Preventie van
infectieziekten
en vaccinatie
Irene Veldhuijzen, PhD
Centrum voor
Infectieziektenbestrijding (CIb)
1
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-22
Inhoud
1. Preventie
2. Infectieziektenbestrijding
3. Rijksvaccinatieprogramma
2
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Preventie
● Naar doelgroep
● Naar type maatregel
● Naar fase van ziekte
3
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Preventie naar doelgroep
● Universeel
– Gezonde bevolking
● Selectief
– Verhoogd risico
● Geïndiceerd
– Beginnende klachten
● Zorggerelateerd
– Ziekte
4
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Preventie naar type maatregel
● Gezondheidsbescherming
– Riolering, waterzuivering, verkeersveiligheid
● Gezondheidsbevordering
– Soa voorlichting, tabaksontmoediging, stimuleren meer bewegen
● Ziektepreventie
– Screening, vaccinatie
5
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Preventie naar fase van ziekte
● Primaire preventie: voorkomen van de infectie
● Secundaire preventie: voorkomen van ziekte door de infectie en
voorkomen verdere verspreiding
● Tertiaire preventie: schade van ziekte door de infectie beperken
6
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Primaire preventie – voorkomen infectie
Voorbeelden
● Hygiënemaatregelen
– Gezondheidsbescherming (omgeving)
› Waterzuivering, riolering
– Gezondheidsbevordering (individueel gedrag)
› Voedselhygiëne
› Condoomgebruik
– Gezondheidszorg
› Handhygiëne, desinfectie
› Screening bloed(producten)
● Chemoprofylaxe
– Antimalaria geneesmiddelen
● Vaccinatie
7
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Secundaire preventie – voorkomen ziekte na infectie
Voorbeelden
Voorkomen van ziekte voor individu
● Vroegtijdige opsporing en behandeling
– Chlamydiascreening
› behandeling, voorkomen eileiderontsteking/onvruchtbaarheid
– Chronische hepatitis B/C screening
› behandeling, voorkomen levercirrose/kanker
Voorkomen verdere verspreiding
● Isolatie (quarantaine) van patiënt
● Behandeling infectie verlaagt besmettelijkheid
8
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Tertiaire preventie – voorkomen complicaties na ziekte
Voorbeelden
● Verlamming door polio
– Chirurgische ingreep
– Prothese
– Revalidatie
9
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Infectieziektebestrijding in Nederland
● Surveillance
● Signalering en respons
● Uitbraakbestrijding
10
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Surveillance: geschiedenis
● 14e eeuw: iedereen na terugkeer uit de tropen in quarantaine en
evt in isolatie (Lazaretto)
11
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Belang van surveillance ‘Information for action’
● Surveillance: middel
(bij wie, wanneer ?)
– Trends in tijd, plaats en persoon
– GGD, huisartsen, labs, ziekenhuizen, verpleeghuizen,
zorgnetwerken, VWS
(waarom, hoe erg is het?)
● (Epidemiologisch) onderzoek
– Ernst (ziektelast) en impact
› essentieel bij het prioriteren, implementeren en evalueren van
bestrijdingsmaatregelen
● Beleid (bij)sturen op basis van informatie
Doelen van surveillance
●
●
●
●
●
●
●
13
Uitbraakdetectie (epidemieën)
Volksgezondheid actie mogelijk maken (information for action)
Monitoren trends in infectieziekten
Plannen en monitoren van preventie programma’s
Evalueren van interventies
Uitbraken voorspellen
Ziektelast voorspellen
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Surveillance piramide
Verschillende databronnen
– Meldplicht
– Laboratorium surveillance
– Syndroom surveillance
14
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Meldplicht infectieziekten
● 46 infectieziekten
● Melding door arts en laboratorium aan GGD
● Indeling op basis van maatregelen
– A-ziekten: alle maatregelen mogelijk en afdwingbaar
Quarantaine (inclusief medisch toezicht), isolatie,
onderzoek aan/in het lichaam, arbeidsverbod
› Bv: Polio, SARS, ebola, SARS-CoV-2
– B1 ziekten: alle maatregelen behalve quarantaine
› Bv: Tuberculose, rabiës, difterie
– B2 ziekten: alleen verbod op beroepsuitoefening
› Bv: Mazelen, hepatitis A-B-C, kinkhoest, shigellose
– C ziekten: alleen adviezen en vrijwillige maatregelen
› Bv: Bof, malaria, Q-koorts
15
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Organisatie infectieziektenbestrijding
Fase 0 – reguliere bestrijding
● GGD doet bestrijding (aan de hand van richtlijnen)
– Voorlichting patiënt
– Bron- en contactonderzoek
› Contacten testen en vaccineren
– Maatregelen bv bij voedseluitbraak of uitbraak op een school
16
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
https://lci.rivm.nl/richtlijnen
17
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Signalering en responsplan RIVM
● Centrum Infectieziektebestrijding (CIb) opschalingsfasen
– Fase 0: regulier
– Fase 1: signalering
› Bv lokale clusters, griepseizoen
– Fase 2: afstemming – AO Afstemming
Overleg
› Bv landelijke salmonella uitbraak
– Fase 3: respons - RT Response
Team
› Bv Mazelenuitbraak
– Fase 4: crisis - OMT Outbreak
Management
Team
› Bv COVID-19
18
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Vaccinatie
● Vaccin verbetert de immuniteit tegen een bepaalde ziekte
● Vaccin bevat stoffen die lijken op een pathogeen
– Dode ziekteverwekker
– Verzwakt virus
– Toxines of oppervlakte eiwitten
● Stimuleert het immuunsysteem om het vaccin te herkennen als
lichaamsvreemd, het te vernietigen en vervolgens te ‘onthouden’
● Na blootstelling aan de verwekker kan het immuunsysteem sneller
reageren en het pathogeen vernietigen
19
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Doel vaccinatieprogramma
● Containment
– Verbeteren volksgezondheid en verminderen sterfte door
vaccinatie-voorkombare ziekten
● Eliminatie
– Transmissie van pathogeen in bepaalde regio stoppen
● Eradicatie
– Wereldwijd uitroeien van een pathogeen
20
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Ultiem doel van vaccinatie: eradicatie
1980 pokken
20.. polio?
21
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Effecten vaccinatieprogramma
● Gewenste effecten: Zie doelen
● Mogelijke ongewenste effecten
– Individueel niveau: Bijwerkingen
– Populatieniveau
› Opschuiven leeftijd van infectie (b.v. rubella)
› Adaptatie pathogeen (b.v. kinkhoest)
› Serotype vervanging (b.v. pneumokokkenziekte)
› Verminderde blootstelling aan circulerende pathogenen
→ afname natuurlijke boosting van immuniteit
Monitoring van vaccinatiepogramma is essentieel!
22
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Percentage rubellagevallen naar leeftijdsgroep,
Griekenland, 1986 en 1993
23
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Rubella – Toename complicaties als leeftijd inf.
Griekenland
• Lage vaccinatiegraad
•  vatbaren onder zwangeren
• Van 12% (1976) naar 36% (1991)
•  Leeftijd van infectie
• Van 8 jr (1960) naar 17 jr (1993)
•  incidentie congenitaal rubella
syndroom (1993)
• BMJ 1999; 319; 1448-9
24
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Groepsimmuniteit (herd immunity)
http://www.vaccines.gov/basics/protection/
25
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Herd immunity
http://www.vaccines.gov/basics/protection/
26
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Herd immunity
http://www.vaccines.gov/basics/protection/
27
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Rijksvaccinatieprogramma
Diphtheria
Tetanus
Pertussis
Measles
Mumps
Rubella
Poliomyelits
Heamophilus
influenzae
type b
Hepatitis b
Pneumococcal
disease
Meningococcal disease
Human papilloma
virus
28
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Geschiedenis van het Rijksvaccinatieprogramma
● Introductie van doelziekten in het RVP
29
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Vaccinatieschema
30
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Uitvoering RVP
● Vaccinaties worden gegeven op consultatiebureaus
→ hoge opkomst
● Goed georganiseerd en geautomatiseerd systeem
→ ouders krijgen uitnodiging en herinnering
31
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Impact van vaccinatie
● Vaccinatie is erg succesvol geweest in het terugdringen van door
vaccinatie voorkombare ziekten en sterfte
● Maar, vaccine preventable diseases komen nog steeds voor:
– Failure to vaccinate
› Lage vaccinatiegraad, b.v. mazelen
› Fouten bij toediening
– Vaccine failure
› Immuundeficiëntie
› Waning immunity, b.v. kinkhoest, bof
Heiniger et al, Vaccine 2011
32
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Doel surveillance RVP
● Voor implementatie
– Informatie voor vaccin ontwikkeling
– Ziektelast schatten
– Vaccinatiestrategie bepalen
● Na implementatie
– Monitoren effectiviteit en impact
● In eliminatie fase
– Pockets van vatbaren identificeren
– Certificatie proces
33
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Monitoring en evaluatie van het RVP
34
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Surveillance van de vaccinatiegraad
Vaccinatieregister ‘Praeventis’
• Landelijke resultaten
─ alle vaccins >90% (behalve HPV 46%)
─ BMR <95% (WHO norm)
─ Verschillen per gemeente
• Groepen met relatief lage vaccinatiegraad
─ orthodox gereformeerden / antroposofen / kritisch prikkers
─ ouders geboren in niet-westerse landen
─ lage SES
35
Socio-economische status
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Vaccination coverage: infants
(%)
100
98
96
94
92,9%
92,6%
92
90
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Birth cohort
BMR basisimmuun 2 jr
36
DKTP basisimmuun 2 jr
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Vaccinatiegraad 2019 vs 2020
38
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Vaccinatiegraad
40
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Vaccinatiegraad COVID-19
41
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Vaccinatiegraad COVID-19
42
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Surveillance van bijwerkingen
● Spontaan meldsysteem;
Nationaal bijwerkingencentrum ‘Lareb’
● Tolerabiliteitsonderzoek bij veranderingen in het RVP
43
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Bijwerkingen 2019 (Lareb)
44
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Bijwerkingen COVID-19 vaccins
45
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Surveillance van RVP ziekten
●
●
●
●
●
Overlijden
Ziekenhuisopnames
Contacten met huisarts
Wettelijke meldingen
Laboratorium data
− Berekenen vaccin effectiviteit
− Veranderingen in epidemiologie detecteren
46
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Sterfte
● Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)
● ICD codes
Sterfte aan meningokokken ziekte per jaar, Nederland, 1997-2019*
60
50
40
30
20
10
0
0 yr
47
1-4 yr
5-9 yr
10-19 yr
20-49 yr
50+ yr
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Sterftemonitoring RIVM
48
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Ziekenhuisopnames
● Landelijke Morbiditeits Registratie
● ICD codes
Aantal bof-gerelateerde ziekenhuisopnames per jaar naar reden
aantal ziekenhuisopnames
200
150
bof meningitis
bof zonder complicaties
bof pancreatitis
100
bof encefalitis
bof orchitis
bof overig
50
0
1984
49
1985
1986
1987
1988
1989
1990
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Wettelijke meldingen
50
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Measles outbreak 2013-2014
51
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Laboratorium surveillance
● Invasieve pneumokokkenziekte
18
Incidence (per 100,000)
16
14
12
10
8
6
4
2
0
04-05 05-06 06-07 07-08 08-09 09-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18 18-19
Pre
Post-PCV7
Post-PCV10
Epidemiological year
PCV7
52
PCV10 extra
PCV13 extra
nonPCV13
totaal
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Kiemsurveillance
● Doel
– Vervanging of aanpassing, leidend tot vermindering
vaccin effectiviteit
– Om bron van infectie te detecteren
– Om transmissieroutes te detecteren
● Methoden
– Routine diagnostiek, referentie laboratorium, sentinel
53
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Kiemsurveillance
● COVID-19
54
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Immunosurveillance
● Meten van specifieke antistoffen in serum door:
– infectie
Seroprevalentie data
– vaccinatie
● Maat voor bescherming van de bevolking꞉ immuunstatus
● Evaluatie van succes van vaccinatieprogramma
– in het bijzonder bij lage incidentie: Identificeren van groepen met
lage immuniteit
– om ´waning immunity´ te identificeren
55
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Immuno surveillance
Pienter1 (9596 )
NS
National sample (NS) 0-79y
immigrants
Low vaccination coverage (LVC) sample
Questionnaire and blood sampling
56
7752
no oversampling
Pienter2(0607)
6386
oversampling
LVC
1500
1518
OR
106
103
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Mazelen seroprevalentie, 2006/2007
Seroprevalentie = % met beschermend antistofniveau (>0.2 IU/ml)
Orthodox protestants
Others
Mollema et al, Epidemiology and Infection 2013
57
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
SARS-CoV-2 seroprevalentie
59
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Evolutie vaccinatieprogramma
1
2
3
Prevaccine
Increasing
Coverage
Loss of
Confidence
4
Resumption of
Confidence
Vaccine
Coverage
Eradication
Vaccinations
Stopped
Disease
Incidence
5
Outbreak
Adverse
Events
Eradication
Maturity
R.T. Chen, CDC
60
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Ontwikkelingen
Maternale kinkhoestvaccinatie – vanaf eind 2019
● Moeder vaccineren begin 3e trimester
● IgG actief transport door placenta
● Maternale antistoffen blijven in kind ~6m
Goed monitoren:
- Uptake
- Effectiviteit
● Gevolgen voor schema kind
61
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Conclusies
● Vaccinatie erg effectieve primaire preventie interventie
– Sterke daling in RVP ziekten door vaccinatie
● RVP ziekten nog wel aanwezig door verschillende oorzaken
– Clusters met lage vaccinatiegraad
– Waning immunity
– Serotype vervanging
– Adaptatie pathogeen
– …
● Surveillance en monitoring van RVP ziekten is essentieel voor
– de evaluatie en ontwikkeling van het Rijksvaccinatieprogramma
– behouden van vertrouwen van publiek en professionals
62
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Met dank aan collega’s van de afdeling RVP
63
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022
Met dank aan
●
●
●
●
64
Corien Swaan, RIVM-LCI
Mirjam Knol, RIVM-EPI
Nicoline van der Maas, RIVM-EPI
Brechje de Gier, RIVM-EPI
Preventie van infectieziekten en vaccinatie | 23-03-2022