Nove ideje za održivi regionalni razvoj Crne Gore
Stevan Đurić*
Uvod
Posmatranjem crnogorske ekonomije kroz istoriju može se doći do zaključka da se ona
više puta suočavala sa raznim sistemskim i strukturnim krizama koje su sputavale njen rast.
Nakon perioda socijalističkog samoupravnog sistema, koji je trajao sve do 1989. godine, a koji su
karakterisali sputavanje konkurencije, slabo razvijeno finansijsko tržište, nejasni društveno
svojinski odnosi kao i vještačko zapošljavanje (Lojpur, 2008), Crna Gora je početkom
devedesetih započela neminovan proces tranzcije. Taj proces sam po sebi predstavlja veliki
izazov za jednu nacionalnu ekonomiju, a u Crnoj Gori on je bio ometen građanskim ratom u
Jugoslaviji, kao i međunarodnim sankcijama. Nakon sticanja nezavisnosti 2006. godine, koje je
propraćenom intenziviranjem procesa privatizacije, crnogorska ekonomija je krenula uzlaznom
putanjom, ali negativni efekti svjetske finansijske krize 2008. godine morali su pogoditi i Crnu
Goru, što se odrazilo na BDP, koji je u 2009. godini pao za 5,8% (World Bank [WB], 2022). U
narednom periodu, ekonomija je rasla sporo, ali konstantno, sve do globalne pandemije virusa
COVID-19, koja je pokazala veliku ranjivost crnogorske ekonomije i dovela do najvećeg pada u
Evropi, od čak 15,3% (WB, 2022). Uprkos velikim promjena crnogorskog ekonomskom sistema
kroz njegovu istoriju, jedan problem ostao je prisutan sve do danas, a to je neravnomjeran
ekonomski razvoj različitih regiona.
Prema Zakonu o regionalnom razvoju, Crna Gora je podijeljna na tri regiona, primorski
region, središnji region i sjeverni region (Zakon o regionalnom razvoju, 2011). Od ukupno 24
opštine, 13 pripada sjevernom regionu, 5 središnjem, a 6 primorskom. Iako je sjeverni region
teritolijalno najveći, specifičan razvojni put Crne Gore doveo je do toga da ujedno bude i
najslabije razvijen. Naime, rast crnogorske ekonomije u najvećoj mjeri se zasnivao na
unapređivanju turizma, što se vidi i na osnovu podataka Svjetskog savjeta za turizam i putovanja,
koji pokazuju da je u 2019. godini turizam činio čak 30,9% ukupnog BDP-a (World Travel and
Tourism Council [WTTC], 2021). Poređenja radi, na globalnom nivou, u 2019. godini turizam je
činio 10,4% ukupnog BDP-a (WTTC, 2021). Uspostavljanju Crne Gore kao atraktivne turističke
destinacije najviše su doprinijeli primorski predjeli, pa je tako privredni rast vezan za turizam u
najvećem dijelu bio rezervisan za opštine primorskog regiona. Prema podacima Uprave za
statistiku, u 2020. godini od ukupnog broja noćenja turista u Crnoj Gori, čak 90,4% odnosilo se
na 6 opština primorske regije (Uprava za statistiku [MONSTAT], 2021). Ovakav privredni razvoj
doveo je do produbljavanja jaza između tri crnogorska regiona, pa je primorski region postao
najrazvijeniji, dok je na sjevernom regionu situacija postala kritična. Indeks razvijenosti jedinica
*
Stevan Đurić je student treće godine Ekonomskog fakulteta Univerziteta Crne Gore u Podgorici.
lokalne samouprave Crne Gore, koji kvantifikuje nivo razvijenosti pojedinih opština i pokazuje
njegovo procentualno odstupanje od crnogorskog prosjeka, samo je jedan od indikatora koji
potvrđuje navedeno stanje. Od 14 najslabije rangiranih opština, čak 13 su opštine sjevernog
regiona, dok ni jedna od pomenutih nije uspjela da dostigne razvijenost na nivou crnogorskog
prosjeka. Sa druge strane, od 6 opština primorskog regiona, Ulcinj je jedina čiji je indeks
razvijenosti manji od 100 (83,31), a Budva prednjači kao najrazvijenija crnogorska opština, sa
indeksom razvijenosti 156,71. Osim ovog indikatora, nerazvijenost sjevera pokazuju i stope
rizika od siromaštva u različitim regionima, kao i broj stanovnika za 2020. godinu (MONSTAT,
2021).
Stopa rizika od
siromaštva
Procijenjeni broj
stanovnika
Primorski region
11,6
Središnji region
14,8
Sjeverni region
44,5
169880
304946
161310
Tabela 1
Održivi regionalni razvoj morao bi da podrazumijeva približno jednak razvoj sva tri
regiona, pa je jasno da svaka strategija regionalnog razvoja koja se uspostavlja na kratak ili
srednji rok, mora primarno da vodi računa o razvoju sjevernog regiona. Upravo zbog toga, u
ovom radu biće obrazložene dvije nove ideje čiji je osnovni cilj poboljšavanje socio-ekonomskih
uslova na sjeveru: 1) Komasacija, kao mjera prostornog uređivanja, čije sprovođenje može da
ima razne pozitivne efektne na sjeverni region, prvenstveno u poljoprivrednoj proizvodnji; i 2)
Digitalizacija privrede i unapređenje digitalne pismenosti stanovništva, što omogućava
proširenje tržišta i otvaranje novih radnih mjesta za mlade.
Komasacija – potencijalni efekti
Svako uspostavljanje razvojne strategije sjevernog regiona kreće od njegovih potencijala i
konkurentskih prednosti. SWOT analiza sjevernog regiona iz Strategije regionalnog razvoja Crne
Gore za period 2014-2020 kao neke od osnovnih snaga navodi bogatstvo mineralnim sirovinama,
energetski potencijal, povoljne lokacije za razvoj etno i ski turizma, ali možda i najznačajnija, ne
samo za sjeverni region, već i za cjielu Crnu Goru, je bogatstvo poljopriverdnim zemljištem
(Ministarstvo ekonomije, 2014). Unapređenje poljoprivredne proizvodnje mogao bi da bude prvi
korak ka diversifikaciji crnogorske ekonomije, što je jedan od ključnih priotiteta za Evropsku
banku za obnovu i razvoj, kako je istakao Remon Zakaria, šef kancelarije EBRD za Crnu Goru
(Pirvredna komora Crne Gore, 2022). Ne može se reći da je finansijsko stimulisanje
poljoprivrede u Crnoj Gori u prošlosti bilo na niskom nivou, što pokazuje i veliki broj programa
podrške poljoprivrednim proizvođačima, kao što su IPARD II i rekordni Agrobudžet za 2022.
godinu. Ipak, poljoprivreda je i dalje suočena sa raznim preprekama, kao što su mala i usitnjena
gazdinstva, nizak nivo tehnologije i specijalizacije proizvodnje, kao i nizak obim proizvodnje po
jedinici gazdinstva (Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, 2015). Jedan od načina borbe
sa pomenutim problemima je upravo komasacija.
Komasacija kao mjera prostornog planiranja prepoznata je Zakonom o poljoprivrednom
zemljištu kao grupisanje zemljišta u veće i pravilnije parcele (Zakon o poljoprivrednom zemljištu ,
1992). Naime, komasacija je u današnjem obliku sprovođena u Zapadnoj Evropi još od samog
kraja 19. vijeka (Vitikainen, 2014), a prema izvještaju iz 1963. godine, u Zapadnoj Evropi
komasacija je sprovedena na oko 38 miliona hektara zemljišta (Lambert, 1963). Međutim, do
danas Crna Gora nije sprovela ni jedan značajni program komasacije zemljišta, a svakako da za
to ima razloga. Istraživanje Uprave za statistiku sprovedeno 2016. godine pokazalo je da 80,2%
poljoprivrednih gazdinstava koristi poljoprivredno zemljište manje od 6 hektara (MONSTAT,
2017), a fregmentacija zemljišta u ruralnim područjima jedan je od osnovnih prepreka njihovog
razvoja (Jiang, Tang, Long i Deng, 2022). Uvećavanje prosječne poljoprivredne parcele mogle bi
da dovede do iskorišćavanja pozitivnih efekata ekonomije obima, što bi značilo sniživanja
prosječnih troškova po jedinici proizvoda, konkurentniju cijenu za proizvođače, kao i u krajnjem
povećanje proizvodnje.
Primjeri pozitivnih efekata komasacije mogu se naći i u susjednoj Srbiji. Od 2008. godine
u Srbiji je pokrenuto 39 komasacionih postupaka (Vasiljević Radulović, Babović i Todorović,
2018). Prema istraživanju iz 2020. godine, koje je proučavalo efekte 12 različitih projekata
komasacije koji su uspješno izvrešeni u Srbiji, pokazalo se da je neto sadašnja vrijednost
projekata u prosjeku iznosila 71798 eura, dok je jedan od zaključaka bio da je čak i uz
konzervativne procjene komasacija imala zančajan uticaj na poljoprivrednu proizvodnju (Lazić,
Marinković, Borisov, Trifković i Grgić, 2020). Još jedno istraživanje, koje se bavilo analizom
efekata sprovođenja komasacije za komasaciono područje K.O. Priboj, Grad Leskovac, pokazalo
je da se nakon komasacije broj parcela smanjio za skoro 30%, a da se veličina parcele skoro
utrostručila (Cakić i Mihajlović, 2016). Navedeni podaci pokazuju značajne koristi koje nosi
program komasacije, kao i potencijal koji ona može da predstavlja za crnogorsku poljoprivredu.
Naravno, prilikom razmatranja ove ideje ne smije se zaboraviti da ona zahtijeva vrijeme i resurse,
pa je tako u Srbiji prosječno trajanje postupka iznosilo oko tri godine i četiri mjeseca (Vasiljević i
dr., 2018), dok same pripreme mogu trajati i duže. Crna Gora je, nažalost, u ovoj grani bez
iskustva, pa bi sprovođenje projekta moralo da bude oprezno i postepeno, ali dugoročno, moglo
bi biti i isplativo.
Mogućnosti digitalizovane privrede
Još od prve pojave digitalnih tehnologija, postalo je jasno da će digitalizovanje privrede
postati preduslov ekonomskog razvoja. Krajem dvadesetog vijeka, kvalitet elektronskih uređaja
počeo je eksponencijalno da raste, a samim tim i mogućnost njihove primjene. Danas, u 2022.,
svjedoci smo onoga što mnogi nazivaju četvrtom industrijskom revolucijom koja se zasniva na
potpunoj digitalnoj integraciji. Međutim, stepen digitalizacije u Crnoj Gori i dalje nije na
zadovoljavajućem nivou, pa ona kao takva može predstavljati resurs čije bi unapređenje moglo da
poboljša funkcionisanje privrede, naročito u sjevernom regionu, i kao takav da doprinese rastu
digitalne zaposlenosti, koja se zasniva na korišćenju internet platformi (Popelo, Kychko,
Tulchynska, Zhygalkevych & Treitiak, 2021). Na ovaj način, došlo bi do otvaranja novih i
atraktivnih radnih mjesta za mlade, čime se može zaustaviti negativni demografski trend koji je
prisutan u sjevernom region, koji je u periodu od 2011. do 2020. izgubio preko 16000 stanovnika
(MONSTAT, 2020).
Kao najbolji primjer upotrebe digitalne tehnologije u svrhe poboljšanja privrede u
ruralnim područjima nameću se Taobao sela. Ovaj fenomen modernog doba zasnivao se na
stvaranju online šoping platforme, od strane kineske kompanije Alibaba, koja je vremenom
prerasla u svojevrsni ekosistem koji je u 2018. godini okupljao preko 580 miliona korisnika
(Lulu, 2019). Osim toga, prema istraživanju Svjetske Banke pokazalo se da je online trgovina u
Taobao selima dovela do značajno većih dohodaka za sve koji su u njoj učestvovali (WB, 2019).
Za posmatranje ove aplikacije u kontekstu Crne Gore, neophodno je posmatrati dva veoma važna
faktora koja su doprinijela njenom uspjehu: 1) veliki broj korisnika i 2) Alibaba kao osnivač i
glavni finansijer. Svaka digitalizacija ruralnih područija u Crnoj Gori bila bi veoma zahtjevan
zadatak, prije svega zbog slabe digitalne pismenosti stanovništva. Tako je u 2021. godini u Crnoj
Gori samo 32,2% stanovništva izvršilo makar jednu kupovinu preko interneta (MONSTAT,
2021), dok je u Evropskoj Uniji ovaj indikator u 2021. bio na 66% (Eurostat, 2022). Kako bi se
postigao prvi preduslov za razvoj online platforme, odnosno veliki broj korisnika, neophodno je
uložiti sredstva u digitalno obrazovanje stanovništva na sjeveru. Na taj način online platforma bi
u potpunosti mogla da obuhvati ponudu i tražnju, čime bi njena efikasnost bila povećanja.
Međutim, realizacija ove ideje nije moguća bez ozbiljnih sredstava. U Kini, ulogu glavnog
investitora i osnivača preuzela je Alibaba, a u Crnoj Gori, to bi mogla da bude država.
Formiranje digitalne platforme koja bi imala državnu podršku i koja bi bila usmjerena ka
sjevernom regionu moglo bi da bude inovativni način podržavanja proizvodnje, a nakon
određenog vremena moglo bi da predstavlja i direktnu finansijsku korist za državni budžet.
Zaključak
Hronična nerazvijenost sjevernog regiona u Crnoj Gori je problem koji se gradio
godinama, i koji kao takav ne može biti riješen u kratkom roku. Osnovni cilj predloženih ideja je
postizanje ravnomjernog regionalnog razvoja koji se zasniva na inovativnim vidovima
stimulisanja proizvodnje na sjeveru, što bi dovelo do rješavanja ekonomskih, socijalnih i
demografskih problema. Naravno, neophodno je naglasiti da se napredak ne može očekivati u
kratkom roku; naprotiv, s obzirom na to da se radi o idejama koje predstavljaju novitet za Crnu
Goru, dugačak vremenski period bio bi potreban za njihovo teorijsko obrađivanje, a kasnije i
praktičnu primjenu. Osim toga, neminovna je pojava akcionog jaza koji predstavlja vremenski
period od sprovođenja određene mjere do njenih direktnih efekata. Međutim, iako se odsustvo
kratkoročnog dejstva pomenutih ideja može smatrati njihovim nedostatkom, njihovo dugoročno
djelovanje jedna je od njihovih prednosti. One bi kao takve mogle da doprinesu održivom
regionalnom razvoju u pravom smislu koji podrazumijeva kontinuiran progres i to bez
ugrožavanja prirodnih resursa i narušavanja ekoloških sistema. Ono što je sigurno je da Crna
Gora ima znanje i volje za sprovođenje promjena, ali ono što je do sada nedostajalo je politički
kapacitet. Samo budućnost će pokazati da li će se stvari promijeniti, i da li će sjeverni region
napokon moći da se pokrene sa mrtve tačke, u čemu bi ga bez sumnje pratio i ostatak Crne Gore.
Literatura
Cakić, J. M., & Mihajlović, R. M. (2016). Koncept sprovođenja komasacije u Republici Srbiji. Tehnika,
71(4), 534-541. https://doi.org/10.5937/tehnika1604534C
Eurostat, (2022), Internet purchases by individuals (2020 onwards), Last online purchase: in the 12
months https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/isoc_ec_ib20/default/table?lang=en
Jiang, Y., Tang, Y., Long, H. & Deng, W., (2022), Land consolidation: A comparative research between
Europe and China, Elsevier, vol. 112(C). https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2021.105790
Lambert, A. M. (1963). Farm Consolidation in Western Europe. Geography, 48(1), 31–48.
http://www.jstor.org/stable/40565503
Lazić, J., Marinković, G., Borisov, M., Trifković, M. i Grgić, I., (2020), Effects and Profitability of Land
Consolidation Projects: Case Study – the Republic of Serbia, Tehnički vjesnik 27, 4
https://doi.org/10.17559/TV-20190401195229
Lojpur, A., (2008), Analiza efekata dosadašnje privatizacije u Crnoj Gori, Podgorica: Ekonomski fakultet
Podgorica https://szp.gov.me/ResourceManager/FileDownload.aspx?rId=312763&rType=2
Lulu, F., (2019), Taobao Villages: The Emergence of a New Pattern of Rural Ecommerce in China and its
Social Implications, Friedrich-Ebert-Stiftung https://indonesia.fes.de/e/en-taobao-villages-theemergence-of-a-new-pattern-of-rural-ecommerce-in-china-and-its-social-implications
Luo, X., Niu, C., (2019) E-Commerce Participation and Household Income Growth in Taobao Villages.
Policy Research Working Paper; No. 8811. World Bank, Washington, DC
https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/31540 License: CC BY 3.0 IGO.
Ministarstvo ekonomije (2014), Strategija regionalnog razvoja Crne Gore za period 2014-2020 godine,
Podgorica
Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (2015), Strategija razvoja poljoprivrede i ruralnih područja
2015.-2020., Podgorica
Popelo, O.,Kychko, I.,Tulchynska, S.,Zhygalkevych, Z., Treitiak, O. (2021). The Impact of Digitalization
on the Forms Change of Employment and the Labor Market in the Context of the Information Economy
Development, IJCSNS International Journal of Computer Science and Network Security,
https://doi.org/10.22937/IJCSNS.2021.21.5.23
Privredna komora Crne Gore. (12. januar 2022.) Diversifikacija crnogorske privrede ključni prioritet za
EBRD (2022). Preuzeto 20.03.2022. sa https://www.privrednakomora.me/saopstenja/diversifikacijacrnogorske-privrede-kljucni-prioritet-za-ebrd
Uprava za statistiku, Demografija, Procjenjeni broj stanovnika po opštinama sredinom godine za period
2011-2020, prema trenutno važećoj teritorijalnoj organizaciji (stanje teritorijalne organizacije decembar
2021. godine), (2021). https://www.monstat.org/cg/page.php?id=48&pageid=48
Uprava za statistiku, Informaciono društvo, Kada ste posljednji put kupili ili naručili robu ili usluge preko
Interneta, (2021). http://www.monstat.org/cg/page.php?id=1846&pageid=1846
Uprava za statistiku, Poljoprivreda i ribarstvo, Poljoprivredna gazdinstva prema veličini razreda
korišćenog poljoprivrednog zemljišta, (2017).
https://www.monstat.org/cg/page.php?id=1005&pageid=1005
Uprava za statistiku, Siromaštvo i uslovi života, Stopa rizika od siromaštva po regionima, (2021).
https://www.monstat.org/cg/page.php?id=1673&pageid=1673
Uprava za statistiku, Turizam, Dolasci i noćenja turista po opštinama, ukupno 2020. godina, (2021).
https://www.monstat.org/cg/page.php?id=44&pageid=44
Vasiljević, D., Radulović, B., Babović, M., Todorović, S., (2018), Komasacija kao neiskorišćeni
potencijal: Efekti primene, prepreke i mogući značaj komasacije poljoprivrednog zemljišta u Srbiji ,
Beograd: NALED https://naled.rs/htdocs/Files/01428/Komasacija-vodic-web.pdf
Vitikainen, A., (2014), An Overview of Land Consolidation in Europe, Nordic Journal of Surveying and
Real Estate Research https://journal.fi/njs/article/view/41504
World Bank, World Bank national accounts data and OECD National Accounts data files, (2022). GDP
Growth (annual %) – Montenegro,
https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG?locations=ME
World Travel and Tourism Council, Economic impact reports, (2021). MONTENEGRO 2021 Annual
Research: Key Highlights https://wttc.org/Research/EconomicImpact/moduleId/704/itemId/164/controller/DownloadRequest/action/QuickDownload
Zakon o poljoprivrednom zemljištu, Službeni list Crne Gore, br. 15/92, 59/92, 27/94, 73/10, 32/11
Zakon o regionalnom razvoju, Službeni list Crne Gore, br. 20/11, 26/11, 20/15, 47/19