Mavzu: Innovatsiyalarning rivojlanishi Reja: 1.Innovatsiyalarning mohiyati va xususiyatlari 2. Innovatsion jarayonning mohiyati va shakllari 3. Milliy innovatsion tizimlar Innovatsiya termini inglizcha “innovation” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, so‘zma-so‘z tarjima qilganda “yangiliklarni joriy etish” ma’nosini anglatadi. Shunday qilib innovatsiyaning markaziy muhim o‘rni yangilanishga tegishlidir. Bunday yangilanish qachon yuz beradi, agarda insonlar qaror qabul qilish usullarini o‘zgartirib, standart usullardan voz kechib, mavjud norma va qonuniyatlar doirasidan tashqarida qaror tanlovini qila olishni o‘rganishsa, u holdaamalga oshishi mumkin. Innovatsiyani yangi ilmiy-texnikaviy, tashkiliy-iqtisodiy, ishlab chiqarish yoki boshqa echim va qarorlarni amaliyotda birinchi bo‘lib joriy etish sifatida ta’riflash mumkin. Ta’kidlash lozimki, “innovatsiya” ni tushunish murakkab bo‘lgan umumiy tushunchalar sirasiga kiradi, uning mazmunini to‘laqonli ochib berish uchun turli usul va yondashuvlar talab etiladi. Bir tomondan innovatsiyalarni “o‘zgarish funktsiyasi” sifatida qarar ekanmiz, aytish mumkinki, umum falsafiy ma’nodainnovatsiya – bu biror-bir jarayon yoki majmuaning holatini o‘zgartirishdir. Shu ma’noda innovatsiya rivojlanishning o‘ziga xos kesimi hisoblanadi deyishimiz mumkin bo‘ladi. Bu o‘rinda innovatsiyalarni ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida yuz beruvchi jarayon sifatida talqin qilishimiz o‘rinli hisoblanadi, zero jamiyat hayotining barcha sohalarida innovatsion rivojlanish o‘ziga xos tarzda kechadi. Boshqa bir tomondan esa, innovatsion jarayon sifatida yakuniy natija innovatsiya (innovatsion mahsulot) tushunchasi bilan uzviy bog‘liq hisoblanadi. Mazkur o‘quv qo‘llanmada biz faqatgina, iqtisodiy sohada amalga oshiriluvchi innovatsiyalarni tadqiq qilish bilan chegaralanamiz xolos. Y.Shumpeter innovatsiya atamasini ilmiy muoamalaga kiritib, uning o‘ziga xos jihatlarini yoritib bergani holda, u o‘zining “Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi” (1912 y.) asarida o‘zgarishlarning beshta tipik ko‘rinishini ajratib ko‘rsatadi: 1. Iste’molchi hali tanish bo‘lmagan yangi mahsulotni yoki avvaldan mavjud bo‘lgan mahsulot sifatining yangi darajasini joriy qilish. 2. Ilmiy kashfiyotlarga asoslangan yangi ishlab chiqarish usullarini, mahsulot yoki xom-ashyoning tijorat maqsadlarida foydalanishning yangi usullarini joriy etish. 3. Bozorning avvaldan mavjud yoki mavjud emasligidan qat’iy nazar, muayyan mamlakatning ishlab chiqarish sohasi yoki tarmog‘iga kirib borish orqali yangi bozor ochish. 4. Mavjud yoki mavjud emasligi yoki avvaldan yaratilganligiga qaramasdan xomashyo yoki yarim tayr mahsulotlarning yangi manbalarini qo‘lga kiritish. 5. Biror tarmoq yoki sohada iqtisodiy faoliyatni tashkil etish usul va vositalarini o‘zgartirish. Xususan bunday o‘zgarishlar orqali iqtisodiy faoliyat subyekti bozorda monopol mavqega ega bo‘lishi yoki bozordagi o‘rnini butkul yo‘qotishi ham mumkin. Ishlab chiqarish sohasidagi innovatsiyalarni Y.Shumpeter nafaqat ishlab chiqarishdagi texnika va texnologiyalarni sifat jihatdan o‘zartirish bilan, balki tadbirkorning ongli ilmiy faoliyati natijasi hisoblanuvchi ishlab chiqarishni tashkil etish usullarining o‘zgartirilishi bilan ham bog‘laydi. Y. Shumpeterning fikricha, innovatsiya - bu tadbirkor tomonidan amalga oshiriluvchi ishlab chiqarish omillari va shart-sharoitlarining yangicha birikmasi (kombinatsiyasi)dir. Xalqaro standartlarga muvofiq innovatsiya innovatsion faoliyatning natijasi hisoblanadi va innovatsion faoliyat natijalarining quyidagi ko‘rinishlaridan biri sifatida talqin etiladi: • Bozorga olib chiqilgan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot yohud xizmatlar; • yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon; • amalda foydalanilayotgan ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi usullari. Ko‘rib chiqilgan yondashuvlarni umumlashtirgan holda innovatsiyalarni quyidagicha tartiblashtirish mumkin: innovatsion-mahsulotlar (yangi mahsulotlar va xizmatlar); innovatsion jarayonlar (mikro darajada - ishlab chiqarishni tashkil etishning yangicha usullari va yangi texnologik jarayonlar; makro darajada - bozorlar tuzilmasini o‘zgartirish va yangi bozorlar tashkil etish). Shunday qilib, iqtisodiy faoliyat natijasi hisoblanuvchi innovatsion mahsulotlar va innovatsion jarayonlar bizning o‘rganishimiz obyekti hisoblanadi. Innovatsion faollik yoki innovatsiyalarni baholashni ikki: korxona va davlat darajasida amalga oshiriladi. Korxona darajasida innovatsion faoliyatni baholash bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri alohida xodimlar darajasida jamoaviy faoliyatni baholash,barcha kompaniyalarda uning kichik korxonalaridan yirik korxonalar miqyosida amalga oshadi. Kompaniya darajasida innovatsion faollikni baholash jarayoniga tashqi konsultantlarni jalb qilish, hisobotlar tuzish, seminarlar o‘tkazish yoki ichki benchmarketing (ya’ni o‘zini mavjud etalon bilan solishtirish) orqali amalga oshirilishi mumkin. Korporativ baholashlarda korxona faoliyatining moliyaviy ko‘rsatkichlari, innovatsion jarayonlarning samaradorligi, xodimlarni rag‘batlantirish holati va ulardan kutilayotgan qaytim va shuningdek iste’molchilar uchun yaratilgan qo‘shimcha navflilikni baholashga tegishli bo‘lgan innovatsion faoliyatning bir qator jihatlarini qamrab oluvchi o‘zaro muvozanatlashgan ko‘rsatkichlar tizimi falsafasidan foydalaniladi. Siyosiy darajada innovatsiyalarni baholash ko‘proq darajada u yoki bu turdagi innovatsiyaga asoslangan mamlakat yoki xududni raqobat ustuvorliklarida ifodalanadi. Iqtisodiy rivojlanish va hamkorlik tashkiloti (IRXT) tomonidan yaratilgan “Oslo yo‘riqnomasi” (1992) mahsulotlar va innovatsion jarayonlarni baholash uchun standart usullarni taklif etadi. Ko‘pincha “Oslo yo‘riqnomasi” ilmiy-tadqiqotlar va ishlanmalar bo‘yicha statistik ma’lumotlarni yig‘ish uslubiyatining asoslarini belgilab beruvchi “Fraskat yo‘riqnomasi” (1963) ni to‘ldiruvchi hujjat ekanligi haqida fikr va xulosalar ham mavjud. Innovatsion jarayon - ilmiy bilimlarni (g‘oyalarni) innovatsiyaga (yakuniy mahsulotga) aylanish va uning keyinchalik tarqalish (diffuziya) jarayonidir. Innovatsiya jarayoni o‘z ichiga ikki zaruriy bosqichni (fazalarni) qamrab oladi: 1- bosqich. Ishlab chiqarish (o‘zlashtirish) uchun tayyor bo‘lgan yangi mahsulot (mahsulot namunasi, prototip) ni yaratish. 2- bosqich. Mahsulotni o‘zlashtirish, ishlab chiqarish va tarqatish (diffuziya) jarayoni natijasida, bozor tomonidan talab etiluvchi yangilik sifatida ishlab chiqarilgan mahsulot innovatsiyaga aylanadi. Birinchi bosqich, asosan, izchillikda amalga oshiriluvchi ilmiy-tadqiqot ishlanmalari, tajriba-konstruktorlik ishlari, tajriba tariqasidagi ishlab chiqarishlarni tashkil etishni o‘z tarkibiga oladi. Birinchi bosqichda innovatsiyalarning foydali jihatlari hali ko‘zga tashlanmaydi, balki uni ro‘yobga chiqarish uchun zaruriyshartsharoitlar yaratiladi. Tijoriy ishlab chiqarishning ikkinchi bosqichida va innovatsiyalarning tarqalishida innovatsiyalarning ijtimoiy-foydali samarasi innovatsiyalarni ishlab chiqaruvchilar bilan bir qatorda iste’molchilar o‘rtasidaham taqsimlanadi. Innovatsion jarayonning uchta shakli mavjud: • oddiy tashkilot ichida (natural); • oddiy tashkilotlararo (tovarli); • kengaytirilgan shakllari farqlanadi. Oddiy innovatsion jarayon bitta korxonaning o‘zida innovatsiyalarning yaratilishi va ulardan foydalanishni o‘ziga oladi, mazkur holatda innovatsiya bevosita tovar shaklini olmaydi. Oddiy tashkilotlararo innovatsion jarayonda yangilik (innovatsiya) oldi-sotdi obyekti sifatida namoyon bo‘ladi. Innovatsionda jarayonning ushbu shakli innovatsiya yaratuvchisi va ishlab chiqaruvchisining funktsiyasini iste’molchi funktsiyasidan alohida ajralib turishini anglatadi. Kengaytirilgan innovatsiya jarayoni (diffuziya) yangidan yangi innovatsion ishlab chiqaruvchilarning paydo bo‘lishida namoyon bo‘ladi. Kashfiyotchi ishlab chiqaruvchilar monopoliyasining barham topishi o‘zaro raqobat natijasida ishlab chiqarilgan mahsulotning iste’mol xususiyatlarini yanada takomillashtirishga yordam beradi. Diffuziya - bu qachonlardir o‘zlashtirilgan va foydalanilgan innovatsiyalardan yangicha sharoitda yoki yangi qo‘llash joylarida foydalanilishni Y.Shumpeterning bildiradi. innovatsiyalar borasidagi nazariyasiga ko‘ra, innovatsiyalarning diffuziyasi – novatorning ortidan yuqori foyda olish ilinjida yangiliklarni amaliyotga joriy etuvchi imitatorlar sonining kumulyativ ko‘payish jarayoni hisoblanadi. Y.Shumpeter, yuqori foydaga ega bo‘lishni kutishning, yangiliklarni joriy qilish jarayonlarini tezlashtiruvchi kuch sifatida baholaydi. Novatorlar va imitatorlar - innovatsion jarayonning asosiy subyektlari hisoblanadilar. Novatorlar - ilmiy-texnik bilimlar generatorlari, yangiliklarni yaratuvchilari hisoblanadilar. Ular alohida ixtirochilar yoki ilmiy-tadqiqot muassasalari ham bo‘lishi mumkin. Ular ixtirolardan olinadigan foydaning bir qismiga egalik qilishdan manfaatdor bo‘ladilar. Ilk retsipientlar - bu innovatsiyalarning bozorga olib chiqilishini tezlashtirish orqali qo‘shimcha daromad olishni istagan va innovatsiyalarni birinchilardan bo‘lib o‘zlashtirgan tadbirkorlardir. Ular “pioner” tashkilotlar nomini olishgan. Ilk ko‘pchilik – bu qo‘shimcha foyda olish maqsadida ishlab chiqarishga birinchilardan bo‘lib yangiliklarni joriy qilgan kompaniyalardir. Ortda qoluvchilar – yangiliklarni joriy qilishda ortda qolayotgan kompaniyalar, yangiliklarni joriy etishda kechikish ularni innovatsion jihatdan eskirgan yangi mahsulotlarni chiqarishga majbur qiladi. Innovatsion jarayonlarni tadqiq qilishning zamonaviy uslubiyoti quyidagi uch gipotezaga asoslanadi: “texnolgik turtki” gipotezasi (fandan-bozorga); “bozor talabi bosimi” gipotezasi (bozor ehtiyojlaridan-fanga); “interfaol model” gipotezasi (yuqoridagi ikki modelni o‘ziga oluvchi dual model). Yuqorida sanab o‘tilgan uch xil yondashuvni atroflicha ko‘rib chiqamiz. “Texnologik turtki” gipotezasining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat: • ilmiy g‘oyani amaliyotdan (bozordan) mustaqil ravishda rivojlantirish, bu esa avvaldan ko‘zda tutilgan ilmiy paradigmalarning obyektiv ravishda o‘zgarishini ko‘zda tutadi; • iqtisodiy muhit (bozor ehtiyojlari) va ilmiy-texnologik taraqqiyot o‘rtasidagi teskari aloqalar unchalik ham ahamiyatga ega emas. Ushbu gipoteza doirasida innovatsion jarayon g‘oyaning fundamental, amaliy tadqiqotlar, tajriba-konstruktorlik va texnologik ishlanmalar, marketing, ishlab chiqarish va nihoyat, sotish orqali bosqichma-bosqich tijoriy mahsulotga aylanish jarayoni sifatida qaraladi. Ilmiy g‘oyani amalga oshirish bosqichlarining bunday qat’iy ketma-ketligi innovatsion jarayonning chiziqli modeli bilan tavsiflanadi. Yopiq innovatsiyalarga ega bo‘lgan kompaniyalarning asosiy jihatlari: • g‘oyalarning asosiy qismi kompaniyaning o‘ziga tegishli bo‘lgan g‘oyalar; • xodimlar mobillik darajasining pastligi; • venchur kapitali hajmining kichikligi; • nisbatan yangi kompaniyalarning ozchiligi va ularning zaifligi; • mazkur kompaniyalarning faoliyatida universitetlar o‘rnining ahamiyatsiz darajada ekanligi. Ochiq innovatsiyalarga ega kompaniyalarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: • kompaniya faoliyatida tashqi g‘oyalardan keng foydalanilishi; • xodimlar mobillik darajasining yuqoriligi; • innovatsion jarayonlarda venchur kapitalining faol ishtiroki; • yangi-kompaniyalar sonining ko‘pligi; • universitetlar bilan yaqindan hamkorlik qilish. Biotexnologiya, farmatsevtika, sog‘liqni saqlash, kompyuterlar ishlab chiqarish, dasturiy ta’minot, kommunikatsiyalar, bank va sug‘urta xizmatlari singari sohalardagi ko‘plab kompaniyalar bugungi kunda bir paradigmadan boshqa bir paradigmaga o‘tish jarayonini boshidan o‘tkazmoqdalar. Yuqorida tilga olib o‘tilgan sohalarda faoliyat ko‘rsatuvchi eng yirik kompaniyalardagi nnovatsiyalar ilmiytadqiqot ishlarini olib boruvchi markazlashtirilgan laboratoriyalar chegaralaridan tobora tashqariga chiqmoqda. Shunisi aniqki, ochiq innovatsiyalar modeli tadqiqotlar va ishlanmalar sohasida mutlaqo o‘zgacha tamoyillarni va kompaniyalar faoliyat yuritishi borasida boshqacha biznes-modellarni ishlab chiqishni talab etadi. Bugungi kunda biznes innovatsion salohiyatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi tashqarida bo‘lgan innovatsion faoliyatning yangi bosqichiga qadam qo‘ymoqda. Shunga qaramasdan atom energetikasi sanoati, harbiy-sanoat kompleksi kabi tarmoqlar mavjudki, ular yopiq innovatsion model sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Ko‘plab sanoat tarmoqlari bugungi kunda ochiq innovatsiyalardan foydalanish jarayoniga o‘tish bosqichida xarakat qilmoqdalar. Iqtisodiyotning ushbu sohalaridagi innovatsiyalarni shakllantirish markazi yirik markaziy ilmiy-tadqiqot laboratoriyalaridan bugungi kunda keng rivoj topayotgan startap kompaniyalarga, universitetlarga va shuningdek innovatsion jarayonlarning vositachisi bo‘lgan boshqa tashkilotlar tomonga siljib bormoqda. Shu bilan kompaniyalar innovatsion faoliyatni amalga oshirishda o‘zaro hamkorlik va birgalikda qo‘shma loyihalarni amalga oshirishga katta e’tibor qaratmoqdalar. JoelVest va Skott Gallagerlar ochiq innovatsion tizimning uch asosiy: motivatsiya, integratsiya, innovatsiyalardan samarali foydalanish vazifasini ajratib ko‘rsatishadi. Shuningdek, mualliflar ochiq innovatsiyalarni rivojlantirishning to‘rtta asosiy strategiyasini belgilab ko‘rsatdilar: 1. Ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni amalga oshirishni umumiy fondga birlashtirish orqali tashkil etish; 2. Innovatsion mahsulotning komponentlarini alohida kompaniyalar tomonidan ishlab chiqish; 3. Turli ommaviy innovatsion mahsulotlarni yaratishda foydalanilishi mumkin bo‘lgan ishlanmalarni erkin sotish; 4. Yirik firmalarda innovatsiya sohasida qaror qabul qilish jarayonidabyurokratik to‘siqlarni sezilarli darajada kamaytirish. Shu tariqa, innovatsion jarayonni boshqarish modeli sifatida ochiq innovatsiyalardan iqtisodiyotning ko‘plab tarmoqlarida tobora kengroq foydalanilmoqda. Alohida ixtisoslashgan ilmiy-tadqiqot laboratoriyalarini saqlash xarajatlarining yuqoriligi bois, kompaniyalar ochiq innovatsion markazlarni yaratishga, hamkorlikda ishlanmalarni yaratishga katta e’tibor qaratmoqdalar. O‘zining ichki muhiti bilan cheklanib qolgan kompaniya innovatsion ishlanmalarning yaratilishiga takroriy sarf-xarajatlarni amalga oshirish hisobiga o‘zlarining barcha resurslarini sarflab tugatadilar. Yaratilgan ishlanmalar va ilmiytadqiqot ishlarining natijalaridan o‘z vaqtida foydalanilmasligi innovatsion g‘oyalarning ixtirochilari va ilg‘or texnologiyalarning yo‘qotilish xavfini kuchaytiradi. Kompaniyada mavjud bo‘lgan innovatsion jarayon modeli ham tegishli biznes -modelini yaratishni nazarda tutadi. Shubhasiz, innovatsiyalarni tijoratlashtirish, ularning innovatsiyalarga aylanishi, birinchi navbatda, hayotiy va raqobat sharoitida yashovchan biznesni shakllantirishni talab etadi. Garvard biznes maktabi professori Genri Chesbro bu borada shunday fikr bildiradi: “Texnologiyaning o‘zida hech qanday o‘ziga xos ichki qiymat mavjud emas - uning qiymati mazkur texnologiyaning bozorga muvaffaqiyatli kirib borishini ta’min etadigan biznes- model bilan belgilanadi”. O‘z navbatida, texnologik yangiliklarning tijoratlashuvi tashkiliy innovatsiyalarni ishlab chiqish va rivojlantirishni talab qiladi. Ushbu holatda, tashkiliy innovatsiya deyilganda mos innovatsion biznes-modelning asoslanishi nazarda tutiladi. Boshqacha qilib aytganda, innovatsion biznes- model - bu innovatsiyalarni ishlab chiqish va tijoratlashtirish jarayonida kompaniyaning imkoniyatlarini bozor imkoniyatlari bilan bog‘lashning o‘ziga xos tuzilmaga ega bo‘lgan mexanizmdir. O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida aholi farovonligini tubdan oshirish va turmush sifatini yaxshilash, jamiyat va davlatni har tomonlama hamda jadal rivojlantirish, mamlakatni modernizatsiya qilish va hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha aniq maqsadlar belgilab olindi. Boshqacha qilib aytganda, biz O‘zbekistonni ishlab chiqarishda innovatsiya va intellektual hissaning yuqori ulushi bo‘lgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, zamonaviy va global bozorda raqobatbardosh sanoatga, shuningdek, qulay investitsiyaviy va ishchanlik muhitiga ega jadal rivojlanayotgan mamlakatga aylantirishimiz lozim. Qo‘yilgan maqsadlarga O‘zbekistonni rivojlanishning innovatsion modeliga to‘liq o‘tkazmasdan turib erishish mumkin emas, bu mamlakatda innovatsion faoliyatni davlat tomonidan qo‘llabquvvatlashning hamda davlat boshqaruvi, iqtisodiyot ustuvor tarmoqlari va ijtimoiy sohaga innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni amalda joriy qilishni rag‘batlantirishning samarali tizimini yaratish zaruratini taqozo etadi. Mamlakatimizda innovatsion g‘oyalarning tug‘ilishiga va ularni tijoratlashtirishga yordam beruvchi to‘laqonli innovatsion muhit mavjud emas. Bu innovatsion rivojlanish sohasida mustahkam qonunchilik bazasining yaratilmaganligi bilan bog‘liq. XULOSA Innovatsion jarayon barcha bo‘g‘inlarining samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’min etuvchi zaruriy innovatsion muhitni yaratish uchun innovatsiyalarni amalga oshirishning barcha ichki va tashqi omillarini o‘zaro hamohanglikda rivojlantirish talab etiladi. Yangiliklar (biznes g‘oyalar, innovatsion loyihalar)ni yaratish va ularni amalga oshirishning eng muhim sharti innovatsion faoliyat subyektlari (tadbirkorlar, innovatsion jamoa, faoliyat ko‘rsatuvchi kompaniyalar)da quyidagi turli-tuman resurslarning umumiyligi bilan tavsiflanuvchi innovatsion salohiyatning mavjudligi bilan belgilanadi: 1) Intellektual resurslar (texnologik hujjatlar, patentlar, litsenziyalar, yangiliklarni o‘zlashtirish bo‘yicha biznes-rejalar, korxonaning innovatsion dasturi); 2) Moddiy resurslar (eksperimental va asbob-uskunalar bazasi, zamonaviy ishlab chiqarish va axborot texnologiyalari uskunalari, maydonlar); 3) Moliyaviy resurslar (o‘z mablag‘lari, qarz mablag‘lari va grantlar); 4) Kadrlar (innovatsiyalarni amalga oshirishdan manfaatdor lider –novatorlar, personal; ilmiy-tadqiqot institutlari va oliy o‘quv yurtlari bilan xodimlarning hamkorlik va shaxsiy aloqalari; ITTKI larini amalga oshirish borasida to‘plangan tajriba; loyihalarni boshqarish tajribasi); 5) Infratuzilma resurslari (korxonalarning ITTKI bo‘limlari, yangi mahsulot bo‘yicha marketingi bo‘limi, patentlashtirish va huquqiy bo‘lim, axborot texnologiyalari bo‘limi) shuningdek, innovatsion faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan boshqa resurslar. Tadbirkorlar innovatsion kompaniyani tashkil etish bosqichida yuqorida sanab o‘tilgan resurslarning barchasiga ham egalik qila olmasliklari mumkin, shunday bo‘lsada innovatsion faoliyatni amalga oshirish chog‘ida ularga egalik qilishga intilish va ularning zarur ekanligini anglab etish engg muhim shart hisoblanadi. Faoliyat ko‘rsatuvchi kompaniyada innovatsion strategiya va innovatsion loyihalarni amalga oshirish ham, o‘z navbatida innovatsion salohiyatning asosiy komponentlari mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Ushbu vaziyatda, sanab o‘tilgan resurslar: ilmiy –texnik salohiyat, ishlab chiqarishtexnologik salohiyat, moliyaviy- iqtisodiy salohiyat va kadrlar salohiyati kabilar kompaniyaning umumiy resurs salohiyatining ajralmas bir bo‘lagi hisoblanadi. Shu bois, innovatsion potentsial haqida gapirganda, innovatsiya uchun zarur bo‘lgan resurslar mavjudligini emas, balki ulardan samarali foydalanish imkoniyatlarini ham yodda tutish kerak. Ushbu imkoniyatlar, birinchi navbatda, ko‘zlangan innovatsion maqsadga erishilishiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi muhitga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lgan o‘ziga xos innovatsion muhitning shakllantirilishi bilan bog‘liq. Shunday qilib, mavjud va yangidan tashkil etilayotgan kompaniyalarning innovatsion rivojlanishi ko‘p jihatdan innovatsiya salohiyat darajasi va kompaniyaning innovatsiyalarni yaratish (tijoratlashtirish) borasidagi imkoniyatlarini tavsiflovchi innovatsion muhit bilan belgilanadi. Shu bilan birga, ichki innovatsion muhit sifatida innovatsion salohiyatning mavjud ekanligi zarur omil hisoblansada, ilmiy-texnik faoliyat natijalarini samarali tarzda tijoratlashtirish va innovatsion strategiyalarni amalga oshirish uchun etarli emas. Innovatsion jarayonda barcha yo‘nalishlarning samarali ishlashi va ilmiy ishlanmalarning tijoratlashuvini amalga oshirish uchun, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, innovatsion rivojlanishga imkon beruvchi tashqi sharoitlarni yaratish zarur. Tashqi muhit omillari yangi institutsional tuzilmalarni yaratish va mavjudlarini yangilash, ularning funktsiyalari, faoliyat ko‘rsatish modellari va boshqa institutsional tuzilmalar bilan o‘zaro hamkorlik mexanizmlarini o‘zgartirish bilan bog‘liq. Har bir mamlakatning innovatsion iqtisodiyotini rivojlantirishga hissa qo‘shadigan institutsional bozor tuzilmalarining yaxlitligi milliy innovatsion tizim (MIT)ni ifoda etadi. XX asrning 80-yillaridan buyon innovatsion tizimlarni yaratish dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlari davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Y.E.Aliev. Innovatsion iqtisodiyot. 0‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Iqtisodiyot, 2019- yil, 236 bet. 2. Инновационная политика: учебник / под.ред. Л.П.Гончаренко. - М.: Издательство Юрайт, 2019.- 502 с. 3. Инвестиционная и инновационная деятельность в реальном секторе. Т.: «Iqtisod-moliya», 2018, 254 стр 4. Инновационный вектор экономики знания / науч.ред.Г.А.Унтура, А.В.Евсеенко и др,- Новосибирск: Изд-во СО РАН. 2011.-279с.