va bilimga
aylanishini va bu qanday ekanligini o'rganadi, deb yozadi. bilim bizning e'tiborimiz
va xatti-harakatlarimizga ta'sir qiladi. Shunday qilib, deyarli barcha kognitiv
jarayonlar qamrab olingan - sezgilardan tortib idrok etish, naqshni aniqlash, xotira,
kontseptsiyani shakllantirish, fikrlash, tasavvur qilish. Kognitiv psixologiyaning bir
necha o'n yilliklar davomida ko'plab mamlakatlarda keng tarqalgan asosiy
yo'nalishlari odatda kognitiv tuzilmalarning rivojlanish psixologiyasi muammolari,
til va nutq psixologiyasi, kognitiv nazariyalarni ishlab chiqish bo'yicha tadqiqotlarni
o'z ichiga oladi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarda kognitiv psixalogiya o’rni
katta hisoblanadi. Masalan, ichki ishlar organidagi gumondorning qanaqadir dalilni
yashirayotgani, uning haqiqatdan ham o’rganilayotgan jinoiy ishda qo’li bor yuqligi,
uning ichki dunyosi va hakozolarni o’rganibgina undan ma’lumot olish mumkin.
Sud tizimini oladigan bo’lsak, jabrlanuvchi va jinoyatchi o’rtasida odilona hukm
chiqarishda, jinoyatchining shaxsiy emotsiya xatti-harakatlari orqali uning bergan
bayonotida yolg’on bor yoki yuqligini bilish mumkin. Albatta Huquqni muhofaza
qiluvchiorganlar xodimlarini tanlashda ularning kognitiv xususiyatlarini e’tiborga
olish lozim. Jumladan, uning qobiliyati, bu ishga layoqati va boshqalar kognitiv jarayonlar bilan o’zaro bog’liq bo’ladi. Bu mavzu psixalogiyaning qamrovi kengligini
qisman yoritish va psixalogiya yunalishiga katta e’tibor bergan holatda adolatli yullar va umuman olganda jamiyatni yuksaltirishga qaratilgan. Negaki, inson psixalo2
giyasini o’rganibgina, uni boshqarish, albatta to’g’ri maqsadlarda uni dasturlash va
albatta jamiyatimizni yuksaltirish mumkin.
Tadqiqotning maqsadi. Jamiyatda adolatli xatti-harakatlar va amallar bo’lishi,
inson-inson o’zaro ma’lumot almashinuvini yaxshilash, jamiyatdagi tinch-totuvlik
birdamlilikga oz bo’lsada o’z xissamizni qo’shish.
Tadqiqotning vazifasi. Huquqni muhofaza qiluuvchi organlari faoliyatida
psixalogiyani keng qamrovchi o’rnini yoritish, xodimlarning psixalogik mahoratiga
e’tibor berilishi va bu ustida ishlashlarini nazorat qilinishiga e’tibor berilishi
zarurligi.
Tadqiqotning predmeti. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyat
yuritayotgan agentliklar.
3
I.Asosiy qism
Huquqni muhofaza qilish organlarining asosiy yunalishlari
1. Prokuratura
organlari.
Prokuratura
organlari faoliyatining asosiy yo‘nalishlari:

vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar,
fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari,
jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar,
tashkilotlar, hokimlar va boshqa mansabdor shaxslar tomonidan qonunlarning ijro
etilishi ustidan nazorat qilish;

fuqaroning
huquq
erkinliklarini ta’minlashga
hamda
qaratilgan
qonunlar ijrosi ustidan nazorat qilish;

O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida, vazirliklar, davlat qo‘mitalari
va idoralarining harbiy tuzilmalarida qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish;

tezkor-qidiruv faoliyatni, tergovga qadar tekshiruvni, surishtiruvni, dastlabki
tergovni amalga oshiradigan organlar tomonidan qonunlarning ijro etilishi ustidan
nazorat qilish hamda ularning jinoyatchilikka qarshi kurash borasidagi faoliyatini
muvofiqlashtirish;

jinoyatlar yuzasidan dastlabki tergov olib borish;

sudlarda jinoyat ishlari ko‘rib chiqilayotganda davlat ayblovini quvvatlash,
sudlarda fuqarolik ishlarini, ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni hamda
iqtisodiy nizolarni ko‘rishda ishtirok etish, qonunlarga zid bo‘lgan sud hujjatlariga
protest keltirish;

soliq intizomini mustahkamlashga, soliq, valyuta sohasidagi jinoyatlar va
huquqbuzarliklarga qarshi kurashga, shuningdek davlatga etkazilgan iqtisodiy
zararni qoplashga qaratilgan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish;

ushlab
turilganlarni, qamoqqa
olinganlarni
saqlash
joylarida,
jinoiy
jazolarni va jinoyat-huquqiy ta’sirning boshqa choralarini ijro etish chog‘ida
qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish;
4

qonun ijodkorligi faoliyatida hamda jamiyatda huquqiy madaniyatni
yuksaltirish ishida ishtirok etish;
2. Ichki
ishlar organlari. Ichki
ishlar organlari
faoliyatning asosiy yo‘nalishlari:

jamoat
tartibini
saqlash
va jamoat
xavfsizligini
ta’minlash;

tergovga qadar tekshiruvni, tezkor-qidiruv faoliyatini
amalga oshirish, jinoyat ishlari bo‘yicha surishtiruv hamda dastlabki tergovni
o‘tkazish;

jinoyatchilik va terrorizmga qarshi kurashish, shu jumladan terrorchilik
harakatlariga chek qo‘yishda hamda garovga olinganlarni ozod qilishda ishtirok
etish yo‘li bilan kurashish, shuningdek odam savdosiga qarshi kurashish;

ehtiyot choralarini, jinoiy jazoni va jinoiy-huquqiy ta’sir ko‘rsatishning
boshqa choralarini ijro etish, shuningdek shaxslarni qidirish bo‘yicha ishlarni tashkil
etish;

ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni yuritish, ma’muriy jazolarni
qo‘llash to‘g‘risidagi qarorlarni ijro etish;

yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash;

pasport
tizimi
talablarining bajarilishini
ta’minlash,
O‘zbekiston
Respublikasidan chiqish va unga kirish uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni, doimiy va
vaqtincha yashash uchun ruxsatnomalarni berishga hamda rasmiylashtirishga doir
ishlarni, pasport tizimiga va O‘zbekiston Respublikasi hududida bo‘lish qoidalariga
rioya etilishi ustidan nazorat qilishni amalga oshirish;

sanoat
uchun
mo‘ljallangan
portlovchi
materiallarning,
shuningdek
pirotexnika buyumlarining, giyohvandlik vositalarining, psixotrop moddalarning va
ular prekursorlarining muomalada bo‘lishi sohasida nazorat qilish;

ekspert-kriminalistika faoliyatini amalga oshirish;
5

davlat ob’ektlarini, o‘ta muhim, toifalangan ob’ektlarni va boshqa ob’ektlarni,
jismoniy va yuridik shaxslarning mol-mulkini qo‘riqlash;

harbiy-safarbarlik ishlarini va fuqaro muhofazasi tadbirlarini amalga oshirish
va boshqalar.
3. Adliya organlari. Adliya organlari faoliyatining asosiy
funktsiyalari:

davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati
organlarining norma ijodkorligi masalalari bo‘yicha faoliyatini
muvofiqlashtiradi
va
ularga uslubiy
rahbarlikni
amalga
oshiradi;

norma ijodkorligi faoliyatini takomillashtirishning ustuvor yo‘nalishlari
bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi, ularning amalga oshirilishini ta’minlaydi;

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining topshiriqlari bo‘yicha va o‘z tashabbusiga ko‘ra qonunlar va
boshqa normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqadi va ularni ko‘rib
chiqish uchun belgilangan tartibda kiritadi;

davlat boshqaruvi organlari tomonidan qonun loyihalarini tayyorlashning
zarurligi masalalari bo‘yicha oldindan kelishishni amalga oshiradi;

qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ularning
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, qonun hujjatlariga, mamlakatda olib
borilayotgan islohotlarning maqsad va vazifalariga, shuningdek qonunchilik
texnikasi qoidalariga muvofiqligini aniqlash yuzasidan tahlil qiladi va huquqiy
ekspertizadan o‘tkazadi va boshqalar.
4. Davlat xavfsizlik xizmati faoliyatining asosiy
yo‘nalishlari:

davlat
O‘zbekiston Respublikasining davlat xavfsizligini va
manfaatlari tashqi
hamda
ichki
tahdidlardan
himoya qilinishini ta’minlash, mazkur sohada qonuniylik va
qonun ustuvorligini mustahkamlash, huquqbuzarliklarning oldini olish, ularni
aniqlash va ularga barham berish;
6

O‘zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy tuzumi, suvereniteti va
hududiy yaxlitligiga bo‘lgan tajovuzlarning oldini olish, ularni aniqlash hamda
ularga barham berish bo‘yicha razvedka va kontrrazvedka faoliyatini amalga
oshirish;

O‘zbekiston Respublikasining Davlat chegarasini qo‘riqlash va himoya
qilish;

terrorizm, ekstremizm, uyushgan jinoyatchilikka, qurol-yarog‘, giyohvandlik
vositalari va psixotrop moddalarning noqonuniy muomalasiga qarshi kurashish;

davlat organlari va boshqa tashkilotlarda davlat manfaatlariga hamda
xavfsizligiga tahdid soluvchi korruptsiya holatlariga qarshi kurashish;

tergovi Davlat xavfsizlik xizmati vakolatiga kiritilgan jinoyat ishlari
bo‘yicha tergovga qadar tekshiruv va dastlabki tergovni o‘tkazish, tezkor-qidiruv
faoliyatini amalga oshirish;

davlat organlari va boshqa tashkilotlarda davlat sirlarining saqlanishini,
maxsus aloqaning xavfsizligini ta’minlash hamda axborotning kriptografik
himoyasini tashkil etish ustidan nazorat qilish;

davlat
manfaatlari
va xavfsizligiga
tahdid
soluvchi
huquqbuzarliklarning sodir etilishiga imkon yaratuvchi sabablar hamda shartsharoitlarni aniqlash va bartaraf etish va boshqalar.
5. O’zbekiston Respublikasida sud tizimi :
Sudning asosiy vazifalari fuqarolarning O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlari, xalqaro
shartnomalarida, shuningdek inson huquqlari to‘g‘risidagi
xalqaro
hujjatlarda
kafolatlangan
huquqlari
hamda
erkinliklarini, davlat va jamoat manfaatlarini, yuridik shaxslar hamda yakka
tartibdagi tadbirkorlarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini
himoya qilishdan iborat. Sudning faoliyati qonun ustuvorligini, ijtimoiy adolatni,
fuqarolar tinchligi va totuvligini ta’minlashga qaratilgandir.
O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi:
7

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi;

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi;

harbiy sudlar;

Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi, viloyatlar va Toshkent shahar sudlari;

Qoraqalpog‘iston Respublikasi ma’muriy sudi, viloyatlar va Toshkent
shahar ma’muriy sudlari;

fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari;

jinoyat ishlari bo‘yicha tuman, shahar sudlari;

tumanlararo, tuman, shahar iqtisodiy sudlari;

tumanlararo ma’muriy sudlardan iboratdir.
5. O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Inson huquqlari bo’yicha
vakili (Ombudsman)

Vakil
tomonidan
murojaatlarni ko‘rib chiqish doirasi:

Vakil
O‘zbekiston
Respublikasi
fuqarolarining hamda O‘zbekiston Respublikasi hududidagi chet el fuqarolari va
fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning o‘z huquqlari, erkinliklari hamda qonuniy
manfaatlarini buzayotgan tashkilotlar yoki mansabdor shaxslarning harakatlari
yoxud harakatsizligi ustidan bergan shikoyatlarini ko‘rib chiqadi va u o‘z
tekshiruvini o‘tkazish huquqiga ega.

Vakil uchinchi shaxslarning, shu jumladan nodavlat notijorat tashkilotlarining
muayyan bir kishining yoki bir guruh shaxslarning huquqlari, erkinliklari va
qonuniy manfaatlari buzilganligi ustidan bergan shikoyatlarini ko‘rib chiqish uchun,
basharti ularning bunga roziligi bo‘lsa, qabul qiladi.

Shikoyatlar og‘zaki, yozma yoki elektron shaklda berilishi mumkin. [5]
Huquqni muhofaza qilish organlari tizimida psixalogiya
8
Prokuratura faoliyatini psixologik ta'minlash bo'limining asosiy maqsadi –
prokuratura organlari faoliyatining psixologik jihatini takomillashtirgan holda
xodimlar mehnati samaradorligini ta'minlashdan iborat.
Bo'lim oldidagi asosiy vazifalar quyidagilardan iborat:

рrokuratura organlariga xizmatga kelayotgan nomzodlarni psixologik
baholash va prokuratura xodimiga xos kompetensiyalar shakllanishiga moslik
darajasini o'rganish;

хizmat jamoalaridagi psixologik muhitni o'rganish hamda xodimlarning
axloqiy –psixologik holatini aniqlash;

рrokurorlik faoliyatining samaradorlik ko'rsatkichlari va kompetensiyalar
modellarini yaratish hamda buning asosida prokuratura organlari xodimlarining
kasbiy va boshqaruv kompetentligini takomillashtirish bo'yicha trening dasturlarini
ishlab chiqish (shu jumladan Assessment Markazi texnologiyasini joriy qilgan
holda);

Bosh prokuratura Akademiyasi tinglovchilari uchun prokuratura xodimlari
kasbiy faoliyatini takomillashtirish bo'yicha dolzarb psixologik mavzularda kurslar
ishlab chiqish va mashg'ulotlar o'tkazish;

prokuratura tizimi bo'linmalarida xodimlarning kasbiy va shaxsiy o'sishiga
yo'nalgan ijobiy muhitni shakllantirish bo'yicha maxsus seminarlar va mashg'ulotlar
o'tkazish;
9

prokuratura tizimi xodimlariga psixologik konsultativ yordam ko'rsatish,
ularning shaxsiy o'sishlari va karerada o'sishlariga psixologik hamrohlik yordami
ko'rsatish.
Bugungi kunda bo'lim tomonidan Akademiya tinglovchilari
uchun quyidagi fanlar bo'yicha mashg'ulotlar o'tkazilmoqda:

Yuridik psixologiya fani doirasida - Tergov faoliyati psixologiyasi,
Prokurorlik faoliyati psixologiyasi, Korrupsiyaga qarshi kurashishning psixologik
asoslari;

Boshqaruv psixologiyasi;

Tizimli tahlil va tanqidiy tafakkur;

Konfliktlar psixologiyasi.
Ichki ishlar idoralari xodimlarining faoliyati o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi.
Chunki ular doimiy ravishda turli toifadagi odamlar bilan uchrashadilar, muloqotga
kirishadilar. Bu esa xodimdan kasbiy psixologiya fanini, jumladan ichki ishlar
idoralari faoliyatida yuz beradigan psixik holat va jarayonlarni yaxshi bilishni,
ularga qarshi doimo tayyor turishni talab qiladi. Ichki ishlar idoralari xodimi
fuqarolarning xavfsizligi, tinchligi, haq-huquqi va erkinliklarini ta’minlashga
mas’ul bo‘lgan davlat xizmatchisi hisoblanadi. Ana shu mas’uliyat xodimdan
birinchi navbatda o‘z kasbining bilimdoni, ustasi bo‘lishni talab qiladi. O‘z
kasbining bilimdoni bo‘lish uchun nafaqat yuridik fanlarni, balki shaxslarning ruhiy
holati va kechinmalarini ham yaxshi bilish kerak bo‘ladi. Bu esa har bir ichki ishlar
idorasi xodimidan psixologiya ilmining sir-asrorlaridan xabardor bo‘lish va shu
asosda qonuniy xatti-harakatlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Shuning uchun
ham bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov:
«Psixologiya fani biz uchun eng zarur sohalardan biri. Psixologiyani o‘rganish –
hayotni, insonni o‘rganish degani. Kerak bo‘lsa, rahbarlik qilmoqchi ekansiz,
yetakchi bo‘lib, odamlarga ko‘rsatma bermoqchi ekansiz, oldin ularning
psixologiyasini har tomonlama o‘rganish kerak» , – degan edi. Ushbu fikr kasbiy
10
psixologiya fanining metodologik asoslaridan birini tashkil qiladi. Har qanday inson
kundalik hayotida odamlar bilan uchrashib, muloqotga kirishar ekan, u o‘zining
bosiq yoki qiziqqon, beparvo yoki qiziquvchan, mehribon yoki bag‘ritosh, jahldor
yoki bosiq va hokazolardan iborat ichki va tashqi ruhiy olamini namoyon qiladi. Bu
ruhiy holatlar ongli va ongsiz tarzda namoyon bo‘ladi. Ana shu holatlarning barchasi
insonning psixikasini tashkil qiladi. Inson psixikasi moddiy va ma’naviy borliqdagi
narsa va hodisalarni jonli in’ikos etuvchi murakkab jarayon bo‘lib, u insoniyatning
uzoq davom etgan fiziologik rivoji uyg‘unligining mahsuli hisoblanadi. Ichki ishlar
idoralari xodimlarining faoliyati jamiyatda mavjud bo‘lgan barcha kasblardan,
birinchidan, davlat tomonidan qat’iy belgilab berilgan qonunlar, buyruqlar, nizom
va yo‘riqnomalar asosida ish ko‘rishi; ikkinchidan, bevosita jinoyatchilar dunyosi
bilan ishlashi; uchinchidan, hayotining doimo xavf-xatar ostida bo‘lishi;
to‘rtinchidan, davlat hokimiyatining vakili sifatida ish ko‘rishi bilan ajralib turadi.
Ana shu faoliyat ma’lum psixologik qonunlar, usullar asosida ish ko‘rishni talab
etadi. Bu esa ichki ishlar idoralari faoliyatida yuz beradigan psixik holat va
jarayonlarni alohida – kasbiy psixologiya sifatida o‘rganishni taqozo etadi. [3]
Huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida psixologik bilimlar doimo zarur
bo‘lgan, - chunki sodir bo‘lgan jinoyatda jabrlanuvchi va ayblanuvchi munosabatlari
jarayoni bevosita inson va uning ruhiyati bilan bog‘liq. Shunday ekan, inson shaxsini
o‘rganish masalasi falsafa, psixologiya, pedagogika kabi fanlar bilan bir qatorda
yuridik faoliyatda ham muhim hisoblanadi. Yuridik faoliyatda shaxs to‘g‘risidagi
asosiy psixologik qarashlarni o‘rganish va tahlil qilish birmuncha murakkab. Bu
borada turli psixologik usullar orqali shaxsni o‘rganish, uning ichki dunyosini
aniqlash yaxshi samara beradi. Tadqiqotimda jabrlanuvchi psixologiyasini o‘rganish
chog‘ida jinoyatdan jabr ko‘rgan jabrlanuvchilarni bevosita kuzatib, turli psixologik
usullarni qo‘llagan holda ularning psixologiyasini o‘rganishga harakat qildim.
Jabrlanuvchining psixologiyasini tekshirish bevosita jinoyat va zo‘ravonlik
zarbasiga uchragan ruhiyat bilan ishlash demakdir. Zo‘ravonlik va manipulyatsiya
qurbonlarida passivlik, pessimizm, salbiy fikrlash, kuchli aybdorlik hissi, o‘ziga
11
nisbatan ishonchsizlik, kelajakka umidsizlik tez-tez kuzatiladi. Organ vakillariga
sodir bo‘lgan jinoyat mohiyatini tekshirishda jabrlanuvchi bilan ishonchli
munosabatlarni o‘rnatish muhim jarayon va bu uzoq vaqt talab qiladi. Shunday ekan
bu masalaga psixologik usullar bilan yondashish samarali natija beradi.
Ta’kidlash joizki, jabrlanuvchi ruhiyatida hayotda yuz bergan qiyinchiliklarga
nisbatan qo‘rquv va bezish tuyg‘ulari shakllangan bo‘ladi. Boshqalarning ularga
nisbatan hamdardlik bildirishlari ham jabrlanuvchi psixologiyasiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Buning natijasida ularda hayotda biror muvaffaqiyatga erishish va biror
narsani o‘zgartira olishga nisbatan ishonchsizlik shakllanadi. Shunday ekan,
jabrlanuvchining atrofidagi insonlar unga nisbatan hayotga bo‘lgan qiziqish va kuch
manbai bo‘lib xizmat qilishi kerak. [2]
12
Kognitiv jarayonlar psixalogiyasi
Kognitiv psixologiya - kognitiv jarayonlarni o'rganishning zamonaviy yo'nalishi.
U 1960-yillarda paydo bo'lgan. bixeviorizmga muqobil sifatida - aynan o'sha paytda
psixologiyada tabiiy-ilmiy rejaning boshqa yo'nalishlari mavjud bo'lmagani uchun.
O'sha paytda gestalt psixologiyasi vafot etgan va psixoanaliz va gumanistik
psixologiyaning fanga hech qanday aloqasi yo'q edi. Kognitiv psixologiya psixika
tushunchasini ilmiy tadqiqot predmeti sifatida qayta tikladi, xulq-atvorni kognitiv
(kognitiv) omillar vositachiligida deb hisoblaydi. Kognitiv psixologlarning
tadqiqotlari psixikaning ongli va ongsiz jarayonlarini qamrab oladi, ikkalasi ham
ma'lumotni qayta ishlashning turli usullari sifatida talqin etiladi. Kognitiv
psixologiyaning eng mashhur vakillari: Jorj Miller, Jerom Bruner, Ulrik Neisser.
Kognitiv psixologiyaning predmeti - kognitiv jarayonlarning modellari. "Kognitiv"
tushunchasi (kognitiv jarayonlar, kognitiv psixologiya va kognitiv psixoterapiya ...)
- XX asrning 60-yillarida, kibernetika va intellektual jarayonlarni elektron
modellashtirishga qiziqish davrida keng tarqalgan bo'lib, u odamni ko'rsatish odatiga
aylangan. murakkab biokompyuter. Tadqiqotchilar insonda sodir bo'ladigan barcha
ruhiy jarayonlarni modellashtirishga harakat qilishdi. Modellashtirilgan narsa
kognitiv jarayonlar deb ataladi. Nima ishlamadi - ta'sirchan. Amalda, "kognitiv"
ma'lumotlarni qayta ishlash uchun mantiqiy va mazmunli harakatlar ketma-ketligi
sifatida ifodalanishi mumkin bo'lgan aqliy jarayonlarni anglatadi yoki: axborotni
qayta ishlash nuqtai nazaridan oqilona modellashtirilishi mumkin bo'lgan, axborotni
qayta ishlashda mantiqiylik va ratsionallikni ko'rish mumkin.
Kognitiv jarayonlar odatda xotira, e'tibor, idrok, tushunish, fikrlash, qaror qabul
qilish, harakatlar va ta'sirlarni o'z ichiga oladi - ular boshqa narsa (moyillar, o'yinkulgilar ...) bilan emas, balki kognitiv jarayonlar bilan band bo'lgan darajada yoki
darajada. Juda soddalashtirib, aytishimiz mumkinki, bu malaka va bilim, ko'nikma
va qobiliyatdir.
Zamonaviy kognitiv psixologiya ko'plab bo'limlardan iborat: idrok, naqshni
aniqlash, diqqat, xotira, tasavvur, nutq, rivojlanish psixologiyasi, fikrlash va qaror
13
qabul qilish, umuman olganda, tabiiy intellekt va qisman sun'iy intellekt. Kognitiv
jarayonlarning modellari inson ruhiy hayotining mohiyatiga yangicha qarash
imkonini beradi. “Kognitiv yoki boshqa kognitiv faoliyat - bu bilimlarni egallash,
tashkil etish va ulardan foydalanish bilan bog'liq faoliyat. Bunday faoliyat barcha
tirik mavjudotlarga, ayniqsa, odamlarga xosdir. Shu sababli, kognitiv faoliyatni
o'rganish psixologiyaning bir qismidir" (Ulrik Neisser "Bilish va haqiqat"). [2]
Tadqiqot predmeti doirasining kengayishi bilan axborot yondashuvining
cheklovlari aniqlandi, ayniqsa nutq faoliyati, fikrlash, uzoq muddatli xotira va
intellekt tuzilishini tahlil qilishda. Shuning uchun kognitivistlar genetik psixologiya
(J. Piagee), madaniy-tarixiy psixologiya (L. S. Vygotskiy va boshqalar), faollik
yondashuviga (A. N. Leontiev va boshqalar) murojaat qila boshladilar. Boshqa
tomondan, ular tomonidan ishlab chiqilgan eksperimental tadqiqotlarning
metodologik bazasi koʻplab yevropalik olimlar, jumladan, rus olimlari (xususan, A.
A. Nazarov) eʼtiborini tortdi va uni oʻz anʼanalarini rivojlantirishga moslashtirdi
(mikrostruktura va mikrodinamik tahlil, mikrogenetik usul).
Kognitiv yondashuv bir qator aksiomatik asoslarga asoslanadi (Haber, 1964):

Axborotni bosqichma-bosqich qayta ishlash tushunchasi, ya'ni tashqi dunyo
qo'zg'atuvchilari psixika ichida ketma-ket o'zgarishlar orqali o'tadi.

Axborotni qayta ishlash tizimining cheklangan imkoniyatlari haqida taxmin.
Bu insonning yangi ma'lumotlarni o'zlashtirish va mavjud ma'lumotlarni o'zgartirish
14
qobiliyatining cheklanganligi, u bilan ishlashning eng samarali va adekvat usullarini
izlashga majbur qiladi. Ushbu strategiyalar (ularning tegishli miya tuzilmalariga
qaraganda ancha katta) kognitiv psixologlar tomonidan modellashtirilgan.

tanishtiriladi psixikadagi axborotni kodlash haqidagi postulat. Bu postulat
jismoniy olam psixikada maxsus shaklda aks etadi, degan taxminni mustahkamlaydi,
uni stimulyatsiya xususiyatlariga qisqartirib bo'lmaydi.
So'nggi yillarda tobora ommalashib borayotgan kognitiv nazariyaning bir
varianti - axborotni qayta ishlash darajalari nazariyasi (F. Craik, R. Lockhart, 1972).
Hozirgi vaqtda kognitiv psixologiya hali boshlang'ich bosqichida, lekin allaqachon
jahon psixologik fikrining eng ta'sirli sohalaridan biriga aylandi.
Fan sifatida psixologiyaning, jumladan harbiy psixologiyaning vazifasi inson
ruhiy hayotining asosiy qonuniyatlarini o‘rganishdan iboratdir. Har bir ofitser bu
qonuniyatlarni bilishi zarur. Harbiy psixologiyani o‘rganish harbiy xizmatchining
o‘zidan boshqa kishilarni tushunishiga, ularning ruhiy xolatlarini xisobga olgan
holda ish ko’rishiga, odamlarning ijobiy, salbiy xususiyatlarini, ularning o‘zlariga
xos bo‘lgan individual jihatlarining qay yusinda va nima sababdan yuzaga kelishini
ko‘ra olishiga, tevarak-atrofini qurshab olgan boshqa odamlar bilan aloqa
o‘rnatishiga yordam beradi. Bu fanni jiddiy o‘rganishga kirishgan har bir kishi
uzining ham kuchli, ham zaif tomonlarini ko‘ra oladi, o‘z ustida ishlash
imkoniyatlariga
ega
bo‘ladi,
o‘zining
ijobiy
sifatlarini
yanada
yaxshilashga, nuqsonlarini esa yuqota olishga o‘rganadi.
Psixologik bilimlarni o‘zlashtirish xizmat va o‘quv faoliyatida yordam beradi,
ya’ni yaxshiroq tushunish, esda olib qolish, diqqat, fikrlash faoliyatining shartsharoitlarini ochib ko‘rsatadi.
Odamning ruhiy hayotini aks ettiruvchi adabiyot, til, tarix va boshqa ijtimoiy
fanlarni o‘rganishda psixologiyaning ahamiyati kattadir. Harbiy psixologiya
ma’lumotlaridan
harbiy
pedagogika
fanida
keng
foydalaniladi.
Harbiy
xizmatchilarning ruhiy xususiyatlarini bilmasdan turib, ularni uqitish va tar-biyalash
ishlarini yaxshi yulga quyib bo‘lmaydi. Qisqacha qilib aytganda harbiy
15
psixologiyaning maqsadi harbiy xizmatchilar mehnatini engillashtirish va
takomillashtirishdir.
Jangovar va ma’naviy-ma’rifiy tayyorgarlik mashg‘ulotlarini risoladagidek
tashkil etish hamda olib borish harbiy xizmatchilarda axloqiy-jangovar sifatlarni
shakllantirishni ta’minlaydi. Shuningdek, bunday sifatlarni shakllantirish umuman
harbiy jamoalardagi intizomning holatiga ham bog‘liq bo‘ladi.
Tajribali komandirlar ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etishda o’z
bo’linmalaridagi ruhiy holatni e’tiborga olgan holda u yoki bu harbiy xizmatchining
ongiga qanday ta’sir o‘tkazishni bilishadi, bilim, ko’nikma va malakalarni
egallashning qonuniyatlarini, insonni to’laqonli shaxs qilib kamol toptirish
yo‘llarini bilmagan tarbiyachi-komandirlar esa xatoliklarga yo‘l qo‘yishadi. Bunday
zaziyatda olingan natijalar qo‘yilgan maqsad bilan mos kelmaydi, komandir esa
bunday nomutanosiblikning sababini bilmaydi, natijada o’zi olib borayotgan ta’limtarbiya ishidagi kamchiliklarni tuzata olmaydi.
O‘qitish va tarbiyalash murakkab jarayon bo’lib, u harbiy xizmatchilar ongiga
shunday ta’sir etishni nazarda tutadiki, toki ular jangovar harakatlarni
muvaffaqiyatli olib borishlari uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni
o‘zlashtirsinlar. Shunday ta’sir ostida ularda yana siyosiy onglilik, harbiy burchga
sadoqat va Vatan mudofaasi uchun mas’uliyat hissi kabi sifatlar shakllanadi.
Ta’limiy va tarbiyaviy ta’sir eng avvalo insonning ruhiyatiga, ongiga qaratilgan
bo’ladi, Bunday ta’sirni to‘g‘ri tashkil etish uchun inson ruhiyatini yaxshi bilish
kerak. Inson ruhiyati uning sezgilarida, idrokida, xotirasida, tafakkurida va
hokazolarida namoyon bo‘ladi. Kundalik hayotda bizning har birimiz o‘zga kishilar
ruhiy faoliyati namoyon bulishini kuzatamiz va baholaymiz. Masalan, kimningdir
aqliga, xotirasiga, xayolot olamiga qoyil qolamiz, tasanno aytamiz, yoki aksincha,
uzgalardagi, ba’zan esa o‘zimizdagi tez unutuvchanlik, parishonxotirlik kabi
sifatlarni qoralaymiz.
Harbiy faoliyat, ayniqsa, ofitserlik faoliyati murakkab va qiyin faoliyatlardan biri
hisoblanadi. Buning sababi ushbu faoliyat kishisiga tushadigan jismoniy va ruhiy
16
zuriqishgagina bog‘liq bo‘lmasdan, ofitserning harbiy xiztmagchilar bilan,
shuningdek, texnika hamda qurollar bilan bir vaqtda faoliyat yuritishi bilan
belgilanadi. Psixologiya nuqtai nazaridan faoliyat bu turli vositalardan foydalanish
orqali mavjud ezupiyojlarni qondirishga yunaltirilgan xatti-harakatlar tizimidan
iborat. Harbiy faoliyat amalga oshirish vositalari (harbiy texnika, o‘q otish
qurollari...)ning hamda uning ishtirokchilari (harbiy xizmatchilar) amal qiladigan
huquqiy me’yorlar (harbiy nizomlar, komandir va boshliqlarning buyruqlari)ning
o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Har bir inson uzining ichki olamiga, psixologiya
tushunchasi bilan aytganda individual psixologik xususiyatlariga ega. Ofitser ular
bilan ishlaganda ushbu xususiyatlarni o‘rganishi hamda o‘z faoliyatida ularga
tayanishi lozim, bundan tashqari, harbiy jamoa ham o‘zining ijtimoiy-psixologik
tabiatiga va tarkibiga ega bo‘lib, ular ham o‘ziga xos konuniyatlarga asoslanib
rivojlanadi. Fanimizda jangovar faoliyat, shaxsiy tarkibni jangovar tayyorgarlik
jarayonida psixologik chiniqtirish kabi bir qator harbiy psixologiya nuqtai nazaridan
muhim bo‘lgan muammolar tahliliga katta o‘rin berilgan.
Shuningdek, Suitsid (o‘z joniga kasd qilish) hodisasining ijtimoiy-psixologik
sabablarini, tabiatini va uning oldini olish yo‘llarini o‘rganishga ham katta e’tibor
qaratilgan. Harbiy psixologiya harbiy xizmatchi va harbiy jamoalar ichki
olami, ruhiy rivojlanish qonuniyatlari haqidagi fan bo‘lib, ofitser faoliyati bilan
bevosita bog‘liq. Shuni aytib o‘tish kerakki, harbiy psixologiya nazariyadan ko‘ra
amalietga yaqinroq, ya’ni harbiy xizmatchi o‘z faoliyatida tuqnash keladi-gan
muammolarni taxlil k,ilishga va hal etishga yunaltirilgan.
Shaxsiy tarkibni o‘qitish va tarbiyalash ofitser faoliyatining asosini tashkil etadi.
O‘qitish va tarbiyalash jarayonlari esa psixologik bilimlarga asoslanadi.
Keling, yaxshisi buning nima ekanligiga e’tiborni qarataylik. Shunda yuqorida
aytilgan fikrni tushunish oson bo‘ladi. Ta’lim yoki o‘qitish shunday jarayonki,
bunda ta’lim oluvchilarda ma’lum bilim, ko‘nikma va malakalar shakllantiriladi
yoki rivojlantiriladi. Harbiy xizmatchilarda ularning faoliyatlarini yaxshilashga
17
xizmat qiluvchi fazilatlarni tarbiyalash, rivojlantirish tarbiya jarayonining asosiy
maqsadi hisoblanadi.
Ofitserlik faoliyatini psixologik jihatdan samarali tashkil qilish uchun bir qator
talablarga javob berish kerak. Bu talablar harbiy jamoalarning ichki qonuni bo‘lgan
umumharbiy nizomlarda o‘z ifodasini topgan. Unga ko‘ra har bir komandir (ofitser)
o‘z qo‘lostidagi harbiy xizmatchilarning individual-psixologik xususiyatlarini,
shuningdek, harbiy jamoada kechadigan ijtimoiy-psixologik hodisalarni bilishi va
ularni boshqara olishi lozim.
Inson psixikasi miya faoliyati natijasidan iborat. Psixika inson xulq-atvori va
faoliyatining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Tashqi dunyoni inson ongida aks ettirish
psixikaning mohiyatini tashkil etadi. Masalan, jang paytida psixika vositasida harbiy
holatni to‘g‘ri baholash juda katta ahamiyatga ega. Psixologik aks ettirish natijasida
inson ongida ob’ektiv dunyoning sub’ektiv obrazlari yaratiladi.
Inson ruhiyati biosotsiologik xususiyatga, tabiatga ega: inson ruhiyatining
ma’lum bir belgilari biologik-irsiy yo‘l bilan ota-onalaridan o‘tadi, qolgan
xususiyatlar esa ijtimoiy muhit shart-sharoitlari ta’siri ostida hayot faoliyati
mobaynida qaror topadi.
Harbiy xizmatchilar man’naviy-ruhiy dunyosiga harbiy xizmat, jangovar vaziyat
katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham harbiy xizmatga chaqirilgan yosh yigitlar
qisqa vaqt - 12 oy ichida chinakam erlarday faoliyat yurita boshlaydilar.
Harbiy psixologiya fan sifatida o‘z oldiga ma’lum maqsadlarni qo‘yadi. Ular
qo‘yidagilar:
-
shaxsiy tarkibning jangovar, ma’naviy-ma’rifiy tayyorgarligi sifati hamda
samaradorligini oshirishning psixologik shart-sharoitlarini o‘rganish;
-
harbiy jamoalardagi ijtimoiy-psixologik muammolarni o‘rganish;
-
harbiy intizomni psixologik tahlil qilish, jamoani uyushtirish va intizomni
mustahkamlash yo‘llarini axtarish;
-
jang va harbiy xizmat sharoitlari uchun boshqaruvning psixologik asoslarini
ishlab chiqish;
18
-
o‘qitish va tarbiyalashning uslub hamda shakllarini psixologik jihatdan
asoslash, ularni takomillashtirish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish va h.k. [4]
19
Kognitiv jarayonlarning huquqni muhofaza qilish
faoliyatidagi o’rni
Mamlakatimizda sud-huquq tizimini tubdan isloh qilish, kadrlar tayyorlash
tizimini yanada takomillashtirish va soha mutaxassislarining kasbiy tayyorgarlik
darajasini oshirishga alohida e’tibor qaratilib kelinmoqda. “Sud ekspertizasi
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respulikasi qonunida sud ekspertizasi sohasidagi
munosabatlarni tartibga solish, bo‘yicha muhim vazifalar belgilangan. Bu
vazifalarni bajarishda sud psixologik ekspertizasi ekspertlari kasbiy kompetentligini
takomillashtirishga oid tadqiqotlar alohida ahamiyat kasb etadi.
Shu boisdan, sud psixologik ekspertizasi ekspertlari psixologik kompetentligini
oshirish, ularning shaxsiy fazilatlarini ro‘yobga chiqarish, psixokorreksion usullar
orqali
faoliyat
samaradorligiga
bevosita
ta’sir
etuvchi
sotsial-psixologik
kompetentlik omillarini shakllantirish dolzarb muammo sifatida qaraladi. Sotsialpsixologik kompetentlik bilan bog‘liq manbalarni tadqiq qilganimizda unga
aloqador
bo‘lgan
tahlillar
tadqiqotimizda
20
sud
psixolog
ekspertining
sotsialpsixologik kompetentligi ularning kasbiy kamoloti jarayoniga bog‘liqligini
yana bir jabhadan yoritishga undadi. Bu esa sotsial-psixologik kompetentlikni
rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar hisoblanmish emotsional intellektning sud
psixolog eksperti faoliyatida o‘zaro aloqadorlikda rivojlanish jarayonini alohida
tadqiq qilishni talab qiladi. Zamonaviy psixologiyada «emotsional intellekt»
tushunchasi keng qo‘llanilib, ushbu tushunchani fanga P. Selov va Dj. Meyerlar olib
kirdilar. Mualliflarning fikricha, emotsional intellekt – emotsiyani ifoda etish va
baholash qobiliyati; emotsiyani tushunish va emotsional bilimlarga egalik;
qolaversa, shaxsning emotsional va intellektual kamolotini o‘zaro birlashtiruvchi
emotsional boshqaruv qobiliyati hisoblanadi. “Emotsional intellekt” terminini fanga
kiritilishi bilan emotsional va bilish jarayonlarining nisbati nuqtai nazaridan tadrijiy
o‘zgarish yuz berdi. Emotsiyalarni tadqiq qilish ko‘pincha intellekt tadqiqotlaridan
alohida tarzda amalga oshiriladi. Shunga qaramasdan, affektiv va kognitiv (bilish)
jarayonlari o‘rtasidagi munosabatlarni tizimli tahlil qilishning dastlabki urinishlari
amalga oshirilmoqda. Nemis psixologi va faylasufi G.Mayerning “Psychologie des
emotionalen Denkens”(1908) nomli kitobida tafakkur turlarining mukammal tasnifi
keltirib o‘tilgan. G.Mayer “hukm qiluvchi” tafakkur turi bilan birga emotsional
tafakkurni ajratib ko‘rsatadi, unda amaliy ehtiyojlar - iroda va his-tuyg‘u birinchi
o‘rinda turadi. Bu tafakkur turlarini bir-biriga taqqoslagan G.Mayer ular o‘rtasidagi
bir qancha umumiyliklarni, xususan: o‘xshash mantiqiy jarayonlar kuzatish
mumkinligini ta’kidlaydi (sharhlash, ob’ektivlashtirish, kategorial apparat faoliyati).
Shunga qaramasdan, emotsional tafakkur harakatlarida mantiqiy tafakkurdan farqli
tendensiya mavjud bo‘lib: unda bilish jarayoni “ko‘lankali, orqa fonga surilgan,
diqqat markazi amaliy maqsadga qaratilgan bo‘lib, unda bilish shunchaki
qo‘shimcha vosita sanaladi”. G.Mayer emotsional tafakkurni affektiv (estetik va
diniy) va irodaviy turlarga ajratadi. Estetik tafakkur deyilganda, “yoqadi yoqmaydi” ko‘rinishidagi mulohazasini o‘z ichiga oladigan estetik kechinmalar
tushuniladi. Diniy tafakkurda esa fantaziyaning emotsional tasavvurlari, e’tiqod
fikrlari (irrotsional, affektiv hamda irodaviy istak bilan yuzaga keladigan “Olloh
21
mavjud” mulohazasi namuna bo‘ladi)ga kiritiladi. G.Mayerning tadqiqotlari go‘yoki
tafakkurda bilishga bo‘lgan qiziqish ikkinchi darajali hisoblanishi haqidagi
“intellektual xurofotlar”ni tarqatadi va “emotsional tafakkur” insonning aqliy
faoliyatida ahamiyatli rol o‘ynashini ta’kidlab o‘tadi. 1970-1980 yillarning
oxirlariga kelib emotsiya va tafakkurning o‘zaro ta’sirini o‘rganishga doir qiziqish
ortib bordi. Bu davrda emotsional va kognitiv jarayonlarning o‘zaro samarali ta’siri
haqidagi qarashlar ko‘pgina tadqiqotlarda o‘z isbotini topdi. Masalan: tafakkur
realligiga depressiyaning ta’sirini o‘rganish inson kayfiyatining o‘zgaruvchanligi va
kreativlikka moyillikning o‘zaro bog‘liqligi shuningdek, emotsional o‘zini-o‘zi
boshqarish imkoniyatlarini o‘rganish, kayfiyat va fikrmulohazani birlashtiruvchi
“kognitiv halqa” mavjudligi haqidagi gipoteza ilgari surilgan edi. Bunday
qarashning mohiyati shundaki, salbiy his-tuyg‘ular negativ fikrlarga olib keladi va
o‘z navbatida emotsional kechinmalarning tezligini kuchaytirib yuboradi.
Qolaversa, ijobiy emotsiyalar pozitiv fikrlarni faollashtiradi. R.Lazarusning kognitiv
konsepsiyasida emotsiyalarning bilish determinatsiyasi haqidagi g‘oya markaziy
hisoblanadi. Kognitiv bavosita ifodalanishn emotsiyalarning paydo bo‘lishidagi
zarur sharti sifatida baholanadi. R.Lazarusning konsepsiyasida asosan ikki ta holat
muhim hisoblanadi: 1) mohiyatidan qat’i nazar har bir emotsional reaksiya o‘ziga
xos turdagi kognitiv yoki baho funksiyasi; 2) emotsional javob reaksiyasi qandaydir
sindromni o‘zida ifodalaydi, uning har bir alohida qismi umumiy reaksiyadagi
qandaydir muhim lahzani o‘zida aks ettiradi. Intellektning ko‘plab turdagi
kategoryalarining imkoniyatini aniqlagan X.Gardner 1983 yilda “intropsixik
qobiliyatlar” (introspeksiya - o‘zini-o‘zi kuzatish qobiliyati) va “shaxsiy
qobiliyatlar” deb ataluvchi turli intellektual qobiliyatlarning mavjud bo‘lishi
mumkinligi to‘g‘risidagi fikr bildirdi. Gardner dastlab intellektning yetti turini
ajratib ko‘rsatadi: vizual-makonli, verbal-lingvistik, mantiqiy-matematik, tanaharakatli,musiqali-ritmik, shaxslararo va ichki shaxsiy; 1998 yilda tabiiy va
mavjudlik turlari qo‘shildi. Har bir intellektual qobiliyat hayot faoliyatining
muayyan sohasida muvaffaqiyatga erishishda muhim hisoblanadi. Intellektning har
22
bir komponenti qimmati muayyan intellektual qobiliyatlarning rivojlanishiga
rag‘batlantiruvchi va rag‘batlantirmaydigan umumiy mezonlar orqali aniqlanadi.
Gardner har bir yangi aniqlanadigan intellekt turi (shakl)ga mos keladigan
mezonlarni taklif qildi. Avvalo, har bir intellekt shakli o‘zining belgilar tizimiga ega
bo‘lishi lozim.Shu bilan birga, u o‘zining asosiy operatsiyalari yoki funksiyalari
tizimiga tayangan holda dalillarni olish kerak. Gardnerning modeli yanada
integrallashgan, shu bilan birga, intellekt tabiati va paydo bo‘lish shakllariga bo‘lgan
farqli qarashni amalga oshirishga imkon berdi. E.Doll, D.Veksler va R.Liperlar
tomonidan boshlangan tadqiqotni R.Sternberg davom ettirdi. Natijada “real hayotda
yuzaga keladigan vaziyatlarga moslashish, o‘zgartirish yoki tuzatish qobiliyati”
sifatida belgilangan “amaliy intellekt” konsepsiyasi paydo bo‘ldi. R.Sternbergning
nazariyasida intellekt shaxsning atrof-muhitga moslashishiga xizmat qiluvchi
informasion tizim sifatida qaraladi. Triarxik nazariyaning asosiy mazmuni
quyidagicha: “Intellektni aqliy o‘z-o‘zini boshqarish, butun hayotni konstruktiv
maqsadga yo‘naltirilgan usul yordamida aqliy boshqarish sifatida belgilash
mumkin”. Aqliy o‘z-o‘zini boshqarish uch asosiy elementni o‘z ichiga oladi:
atrofmuhitga moslashish, yangi atrof-muhit ta’sirini tanlash yoki shaxs bilan
mosmuhitni tanlash va atrof-muhitni shakllantirish. Sud psixolog ekspertlarining
kasbiy kamolotida sotsial- psixologik kompetentlikni rivojlanishida emotsional
intellekt orasidagi uyg‘unlikni baholashda N. Xoll tomonidan yaratilgan
“Emotsional intellektni o‘rganish” metodikasini tanladik.. Test natijalarining dastlab
umumiy natijalari xususida to‘xtalsak, so‘ngra uning sotsial intellekt bilan o‘zaro
aloqadorlikda o‘rganishga harakat qilamiz. A.Adler emotsional intellekt haqida
to‘xtalar ekan, shaxsning muomalaga qobiliyatini IQ emas, balki uning emotsional
ekvalenti emotsioanal intellekt(YeQ) eng muhim ko‘rsatkichi sifatida belgilaydi,
degan edi. NATIJALAR Bugungi kunda emotsional intellektni xarakterlovchi
beshta asosiy elementini keltirib o‘tamiz: - o‘z emotsiyasini bilish; - o‘z emotsiyasini
boshqarish; - shaxsiy motivatsiyasini shakllantirish; - boshqa insonlarning
emotsiyasini aniqlash; - o‘zaro munosabatlar bilan boshqarish. Endi asosiy natijalar
23
sharhiga murojaat etaylik. Agar emotsional intellektning tabiatiga e’tibor qaratilsa,
unda sotsial-psixologik kompetentlikni to‘ldiradigan tomoni borligining guvohi
bo‘lamiz. Sud psixolog ekspertlarining emotsional intellektini tatbiq etilgan
usulning beshta shkalasiga asoslanib amalga oshiramiz.
Izoh: M - o‘rtacha qiymat S - standart xatolik Sud psixolog ekspertlarining
emotsional intellektining umumiy natijalari uchta shkalasi bo‘yicha yuqori va ikkita
shkalasi bo‘yicha o‘rta natijani qayd etmoqda. Ulardagi emotsional bilimdonlik
(13,73 ball) yuqori darajadan o‘rin egallaganligi shaxs kechinmalarining
chegaralari, shaxslararo munosabatlardagi his-tuyg‘ularni anglash, emotsional
intellektning ikki tomoni, ya’ni o‘zining emotsiyalarini tushunish uchun intellektual
boshqaruvga yoki aksincha kasbiy faoliyat jarayonida kreativ impulslar va
intuisiyalarni
ta’minlashda
emotsiyaga
zarurat
borligini
anglash,
inson
emotsiyasining vazifalari haqidagi tushunchalarga, faoliyat jarayonida emotsional
barqarorlik va beqarorlik, stressli holat, depressiya va ularni yengib o‘tish yo‘llarini
qidirish
haqidagi
psixologik
va
hayotiy
tajribadan
xabardor
ekanligini
ko‘rsatmoqda. Aynan emotsional sovadxonlik YeQning muhim jihati sifatida shaxs
xususiyatlari va individualligiga singib boradi. O‘ylaymizki, Sud psixolog
ekspertlarining emotsional savodxonligining bu darajasi sudga oid psixologik
ekspertizai jarayonida vujudga keladigan psixologik buzilishlar, emotsional
zo‘riqishlar,
Sud
psixolog
ekspertlarining
o‘zaro
munosabatlarini
hissiy
tushunishiga nazariy jihatdan yetarlicha tayyorligini anglatadi. YeQ ning ikkinchi
ko‘rsatkichi “o‘z emotsiyasini boshqarish”. Bu shkala bo‘yicha Sud psixolog
ekspertlari o‘rtacha qiymatni namoyon etgan bo‘lib, unda Sud psixolog
ekspertlarining emotsiya to‘g‘risidagi nazariy bilimlarini amaliyotda joriy etishda
24
bir oz ortda qolayotganliklar, qiyin vaziyatlarga duch kelganda emotsional
zo‘riqishlarga berilishi, atrofdagilarni tushunishda asabiylashishlari mumkinligidan
dalolat bermoqda (12,02 ball). Bu holatni ushbu kasbining mashaqqali mehnati
oqibatidir deb baholashimiz mumkin. Emotsional intellektning yana bir muhim
funksiyasi bu shaxsning psixik ko‘tarinkiligini quvvatlash, unda o‘ziga ishonch
tuyg‘usi va rag‘batni ta’minlashdan iboratdir. Sud psixolog ekspertlarining mazkur
yo‘nalishdagi emotsional jihatlarini “o‘z-o‘zini rag‘batlantirish” shkalasi qiymatlari
bilan
izohlashga
to‘g‘ri
keladi.
“O‘zo‘zini
rag‘batlantirish”
shkalasidagi
ko‘rsatkichlar o‘rtacha daraja bilan cheklangan (12,29 ball). Sud psixolog ekspert
emotsional intellektining ushbu shkalasida ham sud psixolog ekspertlar bo‘yicha
ular emotsiyasining muhim funksilari va imkoniyatidan foydalanish yo‘l va
usullarini ko‘rsatish lozim bo‘lar ekan. Tahlil etilayotgan natijalar umumiy
bo‘lganligi bois sud psixolog ekspertlarining vazifalari bo‘yicha sotsial psixologik
kompetentlik bilan bog‘liq holati tahlil etilayotganda yangi ma’lumotlar bilan
taqdim etish imkoniyati tug‘ilar. Agar “o‘z-o‘zini rag‘batlantirish” shkalasi
natijalariga ko‘ra, sud psixolog ekspertlarining emotsional imkoniyatini o‘z-o‘zini
rag‘batlantirish, tushkunliklar, ruhiy zuriqishlar va kezi kelganda yutuqlarga
erishganda hamundan yetarlicha qoniqish olishning psixologik usullarini bilishi
kerak. Ammo, keyingi “empatiya” shkalasi qiymatlari ancha ijobiydir (13, 09 ball).
Empatiya sud psixolog ekspertlarining kasbiy faoliyatini ta’minlashning muhim
shartidir. Sud psixolog ekspertlarining hamkasblarini va atrofdagilarni tushunishida
empatiya muhimdir. Amaliyotda empatiyaning yetishmasligi turli darajadagi
nizolarga va o‘zaro tushunmovchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunday holatdan Sud
psixolog ekspertlari anchagina yiroq deya olamiz.
“O‘zga insonlarning
kechinmalarini sezish” shkalasi natijalari ham aynan empatiyaniki singari yuqori
qiymatlidir (12,11 ball). Sud psixolog ekspertarining kasbiy kamolotiga ko‘ra
shaxslararo munosabatlarda o‘zaro tushunish, o‘zga insonlarni kechinmalarini his
etish, ularga o‘z munosabatini bildira olishi, verbal va noverbal xulq-atvoridagi
o‘zgarishlarni baholashga qobiliyatliliklari emotsional intellekt natijalarida o‘z
25
aksini topmoqda.. Natijalarda umumiy qiymatlarni yoritgan singari o‘rtacha qiymat
nuqtai nazardan emas, balki intellektlar orasidagi ichki munosabatni korrelyatsion
tahliliga tayanildi. [1]
Bugungi kunda barcha tizimlarda bo‘lgani kabi ichki ishlar tizimida ham
psixologik xizmat amaliyoti joriy qilingan. Bunda ichki ishlar idoralarida faoliyat
yurituvchi xodimlarning ruhiy holati, individual xususiyatlari, stress holatiga
moyillik darajalariga vaqti-vaqti bilan tashxis qo‘yib boriladi. O‘zbekistonda ham
mazkur yo‘nalish bo‘yicha talaygina tajribalar to‘plangan va mazkur ishlar maxsus
belgilangan “Nizom” asosida tashkil etilganligini alohida qayd etish lozim. Ichki
ishlar organlarining psixolog lavozimlariga, «psixologiya» yo‘nalishi buyicha oliy
ma’lumotga ega bo‘lgan mutaxassislar qabul qilinadi. Ma’lumoti va mutaxassisligi
to‘g‘ri kelmagan nomzod yoki xodimlar istisno tariqasida lavozimga tayinlanmaydi.
Bunday holatga yo‘l qo‘ygan mas’ul rahbar va xodimlar intizomiy jazolanadilar.
Psixologiya xizmat faoliyatining asosiy maksadi- shaxsiy tarkibning psixologik
tayyorgarlik darajasini oshirish hamda kasbiy-psixologik muhim xususiyatlarini
yanada takomillash-tirishdir. Bundan tashkari, ichki ishlar organlarining turli xil
lavozimlarida xizmat qilayotgan xodimlariga suhbat olib borishning psixologik
metodlarini, nizoli, ekstremal vaziyatlarni hal eta olishlari, ichki ishlar organlariga,
IIV ta’lim muassasalariga kirish istagini bildirgan nomzodlarning kasbiy layoqatini
rahbarlik lavozimlariga tayinlanayotgan rahbar xodimlarning rahbarlik qobiliyatini,
ma’naviy ruhiy muhit darajasini aniqlashdan iborat. Ichki ishlar organlari
psixologlari o‘z ishini O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining Bosh
boshqarma, boshqarma, mustaqil bo‘limlari va ta’lim muassasalari boshliqlari,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi IIV, Toshkent shahar IIBB, viloyatlar hamda
Transportdagi Ichki ishlar boshqarmalarining normativhuquqiy hujjatlarida ko‘rsatilgan talablariga muvofiq istiqboldagi va kundalik rejalar asosida amalga
oshiradilar.
IIV
tizimlarida
faoliyat
yuritayotgan
psixologlar
tomonidan
qo‘llaniladigan psixologik va psixofiziologik uslublar, metodikalar ro‘yxati vazirlik
psixologiya guruxi tomonidan tanlanadi. Psixologlar tomonidan ilmiy asoslanmagan
26
psixologik va psixofiziologik uslublarni hamda tegishli ma’lumot va zarur
mutaxassislik darajasiga ega bo‘lmagan shaxslar tomonidan psixologik diagnostika
usullarini qo‘llash, ijtimoiy-psixologak tadqiqotlarni o‘tkazish, psixologik axborotni
qo‘llash taqiqlanadi. Psixolog o‘zining kasbiy faoliyatini amalga oshirishi uchun
«Ruhiy yengillashtirish xonasi», o‘quv xonasi, kompyuter, dasturiy ma’lumotlar,
audio va videotexnika, o‘quv va metodik qo‘llanmalar, psixologik testlar va uslubiy
qo‘llanmalar, diagnostik va psixokorreksion uskuna va materiallar bilan
ta’minlanishi, psixolog lavozimi nazarda tutilgan organlarda, har bir psixolog
xodimi uchun alohida-alohida xizmat xonasi bilan ta’minlanishi shart. Psixolog
lavozimi mavjud bo‘lmagan organ rahbarining tashabbusi bilan psixolog
xodimlarning bevosita ishtirokida «Ruhiy yengillashtirish xonalari» tashkil etilishi
mumkin. Psixolog-mutaxassisga tegishli kasbiy masalalarni amalga oshirishni
istisno qiluvchi yoki qiyinlashtiruvchi boshqa turdagi faoliyatni yuklash taqiqlanadi.
Ekstremal vaziyatlarda psixologik yordam bilan bog‘liq topshiriqlarni bajarish
bundan xoli. Xodimlar o‘rtasida xizmat intizomi va qonunchilikni buzish, o‘z joniga
qasd qilish (suitsid) holatlari, xizmat faoliyati davomida yuzaga keladigan turli
qiyinchiliklar va yo‘l qo‘yiladigan intizom buzilishi sabablarini o‘rganish va
ularning oldini olish borasida rahbariyatga takliflar kiritadi; - psixologlar
hududiyligi bo‘yicha joylardagi ShTBIX Tarbiyaviy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari
raisligida, har chorak yakunida psixologiya yo‘nalishi bo‘yicha bajarilgan ishlar
yuzasidan o‘tkaziladigan yig‘ilishlarda qatnashadilar va hisobot beradilar; - ichki
ishlar organlariga hamda IIV o‘quv ta’lim muassasalariga kirish istagini bildirgan
xodim va nomzodlarni o‘rganadi va tegishli xulosalar beradi. Ichki ishlar organlari
tizimlarining o‘ziga xos tomonlarini hisobga olib, Vazirlik psixologiya guruxi
faoliyat shakli, metod va metodikalarni ishlab chiqadi, muvofiqlashtiradi,
standartlashtiradi, mezonlarni belgilaydi va amaliyotda qo‘llashga tavsiya qiladi.
Ichki ishlar vazirligi bosh boshqarmalari psixolog mutaxassislari nomzodlarga ichki
ishlar organlari faoliyatiga kasbiy layoqati darajasi to‘g‘risida xulosa shaklidagi
tavsiyalar beradi. Nomzodlardan kasbiy faoliyatda samarali foydalanish va ularni
27
joy- joyiga qo‘yish bo‘yicha bevosita rahbariga xizmatda foydalanish uchun
psixologik tavsifnoma beradi. Ichki ishlar vazirligi tizimidagi mansabdor
shaxsdardan ichki ishlar organlari kasbiy faoliyatini psixologik nuktai nazardan
o‘rganish bo‘yicha zarur ma’lumotlarni talab qilib oladi va ulardan foydalanadi.
Xodimlarga psixologik xizmat ko‘rsatishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilaydi.
Ichki ishlar organlari sohasida psixologik xizmatni tashkil etish bo‘yicha ilg‘or
tajribalarni o‘rganadi, umumlashtiradi va tarqatadi. Kadrlar bilan ishlashni
takomillashtirish masalasida jamoat tashkilotlari bilan hamkorlikni amalga oshiradi,
xodimlarning faoliyatini psixologik ta’minlash natijalarini tahlil qiladi. Ichki ishlar
organlari rahbariga psixologik xizmat ko‘rsatish bo‘linmasini ilmiy-uslubiy,
moddiy-texnik va kadrlar bilan ta’minlash buyicha takliflar kiritadi.
O'quv jarayonining etakchi elementi kognitiv tarkibiy qism va uning asosidir.
Bilim insonning hodisalari va haqiqiy dunyo ob'ektlari va ularning sabablari
munosabatlari va munosabatlarining aksidir. Bilimni o'rganish - bu ba'zi
tushunchalar, ularning mulk nazariyasi, ularni tushunish, ularni doimiy ravishda
saqlash, ularni amaliy faoliyatda turli tutishni anglatadi.
Mahorat ongli harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi. Kichik
kuchlanishni va eng yuqori natijalarni hisoblab chiqadigan mahoratga aylangan
harakat tezda amalga oshiriladi.
Ishlash - bu xizmatdagi jangovar faoliyatning turli sharoitlarida sotib olingan
bilim va ko'nikmalardan foydalanish imkonini beradigan yuqori nazariy va amaliy
mashg'ulotlarga asoslangan harakat. Ko'nikmalar o'z vazifalarini bajarish uchun
harbiy xizmatchilarni tayyorlash darajasini tavsiflaydi. Binobarin, mahorat ongli,
tez, ijodiy va aniq harakatlarga va mahorat - bu harakatlarni avtomatik ravishda
bajarish qobiliyati.
Bilim, ko'nikmalar va ko'nikmalar bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Ushbu
birlikdagi etakchi rol bilimlarga tegishli. Ma'lumot, ko'nikmalar va ko'nikmalarga
asoslanib, o'z navbatida, kengaytirish, chuqurlashtirish va xavfsizligini ta'minlash.
28
Bilimni o'zlashtirish - bu kognitiv vazifa, ta'lim materiallarini idrok etish, uni
tushunish, yodlash, bilimlardan foydalanishni o'z ichiga olgan jarayon.
Kognitiv vazifaning xabardorligi bilan bilimlarni o'zlashtirish jarayoni
boshlanadi. Treningdan foydalanish va uni hal qilish yo'llarini mustaqil ravishda
o'rganish va uni mustaqil ravishda o'rganishning mohiyatini tushunish va uni
mustaqil ravishda o'rganish va uni ijodiy ishlatishdan ko'ra faolroq.
Ta'm materiallarini idrok etish, nutqni tinglash, matnni o'qish va tinglash orqali
bir vaqtning o'zida amalga oshiriladi. O'quv idroklari, albatta, o'rganilganlarning
mohiyatini tushunishni anglatadi.
Konferentsiyada ushbu qismlarni tizimda o'rganib chiqadigan bilimlarni
birlashtirishda ushbu qismlarni birlashtirib, asosiy, sabablararo munosabatlar va
munosabatlarni uyg'unlashtirish, bu qismlarni bir-biriga ulash, bu qismlarni
birlashtirgan holda ajratish mumkin. Manba o'rganish materiallari, harbiy
xizmatchilar tegishli hodisalar va jarayonlarning mazmunini o'z ichiga olgan holda
o'z ichiga oladi.
Xizmat ko'rsatgan materiallar ixtiyoriy va o'zboshimchalik bilan esda qoladi. Shu
munosabat bilan, ayniqsa bilimga ega yodlash ehtimoli, ayniqsa, ilmni
assimilyatsiya qilish, harbiy xizmatchilarni muntazam ravishda o'rgatish, ulardan
ulardan mantiqiy xotirani mazmunli yodlash usullariga ko'proq faol foydalanish
zarur.
Bilimni o'zlashtirish jarayonining asosi bu bilimlardan foydalanishdir, faqat
bilimlardan foydalanish natijasida, harbiy xizmatchilar ularni to'liq o'zlashtirishadi.
Ushbu harbiy xizmatchilar uchun bilimlardan foydalanish, ularga aqliy va amaliy
harakatlar usullarini shakllantirish uchun maxsus o'rgatish kerak. Har bir kasbdagi
talabalar o'zlarining amaliy bilimlari ularning amaliy faoliyatining asosini va amaliy
faoliyat ularga nazariy bilimlarni ongli ravishda o'zlashtirish uchun ma'lum bir
materialni beradi va ularni o'zlashtirish uchun zarur shartdir.
29
Shunday qilib, harbiy mashg'ulot jarayoni malakadagi, o'zaro bog'liqlik bilan
bog'liq faoliyatni (qo'mondon, bosh, o'qituvchi) o'qitish deb ataladi, o'qitish deb
ataladi.
Uning mohiyatidagi ta'limot talabaning bilim va amaliy faoliyatini boshqarish va
quyidagi funktsiyalarni o'z ichiga oladi:

Ta'lim berishga undash;

o'rganilayotgan material tarkibining taqdimoti;

Talabalarning o'quv faoliyatini tashkil etish;

Bilim, ko'nikma va ko'nikmalarni boshqaring
30
III.Xulosa
Xulosa o’rnida aytishim mumkinki, jamiyatimiz yaxshi tomonga o’zgarishida
psixalogiyaning ahamiyati katta. Jumladan Huquqni muhofaza qiluvchi organlari
tizimida nafaqat xodimning balki, oddiy fuqaroning o’z huquqidan foydalanishda
ahamiyatga ega. Masalan, oddiy fuqaroning o’zi o’zaro ziddiyatga bormasdan psixalogik xiylalar orqali o’z huquqidan adolatli foydalansa bo’ladi. Isonlarning xistuyg’ulari, hatti harakatlari, diqqati kognitiv jarayonlarni o’z ichiga oladi. Bu
emotsiyalar orqali inson olamdan o’ziga kerakli va kerakmas bilimlarni olishi
mumkin. Shu xatti-harakatlar orqali o’rganiluvchi insonni kuzatish orqali uning
ichki dunyosi va u haqidagi ko’p ma’lumotlarni bilib olsa bo’ladi. Demak, biz
psixalogik texnalogiyalarni qo’llash orqali insonlar haqidagi kerakli ma’lumotlarni
aniqlashtirib olishimiz mumkin. Bu esa bir-birini tushunishga va birdamlikda faoliyat olib borishga yordam beradi. Masalan mavzu bo’yicha: jinoyatni ochishga
kirishgan tergovchining guvohlarni tushunishi, tergovchiga o’sha jinoyatni ochishga
yordam berishi mumkin. Davlat xavfsizlik xizmatida jinoyatchini xatti-harakatidan,
o’zini tutishidan uning maqsadi yoki uning asli jinoyatchi yoki jinoyatchi emasligini
avvaldan payqash kabi xususiyatlarni psixalogiyadan o’rgansa bo’ladi. Bu esa albatta ijobiy natija berardi. Sud tizimida adolatli hukm chiqarishda sud ha’yati
a’zolarining psixalogik tajribasi, insonni o’qib olish qobilyati, tajribasi katta
ahamiyatga ega. Bunda agar jabrlanuvchi, ayblanuvchidan ko’proq narsa talab
qilayotgan yoki xis-tuyg’ularga berilib, yolg’on ko’rsatmalar orqali, ayblanuvchiga
shaxsiy adovati tufayli uni og’irroq jazo berilishini istab turli adolatsiz yullarni
qilishi mumkin. Bunda sud ha’yati a’zolaridan ziyraklik va psixalogik bilimlar talab
qilinadi. Aynan kognitiv xatti-harakatlarni tushunibgina adolatli hukm chiqarish
mumkin deb o’ylayman. Albatta bunda to’plangan dalillar ham katta ahamiyatga
ega. Umuman hozirgi jadal odimlayotgan zamonda psixalogiyaning juda muhim
hisoblanadi. Biz Psixalogik bilimlarni maktabdan mustahkam berishimiz zarur.
Zero, yoshlikda olingan bilim toshga o’yilgan naqsh kabi mustahkam bo’ladi.
31
Foydalanilgan manbalar
1. E. G’oziyev. Umumiy psixalogiya (psixalogiya mutaxassislari uchun darslik).
Toshkent-2006., 36b.
2. F.I. Xaydarov va N.I.Xalilova. Umumiy psixalogiya. Darslik., T.;2010., 32b.
3. В.Л.Васильев. Юридическая психология. Darslik., Питер-2009., 126b.
4. L.Y.Olimov. Sud psixolog eksperti ijtimoiy-psixologik kompetentligining
rivojlanishida emotsional intellektning ahamiyati. Maqola., 2023-y.
1. https://www.samdu.uz/uz/news/28310
2. https://uz.wikipedia.org/wiki/Kognitiv_psixologiya
3. https://nauchniyimpuls.ru/index.php/noiv/article/download/780/691
4. https://moscsp.ru/uz/pedagogicheskaya-psihologiya-i-voennayapsihologiya.html
5. https://advice.uz/oz/document/1564
32